Zobowiązania – umowy,

wygaśnięcie

Dr Joanna Nowińska

Umowa

• Dwustronna czynność prawna, czyli umowa jest

najważniejszym i najczęstszym źródłem zobowiązań. Też

sposób przekształcania istniejących stosunków

prawnych.

• Zawarcie umowy – zdarzenie prawne rodzące, niweczące

lub przekształcające stosunek między stronami

• W kodeksie cywilnym regulacja ta w ks. I - ogólna

regulacja wszystkich kategorii, regulacja sposobu

zawierania umów - ks III tytuł III, ogólna regulacja umów

obligacyjnych.

• Umowa obejmuje zgodny zamiar stron, skierowany na

wywołanie powstania, zmiany lub ustania stosunków

prawnych. Opiera się zatem na konsensusie stron.

• Co do zasady umowy posiadają

charakter podwójny – zarówno
zobowiązujący, jak i rozporządzający.

• Umowy rozporządzające-

bezpośrednio wywołują skutki prawne w
postaci przeniesienia,
przekształcenia, obciążenia lub
zniesienia prawa podmiotowego. Np.
508 – zwolnienie dłużnika z długu.

Umowy wzajemne

• -umowy jednostronnie i dwustronnie

zobowiązujące- umowa zobowiązaniowa jest
zawsze zgodnym oświadczeniem woli dwóch
stron. Nie istnieje coś takiego jak jednostronna
umowa zobowiązaniowa. Z umowy
zobowiązaniowej może wynikać obowiązek
świadczenia ciążący na jednej albo obu lub
więcej stronach. I właśnie na tym polega
powyższy podział. Przykłady darowizna, najem,
umowa przedwstępna (może być taka i taka).

• -umowy wzajemne-rodzaj umów dwustronnie

zobowiązujących, pełnią podstawową rolę w obrocie

gospodarczym i poza nim. Transfer dóbr i usług to

przecież sprzedaż, zamiana, najem , darowizna itd.

• 487. § 2. Umowa jest wzajemna, gdy obie strony

zobowiązują się w taki sposób, że świadczenie jednej z

nich ma być odpowiednikiem świadczenia drugiej.

Ekwiwalentność świadczeń w znaczeniu

subiektywnym-Przyjmuje się iż umowa jest wtedy

wzajemna gdy według oceny stron świadczenia ich są

względem siebie równowartościowe. Nie musi być to

ekwiwalentność w znaczeniu obiektywnym –

świadczenia niekoniecznie muszą mieć ten sam walor

ekonomiczny ustalany według kryteriów obiektywnych

• umowy odpłatne i nieodpłatne
• w umowach nieodpłatnych zakres

obowiązków dłużnika jest mniejszy – np.
umowa darowizny, użyczenia,
przechowania, czy zlecenia bez
wynagrodzenia;

• dla takiego kryterium istotna jest

okoliczność, jakim celom ta umowa służy

• umowy konsensualne i realne
• Umowy konsensualne dochodzą do skutku

jedynie mocą porozumienia stron. Dojście do
skutku umowy realnej wymaga nie tylko
złożenia zgodnego oświadczenia woli
stron ale także wydania rzeczy. Sposób
złożenia oświadczenia woli nie jest tu istotny.
Można do nich stosować umowy przedwstępne.
Np 710;835;517.2;921(8);921(9).3;921(12) –
umowa użyczenia, przechowania, składu.

• Umowy Kauzalne-przyczynowe; Umowy

Abstrakcyjne-oderwane.

• Ważność czynności kauzalnych zależy od

istnienia odpowiedniej podstawy prawnej

świadczenia. Natomiast w czynnościach

abstrakcyjnych okoliczność ta nie wpływa na

ważność zobowiązania, a w konsekwencji

ochrona dłużnika jest ograniczona. Panuje pogląd

że obowiązuje ogólna reguła kauzalności

czynności prawnych, a zobowiązania abstrakcyjne

można zaciągać tylko w przypadkach wyraźnie w

ustawie wskazanych- weksel, czek, przekaz

(wyjątek to gwarancja bakowa (SN).

