O P R A C . K A M I L A T E L E G A
SPOSOBY WYWOŁYWANIA
GŁOSEK
O P R A C . K A M I L A T E L E G A
SPOSOBY WYWOŁYWANIA
GŁOSEK
SAMOGŁOSKI USTNE
SAMOGŁOSKA A
Wymawiana jest przy płaskim układzie
języka, który leży swobodnie na dnie jamy
ustnej, wargi są rozchylone dosyć szeroko,
żuchwa opuszczona – tak jak przy głębokim
wdechu ustami.
SAMOGŁOSKA O
Język cofa się i uwypukla, wargi lekko
wysunięte do przodu i zaokrąglone.
O różni się od E tylko układem warg.
SAMOGŁOSKA E
Masa języka przesunięta do przodu, wargi
spłaszczone, kąciki ust cofnięte – jak przy uśmiechu.
Samogłoska ta może być substytuowana przez A.
Sposoby wywoływania:
1. wysuń język na brodę jednocześnie wymawiając A,
a następnie cofaj język w głąb jamy( na I spotkaniu
język jest na brodzie, na II – na wardze, na III-za
zębami).
2. dziecko wymawia A uśmiechając się, a logopeda
uciska (podbija) kciukiem dno jamy ustnej.
SAMOGŁOSKA U
Język cofa się, wargi wysunięte do przodu,
szpara ustna tworzy mały otwór – jak przy
gwizdaniu.
SAMOGŁOSKA I
Wymawiana przy przednim układzie masy
języka, grzbiet języka zaokrągla się, wargi
rozciągnięte i spłaszczone przywierają do
łuków zębowych, kąciki ust oddalają się od
siebie, szpara ust jest w pozycji najwęższej.
SAMOGŁOSKA Y
Podobnie jak I; wargi są mniej spłaszczone,
nie przylegają tak mocno do łuków zębowych;
rozwarcie szczęk mniejsze niż przy I.
PRZY NAUCZANIU/WYWOŁYWANIU
SAMOGŁOSEK USTNYCH POKAZUJEMY
W LUSTRZE UKŁAD WARG I JĘZYKA.
SAMOGŁOSKI NOSOWE
SAMOGŁOSKI Ą, Ę
Układ warg, języka , podniebienia i szczęk nie jest stały –
początkowo wargi przyjmują pozycję taka, jak przy
odpowiadających im samogłoskach ustnych O,E, a w miarę
opuszczania podniebienia miękkiego zaokrąglają się.
Nieprawidłowa wymowa samogłosek Ą, Ę polega na
zastępowaniu ich połączeniami odpowiednich samogłosek
ustnych za spółgłoskami nosowymi lub z Ł (np. wąska-
>vołska, idę->idem).
Ćwiczenia słuchowe – polegają na osłuchaniu dziecka z
brzmieniem głosek Ą, Ę oraz kontrola czucia dotyku – za
pomocą palca przyłożonego do skrzydełka nosa – dają
szybkie rezultaty.
JOTA - i
Jest niesylabotwórcza, zaliczana zarówno do
samogłosek, jak i do spółgłosek –półsamogłoska lub
półspółgłoska. Układ języka zbliżony do układu jak przy
samogłosce I. nie można jej przeciągać, bo przechodzi w
I.
Pojawia się ok. 2 r.ż. Nie spotyka się zniekształceń,
czasami jest zniekształcana przez głoskę L, czasem
opuszczana. Wtedy ćwiczenia należy rozpocząć od
przedłużenia samogłoski I: iiia, iiio, iiiu, ija, ijo, iju,
stopniowo wycofując I.
Przy kłopotach z artykulacją joty można rozpocząć
ćwiczenia od jej połączeń z innymi samogłoskami np. ia,
io,iu.
GŁOSKA Ł
Artykulacja tej głoski rzadko ulega
odchyleniom. Czasem bywa wymawiana
dwuwargowo lub zastępowana przez W.
Ćwiczenia rozpoczynamy od U dodając
samogłoski ua, uo,ue, uy i starając się, aby u
było coraz krótsze, czyli:
ćwiczenia słuchowe + instruktaż.
SPÓŁGŁOSKA P, P’
„P” - dwuwargowa, zwarta, bezdźwięczna,
twarda, ustna. Wargi zwarte, język bierny,
podniebienie miękkie uniesione i cofnięte do
tylnej ściany jamy gardłowej zamyka przejście
do jamy nosowej, wiązadła głosowe nie
drgają. Powietrze gromadzi się w jamie ustnej
i w pewnym momencie gwałtownie wydostaje
się przez rozwierające się wargi.
Rzadko występuje wadliwa wymowa tej
głoski(gł. przy rozszczepach podniebienia).
Nauka głoski:
1. wykorzystać wrażenia wzrokowe – dz.
obserwuje
w lustrze układ warg logopedy i swoich;
2. wykorzystać wrażenia czuciowe – na dłoni
ustawionej przed wargami logopedy, a
następnie przed swoimi wyczuwa się siłę
wydychanego powietrza;
3. wykorzystać wrażenia słuchowe.
Ćwiczenia wstępne : dmuchanie na kulkę z
papieru,
a następnie dmuchanie poprzedzone
zwarciem warg.
INNE ĆWICZENIA WSTĘPNE:
Masowanie wargi, gł. górnej (ze względu na mało
sprawny przy tym mięsień okrężny warg)
Zaciskanie warg (do bólu)
Trzymanie kartki papieru między zaciśniętymi ustami
Trzymanie ołówka pod nosem na górnej wardze
Naprzemienne zagryzanie warg
Masowanie warg zębami
Cmokanie
Naśladowanie odgłosu motoru bbrrr
Przy zrośniętej wardze – podcięcie wędzidełka
przywargowego.
