Encyklopedia
współczesnego
bibliotekarstwa
polskiego
Komitet redakcyjny
Karol Głombiowski Bolesław Świderski Helena Więckowska
Encyklopedia
współczesnego
bibliotekarstwa
polskiego
Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk
Zakład Narodowy imienia Ossolińskich
Wydawnictwo 1976
Układ graficzny oraz okładkę i obwolutę projektował Krzysztof Racinowski
Redakcja Wydawnictwa
Krystyna Chorzewska kierownik zespołu, Janina Majerowa, Zofia Pawłowska, Wojciech Uniatowicz, Andrzej Zieliński
Redaktor techniczny Lucjan Piąty
- Ś f
lu...., . abrzu
KLAS.
NR INW. / mluo
Układ graficzny oraz okładkę i obwolutę projektował Krzysztof Racinowski
Redakcja Wydawnictwa
Krystyna Chorzewska kierownik zespołu, Janina Majerowa, Zofia Pawłowska, Wojciech Uniatowicz, Andrzej Zieliński
Redaktor techniczny Lucjan Piąty
w..-." , i Ś : ałarzu oi)
i ~N KLAS., (Oki kii)(^i>)
NR INW, / W3W0
Wstęp
Kiedy w 1971 roku ukazała się na półkach księgarskich Encyklopedia wiedzy o książce, stała się od razu przedmiotem gorących dyskusji i kontrowersyjnych ocen, początkowo krytycznych, później gdy w praktyce poczęła się sprawdzać jej przydatność bardziej pozytywnych. Z głosów na łamach prasy, na licznych zebraniach fachowców wypływało stwierdzenie, że EWoK, choć nie wolna od błędów, jest pierwszą na tak wielką skalę publikacją odbijającą stan dotychczasowych osiągnięć w zakresie nauki o książce. Z założenia retrospektywna EWoK odznacza się dużą przewagą materiału historycznego nad informacją o książce współczesnej. Taki charakter wydawnictwa wymagał co zapowiada zresztą wstęp do EWoK kontynuowania pracy edytorskiej w kierunku aktualizowania wiadomości i przygotowania dalszych specjalnych encyklopedii poświęconych sprawom książki i jej dynamicznemu rozwojowi w Polsce Ludowej. Opracowano koncepcję księgoznawczych encyklopedii współczesnych, które zasięgiem chronologicznym objęłyby powojenne trzydziestolecie. Uznano jednak za konieczne sięgnięcie w wielu wypadkach do przeszłości, by w skondensowanym ujęciu historycznym danego zjawiska czy danej instytucji dać pewną podbudowę genetyczną i wskazać drogę, jaką przeszła w swym rozwoju funkcja i struktura książki. Zasięg terytorialny podjętego cyklu ograniczono w zasadzie do terenu Polski. Współczesnych zjawisk życia kulturalnego nie da się jednak odizolować od innych krajów, wszędzie zachodzą dziś szybkie przemiany w produkcji, gromadzeniu i upowszechnianiu książki, w rozwoju automatyzacji i informacji naukowej. Toteż rezygnując we współczesnych encyklopediach z samoistnych haseł "obcych", starano się w artykułach hasłowych informować o odnośnych sprawach i faktach poza granicami naszego kraju dla wykazania ich powiązań z polskim światem książki lub dla celów porównawczych.
Idea zobrazowania życia współczesnej książki w Polsce została oparta na strukturze pozwalającej podać możliwie szczegółową i aktualną informację. Z tego względu zaplanowano cykl odrębnych tematów, które w ujęciu encyklopedycznym skupiałyby wiadomości dotyczące poszczególnych dziedzin księgoznawstwa. Tak więc powstał plan opracowania encyklopedii bibliotekarstwa, a następnie edytorstwa, rozumianego jako produkcja książki (działalność wydawnicza, drukarstwo, grafika książkowa, papiernictwo, introligatorstwo) i jej kolportaż (księgarstwo).