• umowy nazwane, nienazwane, mieszane

• pewne typy umów normowane są w sposób szczegółowy

przez przepisy prawa obowiązującego – ich essentialia

negotii są objęte przepisami ustawy

• umowy nazwane; są to te w ks III kc – sprzedaż,

zamiana, dostawa, najem, dzierżawa, użyczenie;

• gdy treść umowy nie jest przewidziana żądną z postaci

umów nazwanych – nienazwana – występuje tylko w

stosunku prawnym ukształtowanym przez strony, gdy

często powtarzany – tworzy się nowy typ umowy – tak

było z leasingiem, kontraktacją;

• umowy mieszane – uznawanie tego typu umów jako

wycinek umów nienazwanych, albo zbiór różnorodnych

umów, gdzie treść połączonych z różnych umów

nazwanych

Treść i forma umów

• Swoboda umów- kompetencja do kształtowania przez podmioty

wiążących je stosunków prawnych w drodze dwu lub

wielostronnych oświadczeń woli. W jej zakresie wyróżnia się

swobodę kształtowania treści umów oraz swobodę zawierania umów.

Ukształtowana na pocz. XIX w. – czy chcą, z kim i jaka treść;

• Autonomia woli-pojęcie szersze od swobody umów obejmuje także

inne niż umowa postacie kształtowania stosunków cywilnoprawnych

mocą własnych decyzji zainteresowanych podmiotów.

• Art. 353.1.Strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny

według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się

właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom

współżycia społecznego. – ujęcie zarówno w sensie pozytywnym,

jak i z ograniczeniami;

• Cel czynności prawnej ma doniosłość prawną. W razie sprzeczności

umowy z normą względnie wiążącą norma ta nie znajduje

zastosowania, a treść stosunku zobowiązaniowego reguluje

umowa, na odwrót jest przy konflikcie z normą imperatywną czy

semiimperatywną. (SN )

• Pole swobody umów ograniczają przepisy o niemożliwości

świadczenia – stąd też możność nieważności czynności pr.

Niemożliwość spełnienia świadczenia musi być

obiektywna przedmiotowo – tzn. dla każdego

dłużnika, nie tylko dla tego konkretnego. Obojętne,

czy charakter faktyczny, czy prawny.

• Art. 387. § 1. Umowa o świadczenie niemożliwe jest

nieważna.

• § 2. Strona, która w chwili zawarcia umowy wiedziała o

niemożliwości świadczenia, a drugiej strony z błędu nie

wyprowadziła, obowiązana jest do naprawienia szkody,

którą druga strona poniosła przez to, że zawarła umowę nie

wiedząc o niemożliwości świadczenia.-termin

przedawnienia 3 lata.

Wyzysk

• Art. 388. § 1. Jeżeli jedna ze stron, wyzyskując przymusowe

położenie, niedołęstwo lub niedoświadczenie drugiej

strony, w zamian za swoje świadczenie przyjmuje albo

zastrzega dla siebie lub dla osoby trzeciej świadczenie,

którego wartość w chwili zawarcia umowy przewyższa w

rażącym stopniu wartość jej własnego świadczenia, druga

strona może żądać zmniejszenia swego świadczenia lub

zwiększenia należnego jej świadczenia, a w wypadku gdy

jedno i drugie byłoby nadmiernie utrudnione, może ona żądać

unieważnienia umowy.§ 2. Uprawnienia powyższe wygasają z

upływem lat dwóch od dnia zawarcia umowy. - Umowa

zawarta dla wyzysku, tzn. niewątpliwie sprzeczna z

właściwością stosunku, ustawą i zasadami współżycia

społecznego w Polsce, pokrzywdzenie strony uzyskującej

świadczenie niewspółmiernie niższe.

Forma umów

• Jeżeli z ustawy lub z woli stron nie wynika nic innego, może

być zawarta w dowolnej formie, także ustnie. Istnieją wyjątki

– forma ad solemnitatem, ad probationem, ad eventum.

Wyjątkowe zastrzeżenie formy notarialnej pod rygorem

nieważności dotyczy umownego przeniesienia własności –

art. 158 kc, przy ograniczonych prawach na nieruchomości –

art. 245 kc, oświadczenia darczyńcy - art. 890 kc;

• Wyjatkowe zastrzeżenie formy pisemnej pod rygorem

nieważności dotyczy umowy o przejęcie długu oraz

oświadczenie zgody wierzyciela – art. 522 kc; tez forma

pisemna z podpisami notarialnie poświadczonymi dla zbycia

przedsiębiorstwa – art. 751 kc;

• Szczególną formę czynności Pr strony mogą zastrzec w

umowie, mimo braku wymogu ustawowego;

Zawarcie umowy

• Ogólne zasady dotyczące zawierania umów nie

odbiegają od zasad prawa cywilnego.

