Pedagogika 

dzieci 

przewlekle 

chorych 

Przedmiot zainteresowań pedagogiki 

terapeutycznej 

• Pedagogika terapeutyczna, zwana także pedagogiką leczniczą, jest nauką 

szczegółową pedagogiki specjalnej. Podstawy teoretyczne pedagogiki 
terapeutycznej stworzyła J. Doroszewska. Jej zainteresowania naukowe 
koncentrowały się na wychowaniu dzieci przewlekle chorych oraz z 
uszkodzonym narządem ruchu.  Po wojnie światowej wiele dzieci chorowało na 
gruźlicę oraz reumatyzm. Pojawiła się również choroba Heinego- Medina 
( dysfunkcja narządu ruchu). W latach 70- tych i 80-tych zaszły zmiany w 
epidemiologii chorób dziecięcych i w organizacji procesu rehabilitacji dzieci 
przewlekle chorych. Raporty z badań bilansowych zdrowia dzieci i młodzie ży 
prowadzonych przez Instytut Badań Pedagogicznych (1981) i Instytut Matki i 
Dziecka (1982) zawierają dane świadczące o tym, że najwięcej dzieci w wieku 
szkolnym dotkniętych było chorobami związanymi z organicznym 
uszkodzeniem centralnego układu nerwowego (mózgowe porażenie dziecięce), 
chorobami alergicznymi (alergie skórne i astma oskrzelowa), narządu ruchu i 
układu krążenia (często w postaci wady serca). Wzrasta liczba dzieci chorych 
na tzw. zespoły złego wchłaniania (np. celiakia), chorobę nowotworową (np. 
leukemia) oraz przewlekłe zakażenia różnych narządów. Za podstawową 
przyczynę wzrostu liczby dzieci chorych uważa się zanieczyszczenie 
naturalnego środowiska człowieka. 

Przedmiot zainteresowań pedagogiki terapeutycznej 

c. d. 

Przemiany dokonujące się w organizowaniu rehabilitacji dzieci 

przewlekle chorych wyrażają się w następujących tendencjach:

 odchodzenie od długotrwałej hospitalizacji dzieci chorych, które 

kierowane są do ośrodka leczniczego ( szpitala, kliniki, 
sanatorium) tylko na   pewien   okres,   niezbędny   dla   ich   
intensywnego   leczenia i usprawniania. Po powrocie do domu 
rodzinnego leczenie dzieci kontynuowane jest w ośrodkach 
lecznictwa otwartego (specjalistyczne poradnie i ośrodki 
rehabilitacji). Dzięki temu dzieci przewlekle chore nie są 
długotrwale izolowane od naturalnego środowiska i  mają 
zaspokojone potrzeby psychoemocjonalne.

 dążenie do wczesnego wykrywania (diagnozy) chorób dzieci oraz 

obejmowania ich wczesną interwencją medyczną i pedagogiczną. 
Poza diagnozą dokonywaną w szpitalnych oddziałach dziecięcych i 
w
specjalistycznych poradniach organizuje się ośrodki wczesnej 
diagnozy i interwencji

 dążenie do jak najpełniejszego włączenia rodziny w proces 

rehabilitacji dziecka i wyposażenia rodziców w odpowiednie 
wiadomości i umiejętności  niezbędne w postępowaniu z dzieckiem 
chorym. 

 organizowanie   otwartych   ośrodków   rehabilitacyjno-

wychowawczych, w których dziecko przebywa kilka godzin w ciągu 
dnia i poddawane jest odpowiedniej terapii. Specjaliści ośrodka 
udzie lają także porad rodzicom ukierunkowując ich postępowanie 
z dzieckiem.

 

Psychologiczne koncepcje przewlekłej choroby

• Choroba stanowi  zaburzenie czynności organizmu, ale również może 

powodować ujemne zmiany w życiu psychicznym i funkcjonowaniu 
społecznym osoby chorej. Na zmiany szczególnie podatne są dzieci chore, 
znajdujące się w okresie intensywnego rozwoju.

• Pierwszą koncepcję psychologiczną choroby dziecka stworzyła J. 