Pierwszą oddajemy do rąk Czytelników Encyklopedię współczesnego bibliotekarstwa polskiego, przeznaczoną dla bibliotekarzy różnych kategorii i specjalności, dla badaczy naukowych, dydaktyków i osób studiujących bibliotekoznawstwo lub kierunki pokrewne, dla pracowników książki ściślej lub luźniej związanych z bibliotekarstwem, dla aktywnych i potencjalnych użytkowników bibliotek, dla wszystkich wreszcie, których pasjonuje temat "książka". Tak szeroko pojęty adresat determinował różne rodzaje opracowań: od przeglądów ogólnych, teoretycznych, poprzez szerokie ujęcia typu rzeczowych informacji, do danych szczegółowych o charakterze praktycznych wskazówek i fachowego poradnictwa. Czy takim ujęciem Encyklopedia współczesnego bibliotekarstwa polskiego zadowoli zróżnicowanego odbiorcę okaże przyszłość.
Opiekę naukową nad treścią artykułów i wiarygodnością podawanych faktów objęli trzej wybitni bibliote-koznawcy: Karol Głombiowski, Bolesław Świderski i Helena Więckowska, dzieląc między siebie grupy zagadnień.
Problematyka bibliotekoznawstwa i informacji naukowej, podana Czytelnikowi w układzie alfabetycznym 1200 haseł, grupuje się wokół osiemnastu działów tematycznych:
1. Zagadnienia ogólne. Teoria. Związki innych dyscyplin naukowych z księgoznawstwem (red. nauk. K. G.). Wobec różnorodności problemów różni autorzy poszczególnych artykułów;
2. Ustrój i struktura bibliotekarstwa w Polsce. Polityka i prawo biblioteczne (red. nauk. K. G.). Autorzy: K. Remerowa i T. Zarzębski;
3. Organizacja wewnętrzna biblioteki (red. nauk. B. Ś.). Autor: Z. Daszkowski;
4. Rodzaje bibliotek (red. nauk. K. G.). Wielu autorów ze względu na różne typy bibliotek;
5. Budownictwo i pomieszczenia biblioteczne (red. nauk. H. W.). Autorzy: Z. Piszczek i J. Wierzbicki;
6. Zbiory biblioteczne (red. nauk. B. Ś.). Autor główny J. Cygańska;
7. Reprografia (red. nauk. B. Ś.). Autor: A. Wyczański;
8. Gromadzenie zbiorów (red. nauk. B. Ś.). Autor: E. Kurdybacha;
9. Opracowanie zbiorów. Języki informacyjne (red. nauk. B. Ś.). Autorzy główni: K. Pieńkowska i O. Ungurian;
6
10. Przechowywanie zbiorów (red. nauk. H. W.). Autor: K. Piszczek;
11 Udostępnianie zbiorów (red. nauk. B. Ś.). Autorzy główni: M. Kocięcka, J. Kołodziejska i J. Pelcowa;
12. Informacja naukowa (red. nauk. B. Ś.). Autorzy: M. i K. Lescy;
13. Czytelnictwo (red. nauk. K. G.). Autor: J. Kołodziejska;
14. Poszczególne biblioteki (red. nauk. K. G.). Wielu autorów;
15. Działalność naukowa i dydaktyczna bibliotek (red. nauk. H. W.). Autor: H. Więckowska;
16. Działalność wydawnicza bibliotek (red. nauk. H. W.). Autor: H. Sawoniak;
17. Zawód bibliotekarza i pracownika informacji naukowej. Krajowe i międzynarodowe organizacje (red. nauk. H. W.). Autorzy: M. i K. Lescy, K. Remerowa oraz H. Więckowska;
18. Kształcenie bibliotekarzy i dokumentalistów (red. nauk. H. W.). Autorzy: H. Więckowska oraz M. i K. Lescy.
Powyższe zestawienie działów pozwala mniemać, że uwzględniono zasadniczo wszystkie istotne problemy bibliotekarstwa i bibliotekoznawstwa oraz że zachowano odpowiednie proporcje między grupami tematów. Parę jednak słów wyjaśnienia należy się działowi nazwanemu ogólnie: informacja naukowa. Z szerokiej i dynamicznie rozwijającej się problematyki tej dziedziny wybrano tylko zagadnienia bezpośrednio wiążące się z dzisiejszą biblioteką i pracą bibliotekarza. Dla zaspokojenia szerszych potrzeb odbiorcy w zakresie tej tematyki jest przygotowywana specjalna encyklopedia informacji naukowej i informatyki. W każdym z wymienionych działów występują trojakiego rodzaju hasła: 1) przeglądowe, często podbudowane historią i ujmujące temat syntetycznie, 2) szczegółowe, podające konkretną informację i zwięzłe omówienie, 3) słownikowe, ograniczone do krótkiej definicji. Zrezygnowano z samoistnych haseł biograficznych, natomiast nazwiska osób, które odegrały rolę w bibliotekarstwie i występują w tekstach poszczególnych artykułów, mają swe miejsce w abecadłowym indeksie nazwisk. Indeks rzeczowy grupuje hasła według wymienionych wyżej działów i poddziałów co powinno pomóc Czytelnikowi w wyszukaniu szerszych tematów, będących przedmiotem jego specjalnego zainteresowania. Większość artykułów została zaopatrzona w wybraną literaturę przedmiotu, polską i zagraniczną.