SPÓŁGŁOSKA P’
P’ – jednocześnie w takich samych warunkach jak przy
„P” dochodzi do wzniesienia środkowej części języka do
podniebienia twardego.
P’ -> F’ (rzadko) – wówczas: pokaz, ćwiczenia słuchowe.
Łączenie twardego P z głoskami ij: pij, pija, pijo, pije. W
dalszych ćwiczeniach dążymy do skrócenia wymowy
całej grupy tak, aby ij były wymawiane jednocześnie z P.
Zabawy dźwiękonaśladowcze.
Przy wadliwym p’ zwrócić uwagę, czy dobrze
wymawiane są inne głoski miękkie: m’, b’, f’, v’, ń, l’, k’,
g’.
SPÓŁGŁOSKA B, B’
Od poprzednich głosek różnią się tylko dźwięcznością.
B-> W, B-> P (rzadko)
Dz. kładzie dłoń na krtani logopedy, drugą na swoją krtań i
stara się wytworzyć wibracje odczuwane u logopedy.
Korzystne jest rozpoczynanie od sylab, w których ćwiczona
spółgłoska znajduje się w obustronnym sąsiedztwie
samogłosek, np. aba, oba, uba, eba, iba.
Przy zatkanych uszach wymawiamy B.
Wydmuch powietrza – głoski dźwięczne są słabsze, bo
część energii zużyta jest na wprowadzenie wiązadeł w
ruch.
Ćwiczenia słuchowe – jeśli dz. ma trudności w rozróżnianiu
słuchem dźwięczności i bezdźwięczności – uczymy
rozróżniać najpierw te głoski w izolacji, następnie w
sylabach, potem w wyrazach.
B’ – sposób postępowania jak przy P’ –łączenie B+IJA,
IJO…
SPÓŁGŁOSKA M, M’
M – dwuwargowa, dźwięczna, nosowa. Podniebienie
miękkie jest opuszczone, powietrze przechodzi przez
jamę nosową, wargi są słabo zwarte, struny głosowe
drgają.
Pojawia się ok. 1. r.ż. , nie ulega zniekształceniom,
jedynie przy nosowaniu zamkniętym – wymawiana
jest jak B.
W sytuacji trudności z uzyskaniem rezonansu
nosowego poleca się dziecku mruczenie przy
zamkniętych wargach; położenie palca na
skrzydełku nosa pozwala kontrolować drgania
chrząstek nosa, co ułatwia ich wytwarzanie.
SPÓŁGŁOSKA M’
M’ – środkowa część języka unosi się ku
podniebieniu twardemu.
Jeśli wzniesienie to trwa jeszcze po rozwarciu
się warg, to po spółgłosce m’ daje się słyszeć
ń, np. m’niasto. Należy wtedy zwrócić uwagę
na różnice w brzmieniu wymowy prawidłowej
i wadliwej. Jeśli to zawodzi – ćwiczymy takie
połączenia jak: mija, mijo, mije, miju,
stopniowo wycofując „j”.
SPÓŁGŁOSKA F, F’
F – szczelina tworzy się między dolną wargą
a górnymi siekaczami, podniebienie miękkie
uniesione, wiązadła głosowe nie biorą udziału
w artykulacji.
Pojawia się ok. 2.r.ż. Jej artykulacja jest łatwa
i widoczna dlatego rzadko spotyka się jej
zniekształcenia:
wymawiana dwuwargowo,
F-> H
F-> B
Prawidłową wymowę można uzyskać:
1.
Demonstrując dziecku w lustrze układ narządów
mowy.
2.
Rozpoczynając ćwiczenia od dmuchania (np. na
kartkę papieru), w czasie którego wskazującym
palcem lekko przyciska się dolną wargę do brzegu
dolnych siekaczy, aż do wytworzenia odpowiedniej
szczeliny.
Niestaranna artykulacja głoski F związana jest z tym,
że wewnętrzna część warg styka się z dolnymi
zębami.
Ponadto tyłozgryz przeszkadza.
Jeśli F-> H to:
Dmuchanie
Chuchanie
Masowanie warg
W trakcie dmuchania nacisnąć środkową
część dolnej wargi.
Przy F’ – łączenie F z I, np. fija, fije, fijo,
stopniowo skracając J.
SPÓŁGŁOSKA V, V’
V – od F różni się tylko dźwięcznością. W czasie jej
wymawiania szczelina powstaje między dolną wargą
zbliżoną do górnych siekaczy, cofnięte i wzniesione
podniebienie miękkie zamyka przejście do jamy nosowej.
Wadliwa wymowa jest rzadko spotykana i polega na
zastępowaniu jej przez ł, l, h.
Nauka głoski v:
1.
Pokaz w lustrze prawidłowego układu warg i szczęk.
2.
W czasie wymawiania U palcem wskazującym lekko
przycisnąć dolną wargę do górnych siekaczy aż do
wytworzenia odpowiedniej szczeliny.
3.
W czasie wymawiania U rozsunąć kąciki ust (uśmiech).
V’ – w czasie jej artykulacji dochodzi do
synchronizacji pomiędzy tworzeniem się
szczeliny wargowo-zębowej oraz
wzniesieniem środkowej części języka do
podniebienia twardego – decydującym o
akustycznym efekcie miękkości.
Rzadko spotykane zniekształcenia tej
spółgłoski polegają na jej ubezdźwięcznianiu
lub zastępowaniu innymi głoskami.
Jej prawidłową wymowę uzyskujemy łącząc ją
z grupą „ij” np. vija, vijo, vije…
SPÓŁGŁOSKA T
T – przedniojęzykowo – zębowa, zwarto –
wybuchowa, bezdźwięczna. Jej artykulacja
polega na zwarciu czubka języka z
wewnętrzną powierzchnią górnych zębów,
podniebienie miękkie uniesione
i cofnięte do tylnej ściany jamy gardłowej,
wiązadła głosowe bierne.
