II. KORZENIE I ŹRÓDŁA

WSPÓLNEJ EUROPY

1. Kształtowanie się pojęcia

Europa

• Europa jako pojęcie geograficzne – kontynent

ze wschodnią granicą wyznaczoną przez Ural i

Kaukaz; w świadomości Europejczyków granice

Europy niedookreślone; Europa jako subkontynent

kontynentu azjatyckiego;

• Europa jako wspólny obszar cywilizacyjny i

kulturowy – najczęstsze formy kontaktów

kulturowych: religia i wartości, nauka, handel,

zwyczaje i prawo, wojny, sport. Kulturowo

kontynent europejski wyodrębniony bardzo

wyraźnie;

Wspólne korzenie Europy: grecka filozofia, rzymskie

prawo, chrześcijańskie wartości i tradycje;

Źródłosłów nazwy „Europa„ nie do końca rozpoznany:

• w starożytnej babilońskiej cywilizacji Wschodu,

Zachód oznaczał świat mroczny i nierozpoznany

(ereb);

• imię żeńskie w języku greckim, którym obdarzano

postacie z mitologii; Europa - córka władcy miast

Sydonu i Tyru uprowadzona na Kretę przez byka, w

którego wcielił się Zeus (mit o Europie);

• wyznawcy i obrońcy religii chrześcijańskiej z czasów

wojen z Arabami ( europenses);

Nazwa Europa w powszechnym

użyciu od XVIII w.

Wolter, 1751 r.: „ogromna republika

podzielona na liczne państwa”

jako nazwa neutralna wobec

średniowiecznych określeń Europy Res
Publica Christiana, Christianitas
Europea;

2. Starożytna Grecja

Fundamenty cywilizacji europejskiej –

kultura grecka jako źródło rozwoju

cywilizacji i tożsamości europejskiej;

Kultura, sztuka, filozofia i nauka ( Sokrates,

Platon, Arystoteles);

Polityka (różne formy władzy); państwa -

miasta (polis) jako zalążek federacji z

jednoczącymi działaniami (np. igrzyska

panhelleńskie); Imperium ateńskie

zaczątkiem europejskiej idei „integracji

przez dominację”;

3. Starożytny Rzym

K

ontynuacja i wzbogacenie dorobku kultury greckiej

(literatura: Owidiusz, Horacy, Cyceron) oraz

rozbudowa zasad funkcjonowania państwa i prawa

(prawo rzymskie); Pax Romana – porządek pokojowy;

R

ozszerzenie wpływów w Europie od Atlantyku po

Zatokę Perską; Imperium Romanum integrowane

przez wspólne prawo, wspólnotę cywilizacyjną

(wysoki poziom kultury materialnej: drogi

wewnętrzne imperium, wodociągi i akwedukty,

amfiteatry, świątynie, łuki triumfalne, stadiony);

znacząca rola integrująca armii – legionów rzymskich;

4. Europa

Średniowieczna

Rozwój od I w. n. e. Chrześcijaństwa na

obszarze imperium rzymskiego;
patriarchaty);

Na obszarze starożytnej cywilizacji greckiej i

rzymskiej wyrasta nowa cywilizacja
chrześcijańska (łacińska); Stolica cesarstwa
rzymskiego staje się z czasem stolicą
chrześcijaństwa;

Chrześcijaństwo kształtowało duchową

podstawę europejskości odwołując się do

wartości uniwersalistycznych na obszarze

całego kontynentu rozszerzając swój zasięg:

• 313 r. cesarz rzymski Konstantyn Wielki

ogłasza wolność publicznego wyznawania

wiary chrześcijańskiej;

• 380 r. cesarz Teodozjusz Wielki czyni

chrześcijaństwo religią panującą w całym

imperium rzymskim;

• ok. X w. chrześcijaństwo przyjmują

wszystkie ludy europejskie;

Uniwersalizm wartości chrześcijańskich

utrwalany przez:

• hierarchię duchowną, sieć zakonów (z

zaczątkami pierwszych szkół, uniwersytetów,
szpitali), średniowieczny stan rycerski, ligi
miast (z zaczynem nowoczesnej społeczności
produkcji i handlu; stowarzyszenia handlowe);

Chrześcijańską jedność europejską

integrowana przez:

• język łaciński, tradycje, uniwersytety,

przemierzający kontynent studenci, uczeni,
pielgrzymi, kupcy, rzemieślnicy i
budowniczowie;

Wielcy myśliciele i mężowie stanu:

• Św. Augustyn (IV w., rozprawa O Państwie

Bożym);

• król i cesarz Karol Wielki (VIII/IX w.);
• cesarz Otton I , Otton III ( IX-XIII w.

Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego);

• Św. Tomasz z Akwinu (XIII w.),

uwspółcześnienie filozoficznej tradycji

chrześcijaństwa;

• Dante Alighieri (rozprawa O monarchii –

równość władzy papieskiej i cesarskiej );

Chrześcijaństwo głównym czynnikiem

integracji ludów europejskich;

Papiestwo i Kościół odgrywały w Średniowieczu

rolę instytucji ponadnarodowej, rozjemczej i

zwierzchniej wobec państw feudalnych.

Umacnianie się władzy europejskich królów i

cesarzy prowadziło do nasilenia rywalizacji

„tiary„ i „korony”;

Z czasem w Europie powstawały monarchie

narodowe o różnych interesach, następował

rozwój języków i kultury narodowej;

5. Europejskie idee oraz

projekty integracyjne

okresu Odrodzenia i

Oświecenia

• Jerzy z Podiebradu, król czeski (XV

w. ) wysunął koncepcję związku
chrześcijańskich państw europejskich,
Ligi Pokoju, z dwoma organami
pondpaństwowymi: Trybunałem
(ustawodawstwo) i Radą
(reprezentacja wszystkich państw) i
wspólną walutą;

• William Penn, brytyjski współtwórca

religijnego ugrupowania kwarków (XVII w.)

proponował utworzenie ogólnoeuropejskiego

związku państw z ponadnarodowym

parlamentem dla stanowienia norm

prawnych i rozstrzygania sporów;

• Rodzajem regionalnej integracji w Europie

była (XV-XVIII w.) unia polsko-litewska:

wspólny monarcha, wspólny sejm walny,

wspólna moneta; zachowanie odrębności:

urzędów, armii, sądownictwa, języków

narodowych, gospodarki;

• Wielki Plan króla Francji Henryka IV (XVII w.)

stworzenia związku 15 państw europejskich

(bez Rosji i Turcji) skupionych w trzech

grupach: sześciu monarchii dziedzicznych,

pięciu monarchii elekcyjnych (Polska) i

czterech republik europejskich. Władza

sprawowana przez Radę (Wielką) Europy,

plan budowy wspólnej armii koalicyjnej;

• Jean Jacques Rousseau, francuski myśliciel

doby oświecenia (XVIII w.) w dziele Umowa

społeczna przewidywał utworzenie

jednolitego społeczeństwa europejskiego i

odchodzenie od nazw poszczególnych

narodów;

• Próby Napoleona Bonaparte integracji Europy

przez podbój (XVIII/ XIX w.) – od Portugalii po granice

Rosji utrwalane wpływami dynastycznymi,

kulturowymi, językowymi; w państwach

podporządkowanych - nowy system władzy, nowy

kodeks cywilny (Kodeks Napoleona) oraz konstytucje

wzorowane na francuskiej;

• XIX wieczne koncepcje federalistycznej Europy,

reprezentowane przez ruchy socjalistyczne,

anarchistyczne, pacyfistyczne; przeciwstawienie

współpracy i związków państw - idei jedności

narodów (ludów); wpływy rozwiązań konstytucji USA;

• Victor Hugo na Kongresie Przyjaciół Pokoju w Paryżu

(1849 r.) wzywa do federalizowania Europy i

przewiduje sojusz dwóch wielkich bloków: Stanów

Zjednoczonych Ameryki i Stanów Zjednoczonych

Europy;

Idee jedności europejskiej w

polskiej myśli politycznej - XVIII/

XIX

• Kajetan Józef Skrzetuski, pijar i myśliciel

Oświecenia – projekt Rzeczpospolitej
Europejskiej z Sejmem Generalnym (władza
ustawodawcza, wykonawcza, sądownicza,
zarządzanie wspólnym skarbem);

• Stanisław Staszic, filozof, praktyk

gospodarczy, pisarz polityczny – federacja
europejskich narodów; panslawistyczna
koncepcja współdziałania narodów
słowiańskich;

• Adam książę Czartoryski, polityk, minister

spraw zagranicznych Rosji - na emigracji projekt

Ligi Europejskiej z brytyjskimi rozwiązaniami

ustrojowymi i ponadnarodowymi organami: Radą,

Senatem, Kongresem; prymat Wielkiej Brytanii i

Francji oraz federacje regionalne: słowiańska,

bałkańska, niemiecka , włoska;

• Wojciech Bogumił Jarzębowski, ekonomista,

biolog, pisarz polityczny – równoprawne stosunki

między narodami europejskimi, przestrzeganie

zasad prawa, stopniowe znoszenie granic;

Konstytucja dla Europy z 77 artykułami: zasady

funkcjonowania wspólnych instytucji, relacje

między narodami a władzą wspólnotową; wspólna

polityka zagraniczna i obronna;

6. Koncepcje europejskie

okresu międzywojnia i lat II.

