Motyw powstania styczniowego w literaturze polskiej.

Powstanie styczniowe stanowi datę przełomową w porozbioro wych dziejach Polski, było ono bowiem ostatnim, tak jak i po przednie zresztą nieudanym, zrywem narodowowyzwoleńczym w długim szeregu zbrojnych działań zmierzających do odzyskania niepod ległości. W jego tłumieniu solidarnie wzięły udział mocarstwa rozbiorowe, solidarnie także wzmogły represje przeciwko wszys tkim Polakom, w szczególności zaś tym podejrzanym o udział w walkach. Cień powstania padł na życie wszystkich trzech zaborów, zaś ocena niedawnego ruchu i wnioski z poniesinej klęski stały się głównym problemem, którym zajęła się publicystyka i litera tura postyczniowa. Ze względu jednak na cenzurę kwestje te rzad ko kiedy poruszane były w sposób jawny. O wiele częściej pisarze uciekali się do pomocy niedomówień i metaforycznych obrazów, doskonale rozumianych zresztą przez czytelników. Mistrzynią w owej walce z cenzurą była między innymi Eliza Orzeszkowa, zaś w "Nad Niemnem" poradziła sobie szczególnie do brze. Problematyka polityczna tej powieści obraca się wokół pow stania styczniowego i następstw jego klęski, ale słowo "powstanie" nie pojawiło się ani razu na kartach książki. Dzieło Elizy Orzeszkowej to szeroka panorama społeczeństwa styczniowego z zaznaczeniem jego zróżnicowania na poszczególne warstwy, za nalizowanego pod kątem wpływu powstania na jego losy. Rok 1863 jest centralnym i zwrotnym punktem w biografi wszystkich głów nych bohaterów powieści. Dla braci Korczyńskich, wychowanych przez ojca, byłego legionistę, w tradycjach demokracji i walki o wolność, powstanie było ucieleśnianiem marzeń. Wierzyli nie tyl ko w jego militarny sukces i polityczne następstwa odzyskanie niepodległości, ale także, że stanie się ono okazją do przemian demokratycznych. Do walki z zaborcą Korczyńscy stanęli nie sami, lecz razem z mieszkańcami Bohatyrowicz: Jerzym ojcem Janka, Anzelmem i innymi. Była to chwila najważniejsza i najcenniejsza w ich życiu zbliżenie do najszlachetniejszych dążeń, spełnie nie marzeń i oczekiwań osiągnięcie pełni człowieczeństwa w po czuciu braterstwa z ludźmi. Nadzieje jednak rozwiały się bardzo szybko, śmiercią przypłacił je Andrzej Korczyński i Jerzy Boha tyrowicz. Ich wspólny grób (nazywany przez Orzeszkową Mogiłą) stał się symbolem heroizmu, pełnej ofiarności walki o niepod ległość ojczyzny, lecz jednocześnie idei braterstwa nie speł nionej zaprzepaszczonej i zapomnianej wobec powstańczej rzeczy wistości. Sytuacja bowiem, jaka wytworzyła się po upadku zbroj nego zrywu Polaków, i do powstania której przyczyniły się w du żej mierze dekrety carskie, była niezwykle trudna i odnalezienie w niej miejsca dla siebie wiązało się w większości przypadków z koniecznością rezygnacji z dotychczasowych ideałów. dlatego też średnie pokolenie Korczyńskich, biorące bezpośredni udział w sprawie, obrazuje całkowity proces upadku społecznego i moralne go swojej warstwy. Andrzej zginął, a wdowa po nim potrafi tylko odprawiać nie kończące się nabożeństwa na cześć bohatera, tracąc szansę wychowania jedynaka, który w niczym nie przypomina ojca. Dominik zesłany na Sybir pozostaje w Rosji i tam zaczyna się do rabiać. Ulega całkowitej rusyfikacji świadczą o tym nie tylko jego listy do Benedykta pisane niepoprawną polszczyzną, ale i rady, jakich udziela bratu. Siostra Benedykta, Jadwiga Danecka, pod wpływem swojego męża staje się modną żoną szanowanego arys tokraty, ale zarazem człowieka chłodnego, logicznego, bez względnego, który opory Benedykta przed sprzedażą lasu, gdzie znajduje się Mogiła, określa jako sentymentalność. Kuzynka Marta pełna goryczy do świata i ludzi za zmarnowane życie również nie stanowi żadnego punktu oparcia. Najtragiczniejszą postacią ut woru jest jednak Benedykt Korczyński, który postanawia ocalić rodowy majątek za za wszelką cenę, aby nie przeszedł w obce (rosyjskie) ręce. Uważa to za konieczne nie tylko dla zapewnie nia rodzinie bytu materialnego, ale przede wszystkim za obowią zek