• Art. 66- 721 kc
• Culpa in contrahendo – gdy w trakcie rokowań

jedna wola wykaże złą wolę, gdy kontrahent nie
chcąc by druga strona zawarła umowę z kimś
innym lub w ogóle zawarła umowę – prowadzi
negocjację a potem uchyla się od zawarcia
umowy. Nie ma regulacji kodeksowej (ogólnej).
Doktryna wyprowadza odpowiedzialność
deliktową , art. 415.

Umowa przedwstępna

• Aby umowa przedwstępna rodziła skutki prawne

musi być spełniony jeden warunek, by istotne

postanowienia umowy (która ma być zawarta) były

zapisane w umowie przedwstępnej (np. przedmiot

i cena). Kiedyś musiał być również ostateczny

termin zawarcia umowy, obecnie nowelizacja

wprowadza inne sformułowanie. Jeżeli została

zawarta umowa (a oznaczenie daty nie jest

przesłanką ważności umowy przedwstępnej) z

określeniem istotnych postanowień umowy, to

najpóźniej w ciągu jednego roku strona musi

wystąpić aby został ustalony termin. W

przeciwnym razie umowa przestaje wiązać.

Art. 389 KC

• Umowa przedwstępna może rodzić 2 rodzaje skutków:

• silniejszy – jeżeli w umowie przedwstępnej spełnione zostały

istotne warunki, to strona uprawniona do żądania może żądać

zawarcia umowy w takiej formie w jakiej to zostało określone w

umowie przedwstępnej.

– Art. 64 – sąd może wydając orzeczenie zastąpić nim oświadczenie woli –

to też jest skutek silniejszy

– przeniesienie własności nieruchomości ma być zawarte w akcie

notarialnym – umowa przedwstępna także

– Cudzoziemiec np. mając pozwolenie administracyjne na nabycie

nieruchomości chce tylko pojechać po pieniądze (do swojego kraju) i jak

wróci to może zażądać zawarcia umowy (gdy druga strona się uchyla

art. 64 i sąd)

• słabszy – zawarta została umowa przedwstępna, ale nie zostały

zawarte wszystkie jej warunki. Druga strona może się uchylić (od

zawarcia umowy) ale musi zapłacić odszkodowanie (na pokrycie

wydatków związanych np. z przygotowaniem hali maszynowej) – w

granicach ujemnego interesu, nie może się domagać lucrum

cessans

Umowy z udziałem osoby

trzeciej

• Umowa na rzecz osoby trzeciej- pactum in

favorem tretii nie występuje nigdy jako

umowa samodzielna – art. 393 KC

• . Stanowi zawsze dodatek, zastrzeżenie

modyfikujące albo jakąś inną umowę, albo

stosunek obligacyjny powstały z innego zdarzenia

prawnego. Występuje tutaj nie tylko

zobowiązanie dłużnika, że będzie świadczył na

rzecz osoby trzeciej, ale, przede wszystkim

przyznanie tej osobie prawa do żądania w

imieniu własnym i bezpośrednio od dłużnika

określonego świadczenia. Osoba trzecia;

wierzyciel- zastrzegający; dłużnik-

przyrzekający. Skrócenie obrotu gospodarczego.

• Umowa o świadczenie przez osobę trzecią

• Jeżeli w umowie zastrzeżono, że osoba trzecia zaciągnie

określone zobowiązanie albo spełni określone

świadczenie, ten, kto takie przyrzeczenie uczynił,

odpowiedzialny jest za szkodę, którą druga strona

ponosi przez to, że osoba trzecia odmawia zaciągnięcia

zobowiązania albo nie spełnia świadczenia. Może

jednak zwolnić się od obowiązku naprawienia szkody

spełniając przyrzeczone świadczenie, chyba, że

sprzeciwia się to umowie lub właściwości świadczenia. (391)

Wierzyciel- beneficjent gwarancji; dłużnik-gwarant.

Mówiąc krótko to osobę trzecią brykają postanowienia stron

i nic jej nie robią a tamci muszą martwić się sami. Za

wszystko odpowiada gwarant., ma on facultas alternativa i

może zwolnić się spełniając inne świadczenie.