Na system odsyłaczy składają się trzy rodzaje powiązań. W zrębie głównym alfabetycznym umieszczono odsyłacze do hasła głównego (zob....) od haseł bliskoznacznych, dwu i kilkuwyrazowych i od terminów występujących w tekście artykułów, a nie posiadających odrębnych haseł samoistnych. Drugi typ odsyłacza oznaczony jest przy terminie wewnątrz tekstu gwiazdką (*) informującą, że termin ten posiada własne hasło w głównym zrębie encyklopedii (gdy forma nazwy hasła odbiega od zastosowanej w tekście, podaje się ją obok tego terminu w nawiasie, z gwiazdką). Trzeci wreszcie rodzaj odsyłacza umieszczony na końcu artykułu (zob. też ...) prowadzi do haseł pokrewnych, rozszerzających i uzupełniających wiadomości zawarte w danym haśle.
Materiał ilustracyjny, wzbogacający i uplastyczniający teksty słowne, jest zapewne niewystarczający i nie zawsze w pełni adekwatny do treści, niemniej położono nacisk na to, aby w encyklopedii znalazły się fotografie
najistotniejszych obiektów.
*
Encyklopedia współczesnego bibliotekarstwa polskiego ma na celu ujęcie w encyklopedycznym skrócie obecnego stanu wiedzy o książce oraz inspirowanie dalszych badań szczegółowych i syntetycznych. Toteż rzeczowa, konstruktywna krytyka, wszelkie opinie i uwagi skierowane pod adresem wydawcy, będą cenne tak dla sprawcy dzieła, jak i to przede wszystkim dla dobra i rozwoju dyscypliny bibliologicznej stanowiącej ważki fragment kultury humanistycznej i mającej szerokie powiązania z wieloma dziedzinami. Słowa najszczerszych podziękowań należą się dyrektorowi Biblioteki Narodowej Witoldowi Stankiewiczowi za wnikliwą i cenną recenzję całości opracowania.
A. B. \ Adam Bocheński K. P. - Krystyna Pieńkowska 1 >rów
A. Ch. Aleksandra Chwastek K. Pod. - Krystyna Podlaszewska ,
A. J. Andrzej Jopkiewicz K. R. - Krystyna Remerowa
A. K. Aleksandra Król K. Z. Kazimierz Zieliński
A. K.-G. Alodia Kawecka-Gryczowa L. M. - Leon Marszałek
A. P. Alfred Puzio L. S. - Leszek Sulej
A. R. Anna Romańska M. C. - Maria Cubrzyńska
A. S. Anna Sitarska M. Cz. - Maria Czarnowska
A. Sk. Adam Skura M. D. - Maria Dembowska
A. T. Alojzy Tujakowski M. G. - Maria Gawarecka
A. W. Andrzej Wyczański M. Gr. - Maria Grońska
A. Wit. Aleksandra Witkowska M. i K. L. - Maria i Kazimierz Lescy
B. B. Bożenna Bojar M. K. - Mirosława Kocięcka
B. J. Barbara Jokiel M. K.-K. - Maria Kieffer-Kostanecka
B. K. Bogumił Kupść M. P. - Marian Pelczar
B. Kl. Bruno Kleszczyński M. P.-S. - Maria Przywecka-Samecka
B. S. Barbara Starosta M. W. - Maria Walentynowicz
B. Św. Bolesław Świderski O. U. - Olgierd Ungurian
E.B. Emilia Białkowska R. C. - Radosław CybulsJri
E. K. Emilia Kurdybacha R. K. Roman Kaczmarek
E. Kos. Edward Kossuth R. P. - Regina Piechota
E. Kr. Edmund Król S. B. - Stanisław Badoń
F. W.-W. - Feliks Widy-Wirski S. Dz. - Sylwester Dziki
H. H.-K. Helena Hleb-Koszańska S. J. G. - Stanisław Jerzy Gruczyński