Pojawia się w 1.r.ż.
Wadliwa wymowa pojawia się rzadko,
występuje
w formie T międzyzębowego lub T
zmiękczonego.
Prawidłową wymowę uzyskujemy za pomocą:
1. wrażeń wzrokowych;
2. wrażeń słuchowych;
3. wrażeń czuciowych – na dłoni ustawionej przed
wargami logopedy, a następnie przed swoimi
wyczuwa się siłę strumienia powietrza wypływającego
z jamy ustnej;
4. Rozpoczęcie ćwiczeń od wysuwania czubka języka
między wargi w czasie wymawiania głoski P.
Następnym etapem będzie unoszenie języka do
górnych siekaczy przy zachowaniu tego samego
kierunku powietrza.
SPÓŁGŁOSKA T’
T’ – artykulacja T + uniesienie środka języka
ku podniebieniu.
Miękkość T’ likwiduje się poprzez
przyciśnięcie silniej czubka języka do zębów.
Jeśli głoski T, D, N wymawiane międzyzębowo
towarzyszą seplenieniu międzyzębowemu to
terapię rozpoczynamy od T, D, N.
SPÓŁGŁOSKA D
D – dźwieczny odpowiednik T; dźwięczna,
przedniojęzykowo –zębowa, zwarto –wybuchowa,
ustna, twarda.
Ulega takim samym zniekształceniom jak T, tzn.
1. międzyzębowo
2. miękko
3. może ulegać ubezdźwięcznieniu wraz z innymi
spółgłoskami dźwięcznymi.
t- > ț (t dziąsłowe) - > d (d dziąsłowe) -> wszystkie
szczelinowe/s,z,sz.ż, ś,ź, f,v,x,x’/, dziąsłowe , r.
SPÓŁGŁOSKA N
N - przedniojęzykowo –zębowa, nosowa, dźwięczna,
twarda, półotwarta. Przód języka zwiera się z
górnymi siekaczami, a boki języka z wewnętrzną
powierzchnią górnych siekaczy, podniebienie
miękkie opuszczone, na skutek czego powietrze
wydostaje się przez jamę nosową. Palcem położonym
na skrzydełku nosa wyczuwa się drgania chrząstek
nosa.
Może być wymawiana międzyzębowo a w przypadku
nosowania zamkniętego jak D.
Jeśli międzyzębowo – to ćwiczyć jednocześnie T,D,N
(jeśli są inne zniekształcenia np. S)
SPÓŁGŁOSKA Ń
Ń od N różni się miejscem artykulacji.
Zwarcie powstaje między środkową częścią
języka
a podniebieniem twardym, powietrze
wydostaje się przez jamę nosową, wiązadła
głosowe drgają.
Ń uzyskujemy:
1.
z połączenia N + ija
2.
ćwiczyć ssanie cukierka (ciamkanie), potem
płaski drops – najlepiej przy otwartych
ustach.
SPÓŁGŁOSKA L, L’
L – przedniojęzykowo – dziąsłowa,
półotwarta, boczna, ustna, dźwięczna. Czubek
języka unosi się
i zwiera z dziąsłami, boki języka przylegają do
wewnętrznej powierzchni zębów
przedtrzonowych
i trzonowych oraz do dziąseł. Z obydwu albo
jednego boku powstaje otwór, przez który
przepływa powietrze.
Pojawia się w 2-3 r.ż.
Wady: l-> j (i niezgłoskotwórcze) lub
międzyzębowe.
Aby uzyskać prawidłową wymowę L poleca się dziecku
w czasie wymawiania przedłużonego A na zmianę
dotykać czubkiem języka do górnego dziąsła i opuszczać
go.
W przypadku dzieci z up. umysłowym można użyć
szpatułki.
Ćwiczymy umiejętność podnoszenia języka do góry
(przyczyną może być nie tylko gruby, mięsisty język, ale
też krótkie wędzidełko, czy podniebienie gotyckie).
Unoszenie szerokiego języka na górną wargę,
wymawiając jednocześnie L, potem dotykać górne zęby, a
kiedy usłyszy brzmienie głoski - cofanie szerokiego
języka do dziąseł
Jeśli są sprawne narządy artykulacyjne – można
uczulać miejsca artykulacji (podniebienie, język).
Jeśli w wieku szkolnym dziecko nie unosi
języka należy zgłosić się z nim do neurologa.
L’ – przednia i środkowa część języka zwiera się
z podniebieniem twardym.
Nie sprawia problemów. Czasem wymowa
gwarowa – lypa –> ćwiczenia słuchowe.
SPÓŁGŁOSKA X, X’
X – tylnojęzykowa, szczelinowa. Tylna część języka zbliża
się do podniebienia miękkiego, tworzy się szczelina, przez
którą przechodzi powietrze.
Pojawia się w 3.r.ż.
Prawidłową wymowę uzyskujemy:
1.
od ćwiczeń chuchania np. na lusterko, na ręce.
2.
przedłużając wymowę spółgłoski K – zwarcie przejdzie
wtedy w szczelinę właściwą dla X.
X’ – środkowojęzykowa – szczelina tworzy się między
środkową częścią języka a tylną częścią podniebienia
twardego.
Wymawiając połączenie X+i, X+ija, ije, ijo wolno, a potem
coraz krócej osiągniemy poprawną artykulację.
SPÓŁGŁOSKA K, K’
K – tylnojęzykowa, zwarto – wybuchowa, ustna, twarda,
bezdźwięczna.
Czasami wystarczy aby dziecko szeroko otworzyło usta
i próbowało wymawiać k.
