63

Twórczość Żeromskiego wyrasta między innymi z jego zainteresowania tematyką dotyczącą powstania styczniowego. Do tego kręgu tematów wracał kilkakrotnie w nowelach "Rozdzióbią na kruki, wrony..." i w "Echach leśnych" oraz w powieści "Wierna rzeka". U źródeł zainteresowania pisarza tematem powstania legła ogromna i narastająca sprzeczność pomiędzy dwiema recepcjami wydarzeń z 1864 roku. Pierwsza to rodzinny, nabożny kult, wpojony przez lata żałoby postyczniowej (dzieciństwo Żeromskiego). Druga recepcja to zimna, niechętna publicystyka pozytywistów (lata gimnazjalne i akademickie). Wizja powstania w twórczości Żeromskiego pokazuje starcie się tych dwóch sprzecznych stanowisk.

W "Rozdzióbią nas..." powstanie od pierwszej chwili skazane było na klęskę. Wskazuje na to symboliczna bezradność i osamotnienie powstańca. Żeromski wskazuje tu na obojętność chłopów wobec polskiej wojny. Śmierć Winrycha obserwuje z dala chłop. Po odjeździe żołnierzy zbliża się i grabi zwłoki powstańca. Nędza tego człowieka przysłoniła mu bowiem zdolność myślenia o czymkolwiek innym niż zdobycie środków do przetrwania. Jednak w przynajmniej jednej kwestii Żeromski przeciwstawia się pozytywistom. Przeciwny jest pogardzie, lekceważeniu wysiłku powstańców.

Żeromski wraca do tego tematu po dziesięciu latach, pisząc "Echa leśne". Podobnie jak w poprzedniej noweli, sceną kulminacyjną jest tu śmierć powstańca. Jednakże te dwie śmierci różnią się od siebie diametralnie. Winrych umiera strasznie, przerażająco. Reakcją czytelnika na tak naturalistyczny obraz umierania musi być strach, wstręt, uczucie zwątpienia i bezsensowności śmierci Winrycha. Natomiast śmierć Rymwida jest bohaterska, patetyczna. Czujemy sens tej śmierci poprzez nadzieje pokładane w synu Piotrze. Obowiązująca w "Rozdzióbią nas..." argumentacja, że jedną z przyczyn klęski powstania było wyobcowanie powstańców, w "Echach leśnych" już się nie sprawdza. Okazuje się, że Wójt Gała, awansowany przez władze za stłumienie polskiego powstania, zna doskonale historię Rymwida oraz sprawę zwodzenia wojsk przez chłopów. Kiedy mowa jest o "zbałamuconych chłopach", wychodzi na jaw, że wszyscy zgromadzeni przy ognisku brali w tym udział. Krzyż dla powstańca wyciosał sam Gała, a postawił podleśniczy Guńkiewicz. Rymwid nie był więc osamotniony jak Winrych.

Po następnych dziesięciu latach w "Wiernej rzece" kształtuje się kolejna wizja powstania. Dzieje powstania zostały tu ściśle splecione z problematyką społeczną. Społeczny antagonizm, stanowiący przyczynę tragedii narodowej i osobistej, jest tu przejrzysty. Chłopi uważają powstanie za sprawę "pańską". Ranny pod Małagoszczą książę Odrowąż nie tylko nie otrzymuje pomocy, ale musi się kryć, by nie wydano go Rosjanom. Okazuje się jednak, że wzajemny brak zrozumienia między chłopami a szlachtą nie jest jedynym źródłem antagonizmów. Oto romans księcia Odrowąża ze szlachcianką Salomeą Brynicką, u której znalazł schronienie i która pielęgnowała go podczas choroby, nie może zakończyć się małżeństwem z racji innego, wewnątrzklasowego podziału.

STANISŁAW ŻEROMSKI - Powstanie styczniowe w twórczości Stefana Żeromskiego

Punktem centralnym, z którego wywodzi się niejako i rozrasta cała twórczość Żeromskiego jest właśnie temat powstania. Ono bowiem stało się dla Żeromskiego wydarzeniem, które na zawsze określiło sposób jego myślenia, uczucia. Silna, namiętna uczuciowość przylgnęła trwale do tej pięknej, choć bolesnej legendy jego dzieciństwa i znalazła odbicie w szeregu takich utworów, jak: „Rozdziobią nas kruki i wrony”(1894), „Echa leśne” (1905) czy „Wierna rzeka” (1912). Aluzje i wzmianki o wydarzeniach owego pamiętnego stycznia przewijają się w całej twórczości pisarza. Jest o tym i w „Urodzie życia”, „Syzyfowych pracach”, „Nokturnie” i w „Ludziach bezdomnych”.

