8. Zagadnienia źródła

poznania III

Umiarkowany empiryzm

metodologiczny i umiarkowany

aprioryzm

Andrzej Wiśniewski

[e-mail]

Wstęp do filozofii

Materiały do wykładu

2

Empiryzm metodologiczny: skrajny i

umiarkowany

• Empiryzm metodologiczny, mówiąc najogólniej,

uważa za wartościowe przekonania (sądy, zdania,

twierdzenia)

uzasadnione

w

oparciu

o

doświadczenie:

– skrajny empiryzm twierdzi, że tylko one są

wartościowe,

– w opinii umiarkowanego empiryzmu kontroli

doświadczenia (w sensie ekstraspekcji) nie

podlegają:

• twierdzenia tzw. „matematyki czystej”.

• twierdzenia, które tylko wyjaśniają znaczenie słów

(np. „Kawaler jest to mężczyzna nieżonaty, który

nigdy nie był żonaty”) oraz ich konsekwencje,

- a zatem również zdania analityczne oraz podstawienia

praw logiki.

3

Nieco wyjaśnień słownikowych

• weryfikacja twierdzenia  wykazanie lub

ustalenie prawdziwości tego twierdzenia

• falsyfikacja twierdzenia  wykazanie lub

ustalenie fałszywości twierdzenia

• konfirmacja  weryfikacja częściowa, częściowe

potwierdzenie

• zdanie ściśle ogólne  o czasoprzestrzennie

nieograniczonym zasięgu

- Przykład: dla dowolnego x i y, jeśli x i y są ciałami

posiadającymi masę (grawitacyjną), to x i y przyciągają

się wzajemnie z siłą F wyznaczoną przez wzór:

2

2

1

r

m

m

k

F 

4

Nieco metodologii: uzasadnianie

uzasadnianie

uzasadnianie zdań uzasadnianie decyzji

uzasadnianie bezpośrednie

uzasadnianie pośrednie

za pomocą za pomocą dowodzenie sprawdzanie

empiryczne

danych

konwencji

obserwacyjnych terminologicznych

nauki formalne nauki empiryczne

5

Nieco metodologii: sprawdzanie empiryczne

hipotez naukowych

1. Postawienie pytania „Czy H?”, gdzie H jest

sprawdzaną hipotezą.

2. Wyprowadzenie z H i ewentualnie założeń

dodatkowych pewnych następstw

(konsekwencji) obserwacyjnych.

3. Uznanie lub odrzucenie tych następstw na

podstawie ich konfrontacji z doświadczeniem.

4. Wnioskowanie prowadzące od uznania, resp.

odrzucenia owych następstw do uznania, resp.

odrzucenia sprawdzanej hipotezy H.

Uwaga: schemat dotyczy hipotez, które same nie są

zdaniami obserwacyjnymi.

6

Prawa nauki

•

Prawo nauki (empirycznej)  twierdzenie

opisujące jakąś prawidłowość przyrody oraz

podające warunki jej występowania.

•

Niektóre – nie wszystkie! – prawa nauki mają

następujące własności:

1. ścisła ogólność: są one zdaniami o

czasoprzestrzennie nieograniczonym zasięgu,

2. otwartość ontologiczna: dotyczą również

zdarzeń przyszłych,

3. otwartość epistemologiczna: dotyczą również

zjawisk, które jeszcze nie zostały zbadane,

4. umożliwiają one przewidywanie oraz

wyjaśnianie.

7

Asymetria między weryfikacją a falsyfikacją

zdań ściśle ogólnych

•

Rozważmy prawo grawitacji:
(1)

dla dowolnego x i y, jeśli x i y są ciałami posiadającymi

masę

(grawitacyjną), to x i y przyciągają się wzajemnie z

siłą F wyznaczoną przez wzór:

•

Aby zweryfikować empirycznie to prawo, musielibyśmy

zmierzyć siłę przyciągania między każdą parą obiektów

posiadających masę grawitacyjną (w tym tych, które

przestały istnieć i tych, które jeszcze nie istnieją) – a to

jest niemożliwe.

•

Natomiast aby prawo to empirycznie sfalsyfikować,

wystarczy znaleźć jedną parę obiektów, dla których siła

przyciągania grawitacyjnego nie spełnia powyższego

wzoru.