Jeżeli występują kłopoty z ułożeniem języka wtedy
przytrzymujemy czubek języka szpatułką, trzonkiem łyżeczki
lub palcem i polecamy wymawiać t, ta, to, te, tu.
Unieruchomiony czubek języka nie będzie mógł się podnieść
do góry, będzie natomiast podnosiła się tylna jego część.
Inny sposób to ułożenie dziecka na wznak, i odchylenie
głowy ku tyłowi; język cofa się w głąb jamy ustnej pod
wpływem własnego ciężaru. W tej pozycji dochodzi do
zwarcia tylnej części języka z podniebieniem miękkim.
Przytrzymując język zawsze rozpoczynamy od
t, ta, to, te, tu. Polecamy wymawianie głosek
k, ka, ko, ke, ku dopiero gdy dziecko opanuje
pracę języka.
W pierwszej partii materiału nie występuje
głoska t,
z obawy przed hiperkorekcją (np. dziecko
nastawione na k będzie wymawiać kotek -
kokek)
K’ – k + i, k + ija, ije, ijo…
SPÓŁGŁOSKA G, G’
G – tylnojęzykowa, zwarto – wybuchowa, dźwięczna.
W czasie artykulacji tylna część języka zwiera się
z podniebieniem miękkim. W czasie tego zwarcia oraz
następującej po nim eksplozji przejście do jamy
nosowej jest zamknięte przez uniesione i cofnięte do
tylnej ściany gardła podniebienie miękkie, wiązadła
głosowe drgają.
Wady: g-> d, g-> ubezdźwiecznione (k).
Jeśli wywołamy K to G pojawia się spontanicznie, jeśli
nie to przytrzymujemy czubek języka i polecamy
wymawiać D.
G’ – g + ija, ije, ijo
SZEREG CISZĄCY
Głoski te pojawiają się jako pierwsze ze wszystkich
dentalizowanych w mowie dziecka. Cechuje je
najmniejsza liczba zniekształceń. Często są one
zamieniane na ich twarde odpowiedniki: s, z, c, dz
oraz są wymawiane bocznie, międzyzębowo, albo
jako dźwięki pośrednie między twardymi a miękkimi.
Najważniejszym ćwiczeniem przygotowującym do
wywołania tego szeregu jest kształtowanie
umiejętności głośnego ssania cukierka, z tym że
należy pilnować, by środek grzbietu języka
ćwiczącego dziecka całkowicie przylegał do
podniebienia twardego.
Ś – środkowojęzykowa, szczelinowa, bezdźwięczna.
Środkowa część języka wznosi się ku przedniej
części podniebienia twardego, aż do wytworzenia z
nim szczeliny; siekacze sa zbliżone do siebie,
podniebienie miękkie uniesione i cofnięte zamyka
przejście do jamy nosowej.
Sposoby uzyskania prawidłowej artykulacji:
1. Przez modyfikację artykulacji innej głoski
środkowojęzykowej np. x’ lub samogłoski i
wymawianej szeptem; w czasie wymowy nieco
przedłużonego x’ lub i należy stopniowo zbliżać
siekacze.
2. W czasie wymawiania przedłużonego S umieścić czubek
języka na dole jamy ustnej i cofać go od zębów wgłąb
jamy ustnej – spowoduje to wzniesienie się środkowej
części języka do podniebienia. W razie trudności czubek
języka można przycisnąć szpatułką i lekko cofnąć.
3. Po wykształceniu umiejętności wznoszenia środka
grzbietu języka do podniebienia twardego prosi się
dziecko o szybkie powtarzanie ti-ti-ti-ti... (w razie
trudności poleca się mu zbliżyć czubek języka do
dolnych zębów), z jednoczesnym lekkim przesunięciem
czubka języka w kierunku wałka dziąsłowego, aż do
uzyskania głoski ć. Przedłużanie ć daje ś.
4. Wymawiając xi - usta w uśmiech, zbliżamy zęby -> ś.
Pozostałe głoski uzyskuje się następująco:
przedłużenie głoski ć pozwala na uzyskanie ś,
wymawianie głośne głoski ś doprowadza do
artykulacji ź,
wymawianie ć z jednoczesnym
uruchomieniem wiązadeł głosowych pozwala
na uzyskanie głoski dź.
Ź – różni się od ś dźwięcznością.
Przedłużamy wymowę dź -> ź.
Wymawiamy „i” ze zbliżonymi do siebie
siekaczami
i przesuniętą lekko masą języka do przodu
jamy ustnej – artykulacja przechodzi w ź.
S (przedłużone i udźwięcznione) -> Z (ze
środkiem języka do podniebienia twardego)
-> DŹ (przedłużone) -> Ź.
Ć – środkowojęzykowa, zawarto-szczelinowa.
Wytwarza się zwarcie a następnie szczelina
między środkową częścią języka a
podniebieniem twardym.
Wady: ć-> seplenienie, ć-> c.
Sposoby wywołania:
1.
ti-> ś (skracanie) -> ć;
2.
wymowa sylaby „ti” z przyciśniętym
szpatułką czubkiem języka.
Dź – od ć różni się dźwiecznością.
Wady: dź-> seplenienie, dź->
ubezdźwięcznione (ć).
Wywoływanie:
1. Wymawiać sylabę „di” unieruchamiając
jednocześnie czubek języka szpatułką na dnie
jamy ustnej’
2. Wymawianie miękkiego „d” z dodatkiem „ź”.
Ćwiczenia słuchowe – różnicowanie ć – dź.
