Antropologia ogólna i 

teoria archeologii

Wykład nr 1

Arkadiusz Sołtysiak

Program zajęć w semestrze 

letnim

• Definicje kultury archeologicznej; zmiany 

sposobu rekonstruowania przeszłości (od 

Kossiny do postmodernistów).

• Klasyfikacja w archeologii: krótka historia.

• Archeologia jako paleoekologia człowieka: 

wstęp do archeologii procesualnej.

• Geo-archeologia i stratygrafia.

• Proces formowania się stanowisk, procesy 

depozycyjne i podepozycyjne.

• Rekonstruowanie zmian w środowisku: 

paleobotanika, paleoklimatologia itp.

Program zajęć w semestrze 

letnim

• Paleodemografia: produkcja żywności i gęstość 

zaludnienia.

• Pojęcie presji demograficznej: Malthus, Boserup, 

Hassan.

• Demograficzne konsekwencje wprowadzenia 

rolnictwa.

• Określanie wielkości populacji na podstawie 

danych archeologicznych.

• Zmiany wielkości populacji pradziejowych.

• Zmiany klimatyczne i ich konsekwencje 

demograficzne, ekonomiczne i polityczne.

• Modele długo- i krótkookresowe, przykład 

starożytnej Mezopotamii.

• Podsumowanie: procesualizm w praktyce

Podstawowa literatura

• Karl W. Butzer, Archaeology as Human 

Ecology, Cambridge 1982.

• Fekhri Hassan, Demographic Archaeology, 

New York 1981.

• Danuta Minta-Tworzowska, Klasyfikacja w 

archeologii, Poznań 1994.

• Janusz Piontek, Antropologia pradziejowa i 

wczesnohistoryczna. Spory o etnogenezę 

Słowian: ustalenia archeologów i 

wątpliwości antropologów fizycznych [w:] 

"Perspektywy rozwoju antropologii w 

Polsce", Warszawa 2002, 27–50.

Podstawowe pojęcia 

archeologii

• kultura archeologiczna
• przemysł i cykl przemysłowy
• inne jednostki klasyfikacji
• przełamanie indukcjonizmu w 

archeologii: procesualizm

Gustaf Kossina

• Kultura archeologiczna jest terminem 

praktycznym, nie wynika z żadnej teorii.

• Gustaf Kossina (1895): kultura 

archeologiczna połączona z określoną 
grupą etniczną.

• Metoda osadniczo–archeologiczna Kossiny 

(1911): klasyfikacja materiałów 
archeologicznych w celu określania 
obszarów danej kultury archeologicznej, 
następnie interpretacja etniczna.

Gustaf Kossina

• "archeologiczne prowincje kulturowe o 

bardzo wyraźnych granicach pokrywają 

się we wszystkich okresach całkowicie z 

określonymi ludami lub plemionami”

• dążenie do przedłużania w przeszłość 

historii Germanów i innych 

historycznych grup etnicznych

• duży wpływ Kossiny na rozwój 

archeologii w Europie Środkowo-

Wschodniej

Leon Kozłowski

• W archeologii polskiej pojęcie kultury 

archeologicznej wprowadził Leon Kozłowski 
(1922).

• Definicja Kozłowskiego: "pewien zespół 

kulturalny, czyli pewien zespół narzędzi 
domowego użytku i broni, określona forma 
grobu, określony tryb życia i typ domu oraz, 
w tych granicach, w jakich jest to osiągalne, 
także pojęcia religijne, jeżeli występują jako 
jednolity zespół na określonym terytorium”.

Gordon Childe

• ujęcie Childe’a (1925) dyfuzjonistyczne, ale 

wciąż powiązanie kultury archeologicznej z 

etnosem

• większy nacisk na interpretację ekonomiczną, 

rola handlu i dostępu do surowców w 

przemianach kulturowych (co będzie później 

charakteryzowało archeologię brytyjską)

• zmiany kultury to zakłócenia stanu równowagi 

wynikające z wprowadzenia nowych 

technologii oraz z dyfuzji (migracje, kontakty 

z innymi grupami)

Józef Kostrzewski

•

Definicja Kostrzewskiego (1961): "jako kulturę 

archeologiczną określamy zespół typowych form 

ceramiki, uzbrojenia, narzędzi, ozdób, 

budownictwa, gospodarki, obrządku 

pogrzebowego i innych zjawisk kultury 

materialnej, duchowej i społecznej, uchwytnych 

w danym okresie na jakimś obszarze„

•

następujące po sobie kultury, jeśli wiele 

wspólnych cech, mogą reprezentować różne 

stadia rozwoju tego samego zespołu etnicznego

•

problem etnogenezy Słowian

Przemysł

• termin używany przez badaczy paleolitu, 

przejęty z prahistorii francuskiej

• we Francji używany od schyłku XIX 

wieku, w Polsce po raz pierwszy Leon 

Kozłowski (1922), który uznał przemysł 

za jednostkę niższego rzędu niż kultura 

archeologiczna

• Stefan Krukowski (1939) używa 

terminów "przemysł" lub "cykl 

przemysłowy” jako oznaczeń jednostek 

chronologicznych w paleolicie.