• Zastosowanie- 761(7)

• Umowa o zwolnienie dłużnika przez osobę

trzecią od obowiązku świadczenia

• Art,. 392. Jeżeli osoba trzecia zobowiązała się

przez umowę z dłużnikiem zwolnić go od

obowiązku świadczenia, jest ona

odpowiedzialna względem dłużnika za to, że

wierzyciel nie będzie od niego żądał spełnienia

świadczenia.

• Proste A jest winien 100 B a C mówi, że zapłaci za A

• Tyle, że jeżeli C nie zapłaci to ponosi

odpowiedzialność odszkodowawczą względem A ,

ponosi także odpowiedzialność za szkodę, ale

względem A bo B do C nie mają zupełnie nic do

siebie.- 55(4); 10.3 KSH; 186KSH; 521.2 KC.

Zadatek

• Przez zadatek rozumie się pewna sumie

pieniężną lub rzecz dana przy zawarciu
umowy.

• Konsekwencje prawne wręczania zadatku mogą

być jednak różne. suma pienięzna lub rzecz,
którą strona daje drugiej przy zawarciu umowy.
Znak samego zawarcia umowy, zaliczka na
poczet świadczenia, zabezpieczenie wykonania;
swoboda stron określenia znaczenia prawnego i
skutków; w znaczeniu ścisłym – surogat
odszkodowania art. 394 kc;

• Umowne prawo odstąpienia – na tle ogólnej zasady że

strony, które zawarły umowę są nią związane i żadna nie

może jej zerwać; jednostronne odstąpienie od umowy –

wyjątek przy niektórych umowach – zlecenie, spółka; przy

umowach wzajemnych przy braku zobowiązania drugiej strony

– art. 491 kc; w wypadku zastrzeżenia każda ze stron może

korzystać z tego prawa zarówno przed wykonaniem umowy,

jak i po jej wykonaniu

• Art. 395 kc co do skutków – tak jakby nie była zawarta; moc

wsteczna;

• Ustawa zezwala na zastrzeżenie prawa odstąpienia (art 395).

Prawo to polega na tym ze stosownie do treści dokonanego

zastrzeżenia - jedna albo każda ze stron umowy może od

niej odstąpić bez konieczności uzasadnienia tej decyzji

(395§1). Art 395§1 wymaga by w zastrzeżeniu o umownym

prawie odstąpienia podany był termin, w ciągu którego

uprawniony może odstąpić od umowy.

• Odstępne
• Art 396. W zastrzeżeniu tym strony

uzależniają prawo do odstąpienia od
zapłaty określonej sumy pieniężnej.

• Oświadczenie o odstąpieniu jest

skuteczne tylko wtedy gdy zostało
złożone jednocześnie z zaplata
odstępnego (art. 396 KC)

Wygaśnięcie zobowiązań

•

dłużnik spełnił świadczenie w sposób prawidłowy

•

dłużnik nie spełnił świadczenia ale zapłacił odszkodowanie

•

świadczenie stało się niemożliwe do spełnienia, a za tą niemożliwość

dłużnik nie ponosi odpowiedzialności (niemożliwość następcza

spowodowana nie przez okoliczności za które dłużnik odpowiedzialność

ponosi)

•

umowne – w miejsce dotychczasowego świadczenia inne świadczenie

za zgodą stron – wszystkie inne postanowienia umowy pozostają takie

same np. umowa producenta śrub ze sklepem o śruby rodzaju A, w

dniu świadczenia przychodzi producent i mówi, mam tylko śruby

rodzaju B i sprzedawca zgadza się je przyjąć, nazywa się to datio in

solutum.

•

novatio – np. jest stosunek najmu, po jakimś czasie strony dochodzą do

porozumienia, że lepsza będzie dzierżawa. W miejsce dotychczasowej

umowy powstaje nowy stosunek prawny (najemca może korzystać z

cudzej rzeczy i ją posiadać, np. ogród, przy dzierżawie dodatkowe jest

czerpanie korzyści – zbieranie owoców z tego ogrodu)

•

śmierć dłużnika – kiedy jego świadczenie miało charakter czysto

osobisty

Wykonanie zobowiązań i skutki

niewykonania

• 1) zobowiązania powinny być wykonywane zgodnie z

treścią

• 2)jakość świadczenia – jeżeli strony nie umówią się inaczej, to

KC przewiduje, że dłużnik powinien z należytą starannością

wykonać świadczenie, czyli wymagana jest staranność w

stosunkach danego rodzaju. Podwyższona staranność wymagana

jest od osoby, która wykonuje zawodowo określoną działalność.