patriotyczny. Opiera się on bankructwu, które oznaczałoby oddanie majątku Rosjanom. Benedykt jest więc oceniany jako pos tać pozytywna, która to ocena wynika do stosunku do mogiły, bę dącej jednym z głównych wątków powieści, przewijającym się przez cały czas trwania akcji utworu. Mogiła wywiera wpływ na losy wszystkich bohaterów, wszyscy też muszą się wobec niej zdekla rować, zaś podejście do owego symbolu narodowego staje się kry terium podziału na patriotów i godnych potępienia zdrajców idei wolności. Możemy zatem wyróżnić rozmaite postawy, które przed stawiła Orzeszkowa: od zaangażowania Bohatyrowiczów, którzy nie zapomnieli o tym, co zdarzyło się przed dwudziestu pięciu laty, pełnej szacunku pamięci Benedykta, przez obojętność Różyca, aż po wrogie nastawienie do wspomnień o powstaniu Daneckiego i Zyg munta. Klęska 1864 roku nie dowodzi według autorki powieści bez sensu walki narodowo wyzwoleńczej ani też usprawiedliwia wygod nictwa i ugodowości. Idee powstańców: wolność i równość pozos tają nadal aktualne i trzeba je realizować, tyle, że innymi me todami. Orzeszkowa nie nawołuje do przygotowania nowego zbroj nego wystąpienia, ale pokazuje konieczność mądrego patriotycznie postępowania na co dzień. Zupełnie inaczej niż Orzeszkowa patrzył na powstanie stycz niowe Stefan Żeromski. W przeciwieństwie do pani Elizy intereso wały go nie jego reperkusje i oddźwięk w społeczeństwie, lecz sama istota owego zbrojnego aktu Polaków, jego przebieg, uwarun kowania polityczne i społeczne wpływające nań oraz postawy lu dzi, przedstawicieli różnych warstw, wobec tego wydarzenia. W swych utworach Żeromski zdecydowanie przeciwstawiał się lojaliz mowi i programowi ugody z zaborcą, stąd kreacja jednego z boha terów opowiadania "Echa leśne" Jana Rozłuckiego, który w obli czu wybuchu powstania, powodowany poczuciem patriotycznej powin ności decyduje się na dezercję z armii carskiej i z całą świado mością grożącej mu za to kary, przyłącza się do walczących w le sie partyzantów. Pochwycony podczas jednej z potyczek zostaje przez swego wuja, prezentującego zupełnie odmienną postawę wo bec sprawy niepodległości Polski, zrusyfikowanego ugodowca i lo jalistę, skazany na rozstrzelanie. Jan Rozłucki aż do samej śmierci prezentuje godny podziwu hart ducha i całkowite poświę cenie ideałom, dla których walczył. Bez słowa protestu składa swe życie w ofierze, pozostaje do końca dumnym, nieugiętym i wiernym. W opowiadaniu dominuje doprowadzony do egzaltacji kult zbrojnej walki o niepodległość, kult heroizmu, nie znaczy to jednak iż Żeromski propaguje idee wojny jako jedynej okazji do wykazania bohaterstwa. Na przykładzie losów Jana Rozłuckiego pi sarz, kierując się zdrowym rozsądkiem, ukazuje jej tragizm i okrucieństwo. "Echa leśne" to również analiza postaw różnych warstw społeczeństwa wobec powstania. Pisarz ukazuje chłopów, którzy popierali walkę o wyzwolenie ojczyzny, wprowadzając ścią gające powstańców oddziały rosyjskie na fałszywe tropy. Lecz by li i tacy, którzy nieśli pomoc stronie przeciwnej oddziałom armii carskiej, choćby nawet pokazanej w opowiadaniu wójt Gała, odznaczony "miedziakiem" za "uśmiercenie polskiego matiera". Że romski zrywa z tradycją, która kazała widzieć w uczestnikach walk powstańczych jedynie nieugiętych bohaterów i męczenników za świętą sprawę. Obraz partyzanta Szymona Winrycha z noweli "Rozdziobią nas kruki, wrony..." całkowicie odbiega od przyjętych schematów ów żołnierz to zmęczony, wynędzniały, głodny, brudny i obdarty człowiek. Choć jest on patriotą i żywo odczuwa nieszczęście na rodu, ma poczucie tragicznego końca powstania. Wie że wszystko już przepadło i dalsza wala nie ma już sensu. Jednocześnie zdaje sobie sprawę, iż wbrew zdrowemu rozsądkowi do ostatniej chwili będzie pełnił swoją powinność. Nie dane mu jest jednak umrzeć w boju. Napadnięty z nienacka przez Moskali nie jest w stanie uciec i zostaje przez nich bestialsko zamordowany. W krytycznym momencie zwykły ludzki strach paraliżuje jego wolę i Winrych umiera nie jako