Romuald Schild

• W latach 60. Romuald Schild zaproponował 

używanie terminu "przemysł" jako jednostki 

systematyzacyjnej paleolitu.

• "Pojęcie przemysłu obejmuje całość inwentarza 

ruchomego i nieruchomego danego stanowiska lub 

danych stanowisk jednakowych typologicznie i 

typologiczno–statystycznie”.

• Cykl przemysłowy "obejmuje szereg przemysłów 

bliskich pod względem typologicznym i 

posiadających szereg typologicznych cech 

wspólnych charakterystycznych wyłącznie dla tego 

cyklu przemysłowego. Przemysły należące do cyklu 

przemysłowego pozostają ze sobą w związku 

genetycznym oraz muszą być choć częściowo 

zróżnicowane chronologicznie”.

Inne jednostki klasyfikacji

• Stefan Krukowski (1939) wyróżniał 

podfacje – na przykład podfacja 

domowa i górnicza określające 

narzędzia wykorzystywane w 

codziennej działalności oraz te, które 

mają związek z wydobywaniem i 

obróbką surowca.

• Jan Kozłowski (1965) wskazał na to, że 

może być również zróżnicowanie 

sezonowe.

Przełom lat 60. XX wieku

• stopniowe osłabianie nacisku na 

etniczność kultur archeologicznych

• pojawia się pytanie, czy kultura 

archeologiczna to twór rzeczywisty, czy 

tylko współczesny sposób klasyfikacji

• w roku 1960 Stuart Piggott 

zaproponował używanie w archeologii 

modeli, czyli czysto teoretycznych 

konstrukcji, które są testowana na 

źródłach archeologicznych

Archeologia procesualna

• obserwowanie procesów 

gospodarczych, uwarunkowania 
kulturowe i ekologiczne uznawane za 
tak samo znaczące

• wytwory materialne jako produkt 

przystosowywania się do otoczenia

• prekursorzy na terenie Polski: Tadeusz 

Wiślański i Stanisław Tabaczyński

Tadeusz Wiślański

• "kultura reprezentuje, łączy i obsługuje 

grupy ludzkie o wspólnej tradycji 

gospodarczej, społecznej i duchowej„

• kultura archeologiczna jest to "historycznie 

powstała mniej lub więcej trwała jedność 

powiązanych specyficznymi, 

powtarzającymi się cechami wyróżniającymi 

znalezisk archeologicznych, pochodzących z 

określonego odcinka czasu na określonym 

terenie. Ponadto przez cały okres jej trwania 

musi zachodzić jednolitość rozwoju form„

• w obrębie kultury archeologicznej można 

zdefiniować styl jako jednostkę mniejszego 

rzędu

Stanisław Tabaczyński

• kultura traktowana jako system 

adaptacyjny

• określona forma gospodarki z jej 

wytworami jest pewnym stanem 

równowagi, a jej zmiana to zachwianie 

tej równowagi – nie ma jednej przyczyny 

przeobrażenia całego systemu

• ewolucja systemu możliwa dzięki 

technologii, adptacji i dyfuzji kulturowej

Procesualizm: „Nowa 

Archeologia”

• Lewis Binford (1962) ujął archeologię jako 

dział szeroko pojętej antropologii.

• David Clarke (1962) zaproponował nową 

definicję kultury archeologicznej: jest to 

podukład kultury materialnej układu 

społeczno–kulturowego.