Doroszewska. Uważała, że każda choroba powoduje kształtowanie się 
swoistych obrazów psychicznych, a więc zaznacza się swoistym piętnem w 
osobowości dziecka. Starała się ustalić, jakie są typowe objawy 
odmienności psychicznych dzieci zależnie od rodzaju ich choroby (np. 
gośćca stawowego, reumatyzmu, astmy oskrzelowej).

• Inni badacze w prezentowanych koncepcjach wpływu przewlekłej choroby 

na psychikę dziecka ujmują chorobę globalnie, niezależnie od jej rodzaju, 
traktując ją jako zaburzenie biologiczne, które w każdej postaci może 
powodować określone skutki psychiczne. Choroba utożsamiana jest ze 
stresem i traktowana jako źródło frustracji (Sękowska, 1976), deprywacji 
potrzeb dziecka (Skórny, 1986, Dobrzycka, 1995), a także jako czynnik 
traumatyzujący dziecko, jego rodziców i rodzeństwo (Wielgosz, 1991). 
Ujemne skutki choroby w rozwoju psychicznym dziecka są takie same, jak 
skutki innego rodzaju czynników i sytuacji stresujących dziecko czy 
stanowiących dla niego źródło frustracji, deprywacji potrzeb lub 
traumatyzacji psychicznej.

• I. Obuchowska (1991) ujmuje chorobę jako „zdarzenie w procesie rozwoju 

dziecka" obciążające je psychicznie. Jako uniwersalne czynniki 
psychicznego obciążenia dziecka L Obuchowska traktuje: lęk, ból i 
ograniczenie aktywności. Choroba stwarza także dodatkowe obciążenia 
związane z jej obrazem klinicznym. Rodzaj zmian w zachowaniu się dziecka 
zależy zarówno od siły obciążenia, jakie stwarza choroba, jak i od 
właściwości jego osobowości, w tym od ukształtowanych u dziecka 
nawyków reagowania na trudności (Obuchowska, Krawczyński, 1991, s. 
19).

Zagrożenia rozwoju dzieci przewlekle chorych

• Przewlekła choroba stwarza  zagrożenia rozwoju dziecka. Tkwią one : w samej chorobie, w 

procesie leczenia, w niewłaściwych postawach wobec dziecka chorego jego rodziców i 
nauczycieli, w niewłaściwym zachowaniu się wobec dziecka chorego dzieci zdrowych.

• Obraz kliniczny wielu przewlekłych chorób charakteryzuje się niekorzystnymi zmianami 

stanu psychicznego. Mogą mieć charakter okresowy (przejściowy) lub trwały. W przebiegu 
wielu chorób występuje okresowe obniżenie sprawności intelektualnej i percepcyjnej dzieci, 
zaburzenia koordynacji ruchowej i pogorszenie się samopoczucia. Choroby, których 
przyczyna tkwi w uszkodzeniu mózgu, łączą się w wielu przypadkach z trwałymi zmianami 
stanu psychicznego dzieci w postaci upośledzenia umysłowego i zaburzeń funkcji 
percepcyjnych. Również w przebiegu niektórych chorób może dojść do regresu i zaburzeń 
rozwoju dzieci na tle nabytych zmian w tkance mózgowej lub bez wystąpienia tych zmian. 
Wymienić tu można przewlekłe choroby układu oddechowego (astma, rozstrzenie 
oskrzeli).Ataki powodują niedotlenienie mózgu, cukrzycę z dużymi wahaniami poziomu 
cukru we krwi, reumatoidalne zapalenie stawów, w przebiegu którego może dojść do 
uszkodzeń naczyń krwionośnych mózgu, hemofilię i chorobę układu krążenia, które 
naruszają równowagę i odporność psychonerwową dziecka. W przebiegu przewlekłej 
choroby może dojść do naruszenia  poczucia własnej wartości, obrazu samego siebie, 
zaburzenia sfery emocjonalnej i motywacyjnej. Dzieje się tak wówczas, gdy dziecko 
narażone jest na przeżywanie wielokrotnych ataków chorobowych, bolesnych i przykrych 
zabiegów, nasilających się symptomów, zagrożenia kalectwem i śmiercią. Obawa przed 
urazami , zaburzeniami poziomu cukru we krwi , wystąpieniami ataku chorobowego, 
zasłabnięciem czy omdleniem sprawia, że dziecko żyje w niepokoju i lęku. Dziecko 
przewlekle chore narażone jest na wielokrotne przeżywanie bólu i lęku, które przeciążają 
jego system nerwowy i mogą wyzwalać u niego ambiwalentne stany emocjonalne w postaci 
złości i agresji lub przygnębienia i apatii . Równowagę emocjonalną dziecka naruszają także 
wielokrotnie powtarzane badania i zabiegi medyczne.