H. K. Helena Kozerska S. K. Stefania Kamińska
H. S. Henryk Sawoniak S. P. - Stefan Pawelec
H. U. Hanna Uniejewska S. S. K. - Stefan Stanisław Kolarski
H. W. Helena Wieckowska S. W. - Stefan Weyman
H. Z. Hanna Zasadowa T. K. - Tadeusz Krzyżewski
J. A. Janusz Albin T. O. - Teresa Osiecka
J. B. Jan Baumgart T. Z. - Tadeusz Zarzębski
J. Bac. Jan Baculewski U.S. - Urszula Sawicka
J. C. Janina Cygańska W. K. - Wanda Kozakiewicz
J. K. Józef Korpała W.Kub. - Weronika Kubicka
J. Koł. Jadwiga Kołodziejska W. N. - Witold Nowodworski
J. de L. Józefa de Laval W. P. - Wanda Pindlowa
J. M. Józef Mayer W. Paw. - Witold Pawlikowski -
J. P. Janina Pelcowa W. Sz. - Wacława Szelińska
J. R. Jarosław Rudniański W. T. - Wojciech Trzebiński
J. Rac. Janina Racięcka W. Ż. - Wiesława Żukowska
J. Rud. Jadwiga Rudnicka Winc.Paw. Wincenty Pawlikowski
J. Sz. Józef Szocki Z. B. - Zbigniew Binerowski
J. W. Jerzy Wierzbicki Z. D. - Zbigniew Daszkowski
J. Z. Józef Zając Z. Dr. Zygmunt Drwęcki
Jul. W. Julian Wójcik Z. J. Zbigniew Jabłoński
K. E. Kazimierz Ewicz Z. K. - Zdzisław Kosiek
K. G. Karol Głombiowski Z. Kuł. - Zdzisław Kułakowski
K.K. Krystyna Korzonowa Z. P. Zdzisław Piszczek
K.M. Karol Musiał Z. Piot. - Zofia Piotrowska
K. Mai. Kazimiera Maleczyńska Z. Sz. - Zofia Szymanowska
K. Mjg. Krzysztof Migoń Z.Ż. Zofia Żydanowicz
Wykaz skrótów
amer. amerykański państw.
ang. angielski pocz.
bibl. biblioteka poi.
bibliogr. bibliografia poł.
cz. - część pow.
czasop. czasopismo poz.
dwumies. dwumiesięcznik półrocz.
dwutyg. dwutygodnik publ.
egz. egzemplarz r. akad.
EWoK Encyklopedia wiedzy radź.
o książce. Wrocław 1971 rocz.
fr. francuski rps
hiszp. hiszpański ser.
hol. holenderski szw.
jedn. jednostka t.
jęz. - język tłum.
księg. księgarski Tow.
kwart. kwartalnik tyg.
m. miasto (tylko w artyku- tyt-
łach topograficznych) Uniw.
mieś. miesięcznik wł.
mieszk. mieszkańcy (tylko w ar- woj.
tykułach topograficznych)
międzynar. międzynarodowy wol.
Min. Ministerstwo wyd.
min. minister Wydz.
niem. niemiecki zał.
oprać. opracowany zesz., z.
państwowy początek polski połowa
powiatowy, powiat pozycja półrocznik publiczny rok akademicki radziecki rocznik rękopis seria szwedzki tom
tłumaczenie Towarzystwo tygodnik tytuł
Uniwersytet włoski
wojewódzki, województwo
wolumin
wydanie, wydane Wydział założony zeszyt
.
i
akcesja"
abstrakt zob. analiza dokumentacyjna.
adaptacja budynków zob. budownictwo biblioteczne.
adaptacja dzieła zob. przeróbka.
addenda, wszelkie uzupełnienia samoistne lub nie-samoistne pod względem introligatorskim czy wydawniczym, dopełniające treść książki (appendix, pa-ralipomena, parerga, *suplement), jej zawartość dokumentacyjną (aneks) oraz postać wydawniczą (dodatek, załącznik). J. C.
adiunkt biblioteczny, stanowisko służbowe w grupie Śbibliotekarzy dyplomowanych. K. R.