• w jego obrębie działa system ustabilizowanych 

i jednolitych sprzężeń informacyjnych – składa 

się to na reguły działania podukładu

• klasyfikacja hierarchiczna:

podkultura/segment –> kultura –> grupa 

kultur/kompleks technologiczny

Archeologia 

neomarksistowska

• rozwijała się we Francji, paralelnie do 

archeologii procesualnej w tradycji 
anglosaskiej

• rozpatrywanie przemian w społeczeństwie 

pradziejowym z punktu widzenia środków 
produkcji

• koncepcja sił produkcji (czyli nakładu pracy) 

oraz stosunków produkcji organizujących 
sposób wykorzystywania środowiska

• rola prestiżu w przemianach kulturowych

„Nowa Archeologia” i 

strukturalizm

• strukturalizm (w ujęciu C. Levi–Straussa) jest 

nastawiony na wykrywanie reguł opozycji lub 

symetrii w obrębie kultury lub pomiędzy 

kulturami

• analizy strukturalne przeprowadzał Andre 

Leroi–Gourhan (sztuka prahistoryczna)

• obficie metodykę strukturalizmu wykorzystuje 

Ian Hodder (archeologia symboliczna)

• w strukturalizmie ważne pojęcia znaku, 

którego znaczenia strukturalista usiłuje 

odkryć

„Nowa Archeologia” i 

ewolucjonizm

• odwołanie do Juliana H. Stewarda, twórcy 

neoewolucjonizmu i teorii ewolucji 

wielokierunkowej; pojęcie ekologii kulturowej

• „Nowa Archeologia" dąży do zaadoptowania 

metodologii nauk przyrodniczych i poszukuje 

ogólnych praw, które można potwierdzać 

eksperymentalnie

• jeśli kultura jest sposobem pozabiologicznej 

adaptacji człowieka do środowiska, to można 

ją potraktować jako podlegający pewnym 

przekształceniom system

„Nowa Archeologia” i system 

kulturowy

• Trzy zintegrowane podsystemy w systemie 

kulturowym według L. Binforda:
– technologiczny, najważniejszy i 

nadrzędny w stosunku do pozostałych
– społeczny, odwzorowujący zmiany 

technologiczne
– ideologiczny, będący odbiciem dwóch 

pierwszych

• Podsystemy te są ze sobą w różny sposób 

sprzężone.

Modele w „Nowej 

Archeologii”

• W „Nowej Archeologii" najważniejsze jest 

poszukiwanie czynników powodujących 

zmiany kulturowe.

• mogą to być przyczyny ekologiczne lub 

demograficzne

• w początkowej fazie rozwoju „Nowej 

Archeologii" próba znajdowania jednego 

czynnika, później dostrzeżono, że otoczenie 

też można traktować jako system z wieloma 

składowymi i różnymi powiązaniami

• wykopaliska w takim ujęciu dostarczają 

informacji o zmianach technologicznych 

wskazujących na koewolucję układu 

populacja ludzka – środowisko

Artefakty i podsystemy 

kultury

• Według Binforda każdemu 

podsystemowi kultury można przypisać 

określone artefakty, których funkcja 

pierwotna należy do tego podsystemu:
– wytwory technomiczne w 

podsystemie technologicznym
– wytwory socjotechniczne w 

podsystemie społecznym
– wytwory ideotechniczne w 

podystemie ideologicznym

Modele w „Nowej 

Archeologii”

• próby stosowania wnioskowania dedukcyjnego, 

formułowania hipotez i testowania ich na 

materiale archeologicznym

• szczególny nacisk na analizy synchroniczne i 

rekonstruowanie struktur, a nie, jak 

dotychczas, na diachronię i rekonstruowanie 

procesów

• we wnioskowaniach dedukcyjnych bardzo 

szybko pojawiła się trudność w formułowaniu 

takich pytań, które nie byłyby ogólnikowe i 

dawały się przetestować na posiadanym 

materiale

Lewis Binford

• Lewis Binford miał zamiar przekształcić archeologię 

z nauki humanistycznej w naukę ścisłą

• położył szczególny nacisk na testowanie hipotez
• weryfikacja hipotez poprzez obserwacje 

współczesnych grup ludzkich (etnoarcheologia)

• budowane na podstawie etnoarcheologii modele 

zwrotnie dopasowywane do znalezisk 

archeologicznych

• tego rodzaju badania są nastawione na wykrywanie 

regularności w ludzkich zachowaniach, a umykają im 

cechy swoiste danych kultur

Krytyka „Nowej Archeologii”

• znaczenie adaptacyjne wytworu kulturowego trudno 

ustalić poprzez uogólnienie

• nawet jeśli takie korelacje są ustalane za pomocą 

statystyki, to zbyt wiele zmiennych pozostaje 

nieustalonych, żeby mieć do takich wyliczeń zaufanie

• dyskusyjna jest teza, że wszystkie wytwory kulturowe 

są związane z ekologią i procesem adaptacji, a nie są 

pewnymi konwencjami kulturowymi

• zakłócenia podepozycyjne
• stratyfikacja społeczna w dostępie do informacji i 

środków, która przekłada się na zróżnicowanie modeli 

adaptacji