2

2

1

r

m

m

k

F 

8

Asymetria między weryfikacją a falsyfikacją

zdań ściśle ogólnych

• W praktyce sprawa nie jest tak prosta. Prawa

grawitacji nie sprawdzamy empirycznie wprost,

poprzez wyprowadzenie z niego przewidywania

odnośnie

np.

wielkości

siły

przyciągania

grawitacyjnego między Jasiem a Małgosią, lecz

poprzez przewidywanie zachowania się układów

ciał, o których wiemy, że inne działające na nie siły

można zaniedbać (np. ruchu planet). Aby

wyprowadzić z prawa grawitacji następstwa

obserwacyjne, musimy skorzystać z dodatkowych

zało-żeń. W tej sytuacji niezgodność tego, co

przewidywane z tym, co obserwowane możemy

zawsze traktować jako argument za nietrafnością

tych założeń, a nie testo-wanego prawa. Nie

zmienia to jednak ogólnej zasady asymetrii:

9

Asymetria między weryfikacją a falsyfikacją

zdań ściśle ogólnych

• Empiryści umiarkowani godzą się z tą

hipotetycznością (niektórych) praw nauki.

- aczkolwiek niektórzy z bólem

.

• W opinii empirystów umiarkowanych wystarczającym

powodem akceptacji hipotezy jest to, że jej

(dotychczas testowane) następstwa obserwacyjne

znalazły potwierdzenie w obserwacji lub/i to, że

pozwala ona wyjaśnić to, co zostało zaobserwowane.

• Tak więc teoretyczna możliwość obalenia przez

przyszłe obserwacje nie jest powodem tego, aby

hipotezy nie przyjmować – ważne jest to, że hipoteza

została

sprawdzona

empirycznie

z

należytą

starannością.

Te prawa nauki, które są zdaniami ściśle ogólnymi,

mogą zostać sfalsyfikowane,

ale nie mogą być zweryfikowane.

10

Indukcjonizm

Obserwacje

uogólnianie indukcyjne

Hipoteza (ostrożna)

wnioskowanie dedukcyjne

(Nowe) przewidywania

sprawdzanie empiryczne (z dążeniem do

uzyskania potwierdzenia)

Potwierdzenie przewidywań Obalenie przewidywań

wnioskowanie
indukcyjne

Akceptacja hipotezy

Odrzucenie hipotezy

11

Hipotetyzm

Hipoteza (śmiała: „zakazująca” zachodzenia możliwie wielu

zjawisk i w związku z tym w wysokim stopniu narażona na

ryzyko falsyfikacji)

wnioskowanie dedukcyjne

Konfrontacja hipotezy z istniejącymi teoriami

wnioskowanie dedukcyjne

(Nowe) przewidywania i wyjaśnienia

możliwie surowe testy empiryczne (z dążeniem

do uzyskania obalenia)

Hipoteza przeszła testy

Negatywny wynik testu

z wynikiem pozytywnym

Falsyfikacja hipotezy

Tymczasowa akceptacja hipotezy

Nowa hipoteza

Kolejne przewidywania i wyjaśnienia

12

Umiarkowany empiryzm metodologiczny

• Wśród umiarkowanych empirystów metodologicznych

spotykamy zarówno indukcjonistów, jak i hipotetystów.

• Przedstawiony

wyżej

obraz

indukcjonizmu

i

hipotetyzmu jest z konieczności uproszczeniem,

niestety.

• Zainteresowanym bardziej realistycznym obrazem – a

także bardziej wyrafinowanymi odmianami empiryzmu

metodologicznego we współczesnej filozofii nauki –

polecam książkę Wojciecha Sadego pt. „Spór o

racjonalność naukową. Od Poincarego do Laudana”,

Wrocław 2000.

• Ważnym

problemem

dla

wszystkich

odmian

empiryzmu jest zagadnienie stosunku zdań

obserwacyjnych do teorii.

13

Umiarkowany empiryzm metodologiczny:

obserwacja a teoria

• Pierwotnie empiryści byli przekonani, że możliwa

jest tzw. „czysta obserwacja”, której treść nie
zależy od żadnych założeń teoretycznych, lecz
wyłącznie od tego, jak się rzeczy mają. Zdania
obserwacyjne miały opisywać wyniki takich
obserwacji i właśnie dlatego pełniły one rolę
„ostatecznej instancji”, do której się odwołujemy
sprawdzając hipotezy i proponując hipotezy nowe.

