przygotowała

Agnieszka Aleksandrowicz

Motyw

powstania styczniowego

w dziełach malarskich

i plastycznych

Jan Matejko „Polonia” rok 1863

Polonia - Rok 1863 albo Zakuwana Polska to jedno dzieło Jana

Matejki, powstałe w 1864 roku.

Obraz został namalowany pod wpływem świeżych przeżyć i wspomnień

artysty z czasów powstania styczniowego. Artysta raczej nie widział

żadnych szans na wystawienie obrazu i jego publiczną prezentację.

Obawiając się o swe bezpieczeństwo oraz ewentualnych represji schował

płótno za piecem w domu. Po latach obraz trafił w ręce rodziny

Czartoryskich i potem do ich krakowskiego muzeum.

Polonia to zakuwana w kajdany młoda kobieta, ubrana w czarną,

potarganą na ramionach, suknię. Za nią widać drugą kobietę w

jaśniejszej sukni - to Litwa, także zakuwana w kajdany. Aktu zakucia ma

dokonać trzymający młotek w prawej dłoni młody kowal, pochylający

głowę z rezygnacją. Całej scenie przyglądają się dwaj oficerowie: jeden

w mundurze rosyjskim, a drugi w pruskim - jest to aluzja Matejki do

losów Ojczyzny pod panowaniem zaborców. W głębi pomieszczenia

widzimy Manifest Rządu Narodowego z 1863 roku.

Jan Matejko „Polonia” rok 1863

A. Sochaczewski, Branka 1863

Słowo Branka oznacza pobór do wojska rosyjskiego. Naczelnik

rządu cywilnego Aleksander Wielopolski nie chciał dopuścić do

wybuchu powstania. Z jego to właśnie inicjatywy władze

zarządziły pobór do wojska rosyjskiego. Branka młodych

polskich mężczyzn do wojska rosyjskiego w nocy z 14 na 15

stycznia 1863 w Warszawie odbyła się na podstawie imiennych

list, nie jak zwykle poprzez losowanie. Listy były specjalnie

ustawione, aby wyeliminować rewolucyjnie i patriotycznie

zaangażowaną młodzież, palce przy niej maczał Zygmunt

Wielopolski (syn Aleksandra) i oberpolicmajster Siergiej

Muchanow. Branka miała przeciwdziałać wybuchowi powstania,

przyspieszyła tylko jego wybuch. Mimo że brankę utrzymywano

w tajemnicy, część młodzieży opuściła Warszawę i sformowała

pierwsze oddziały. W celu zapobieżenia brance na prowincji

wyznaczono termin wybuchu powstania na 22 stycznia 1863

roku.

A. Sochaczewski, Branka 1863

Juliusz Kossak,

Bitwa pod Ignacewem, przed 1893



Bitwa pod Ignacewem odbyła się 8 maja 1863 roku podczas
powstania styczniowego.



Oddział powstańców pod dowództwem Edmunda
Taczanowskiego liczący 1100 żołnierzy, w tym 500 pieszych strzelców,
550 kosynierów i 50 jeźdźców oraz 3 działa znajdował się we wsi
Ignacew.  Jego pozycja była mocna, gdyż była otoczona szańcami i
zasiekami, a ponadto wieś leżała wśród lasów. Lewe skrzydło sił
powstańczych było oparte o bagno. Przeciwko Polakom szedł ścigający
ich oddział generała Brunner (ah, ten Brunner), który po połączeniu się
z generałem Krasnokuckim liczył około 2000 żołnierzy i 6 dział.



Początkowo Polacy odparli natarcie rosyjskich kolumn, jednak Rosjanie
wkrótce znaleźli przejście przez bagna i uderzyli na otwarte lewe
skrzydło wojsk powstańczych, wciąż kontynuując natarcie od czoła. Po
przełamaniu lewego skrzydła polskiego Rosjanie wdarli się do wsi i
rozbili oddział powstańczy. Polacy stracili w bitwie 160 żołnierzy. Straty
rosyjskie nieznane.

Juliusz Kossak,

Bitwa pod Ignacewem, przed 1893

Tadeusz Ajdukiewicz,

Obóz powstańców w lesie, 1875

Jan Rosen, Patrol polskich ułanów
podczas powstania styczniowego, 1888

Bitwa stoczona w nocy z 4 na 5 maja 1863

r. pod  wsią Stok (trasa Ostrów Mazowiecka -
Ostrołęka). Oddział Ignacego Mystkowskiego

urządził zasadzkę na wojska carskie. Starcie to

przeszło do historii jako jedna z największych

zwycięskich bitew powstania styczniowego. W

walce rozbito kolumnę carską księcia

Tichomirowa i Konstantego Rynarzewskiego,

wzięto jeńców, zdobyto broń i sprzęt taborowy.