• 3)miejsce spełnienia świadczenia – określa przede wszystkim

treść zobowiązania lub jego właściwość (np. położenie

nieruchomości). Dopiero z braku wskazań, zastosowanie znajduje

względnie wiążąca umowa (art. 454 KC), która ta kwestię

reguluje w zależności od tego, czy świadczenie jest:

• pieniężne – powinno być spełnione w miejscu zamieszkania lub

siedziby wierzyciela w chwili spełnienia świadczenia

• niepieniężne – właściwe jest miejsce zamieszkania lub siedziba

dłużnika w chwili powstania zobowiązania

• 4)termin wykonania – jeżeli strony nie umówią

się inaczej, np. przepisy przewidują (art. 455 KC),
że świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie
po wezwaniu dłużnika do wykonania (6 tyg. od
wezwania do zwrotu w przypadku pożyczki)

• 5) wykonanie świadczeń wzajemnych – każda

ze stron zobowiązana jest do spełnienia
świadczenia na rzecz drugiej strony. Świadczenie
jednej strony jest odpowiednikiem świadczenia
drugiej strony. Świadczenia te powinny być
spełnione jednocześnie.

• Skutki niewykonania zobowiązań:
• zależą od tego czy strony same

uregulowały te skutki

• zależą od rodzaju i typu zobowiązań
• zależą od przyczyny niewykonania

zobowiązań

• niemożność wykonania świadczenia
• jeżeli strony umówiły się o świadczenie niemożliwe do

wykonania, to takie zobowiązanie uważa się za nieważne

od samego początku (ex tunc)

• niemożność pierwotna ale subiektywna – dłużnik ponosi

pełną odpowiedzialność odszkodowawczą

• jeżeli jest niemożność następcza, czyli niemożność do

wykonania pewnych zdarzeń po zawarciu zobowiązania. W

tym przypadku skutki zależą od tego, kto ponosi

odpowiedzialność za to zdarzenie, które doprowadziło do

niewykonania świadczenia

– jeżeli dłużnik zawinił to ponosi odpowiedzialność

odszkodowawczą w stosunku do wierzyciela

– jeżeli dłużnik nie zawinił, to nie odpowiada odszkodowawczo

• zwłoka dłużnika – mamy z nią do czynienia, kiedy dłużnik

opóźnia się ze świadczeniem z własnej winy

• konsekwencje zwłoki – w momencie zwłoki dłużnika wierzyciel

może dążyć do dalszego wykonania zobowiązania albo rezygnuje

z jego wykonania

• Jeżeli wierzyciel domaga się wykonania zobowiązania może

korzystać z roszczeń:

• może od dłużnika żądać wykonania świadczenia lub

odszkodowania za opóźnienie w świadczeniu

• kupno w celu pokrycia – polega na tym, że jeżeli dłużnik nie

dostarczy wierzycielowi rzeczy oznaczonych co do gatunku, to

wierzyciel może dokonać zakupu tej rzeczy od innej osoby na

koszt dłużnika i obciążyć dłużnika odszkodowaniem za opóźnienia

• wykonanie zastępcze – wierzyciel może polecić innemu

wykonawcy zadanie dłużnika, ale na koszt dłużnika i jeszcze

obciążyć go odszkodowaniem za opóźnienia.

• W tym przypadku potrzebna jest zgoda sądu

• zwłoka wierzyciela – gdy dłużnik nie może wykonać świadczenia

na czas ze względu na okoliczności za które odpowiada wierzyciel,

np. brak współdziałania. W myśl art. 486KC wierzyciel dopuszcza

się zwłoki, gdy bez uzasadnionego powodu:

• albo uchyla się od przyjęcia zaofiarowanego faktycznie

świadczenia

• albo odmawia dokonania czynności, bez której świadczenie nie

może być spełnione

• albo oświadcza dłużnikowi, że świadczenia nie przyjmie

• Zwłoka wierzyciela nie zwalnia dłużnika z obowiązku świadczenia i

nie powoduje zgaśnięcia zobowiązania. Interes dłużnika doznaje

ochrony na 3 sposoby:

– może złożyć do depozytu sadowego przedmiot świadczenia – zwalnia

go to od obowiązku pieczy nad tym przedmiotem

– może żądać od wierzyciela naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki

– zwłoka wierzyciela powoduje uchylenie ujemnych dla dłużnika

konsekwencji prawnych