Geneza i rozwój pogotowia 

opiekuńczego w Polsce

Pierwsze placówki o charakterze przejściowym  podobne do 
pogotowia opiekuńczego zaczęły powstawać od 1906 roku w 
Niemczech. Takie instytucje znajdowały się w kilku miastach, 
np. 
Dom Sierot w Berlinie – przebywały tam wszystkie dzieci 
objęte opieką miasta.  W placówce badano wychowanków, 
potem byli kierowani do innych placówek lub rodzin 
zastępczych. W Domu Sierot dzieci przebywały 3 tygodnie. 
Przez ten czas były szczepione i poddane obserwacji lekarskiej 
oraz pedagogicznej. Jeśli zdiagnozowanie sprawiało trudności, 
dziecko przebywało w placówce dłużej i było objęte 
dodatkowymi badaniami.

Po pierwszej wojnie światowej w Europie powstały 
zakłady obserwacyjno-rozdzielcze dla dzieci. Ich 
otworzenie było spowodowane społeczną potrzebą 
zapewnienia natychmiastowej opieki dzieciom 
osieroconym, pozbawionych domu i warunków do 
życia. Trafiały tam również dzieci, które pochodziły z 
rodzin rozbitych, alkoholicznych i kryminogennych. 
W latach dwudziestych XIX wieku zakłady 
obserwacyjno-rozdzielcze istniały już także m.in. W 
Austrii, Anglii, Danii i we Włoszech. Celem placówek 
było sprawowanie nadzoru nad dziećmi 
potrzebującymi opieki, podejmowanie decyzji o 
umieszczeniu dziecka we właściwej placówce i 
opiekę zapobiegawczą.

Pierwsza placówka o charakterze pogotowia 
opiekuńczego w Polsce została utworzona z 
inicjatywy Towarzystwa Opieki nad Dzieckiem w 
1909 roku w Warszawie. Jej zadaniem było 
zwłaszcza doraźne, najczęściej parogodzinne lub 
parodniowe opiekowanie się dzieckiem zagubionym, 
pozbawionym opieki. Od 1915 do 1918 roku 
funkcjonowanie placówki zostało zawieszone ze 
względu na wypadki wojenne. Po wznowieniu 
działania pogotowia zostały wprowadzone zmiany, 
mianowicie: utworzono gabinet lekarski, 
psychologiczny, oddział izolacyjny, pracownie 
zainteresowań, klasy szkolne, przedszkole, sale 
rekreacyjne, bibliotekę. Była również profesjonalna 
kadra pedagogiczna – czterech pracowników z 
wyższym wykształceniem, pozostali mieli średnie 
pedagogiczne. Wychowankowie w większości byli 
sierotami, które straciły rodziców w wyniku wojny. Z 
powodu niewielkiej ilości zakładów stałych, dzieci w 
pogotowiu przebywały nawet kilka lat.

W 1920 roku pogotowie opiekuńcze uzyskało podstawy 
organizacyjno-prawne na mocy Uchwały Sejmu 
Ustawodawczego z dnia 13 stycznia 1920 r. oraz 
Rozporządzenia Ministra Pracy i Opieki Społecznej z 19 
lutego 1920 r. w sprawie powołania do życia pogotowia 
opiekuńczego. 

Uchwała mówi, że:
• Pobyt dzieci w Pogotowiu Opiekuńczym ma 

wynosić 14 dni z opcjonalnym przedłużeniem w 
wyjątkowych sytuacjach do 3 miesięcy. W 
przypadku braku możliwości powrotu dziecka do 
domu w tym czasie, miało być ono umieszczone 
w zakładzie stałej opieki całkowitej;

Przedział wiekowy przyjmowanych dzieci do 
pogotowia to 3-14 lat. W rzeczywistości jednak były 
one przyjmowane w różnym wieku oraz z różnych 
przyczyn, osierocone, porzucone jak i wykolejone. 
Dzieci przechodziły kwarantannę higieniczną i 
obserwacyjną, podczas której opieka zakładowa 
szukała ich rodzin i sprawdzała okoliczności i 
przyczyny ewentualnego wykolejenia. Po 
przeprowadzeniu badań dzieci wracały do prawnych 
opiekunów lub umieszczano je w zakładzie 
opiekuńczym, specjalnym lub w rodzinie zastępczej 
czy przybranej.

Skład personelu pogotowia 

opiekuńczego

• Lekarz stały i dochodzący
• Konsultant neuropsycholog
• Felczerki-sanitariuszki
• Kapelan
• Nauczyciel
• Wychowawcy
• Krawcowa
• Służba niższa

Wychowawcy

Regulamin pogotowia z 1920 roku 
mówi, że wychowawcy musieli być w 
wieku od 20 do 35 lat. Koniecznością 
było posiadanie świadectwa z 
ukończeniem 4 klasy szkoły średniej, 
ewentualnie przy dostarczonym 
przygotowaniu zawodowym 
świadectwo z ukończenia pełnej 
elementarnej szkoły i świadectwo z 
odbytej praktyki lub ukończenia 
specjalnych kursów.