 

Zagrożenia rozwoju dzieci przewlekle 

chorych c. d. 

•

Niezmiernie ważne jest zmniejszanie psychicznych skutków choroby u dziecka, 

umiejętne łagodzenie  lęków poprzez oddziaływania wzmacniające jego poczucie 

bezpieczeństwa, dające mu możność uwolnienia się od emocjonalnych napięć 

oraz nastawień lękowych. Rodzaje  oddziaływań:

oddziaływania zwiększające poczucie bezpieczeństwa dziecka (obecność przy 
dziecku osób bliskich i okazywanie dziecku przez te osoby pozytywnych uczuć) ;
oddziaływania zapewniające dziecku warunki samorealizacji;
oddziaływania psychoterapeutyczne prowadzące do złagodzenia i usunięcia u 
dziecka stanów i nastawień lękowych z zastosowaniem różnych metod 
psychoterapii przez odpowiednio przygotowanych specjalistów.

•

Nie tylko sama choroba, ale także proces leczenia, w tym szczególnie w szpitalu, 

naraża dziecko na ograniczenia w zaspokojeniu jego potrzeb i w realizacji różnych 

rodzajów aktywności.  Te ograniczenia to:

 unieruchomienie dziecka chorego, od nakazu leżenia w łóżku aż do sztucznego 

unieruchomienia w gipsie czy na wyciągu. Długotrwałe unieruchomienie opóźnia 
rozwój ruchowy dziecka, stresuje je i może wyzwalać negatywne emocje, jak 
przygnębienie, rozdrażnienie, po czucie krzywdy, złość;

 ograniczenie samodzielności dziecka i uzależnienie go od innych osób w 

wykonywaniu różnych czynności życia codziennego. W konsekwencji ulega 
opóźnieniu proces usamodzielniania się dziecka, kształtowania się jego woli i 
motywacji działania;

 izolacja dziecka od środowiska przyrodniczego i społecznego. 

Większość rodziców dzieci przewlekle chorych przejawia 
„postawę aktywnej akceptacji chorego dziecka", 
wyrażającą się w tym, że przyjmują chorobę jako zdarzenie 
losowe, wobec którego mobilizują swoje możliwości fizyczne i 
psychiczne. 

Nauczyciele często stosują wobec dziecka chorego tzw. 

„taryfę ulgową" zamiast stawiać mu wymagania 

dydaktyczne dostosowane do jego samopoczucia i 

zdolności do wysiłku w danym okresie choroby. 

Dziecko chore mo że być także narażone na izolację 

lub odrzucenie ze strony niektórych dzieci zdrowych, 

jeśli brak jest oddziaływań wychowawczych 

kształtujących u tych dzieci życzliwe nastawienie 

wobec chorego kolegi.

Możliwości rozwoju i formy edukacji dzieci 

przewlekle chorych

Dzieci przewlekle chore rozwijają się według takich samych praw jak dzieci zdrowe.

Występujące w ich rozwoju opóźnienia i zaburzenia nie są specyficzne tylko dla nich, 

przy

czym dzieci te przejawiają je częściej niż dzieci zdrowe. Dlatego dzieci chore 

wymagają

wielu dodatkowych zabiegów opiekuńczo-pielęgnacyjnych, większych nakładów

materialnych dla zapewnienia im  warunków rozwoju, lepszego przygotowania 

rodziców do

pracy wychowawczej i niewątpliwie większej  cierpliwości i wytrwałości.