SZEREG SYCZĄCY
S - język leży płasko za dolnymi zębami, zęby są zbliżone,
wargi rozchylone, spłaszczone przylegają do zębów, kąciki
warg cofnięte nieznacznie. Przednia część grzbietu języka
unosi się do górnych siekaczy i do tej części dziąseł, która
jest w najbliższym ich sąsiedztwie, tworzy przy nich
wąską szczelinę. Czubek języka znajduje się przy dolnych
zębach. Boki języka wznoszą się do góry i przylegają do
wewnętrznej strony górnych zębów i dziąseł, na skutek
czego w linii środkowej powstaje wąska rynienka – rowek
języka. Skoncentrowany strumień powietrza
wydechowego przechodzi rynienką i wydostaje się przez
opisaną szczelinę. Uzyskany efekt syczenia wzmocniony
jest tarciem powietrza o krawędzie siekaczy.
Głoska „s” występuje przed wszystkimi samogłoskami
z wyjątkiem „i”. Wymawiana jest w nagłosie, śródgłosie
i wygłosie.
Głoska „s” pojawia się pod koniec 3 r. ż.
Ćwiczenia rozpoczynamy od wytworzenia „rowka” na
języku - ćwiczenia dmuchania przez rurkę i do rurki, nauka
gwizdania, dmuchanie z wykorzystaniem odpowiedniej
sondy logopedycznej
Sposoby wywołania:
1.
Jeśli dziecko prawidłowo realizuje głoskę „c” - polecamy
dziecku powiedzieć „c” i równocześnie rozciągamy kąciki
ust do tyłu.
2.
Jeśli nie, to przedłużamy t-> c (przedłużamy) ->s.
3. Przedłużając „F” – stopniowo zbliżać zęby i
„wyszczerzać” je; wargi dziecka można też
rozciągnąć palcami.
4. Poleca się dziecku wyciągnąć język tak, aby jego
czubek znajdował się między zębami i dmuchać na
wskazujący palec ustawiony przed ustami. Stopniowo
dziecko powinno cofać język za zęby i zbliżać dolne
siekacze do górnych.
5. Przy seplenieniu międzyzębowym często wystarcza
zbliżenie dolnych siekaczy do siekaczy górnych.
6. Supełek za dolnymi zębami i przy uśmiechu mówić
S, dotykając supełka.
Z – od s różni się dźwięcznością.
Wady:
z-> seplenienie,
z-> ubezdźwięcznione (s).
Pojawia się najczęściej spontanicznie po
wywołaniu S, jeśli nie to przedłużamy
wymowę dz ->z albo udźwięczniamy S.
C – przedniojęzykowo- zębowa, szczelinowa.
Jej artykulacja składa się z dwóch elementów:
ze zwarcia przedniej części języka z górnymi
siekaczami (jak przy t) oraz ze szczeliny (jak
przy ś).
Wady: c -> seplenienie.
Wywołanie:
Dziecku polecamy by wymawiało długie t,
z jednoczesnym rozciągnięciem kącików warg
lub wyszczerzeniem zębów.
Jeśli terapię głosek syczących zaczynamy od C -
pozostałe głoski tego szeregu wywołuje się
następująco:
przedłużanie głoski c pozwala uzyskać s,
głośne wymawianie c pozwala uzyskać dz,
głośne wymawianie s pozwala uzyskać z.
Głoskę z można uzyskać też poprzez
przedłużanie głoski dz.
Etap ten można również rozpoczynać od
wywołania głoski dz, postępując analogicznie
jak przy wywoływaniu głoski c, przy czym
głoską wyjściową jest d. Po uzyskaniu głoski
dz przechodzi się do wywołania kolejnych
głosek z tego szeregu w następujący sposób:
przedłużone dz pozwala uzyskać z,
ciche wymawianie z w efekcie daje s,
ciche wymawianie dz daje w efekcie c,
przedłużanie c doprowadzi do głoski s.
Dz – zwarto-szczelinowa, przedniojęzykowo-
zębowa.
Wady:
dz -> seplenienie,
dz -> ubezdźwięcznione (c).
Wywołanie:
Przedłużając D z cofniętymi kącikami ust i ze
zbliżonymi do siebie siekaczami.
SZEREG SZUMIĄCY
SZ – szczelinowa, przedniojęzykowo – dziąsłowa;
wargi lekko zaokrąglone, wysunięte do przodu,
szczelina tworzy się między czubkiem języka a
wałkiem dziąsłowym. Boki języka przylegają do
dziąseł i zębów górnych. Zbliżone do siebie siekacze
oraz wysunięte do przodu wargi wzmacniają szmer
powstający przy przeciskaniu się powietrza przez
szczelinę.
Wady:
sz-> seplenienie,
sz-> s
sz-> ś.
Sposoby wywołania:
1. instruktaż: zbliż żeby do siebie, wysuń wargi (zrób z
buzi kółko), podnieś język do góry (do dziąseł) i
dmuchaj (przez zęby).
2. „strzelanie językiem”(przy u.u.) – etapy:
połóż szeroki język na górnej wardze,
włóż język między zęby i dmuchaj,
dmuchając na wargę spróbuj cofnąć język za zęby.
3. Długie S, w czasie którego dziecko podnosi czubek
języka do dziąseł, przy czym przyciskamy palcami
policzki do zębów, aby spowodować wysunięcie warg
do przodu(ryjek).
4. Przedłużanie cz daje sz.
5. T -> t dziąsłowe -> cz przedłużone -> sz lub
d -> d dziąsłowe -> dż ->ż ->sz
Ż – od sz różni się dźwięcznością.
Po sz powinna pojawić się spontanicznie.
Cz – zwarto - szczelinowa, przedniojęzykowo –
zębowa; czubek języka przywiera do wałka
dziąsłowego, a następnie zwarcie to stopniowo
przechodzi w szczelinę.