administracja biblioteczna: 1. W znaczeniu szerszym zarządzanie całością spraw bibliotecznych, sprawowane w większych bibl. przez dyrektora przy pomocy wicedyrektorów, w bibl. mniejszych przez kierownika. Do zadań a.b. w tym sensie zalicza się: kierowanie bibl., *planowanie biblioteczne oraz przygotowanie preliminarza budżetowego i realizację "budżetu, organizowanie pracy, koordynowanie działalności wszystkich *komórek organizacyjnych bibl., kontrolę wykonywanej pracy, sprawy personelu bibliotecznego (*służba biblioteczna) i podwyższanie jego kwalifikacji. Rolę doradczą przy dyrektorze bibl. spełniają: *rada kierowników działów (zwana niekiedy radą biblioteczną) oraz *kolegium dyrek-cyjne. Użycie terminu a.b. w szerokim znaczeniu jest właściwe niektórym krajom (m. in. Francji, W. Brytanii). W Polsce stosuje się w takich przypadkach częściej określenie "organizacja bibl. 2. W znaczeniu węższym zarządzanie gospodarczymi i biurowymi sprawami bibl. W większych bibl. a.b. zajmuje się wyodrębniony *dział administra-cyjno-gospodarczy lub *sekretariat bibl.
J. C. Harrison Administration. W: Encyclopedia of library and information science. New York 1968. B. Olejniczak: Organizacja i technika pracy administracyjnej. W: Organizacja i administracja biblioteki. Warszawa 1964.
Z. D.
adnotacja, część *opisu bibliograficznego, zawierająca dane charakteryzujące treść bądź cechy formalno--wydawnicze dokumentu. A. występuje w *biblio-grafiach adnotowanych i *bibliografiach analitycznych, w *katalogach bibliotecznych, *kartach dokumentacyjnych, *wkładkach dokumentacyjnych, Śprze-
glądach dokumentacyjnych. A. treściowa podaje informacje o zawartości dokumentu. A. treściowa wyjaśniająca objaśnia tyt. niejasny bądź użyty w znaczeniu przenośnym; a. treściowa zawartościowa podaje spis treści dokumentu bądź nagłówki jego części składowych, przy czym wykaz ten może być pełny lub częściowy w zależności od zakresu bibliografii (*zakres i zasięg bibliografii). Adnotacja treściowa jest przedmiotem normy Przepisy bibliograficzne. Adnotacja treściowa. PN-71/N-01161. A. księgoznawcza wskazuje na cechy formalno-wy-dawnicze dokumentu, m. in. na jego *formę wydawniczą lub *formę piśmienniczą, język, historię, przeznaczenie czytelnicze (np. poziom czytelników, dla których dokument jest przeznaczony), na jego stronę zewnętrzną (np. papier, druk, oprawę). A. zalecająca, przeznaczona dla *bibliografii zalecających, może łączyć wymienione cechy a. treściowych i księ-goznawczych, a nadto zawiera zazwyczaj element oceny zwracający uwagę czytelnika na wartość publikacji. A. zalecająca, towarzysząca utworom beletrystycznym, nie ujawnia ich fabuły, aby nie zniechęcać czytelnika do zapoznania się z nimi, formułuje natomiast poruszone w nich problemy. Zob. też analiza dokumentacyjna, opis dokumentacyjny.
E. I. Szamurin: Mietodika sostawlenija annotacii. Moskwa 1959.
J. P.
adres drukarski zob. miejsce druku.
adres wydawniczy, oznaczenie miejsca i daty wydania książki oraz nazwy wydawcy lub nakładcy umieszczone najczęściej na dole karty tytułowej wydawnictwa (*karta), czasem na jej odwrocie. W starszych książkach, przed rozdzieleniem się instytucji wydawniczych i drukarskich, spotyka się w a.w. głównie nazwę drukarza (lub drukarni) będącego zarazem nakładcą. A.w. stanowi część składową *opisu bibliograficznego i * opisu katalogowego Zob. też datowanie, miejsce druku, miejsce wydania.