Nauka szkolna dziecka przewlekle chorego może przebiegać w różnych formach 

kształcenia. W czasie pobytu w ośrodku leczniczym dziecko objęte jest nauczaniem 

specjalnym prowadzonym według programu szkoły normalnej z uwzględnieniem 

jego możliwości wysiłkowych. W wielu ośrodkach leczniczych nauczanie 

wspomagane jest pracą wychowawców i terapeutów. Naczelną zasadą stosowaną 

przez nauczycieli i wychowawców w ośrodku leczniczym jest racjonalne 

gospodarowanie wysiłkiem chorego dziecka. 

Po powrocie do domu rodzinnego dziecko chore objęte jest w szkole podstawowej tzw. 

„zindywidualizowanym nauczaniem". Nauczyciele, prowadząc tę formę nauczania, 
dostosowują wymagania dydaktyczne do możliwości wysiłkowych i sprawności 
psychoruchowej chorego dziecka organizują dla niego pomoc wyrównawczą w 
nauce. 

Możliwości rozwoju i formy edukacji dzieci 

przewlekle chorych c. d. 

• Wprowadzenie w ramach reformy edukacji integracyjnego kształcenia 

specjalnego stwarza szansę zabezpieczenia dzieciom przewlekle chorym 
lepszego zaspokojenia ich potrzeb edukacyjnych. Mniejsza liczba uczniów (20) 
w klasie integracyjnej i obecność pedagoga  pozwoli lepiej dostrzegać zmiany 
w samopoczuciu chorego dziecka, uwzględniać w toku lekcji jego zdolność do 
wysiłku i wspierać go indywidualnie w nauce. Dzieci ciężko chore i z dużą 
dysfunkcją narządu ruchu objęte są indywidualnym nauczaniem i 
wychowaniem przez dochodzących do ich domu nauczycieli. Nauczanie 
indywidualne dziecka można łączyć z nauczaniem szkolnym. Dziecko 
wówczas jest dowożone do szkoły na niektóre lekcje, uroczystości i imprezy i 
tym samym włączane w zajęcia i zabawy zdrowych rówieśników. Nauczyciele 
przygotowują dzieci zdrowe i dziecko chore do nawiązania wzajemnego 
kontaktu . Każde dziecko chore powinno w „ostatniej klasie ”( III gimnazjum ) 
być skierowane do poradni psychologiczno-pedagogicznej, w której powołana 
jest specjalna komisja orzekająca o kierunku dalszego kształcenia dzieci z tzw. 
„grup dyspanseryjnych". Komisja na podstawie danych z diagnozy medycznej, 
psychologicznej i pedagogicznej wydaje orzeczenia kierujące te dzieci do 
najbardziej odpowiednich dla nich szkół ponadgimnazjalnych.

Udział rodziny w rehabilitacji dzieci przewlekle 

chorych

• Przewlekła choroba dziecka stanowi w życiu rodziny 

bardzo przykre zdarzenie i zmusza członków rodziny,  
szczególnie rodziców, do podjęcia nie znanych im dotąd 
trudnych zadań. Wypełnianie ich wymaga od rodziców 
zdobycia odpowiednich wiadomości i umiejętności 
niezbędnych w opiece, wychowaniu i rehabilitacji dziecka 
chorego. Opieka nad dzieckiem przewlekle chorym ma 
charakter pielęgnacyjny, a wychowanie  dziecka nabiera 
walorów terapeutycznych. Zabezpieczenie choremu 
dziecku należytej opieki leczniczej i wychowawczej nie 
jest  łatwe.  Choroba dziecka stanowi dla nich duże 
obciążenie psychiczne, naraża ich na wiele przeżyć 
frustracyjnych i stresowych, i zwykle narusza układ więzi 
emocjonalnych w rodzinie. Każdy z członków rodziny 
inaczej reaguje na chorobę dziecka, zależnie od swoich 
właściwości psychicznych, pozycji jaką zajmuje w 
rodzinie, relacji, w jakich pozostaje z chorym dzieckiem 
oraz całokształtu sytuacji kulturowo-społecznej i 
materialnej, w jakiej dana rodzina żyje. Złożoność 
uwarunkowań tej reakcji sprawia, że nie zawsze 
członkowie rodziny potrafią się porozumieć i podjąć 
wspólne działania na rzecz dziecka. Niekiedy choroba 
dezintegruje rodzinę. 