Wywołanie:
1. T -> t dziąsłowe -> cz.
2. Ząbki do siebie, z buzi kółko i powiedz cz.
Obojętnie którą głoskę najpierw wywołamy SZ czy CZ.
Dz - zwarto - szczelinowa, przedniojęzykowo –
dziąsłowa;
Wady: seplenienie.
Wywołanie: z D wymawianego przy dziąsłach
i z powolnym przejściem od zwarcia do
szczeliny.
ROTACYZM
R –
głoska trudna ze względu:
występującą wibrację koniuszka języka (wymagana duża
elastyczność tego narządu oraz szybkość i precyzja ruchów);
złożony układ języka (każda z części zajmuje inne położenie);
krótki czas trwania – głoska ta ma najmniejszy iloczas;
najpóźniej pojawia się w wymowie dziecka.
Jest to głoska dźwięczna, ustna, przedniojęzykowo –
dziąsłowa, półotwarta, drżąca, twarda;
Szybkie dotykanie czubkiem języka do górnych dziąseł,
przy jednoczesnym drganiu wiązadeł głosowych; boki
języka przylegają do wewnętrznej powierzchni górnych
zębów i dziąseł; podn. miękkie uniesione i cofnięte –
zamyka przejście do jamy nosowej.
Przebieg kształtowania się głoski w rozwoju mowy: 0 – j – l – r
Nie muszą oczywiście występować wszystkie stadia, a jeśli występują, to
przejścia mogą być płynne.
Można spotkać także:
formy pograniczne między rl;
formy pograniczne opozycyjne, np. w nagłosie L, we wszystkich
pozostałych pozycjach j;
nietypowe substytuty, np. d, ł, n, w.
Ciekawym zjawiskiem jest hiperpoprawność:
artykulacji przesadnie poprawna, z przedłużoną wibracją , która ma
tendencję do utrwalenia się (np. 6 uderzeń); podstawianie nowo
nauczonej głoski r – przemijające (rarka, ale też dodatkowo w wyrazach, w
których nie ma ani r, ani l, np. piersek)
Sposoby wywoływania:
szybka artykulacja głosek t, d, td, dd, tdn, tede,
tedo, tedu, tedy z językiem cofniętym za wałek
dziąsłowy
w celu stępienia dźwięku
podstawienie w miejsce głoski r grupy teda, tedo, tedu
w wyrazach, w których r występuje po spółgłoskach t
lub d np. d
ed
abina, d
ed
oga, t
ed
awa, t
ed
up itp.
zastąpienie głoski r w nagłosie cząstką ed np. edak
(rak), edyba (ryba), edama (rama)
próby artykulacji r po spółgłoskach p i b wywoływanie
głoski izolowanej.
Inne sposoby:
Podczas wymowy głoski ź szybkie potrącanie palcem
serdecznym wędzidełka języka przy rozchylonych
szczękach.
Wibracje języka można wywołać wsuwając czubek języka
między zęby w czasie parskania.
Zdmuchiwanie skrawka papieru położonego na czubek
wysuniętego języka – za górnymi zębami i dz. ma mówić
„t” a następnie „tr”.
Inna wersja zdmuchiwania papierka: dz. wymawia sylaby
„pra, pro, pru, pry” w taki sposób, aby papierek spadł
z języka.
MOWA BEZDŹWIĘCZNA
Kolejność wywoływania głosek zależy jednocześnie od
dwóch czynników:
1. wiązadła głosowe łatwiej uruchomić przy małym
ciśnieniu w jamie ustnej, tj. gdy w nasadzie w toku
artykulacji powietrze napotyka mniejszy opór ( np.
łatwiej jest udźwięcznić głoskę szczelinową niż zwartą);
2. im dalej od krtani znajduje się miejsce artykulacji
głoski, tym łatwiej ją udźwięcznić (np. łatwiej
udźwięcznić głoskę wargową niż tylnojęzykową).
Zważywszy na powyższe, schemat wywoływania głosek
dźwięcznych jest następujący:
v ,v’, z , ż, ź ,dz ,dż ,dź, b, b’, d, g, g’.
W terapii mowy bezdźwięcznej stosuje się
następujący schemat ćwiczeń :
ćwiczenia wstępne:
1. ćwiczenia zwiększające napięcie narządów
artykulacyjnych ( policzków, warg, języka), np.
cmokanie, parskanie, gra na grzebieniu i harmonijce
ustnej, mruczenie melodii, masaż warg i języka,
nadymanie policzków i wstrzymywanie powietrza
zakończone silnym parsknięciem;
2. ćwiczenia słuchu fonematycznego prowadzące do
umiejętności słuchowego rozróżniania głosek
dźwięcznych i bezdźwięcznych ;
3.
ćwiczenia doprowadzające do uchwycenia różnic w wibracji wiązadeł
głosowych pomiędzy głoskami dźwięcznymi i bezdźwięcznymi, np.;
a) podczas artykulacji głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych przyłożyć
dłoń do krtani logopedy lub dziecka albo położyć ją na czubku głowy,
b) porównanie siły strumienia powietrza na zewnętrznej powierzchni
dłoni przy artykulacji głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych ( przy
głoskach bezdźwięcznych wyraźniej wyczuwa się strumień powietrza),
c) tłumaczenie zjawiska dźwięczności na samogłoskach wymawianych
przez logopedę, porównywanie przez dziecko swojej artykulacji
samogłosek z artykulacją logopedy; obserwowanie przez dziecko
jednocześnie u siebie i u logopedy różnic w trakcie wymawiania głosek
w następujących parach: m-p, n-t, n-s, n-c; uświadamianie dziecku
różnic między głoskami dźwięcznymi i bezdźwięcznymi, rozpoczynając
zawsze od głosek f-v.