• A więc obserwacja miałaby przebiegać jakoś tak:

14

Umiarkowany empiryzm metodologiczny:

obserwacja a teoria

15

Umiarkowany empiryzm metodologiczny:

obserwacja a teoria

• Nie zawsze jednak jest tak prosto: oto przykłady

obrazów mikroskopowych

• Co właściwie Państwo tutaj widzą?
• Co tutaj widzi biolog?

16

Umiarkowany empiryzm metodologiczny:

obserwacja a teoria

• A tutaj?

17

Umiarkowany empiryzm metodologiczny:

obserwacja a teoria

• Tak więc aby zinterpretować wyniki obserwacji

dostarczane przez przyrządy, musimy dysponować jakąś

teorią.

• A aby wyrazić wyniki obserwacji w zdaniach, musimy

użyć jakiegoś języka, który ze swojej strony może

wpływać na sposób interpretowania obserwacji.

• Nie wynika stąd jednak, że możemy zobaczyć cokolwiek:

gdy teoria i język są dane, dana jest też treść obserwacji.

• Empiryści metodologiczni wyciągają stąd dwa wnioski:

–

obserwowania trzeba się nauczyć,

–

zdania obserwacyjne są odwoływalne

.

• Pomimo tego wszystkiego empiryści umiarkowani

twierdzą, że po prostu nie mamy lepszego

sposobu pozyskiwania wartościowych przekonań o

świecie niż korzystanie z doświadczenia.

18

Umiarkowany aprioryzm

• Aprioryzm (racjonalizm metodologiczny), mówiąc

najogólniej, uważa za wartościowe przekonania (sądy,

zdania, twierdzenia), które nie są uzasadnione w

oparciu o doświadczenie, lecz (jakoś) „czysto

rozumowo”.

• Skrajny aprioryzm twierdzi, że tylko one są

wartościowe.

• Z kolei umiarkowany aprioryzm twierdzi, że oprócz

wartościowych przekonań uzasadnionych w oparciu o

doświadczenie istnieją również wartościowe przekona-

nia,

które

są

uzasadnione

niezależnie

od

doświadczenia – przy czym ani nie dotyczą one

znaczenia

słów

,

ani nie są twierdzeniami tzw.

„matematyki czystej”

- dla większości umiarkowanych apriorystów dotyczą one po prostu

świata zewnętrznego.

- mamy zatem dwa źródła
wartościowej wiedzy o świecie

:

19

Umiarkowany aprioryzm

•

Arystotelesowska

koncepcja

nauki

była

przykładem

(starożytnego)

umiarkowanego

aprioryzmu: tzw. pierwsze zasady nie podlegają

uzasadnieniu empirycznemu.

•

Uwaga dla purystów: uznanie Arystotelesa za umiarkowanego

apriorystę wynika z przyjętej tu definicji tego kierunku. Arystoteles

był wielkim zwolennikiem empirycznej metody badań; rzecz w tym,

że w jego opinii nie wszystkie twierdzenia wymagają uzasadnienia

empirycznego.

•

W czasach nowożytnych na uwagę zasługują

poglądy Kartezjusza.

•

A oto jak Kartezjusz radzi nam postępować w

nauce:

1. „Przy rozpatrywaniu przedmiotów należy badać

nie to, co inni myśleli, ani jakie my sami o nich

czynimy domysły, ale to, co możemy ująć przy

pomocy jasnej i oczywistej intuicji, lub co możemy

wywnioskować przy pomocy pewnej dedukcji,

inaczej bowiem nie zdobywa się wiedzy.”

20

Umiarkowany aprioryzm: Kartezjusz

2. Potrzebne są więc:

-

intuicja, czyli „tak proste i wyraźne pojęcie umysłu

czystego i uważnego, że o tym, co poznajemy, zgoła

już wątpić nie pozostaje; lub, co na jedno wychodzi,

pojęcie niewątpliwe umysłu czystego i uważnego,

które pochodzi z samego światła rozumu”, przy

czym „owa oczywistość i pewność intuicji wymagana

jest nie tylko dla samych wypowiedzi, ale także dla

jakichkolwiek rozumowań”;
- dedukcja, „przez którą rozumiemy to wszystko, co

daje się wysnuć z koniecznością z jakichś innych

rzeczy poznanych w sposób pewny”.