Pogotowia opiekuńcze działające podczas II wojny 
światowej miały za zadanie chronić dzieci przed 
biologiczną zagładą. W tym okresie liczba dzieci 
kierowanych do tych placówek znacznie wzrosła. 
Pomimo ciężkich warunków zapewniano 
wychowankom najlepszy możliwy byt i starano się 
stworzyć atmosferę jak najbardziej pogodnego 
dzieciństwa. Niemcy pod naciskiem 
Międzynarodowej Inspekcji Czerwonego Krzyża 
tolerowali placówki opiekuńczo – wychowawcze, co 
spowodowało, że stały się one terenem działalności 
konspiracyjnej. Np. w pogotowiu warszawskim były 
przechowywane dzieci żydowskie, udzielano 
schronienia patriotom polskim ściganym przez 
gestapo, prowadzono tajne nauczanie.

Po wojnie ok. 3 milionów dzieci i młodzieży 
potrzebowały pomocy. Dlatego też w latach 1945-49 
w Polsce powstały spontanicznie pogotowia 
opiekuńcze. W roku 1945 zapoczątkowało lub 
kontynuowało działalność 6 placówek. Były to 
pogotowia w : Lublinie, Krakowie, Łodzi, Bytomiu, 
Kielcach oraz w Warszawie. W latach późniejszych 
powstały kolejne placówki:
• 1946 r. – Wrocław, Olsztyn, Sopot
• 1947 r. – Łódź, Warszawa (dodatkowe placówki), 

Białystok

• 1948 r. – Szczecin, Toruń
• W roku 1950 placówek tego typu było 20 ze 124 

miejscami.

Po wojnie pogotowie opiekuńcze przyjęło charakter  
głównie placówki rozdzielczej. Ze względu na 
ogromną ilość dzieci kierowanych do placówki, ich 
pobyt był bardzo krótki. Wiek dzieci w pogotowiach 
był zróżnicowany. Oprócz dzieci w wieku 
przedszkolnym byli również młodzi żołnierze, 
uczestnicy walk partyzanckich i powstania 
warszawskiego, więźniowie obozów. Dużym 
procentem dzieci w placówce były dzieci 
zdeprawowane, często przestępcze, dlatego też 
pojawiały się trudności wychowawcze, takie jak 
kradzieże, bójki, ucieczki, picie alkoholu.

Na kadrę pedagogiczną w tych czasach składały się 
głównie kobiety. Kadra nie była w stanie poradzić 
sobie z trudnościami wychowawczymi, ponieważ 
byli to zazwyczaj społecznicy, ludzie bez 
przygotowania pedagogicznego. Zakres pracy 
ówczesnej kadry:
• Uzupełnianie dokumentów
• Poszukiwanie rodziców wychowanków
• Przekazywanie dzieci do innych placówek
• Wykonywanie wielu innych prac, często 

fizycznych

1949 r. sytuacja materialna placówek się poprawiła, 
ponieważ zostały one przejęte przez resort oświaty. 
Podstawowym aktem normatywnym była Instrukcja 
Ministerstwa Oświaty z 30 lipca 1949 roku. Placówki 
upaństwowiono i określono charakter pogotowia 
oraz jego podstawowe zadania.

Zarządzenie Ministra Oświaty i Wychowania z 1975 
roku, nowelizując dotychczasowy statut wytyczyło 
nowe kierunki pracy w pogotowiach
W 1983 roku ministerstwo Oświaty i Wychowania 
przywróciło pogotowiu opiekuńczemu funkcję 
ratowniczą oraz przekazano dotychczasowy zakres 
funkcji izby dzieci do 13 roku życia. Taka struktura 
pogotowia opiekuńczego funkcjonowała do 1994 
roku. Statut tej placówki opierający się na 
Rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z 1994 
roku określał, że do pogotowia opiekuńczego są 
przyjmowane dzieci od 3 do 18 roku życia.

Według Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki 
Społecznej z 14 lutego 2005 roku placówka 
opiekuńczo -  wychowawcza powinna stwarzać 
warunki do: poszanowania potrzeb religijnych 
dziecka, zapewnienia dzieciom warunków 
sprzyjających utrzymaniu osobistych kontaktów z 
rodziną, uczenia wychowanków szacunku do tradycji, 
planowania i organizowania codziennych zajęć oraz 
czasu wolnego, kształtowania u dzieci nawyków 
prozdrowotnych, przygotowania ich do ponoszenia 
odpowiedzialności za własne postępowanie, 
wyrównywania deficytów rozwojowych.

W Rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 
dnia 19 października 2007 roku w sprawie placówek 
opiekuńczo-wychowawczych dokonano zmian 
dotyczących dostosowania jego treści do obecnych 
przepisów Ustawy o pomocy społecznej:
• Określono tryb przyjmowania dzieci cudzoziemskich 

do placówek opiekuńczo-wychowawczych;

• Opracowano wzór wniosku o wydanie zezwolenia na 

prowadzenie całodobowej placówki opiekuńczo-
wychowawczej;

• Wykazano dokumenty niezbędne do prowadzenia 

placówki opiekuńczo-wychowawczej.