Udział rodziny w rehabilitacji dzieci przewlekle 

chorych c.d. 

• Przewlekła choroba dziecka często wyzwala u rodziców nieprawidłowe 

postawy rodzicielskie (nadopiekuńczość- rzadziej unikania bądź odtrącania 
dziecka). Nadopiekuńczość rodziców sprawia, że starają się oni jak najdłużej 
utrzymywać silne więzi z dzieckiem i niedoceniają potrzeby usamodzielniania 
go. W konsekwencji ograniczają kontakty dziecka z rówieśnikami, jego 
swobodne uczestnictwo w zajęciach grup rówieśniczych oraz w różnych 
sytuacjach życia społecznego. Równocześnie starają się skompensować 
dziecku te ograniczenia nadmiernym rozpieszczaniem go. Rodzice ci są 
przekonani, że jedynie dom rodzinny stanowi dla chorego dziecka bezpieczne 
środowisko. Rodzicielskie postawy unikania lub odrzucania chorego dziecka 
występują głównie w rodzinach o zaburzonych więziach emocjonalnych i 
dotkniętych patologią. Niekiedy jedno z rodziców przejawia tego rodzaju 
postawę wobec dziecka, które nie spełniło jego oczekiwań w sferze swego 
zdrowia, ale drugi rodzic kochając dziecko, stara się mu to skompensować. 

• Podmiotowe traktowanie rodziny w procesie rehabilitacji dzieci przewlekle 

chorych sprawia, że są oni włączani w ten proces. Różne ośrodki rehabilitacji, 
stowarzyszenia społeczne i poradnie specjalistyczne edukują rodziców w celu 
wyposażenia ich w odpowiednią wiedzę i umiejętności niezbędne w opiece 
pielęgnacyjnej, w wychowaniu i usprawnianiu dziecka. 

Udział rodziny w rehabilitacji dzieci przewlekle 

chorych c.d. 

• Udział rodziców w rehabilitacji dzieci wyraża się w wielu różnorodnych czynnościach, 

które można ująć w trzech kategoriach.

 Czynności opiekuńczo-pielęgnacyjne. Służą one stworzeniu dziecku choremu 

należytych warunków rozwoju i leczenia oraz zaspokojenia jego potrzeb. 

 Czynności wychowawczo-terapeutyczne. Służą wspieraniu rozwoju dziecka i 

kształtowaniu u dziecka tych dyspozycji, które ułatwią mu osiągnięcie 
samodzielności osobistej i społecznej oraz realizację własnych pragnień i 
zainteresowań.

 Czynności rehabilitacyjne. Służą wzmacnianiu zdrowia i ogólnej sprawności dziecka. 
• Towarzystwa organizują dla rodziców dzieci chorych różne formy poradnictwa i 

edukacji rehabilitacyjnej. Rodzice będący uczestnikami różnych form działalności 
towarzystwa nawiązują bliskie kontakty między sobą, wymieniają swoje 
doświadczenia związane z opieką, leczeniem i wychowaniem dzieci chorych, mają 
możliwość rozładowania w tych kontaktach swoich napięć emocjonalnych i 
niepokojów. Samopomoc realizowana jest więc także w formie wzajemnego 
wspierania się psychicznego rodziców mających podobne problemy związane z 
chorobą dziecka i jego rehabilitacją.

• Przynależność do społeczności rodziców dzieci przewlekle chorych stwarza okazję do 

rozmów na temat własnych przeżyć, niepokojów i nadziei uzyskania od członków tej 
społeczności psychicznego wsparcia . Kontakty i poczucie więzi z innymi rodzicami 
mającymi podobne problemy, wspólne organizowanie zajęć rekreacyjnych, 
samokształceniowych, rehabilitacyjnych oraz różnych rodzajów pomocy socjalnej dla 
tych, którzy jej potrzebują, pomaga uwolnić się od poczucia osamotnienia i 
bezradności, daje wiele pozytywnych przeżyć i wzmacnia wiarę w możliwość 
poprawy stanu zdrowia i rozwoju dziecka.

DZIĘKUJEMY