Metody wywoływania głosek w mowie bezdźwięcznej
1. Obniżyć głowę dziecka, przyciągnąć brodę do klatki
piersiowej i w takiej pozycji polecać artykułowanie
bezdźwięcznych odpowiedników w sylabach w
pozycji między samogłoskami ( dźwięczność
samogłoski może udzielić się spółgłosce)-awa, owo,
uwu.
2. Powtarzanie kompleksów dźwiękonaśladowczych,
np. zabawa w samolot, samochód, naśladowanie
głosów zwierząt.
3. Wywołanie dźwięczności głosek zwartych b i d-
łączyć realizację nosowego m i n z głoskami zwartymi
w sylabach, np. mmmba, nnnda.
4. W trakcie wymawiania głoski m zaciska się
dziecku nozdrza, co pozwala uzyskać
głoskę b, zaś w trakcie artykulacji n-d.
Jeśli dziecko opanuje prawidłową artykulację
jednej bądź dwóch głosek dźwięcznych, w
korekcji innych spółgłosek można zastosować
zasadę wykorzystania w korekcji metody
fonetycznej analogii i zasadę wykorzystania w
korekcji metody fonetycznej asymilacji.
5. Zasada wykorzystania w korekcji fonetycznej
analogii ( stosowana w korekcji wymowy
bezdźwięcznej częściowej)polega na wykorzystaniu
prawidłowo artykułowanych głosek dźwięcznych.
Opiera się ona na powtarzaniu par głosek, w toku
którego dźwięczność może się przenieść na
realizacje pozostałych fonemów korelacji. Przykład
zastosowania metody: gdy chcemy uzyskać ż, a
dziecko wymawia już z i w , prosimy je o
wymawianie: f-w-s-z-sz, co z reguły powoduje, że
po głosce sz automatycznie pojawia się głoska ż.
6. Zasada wykorzystania w korekcji fonetycznej
asymilacji polega na wykorzystaniu prawidłowej
artykulacji tylko niektórych spółgłosek dźwięcznych.
Polega na powtarzaniu sylab i wyrazów, w których
wykorzystuje się zjawisko asymilacji wstecznej i
postępowej. Np. wsteczna sylaba wa może być
wykorzystana do ćwiczenia dźwięcznego d w
wyrazie dwa, a sylaba wo do ćwiczenia
dźwięcznego dz w wyrazie dzwonek. Przykład
wykorzystania asymilacji postępowej- wwwb, zzzb;
jeśli dziecko prawidłowo artykułuje w można
poprosić je o wypowiedzenie słowa wbref.”
7. Uzyskanie głoski v- w trakcie artykulacji głoski ł logopeda
przyciska palcem dolną wargę dziecka, doprowadzając tym
samym do jej kontaktu z krawędzią zębów.
8. Wywołanie głoski g- w trakcie powtarzania
sylaby da przyciskać palcem lub szpatułką przód języka; w
efekcie ingerencji mechanicznej powinna powstać
sylaba ga.”
9. Ćwiczenia zmiękczonych dźwięcznych w’, b’, g’ opierają
się na wywołaniu i ustabilizowaniu twardych w, b, g , po
czym ich zmiękczone odpowiedniki pojawiają się zazwyczaj
samorzutnie w odpowiednich połączeniach fonetycznych,
np. poprzez łączenie ich z samogłoską i: wi, bi, gi”.
ETAPY PRACY KOREKCYJNEJ
Pracę nad wymową dziecka należy zacząć od
dokładnej diagnozy logopedycznej.
Po określeniu wad i trudności z nich wynikających
oraz ustalenia przyczyn istniejących zaburzeń
artykulacyjnych przystępujemy do prowadzenia
terapii.
Według A. Sołtys-Chmielowicz w pracy
korekcyjnej wyróżnia się trzy etapy postępowania:
I. Etap przygotowawczy
II. Etap wywoływania dźwięku
III. Etap utrwalania
ETAP PRZYGOTOWAWCZY
Etap przygotowawczy obejmuje wszystkie działania
poprzedzające wywoływanie dźwięku. W ramach
etapu przygotowawczego prowadzi się więc:
ćwiczenia słuchowe (ćwiczenia wrażliwości
słuchowej, pamięci słuchowej, analizy i syntezy
słuchowej, słuchu fonetycznego i fonemowego);
ćwiczenia oddechowe (kształtowanie nawyku
oddychania przez nos, pobudzanie przepony,
uruchamianie pełnego wdechu, wydłużanie fazy
wydechowej, dostosowywanie funkcji wydechowych
do potrzeb wypowiedzi);
ćwiczenia usprawniające motorykę
narządów mowy (warg, języka, żuchwy,
podniebienia miękkiego);
nauka prawidłowego połykania;
ćwiczenia logorytmiczne i fonacyjne.
Ćwiczenia te stosuje się wybiórczo,
usprawniając tylko to, co jest zaburzone i co
najbardziej pomoże w uzyskaniu
prawidłowej artykulacji danej głoski.
ETAP WYWOŁYWANIA DŹWIĘKU
Jeżeli dziecko nie wymawia większej liczby głosek, to w
ustaleniu kolejności wywoływania brakujących dźwięków
należy uwzględnić cztery następujące zasady:
ćwiczenia rozpoczyna się od dźwięku, który w
prawidłowym, naturalnym rozwoju pojawia się
wcześniej, na przykład przy braku r, l – zaczynamy od l;
pracę zaczyna się od głoski nad którą dziecko obecnie
pracuje, na przykład zaczyna realizować w pewnych
wyrazach (tzw. „wyrazy klucze”) lub różnicuje słuchowo;
pracuje się nad tą głoską, której wadliwa postać jest
mniej utrwalona, na przykład głoska r, która niedawno
pojawiła się u dziecka ale w postaci zdeformowanej;
ćwiczenia rozpoczyna się od dźwięku, który najłatwiej u
dziecka wywołać.