bohater, lecz jako biedna istota budząca litość. Pomimo to jednak jego ofiara i determincja w walce o sprawę przegraną, znaczą więcej niż jakakolwiek romantyczna poza. Obro na rozpaczliwego wysiłku powstańczego splotła się w utworze z protestem przeciwko krzywdzie społecznej. Żeromski pokazał chło pa, ciemnego i zacofanego, wyzutego ze wszystkich skrupułów mo ralnych, który obdarł trupa Winrycha ze wszystkiego, co mogło być mu jeszcze przydatne. Od ohydnego rabunku nie powstrzymały go nawet przepisy religijne. Kierował nim instynkt walki o byt, dążenie do uchwycenia łupu przed innymi podobnym zwierzętami. Pisarz nie oskarża jednak chłopa, lecz wini za taki stan rzeczy pana, trzymającego przez wieki swych poddanych w ciemnocie i nieświadomości. Wedle Żeromskiego to właśnie polityka szlachty doprowadziła do obojętności, a nawet wrogości części chłopów wo bec walki narodowowyzwoleńcze. Oprócz sprawy bohaterskich pow stańców styczniowych i tępej obojętności chłopa na to, co nie było związane z jego materialnym bytem. Pisarz, z godnie z praw dą tamtych czasów, pokazał też stosunek konserwatywnych środo wisk szlacheckich do działań zmierzających ku odzyskaniu nie podległości. Obraz wron karmiących się trupem Winrycha to wyraź na aluzja do znienawidzonych przez Żeromskiego stańczyków, obozu zdrady narodowej i reakcji społecznej. Sam Winrych obawia się zwycięstwa po upadku powstania owych "proroków zła". Nikt ze współczesnych Żeromskiemu nie pisał o powstaniu tak jak on. W ogóle na tan temat pisano raczej mało ze względu na zbyt świeże i bolesne wspomnienia i w obawie przed cenzurę carską. Tymczasem Żeromski wręcz rozdrapywał rany niedawnego powstania z ogromną pasją. Ukrywał brak jedności w narodzie, załamanie moralne wal czących i beznadziejnie zmagania ludzi takich jak Winrych. Nikt wcześniej w literaturze nie rzucił szlachcie tak cięż kiego oskarżenia o degradację i ciemnotę chłopa. Spośród walczą cych jednak nie wszyscy ginęli, zaś życie tych, którzy ocaleli, na zawsze nosiło niezatarte piętno. Tak było ze Stanisławem Wokulskim, który zaangażował się w powstanie i w poprzedzającą jego wybuch konspirację w momencie, gdy wchodził w dorosłe życie. Ulegające romantycznym ideałom i wyobrażeniom porzucił naukę i przyłączył się do innych walczą cych. Konsekwencję takiej decyzji było zesłanie na Sybir, a co za tym idzie, przerwanie świetnie zapowiadającej się kariery na ukowej. Powstanie całkowicie odmieniło życie Wokulskiego, który nigdy nie wrócił już porzuconych zajęć, i którego losy wygląda łyby zapewne zupełnie inaczej w normalnych warunkach. Powstanie zdeterminowało też los Bogumiła Niechcica uczestniczącego w wal kach przeciwko zaborcom jako piętnastoletni chłopiec. Do powsta nia zabrał go ojciec, głęboki patriota, wychowujący syna wedle romantycznych tradycji. Bogumił został ranny, potem zaś, po kon fiskacie rodzinnego majątku, wraz z matką tułał się po różnych dworach. Ów element życiorysu okazał się nawet przydatnym w mo mencie konkurowania o rękę pani Basi, która, wychowana na ro mantycznych wzorcach, bardzo ceniła narodowych bohaterów. Jednak ani Bogumił, ani Stanisław Wokulski za takowych się nie uważali, obowiązek służby ojczyźnie był dla nich rzeczą jak najbardziej naturalną. Żaden z nich nie uważał, aby poświęcenie jakiegoś wy cinka życia sprawie odzyskania niepodległości było powodem do wbijania się w dumę. Bowiem konspiracja przedpowstaniowa i pow stanie objęły swym swym zasięgiem chyba wszystkich. Nie było miejsca na neutralność, trzeba było być za ruchem niepodległoś ciowym lub przeciwko niemu. Przytłaczająca większość opowiedzia ła się za bez względu na narodowość, wyznanie, stan majątkowy. Powstanie nie było jednak siłą ,pragnienie zrozumienia przyczyn klęski lub też nadzieja, że może mimo wszystko ów wysiłek nie poszedł na marne, iż kiedyś zaowo cuje również wśród pisarzy, co wyraziło się motywem powstania styczniowego, w różnych ujęciach i aspektach przewijającego się przez karty utworów okresu "postyczniowego".