K.P.
afisz, *druk ulotny jednostronny, najczęściej dużego formatu, wykonany ze składu drukarskiego; przeznaczony dla doraźnych celów informacyjnych (obwieszczenia, ogłoszenia, odezwy, manifesty), rozlepiany w miejscach publ., zazwyczaj na słupach ogłoszeniowych, murach itp. W bibl. zbiory a. gromadzone są przeważnie w *dziale dokumentów życia społecznego i podlegają * opracowaniu grupowemu. Zob. też plakat. J. C.
akcesja: 1. Czynności przy włączaniu do zbiorów bibl. wpływających dokumentów polegające na wpisaniu ich, zwykle w kolejności otrzymania, do odpowiednich ksiąg i kartotek wpływów (nabytków) oraz opatrzeniu poszczególnych pozycji kolejnym numerem wpływu. W mniejszych bibl. wpisuje się nabytki od razu do *inwentarza; w większych najpierw do księgi akcesyjnej lub rejestru nabytków (przybytków), służących do przedinwentarzowego rejestrowania wszystkich wpływających obiektów, bez względu na dalsze ich przeznaczenie. Księga akce-syjna zawiera skrócone *opisy katalogowe doku-
akcydensy
12
mentów, sposób i źródło nabycia, ewentualnie notatki służące za podstawę do statystyki (rodzaj wydawnictwa, język, dziedzina wiedzy, przeznaczenie do działu itp.); w dużych bibl. bywa prowadzona oddzielnie dla zakupów, darów, *wymiany, 'egzemplarza obowiązkowego. Obecnie coraz częściej jest zastępowana przez rejestr nabytków, który podaje sumarycznie pod jedną pozycją jednorazowy wpływ z jednego źródła. Koniecznym uzupełnieniem rejestru nabytków są powiązane z nim numeracją załączniki, towarzyszące grupie nabytków (rachunek, wykaz lub w razie ich braku spis sporządzony przez bibliotekarza). Czasem zamiast księgi lub rejestru nabytków prowadzi się raptularz, który zawiera tylko tymczasowe notatki, rejestrujące wpływ bieżący. Bibl. amer. i niektóre europejskie uważają księgi i rejestry akcesyjne za zbędne. Dla celów praktycznych nowe nabytki ujmowane są również w pomocniczą kartotekę akcesyjną, zawierającą alfabetycznie uporządkowany zbiór *kart katalogowych ze skróconymi opisami nabytków, najczęściej z kilku ostatnich lat. Oddzielne kartoteki akcesyjne prowadzi się dla 'wydawnictw ciągłych. Kartoteka akcesyjną czasopism zawiera w układzie alfabetycznym karty akcesyjne czasop., służące do bieżącej rejestracji poszczególnych numerów. Kartoteki te są przydatne głównie przy uzupełnianiu zbiorów, ułatwiając reklamacje nie dostarczonych druków oraz wymianę 'defektów. Zakup i 'prenumeratę wydawnictw ułatwia kartoteka dezyderatów, zawierająca kartki z najważniejszymi danymi bibliograficznymi poszukiwanych pozycji, uporządkowane alfabetycznie lub działowe Zamówione pozycje gromadzi się w kartotece zamówień w układzie alfabetycznym, kopie zamówień ewentualnie według dostawców (po zrealizowaniu zamówienia kartki mogą służyć do sporządzania kartoteki akcesyjnej). Dla usprawnienia wymiany prowadzi się kartotekę kontrahentów i ewidencję wysyłanych oraz otrzymywanych publikacji. Spotyka się również kartotekę ofiarodawców, zawierającą ich nazwiska z adresami oraz numery ewidencyjne darów. W pracy przy egzemplarzu obowiązkowym duże usługi oddają kartoteki zakładów graficznych i wydawców. 2. Nazwa działu nabytków w bibl. Jako osobny dział a. istnieje tylko w większych bibl. 3. Znak literowo--liczbowy umieszczany na książce, na odwrocie 'karty tytułowej. Podaje sposób i czas nabycia oraz nr pozycji w księdze akcesyjnej. Zob. też gromadzenie zbiorów.
K. Remerowa: Gromadzenie zbiorów w bibliotece. W: Biblio-lekarstwo naukowe. Warszawa 1956. F. Redenbacher: Die Erwerbung. W: Handbuch derBibliothekswissenschaft. Wiesba-den 1961. - H. Kunze: Grundzuge der Bibliothekslehre. 3. Aufl. Leipzig 1966.
E.K.
akcydensy, wszelkie drobne druki (poza czasop., książkami i broszurami) o charakterze okolicznościowym, użytkowym. Do a. należą: formularze, ulotki, kwestionariusze, świadectwa, dyplomy, rozmaite blankiety, druki reklamowe, etykiety, prospekty, opakowania, okładki do książek, obwoluty, papiery wartościowe, bilety. Niektóre a., potraktowane jako 'dokumenty życia społecznego, są zaliczane do materiałów bibliotecznych. Zbiory a. podlegają
akronim zob. pseudonim.