Wojny Światowej

Konferencja wersalska 1919 r. po I Wojnie

Światowej – Traktat z Niemcami

(ograniczenie ambicji i wpływów

niemieckich, rygorystyczne warunki

pokoju, ograniczenie terytorium Rzeszy,

reparacje wojenne, utrata kolonii);

Projekt nowej organizacji bezpieczeństwa

– Ligi Narodów;

Unia Paneuropejska – twórca austriacki arystokrata,

polityk i wydawca Richarda Coudenhove-Kalergi;

Idea utworzenia jednego państwa europejskiego -

zaprezentowana w 1923 r. w pracy Pan - Europa i

propagowana przez ruchy paneuropejskie z centralą

we Wiedniu – przewidywany udział wszystkich

państw europejskich, poza Wielką Brytanią (ambicje

imperialne) i Związkiem Sowieckim ( cywilizacja

turańska);

UP jako federacja państw działająca w ramach Ligii

Narodów z układem rozjemczym, unią celną,

konstytucją, dwuizbowym parlamentem;

wykluczała konflikty wewnątrzeuropejskie i miała

bronić przed zagrożeniami zewnętrznymi; Projekt

UP - głośna, ale nieskuteczna inicjatywa;

Projekty Stanów Zjednoczonych Europy -

propagowane przez polityków francuskich, w

tym:

• Aristide Brianda: wielokrotny minister spraw

zagranicznych i premier Francji; w 1929 r.

propozycja utworzenia Unii Federalnej

jednoczącej państwa europejskie; projekt

zmodyfikowany w 1930 r. jako Unia Europejska

o strukturze: Konfederacja Europejska – stały

organ z przedstawicielami wszystkich państw

członkowskich Ligi Narodów, Stały Komitet

Polityczny – organ wykonawczy, Sekretariat;

propozycja utworzenia unii celnej i wspólnego

rynku, systemu wspólnego bezpieczeństwa;

• Edouarda Herriota: premier i minister spraw

zagranicznych Francji ; w 1930 opublikował studium:

Stany Zjednoczone Europy, popularyzując idee

integracji europejskiej w oparciu o doświadczenia

USA; zarządzanie miały zapewnić stałe konferencje,

sekretariat i system arbitrażowy;

Obie propozycje zapewniły zbliżenia niemiecko-

francuskie; jednak w warunkach światowego

kryzysu gospodarczego uznane za przedwczesne;

brak poparcia politycznego; krytyka ze strony Rosji

Sowieckiej (kordon sanitarny);

• Projekty integracyjne organizacji i

stowarzyszeń (np. Międzynarodowe

Stowarzyszenie Współpracy Europejskiej);

propozycje federacji regionalnych; ruchy

intelektualne;

Myśl europejska w okresie II Wojny

Światowej

Działania wojenne; relacje między państwami

Wielkiej Trójki: Wielką Brytanią, USA, ZSRR

• Swoistą ideę „nowego ładu” europejskiego w

ramach Tysiącletniej Rzeszy miały hitlerowskie

Niemcy; realizacja zamierzeń Adolfa Hitlera z

Mein Kampf (Moja Walka);

Dążenie do zapewnienie Niemcom potęgi -

początkowo drogą „pokojowych agresji

dyplomatycznych”, a z czasem - podboju i

przemocy (koncepcja Lebensraum); klęska i

bezwarunkowa kapitulacja Niemiec kończyć miały

ostatnią próbę siłowego jednoczenia Europy;

• Aktywność Wielkiej Brytanii w tworzeniu

przyszłej wizji powojennej Europy

Winston Churchill, premier W.Brytanii:
• wysunął w 1940 r. projekt unii anglo-francuskiej

(wspólny parlament, rząd, obrona, finanse);

odrzucony przez Francję;

• przedstawił w 1943 r. ideę utworzenia Rady Europy

jako strefy pośredniej między USA a ZSRR; W.

Brytania po wojnie mediatorem i

„jednoczycielem” Europy;

Londyn miejscem aktywności rządów emigracyjnych

w prezentacji ich koncepcji integracyjnych ( np.

konfederacja polsko-czechosłowacka, konfederacja

bałkańska, model integracyjny Beneluxu);

• USA i ZSRR – brak wsparcia dla

europejskich idei integracyjnych;
uwaga skupiona na problemach
strategii i taktyki wojennej przeciw
państwom Osi; w końcowej fazie
wojny koncentracja na zakreślaniu
stref wpływów w Europie,
bazujących na udziale zbrojnym obu
państw w walce z faszyzmem;