Jan Rosen, Patrol polskich ułanów
podczas powstania styczniowego, 1888

Tadeusz Ajdukiewicz, Scena z
powstania styczniowego, 1875

Bitwa pod Brdowem miała miejsce 29

kwietnia 1863 roku podczas powstania

styczniowego w okolicznych lasach. Dowódcą

oddziału był Francuz płk Leo Young de

Blankenheim. Była to jedna z większych bitew

na terenie Wielkopolski. Poległo wtedy około

80 powstańców - ,,kwiat młodzieży z

poznańskiego" wraz z dowódcą. Wszyscy

spoczywają na brdowskim cmentarzu. W

miejscu bitwy znajduje się pomnik i krzyż. 

Tadeusz Ajdukiewicz, Scena z
powstania styczniowego, 1875

Pomnik cara Aleksandra na Jasnej
Górze – 18 kwietnia 1889



Mało kto wie, że na wzgórzu Jasnogórskim znajdował się pomnik cara Aleksandra II, który "zgasił"
powstanie styczniowe.



Koncepcja wzniesienia monumentalnego pomnika Aleksandra II pojawiła się tuż po jego śmierci na skutek
zamachu w 1881. Nie licząc się z uczuciami religijnymi Polaków, jako miejsce budowy pomnika
prawosławnego władcy jednego z państw zaborczych wybrano Częstochowę – miejsce stanowiące cel
wielotysięcznych pielgrzymek Polaków. Monument został wzniesiony na wzgórzu w bezpośrednim
sąsiedztwie Jasnej Góry, według projektu A. M. Opiekuszina i I. W. Majewskiego. Wzniesienie monumentu
razem z aranżacją otoczenia kosztowało 76 817 rubli: zorganizowano specjalną zrzutkę pośród chłopów
Królestwa Polskiego, miał stanowić podziękowanie carowi Dobrodziejowi za zniesienie pańszczyzny.



Gotowy pomnik został odsłonięty 18 kwietnia 1889 r., w rocznicę urodzin Aleksandra II. Posąg miał
nadnaturalne rozmiary – figura władcy mierzyła 3,5 m wysokości. Car został na nim ukazany w płaszczu
generalskim i w mundurze. Lewą ręką podtrzymywał swój płaszcz, zaś prawą wskazywał na wyrzeźbiony
jako element postumentu arkusz z datą uwłaszczenia chłopów – 19 lutego 1864. Nad arkuszem
wyrzeźbiono koronę carską, jabłko i szablę. Cokół z szarego i czerwonego granitu, w którym wykuto herby
guberni Królestwa Polskiego, wznosił się na wysokość 5,3 m. Na jego przedniej ścianie znajdowało się
godło rosyjskie. Na czterech ścianach pomnika rozmieszczono inskrypcje w języku rosyjskim i polskim. Na
przedniej pojawił się napis Carowi Wyzwolicielowi Aleksandrowi II po rosyjsku, zaś na tylnej jego
tłumaczenie polskie. Ściana lewa zawierała napis rosyjski Dekret 19 lutego 1864 – niech ten dzień
zostanie na wieczną pamięć chłopom Królestwa jako dzień ponownego ich dobrobytu, zaś prawa jego
polski odpowiednik. W dolnej części zawarto tekst Wybudowany w 1889 przez wiejską społeczność
Królestwa Polskiego. Cokół posągu był dodatkowo podwyższony, prowadziły do niego szerokie na 12
metrów granitowe schody. Obiekt był stale strzeżony przez stróża, dla którego wzniesiono osobne
pomieszczenie za monumentem.



W 1904 została podjęta nieudana próba wysadzenia pomnika. Ostatecznie zniszczyło go w  1917 wojsko
niemieckie. Część postumentu z czerwonego granitu została wykorzystana przy wykonaniu balustrad dla
kościoła Świętej Rodziny w Częstochowie.

Pomnik cara Aleksandra na Jasnej
Górze – 18 kwietnia 1889

Artur Grottger, Bitwa, cykl Polonia,
1863



W czasie powstania styczniowego w sobotę 21

marca 1863 r. powstańcy oddziału płk Leona
Czechowskiego, wyruszyli w kierunku Huty
Krzeszowskiej. Około południa podczas
przemarszu przez Las Ciosmański ponownie
zostali zaatakowani przez Rosjan. Walka
trwała do godzin wieczornych, poległo ponad
20 powstańców, i wielu innych zmarło wkrótce
od ran odniesionych w bitwie. W wyniku
przegranego starcia nastąpił odwrót oddziału,
przekroczenie granicy austriackiej i
rozbrojenie.

Artur Grottger, Bitwa, cykl Polonia,
1863



http://malarstwo-

historia.blogspot.com/search/label/powstanie
%20styczniowe

Bibliografia