Ważne jest, aby dziecko możliwie szybko odniosło jakiś sukces,
który będzie motywacją do dalszej pracy nad swoją wymową.
Przy wywoływaniu głosek należy wykorzystywać w miarę
możliwości wszystkie zmysły: słuch, czucie, wzrok. Z tego
względu wszystkie ćwiczenia logopedyczne powinny odbywać
się przed lustrem. Ćwiczący ma wtedy możliwość
porównywania układu swoich narządów mowy z układem
prezentowanym przez logopedę.
Etap wywoływania dźwięku może być niepotrzebny, gdy głoska
od czasu do czasu pojawia się w wypowiedziach dziecka.
Po uzyskaniu prawidłowego brzmienia głoski w izolacji
przechodzi się do ostatniego etapu pracy korekcyjnej – etapu
utrwalania dźwięku
ETAP UTRWALANIA
Polega on na nauczeniu dziecka posługiwania się
nowo poznanym dźwiękiem. Jest to najdłuższy
etap pracy, bowiem wywołana głoska powinna
zostać wyćwiczona do tego stopnia, aby pacjent
bez najmniejszego wysiłku, mógł ją wymawiać.
Początkowo głoskę ćwiczy się w izolacji i
sylabach, aż do momentu gdy dziecko będzie je
wymawiało całkiem swobodnie.
Następnie przechodzi się do utrwalania dźwięku
w wyrazach, zaczynając od pozycji nagłosowej
poprzez śródgłosową do wygłosowej.
W pierwszej kolejności utrwalaną głoskę
umieszcza się w otoczeniu samogłosek,
stopniowo przechodząc do grup
spółgłoskowych.
Po uzyskaniu prawidłowej wymowy głoski
w wyrazach ćwiczenie rozszerza się na
wypowiedzi dwuwyrazowe, zdania i dłuższe
teksty (czytanie, recytacja, samodzielne
wypowiedzi na różne tematy) aż do uzyskania
pełnej swobody w posługiwaniu się nowym
dźwiękiem podczas wypowiadania się
w środowisku rodzinnym i szkolnym.
W przypadku substytucji stosuje się też ćwiczenia na
różnicowanie opozycyjnych par głosek oraz
ćwiczenia łączące poprawną wymowę z poprawnym
zapisem.
Dopiero po utrwaleniu się wymowy danej głoski,
przechodzimy do wywołania lub korekcji głoski
następnej, nieprawidłowo wymawianej przez
dziecko.
W procesie utrwalania wykorzystuje się różnego
rodzaju rebusy, wierszyki, zagadki, opowiadania
oraz historyjki obrazkowe – w zależności od wieku i
możliwości dziecka.
Prowadzona terapia logopedyczna powinna być
rozłożona w czasie.
Nie należy pomijać kolejnych ćwiczeń ani przerywać
pracy na etapie wywoływania, czy utrwalania dźwięku.
Wskazane jest, aby na zajęciach obecna była osoba,
która wprowadzane ćwiczenia będzie wykonywać
z dzieckiem w domu.
Zadany materiał należy utrwalać kilka razy dziennie (3
– 4 razy) przez 10 – 15 minut. Praca nad artykulacją -
prowadzona tylko w gabinecie logopedycznym - nie
przyniesie oczekiwanych efektów.
Wskazania uwzględniane w terapii zaburzeń
artykulacji:
nie należy poprawiać głoski zniekształcanej, lecz
tworzyć nową;
każde ćwiczenie powinno być najpierw wykonane
przez logopedę;
konieczne jest powtarzanie przerobionego materiału
w coraz to inny sposób;
każda ćwiczona głoska musi być dobrze utrwalona
(musi być wymawiana prawidłowo przynajmniej w
mowie kontrolowanej);
konieczne jest ćwiczenie głoski w różnych układach,
kontekstach i sąsiedztwie fonetycznym;
stosujemy wyrazy zrozumiałe dla dziecka;
nie stosujemy wyrazów, w których występuje więcej niż jedna z
ćwiczonych głosek;
pamiętamy o różnicowaniu słuchowym głoski z wcześniejszą
artykulacją i głoskami podobnymi (różniącymi się jedną cechą
fonologiczną);
przy uczeniu nowych elementów języka uwzględniamy ich
frekwencyjność w mowie dziecka;
jeżeli dziecko zaburza wiele głosek, przy ustalaniu kolejności
korygowania dźwięków bierzemy pod uwagę kolejność
pojawiania się ich w toku rozwoju mowy;
przy różnych formach nieprawidłowej realizacji dźwięków:
usuwa się najpierw elizję, potem substytucję, a na końcu
deformację.
Powodzenie w usuwaniu wady wymowy zależy
od wielu czynników, m.in. od:
stopnia złożoności wady wymowy,
indywidualnych i rozwojowych właściwości
dziecka,
od czasu rozpoczęcia postępowania
logopedycznego,
regularności zajęć,
doboru metod postępowania,
współpracy rodziców dziecka z logopedą,
współpracy dziecka z terapeutą.
BIBLIOGRAFIA
1. Demel G., 1998: Minimum logopedyczne nauczyciela
przedszkola, Warszawa.
2. Kania J. T., 1982: Szkice logopedyczne,Warszawa.
3. Sołtys – Chmielowicz A., 1993: Rozwój mowy
dziecka. W: Usprawnianie mowy u dzieci specjalnej
troski.
4. Metodyka postępowania. Red. A. Sołtys -
Chmielowicz,
G. Tkaczyk, Lublin.
5. Sołtys – Chmielowicz A., 2008: Standard
postępowania logopedycznego w przypadku dyslalii.
„Logopedia” t. 37.