W ujęciu tego tematu udana jest przede wszystkim wieloaspektowość widzenia. Żeromski jako pisarz, epik i liryk jest wiernym świadkiem, obserwatorem i piewcą zdarzeń j prawie mu współczesnych. Jest zarazem badaczem, dociekającym sensu, znaczenia i konsekwencji przegranej oraz przyczyn klęski. Janusz Kleiner nazwał Żeromskiego „poetą bolesnej bezowocności powstania”.

Żeromski prawie zupełnie odebrał wydarzeniom ich historyczność; nie ma bowiem ani jednej postaci rzeczywistej, a wymienione nazwiska: Langiewicza, Czechowskiego, Jeziorańskiego są tutaj jakby przypadkiem. Żeromski nie zajmował się szczerym tłumem faktów. Usunięty został także pierwiastek batalistyczny. Jedyną przestrzenią opowieści jest pobojowisko i bezmiar ludzkiego cierpienia. Nie ma żadnego zorganizowanego oporu. Są tylko rozpaczliwe odruchy, broniącej się przed unicestwieniem świadomości, jak w owym epizodzie śmierci Winrycha (bohater opowiadania „Rozdziobią nas kruki i ...”), ostatniego z niezłomnych, który dowożąc broń dla powstańców, ginie, pod ciosami żoładackich lanc, przyłapany przez oddział tropiący „buntowników”. Z całego porywu powstańczego, z natchnionego, romantycznego uniesienia pozostały tylko obrazy bestialstwa i okrucieństwa.

Z takiej wizji rzeczywistości, naturalną koleją rzeczy wynika pytanie: po co to wszystko?

To pytanie zadawano sobie w Polsce i wówczas i potem, i jeszcze wiele razy. Żeromski zadaje je również. I nie jest to pytanie retoryczne. Autor na nie odpowiada. Powstanie było nieuniknioną koniecznością, było kwestią narodowego „być albo nie być”, sprawą honoru i godności. Tak przynajmniej tłumaczy Olbromski w „Wiernej rzece”. Tak też rozumują wszyscy bohaterowie Żeromskiego, ci najbardziej prości i ci najbardziej świadomi: „Ojczyzna to pierwszy obowiązek Polaka” („Wierna rzeka”).

Pisarz zupełnie pomija militarne aspekty epopei powstańczej, stosunków sił, taktyki i strategii działań wojennych. Przyczyn przegranej dopatruje się przede wszystkim w politycznych, społecznych i moralnych okolicznościach zdarzeń. A więc w niskim morale społeczeństwa, które w sytuacji krytycznej nie potrafiło sprostać wymogom położenia, a także w poddaniu się panicznej trwodze i nastrojowi niewiary w sens dalszego oporu.

W „Wiernej rzece” księżna, przez swoją delikatność wobec Salomei i przez ślepą miłość do syna, ukrywała swoją żywiołową awersję do obłąkanych zamysłów powstaniowych. Co jest godne przekleństwa, musi być przeklęte.

Żeromski bardzo trafnie określa socjalne oblicze rewolucji styczniowej. Powstańcy to szlachta średnio sytuowana lub zupełnie uboga. Tę szarą, drobnoszlachecką, żarliwie patriotyczną i do końca ofiarną masę żołnierską przeciwstawił utytułowanej arystokracji. Podstawowej przyczyny niepowodzenia powstania Żeromski dopatrywał się w głuchej obojętności ludu wiejskiego. Stanowisko chłopów pisarz ukazał zgodnie z prawdą dziejową. Było ono zależne od wzajemnych stosunków, panujących między dworem i wsią. Tam, gdzie chłopi byli mniej uciskani, tam i ich postawa była bardziej przychylna powstaniu. Był to tragiczny, ale zasłużony w przekonaniu pisarza odwet historii za wielowiekowe niewolnictwo, za szerzenie ciemnoty, wyzysk i hańbę, za cierpienie najbiedniejszych. I tak:

Chłop - nędzarz, zwabiony nadzieją nieoczekiwanej zdobyczy, skrada się pod osłona nocy i w całkowitej niewiedzy okropności moralnej swego czynu, obdziera Winrycha - trupa, ze wszystkiego, co na tym nieszczęśniku przedstawia wartość.

Wszystko to przedstawione jest beznamiętnie, z obiektywizmem, bez najlżejszego nawet śladu potępienia. Ów chłop jest takim, jakim uczyniły go historyczne warunki, pańszczyźniana niewola i ciemnota, celowo przez wielki pielęgnowana.