3

.

Dla badania potrzebna jest metoda

.

21

Umiarkowany aprioryzm: Kartezjusz

4.

„Cała metoda polega na porządku i rozłożeniu

tego, na co należy zwrócić spojrzenie ducha, aby

odkryć jakąś prawdę. Otóż metody tej będziemy

ściśle przestrzegać, jeżeli zdania zawiłe i ciemne

sprowadzimy stopniowo do prostszych, a następnie

spróbujemy od intuicyjnego ujęcia tych, które są

najprostsze ze wszystkich, wznieść się po tych

samych stopniach do poznania wszystkich innych.”

5. „By odróżnić rzeczy bardziej proste od zawiłych i

przejść je w porządku, należy w każdym szeregu

przedmiotów, w którym wysnuliśmy bezpośrednio

jedne z drugich, zauważyć, co jest najbardziej

proste, i jak od tego wszystko inne jest oddalone

więcej, mniej, lub jednakowo.”

22

Umiarkowany aprioryzm: Kartezjusz

6. „Dla uzupełnienia nauki należy wszystkie i

poszczególne rzeczy, które odnoszą się do naszego

celu, przeglądnąć ciągłym i nieprzerwanym ruchem

myśli i objąć je w dostatecznej i uporządkowanej

enumeracji.”

7. „Jeżeli w szeregu rzeczy, będących przedmiotem

badania, napotyka się coś, czego nasz umysł nie może

dość dobrze ująć intuicyjnie, należy przy tym

zatrzymać się i nie badać dalszych wiążących się z tym
kwestii, ale powstrzymać się od zbytecznej pracy”.

8. „Należy całą bystrość umysłu skierować na rzeczy

najmniejsze i najprostsze i na nich się dłużej

zatrzymać, dopóki się nie przyzwyczaimy ujmować

prawdy przy pomocy intuicji jasno i wyraźnie”.

23

Umiarkowany aprioryzm: Kartezjusz

9. „Jeśli po intuicyjnym ujęciu kilku prostych zdań

chcemy z nich jakiś inny wyprowadzić wniosek,
jest rzeczą pożyteczną przebiec je właśnie
ciągłym i nigdzie nieprzerwanym ruchem myśli,
zastanowić się nad wzajemnymi ich stosunkami i
utworzyć wyraźne pojęcie o więcej z nich
równocześnie, o ile jest to możliwe, w ten sposób
bowiem i poznanie nasze staje się znacznie
pewniejsze i powiększa się bardzo zdolność
pojmowania naszego umysłu.”

24

Umiarkowany aprioryzm: Kartezjusz

10. „Wreszcie posługiwać się należy wszelkimi

środkami

pomocniczymi

rozumu,

wyobraźni,

zmysłów i pamięci, już to by proste zdania ująć przy
pomocy wyraźnej intuicji, już to by to, co nieznane,
poznać przez należyte jego zestawienie z tym, co
znane, już to by wynaleźć rzeczy, które tak ze sobą
powinny być porównane, żeby się nie pominęło
żadnego środka skrzętności ludzkiej.”

• Cytaty pochodzą z dzieła Kartezjusza pt. „Prawidła do kierowania

umysłem” (1628).

• Uwaga dla purystów: Ponieważ Kartezjusz przypisuje dominującą rolę

poznaniu czysto rozumowemu, niekiedy uważa się go za skrajnego
apriorystę. Nie będzie tak przy przyjętym tu sposobie rozumienia tego
terminu.

25

Umiarkowany aprioryzm

• Kartezjusz próbował stosować swoją metodę w

naukach przyrodniczych, zwłaszcza w fizyce i

biologii

(medycynie).

Jest

znamienne,

że

przyrodnicze

teorie

Kartezjusza

–

w

przeciwieństwie do jego osiągnięć w matematyce

– nie wniosły trwałego wkładu w rozwój nauki.

• Kartezjusz nie jest rzecz jasna jedynym

przedstawi-cielem aprioryzmu umiarkowanego.

• O

innym

znamienitym

przedstawicielu,

Immanuelu Kancie, pomówimy przy innej okazji.

• Podobnie jak o roli (i typach) poznania

apriorycznego w fenomenologii.