"Aktualne Problemy Informacji i Dokumentacji.
Organ 'Centrum Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej, poświęcony zagadnieniom teorii i praktyki informacji". Pierwotnie czasop. ukazywało się półrocznie, w 1. 1953-56 w postaci maszynopisu powielonego pt. "Aktualne Problemy Dokumentacji Naukowo-Technicznej. Zbiór artykułów , przetłumaczonych przez pracowników CI1NTE". Od 1957 jest kwart, (bez dotychczasowego podtytułu), w 1.1962-1970 ukazywało się jako dwumies., z podtytułem: Organ Centralnego 'Instytutu Informacji Naukowo-Technicznej i Ekonomicznej..., od 1963 wydawany drukiem. Początkowy zbiór tłumaczeń (1953-56) przekształcał się stopniowo w czasop. fachowe przeznaczone dla pracowników służby informacji, zawierające prawie wyłącznie artykuły autorów poi., poruszające także w niewielkiej mierze problemy bibliotekarskie. Posiada bogate działy: Wiadomości z kraju, Wiadomości z zagranicy. Do niektórych rocz. są dodawane monograficzne zesz. specjalne, np. 15-lecie CIINTE (1965). Od 1957 do 1970 A.P.I.D. zawierał niesamoistny dodatek "Przegląd Dokumentacyjny Zagadnień Dokumentacji" (od 1962: ... i Informacji"). Redaktorem A.P.I.D. był (od 1962) Wojciech Piróg, następnie (od 1974) Jan Sygitowicz.
APID w opinii czytelników. "Aktualne Problemy Informacji i Dokumentacji" 1971 nr 2.
H. S.
aktywność czytelnicza, określenie stosunku czytelnika do książki, który wyraża się częstym korzystaniem z książki i czasop. w celach naukowych, zawodowych lub rozrywkowych, kompletowaniem własnych księgozbiorów domowych, wypożyczaniem książek w bibl., braniem udziału w imprezach organizowanych przez kluby i bibl. Grupę osób, która czynnie współpracuje z bibl. lub popularyzuje 'czytelnictwo w ramach organizacji społeczno-kulturalnych i młodzieżowych, określa się w bibl. jako aktyw czytelniczy ('czytelnik). Zob. też dziennik lektury. J. Koł.
aktywność księgozbioru, korelacja, jaka zachodzi między strukturą księgozbioru a strukturą wypożyczeń w określonych grupach piśmiennictwa lub w odniesieniu do pojedynczych tyt. A.k. stanowi podstawę badań bibliotekoznawczych zmierzających do określenia zainteresowań czytelniczych i skonfrontowania ich z 'polityką gromadzenia zbiorów. Analiza a.k. jest przydatna również w pracach nad selekcją materiałów bibliotecznych. Miarą a.k. jest liczba wypożyczeń przypadająca na jednostkę biblioteczną (książka, czasop., materiały audiowizualne).
S. Siekierski, Jf. Ankudowicz: Nowoici w bibliotekach publicznych. Warszawa 1970.
J. Koł. ALGOL zob. języki formalne.
allonim zob. pseudonim.
amerykański system inwentaryzowaniazob. inwenta-ryzowanie zbiorów.
opracowaniu grupowemu.
J. Ć. anagram zob. pseudonim.
13
analiza jakościowa czytelnictwa
analiza dokumentacyjna (abstrakt), rodzaj *adnotacj: treściowej, zwięzłe, lecz dokładne omówienie najistotniejszych elementów treściowych dokumentu, a przy szczególnych rodzajach dokumentów również ich elementów formalno-prawnych. Celem a.d. jest informowanie o zawartości analizowanego dokumentu, o cechach wyróżniających go wśród dokumentów
0 podobnej lub związanej tematyce. A.d. powinna zarówno minimalizować możliwości przeoczenia dokumentu, jeśli dla danego zapytania informacyjnego ma on istotne znaczenie, jak i ułatwić pominięcie go, jeśli to znaczenie jest nikłe. Zadaniem a.d. jest wskazanie informacji, jaką może znaleźć użytkownik w dokumencie oryginalnym, a nie zastępowanie go. W a.d. zwraca się szczególną uwagę na obiektywne przedstawienie treści dokumentu bez jego oceny lub interpretowania. Ostatnio dyskutuje się jednak coraz częściej nad celowością włączania do a.d. krytycznej oceny dokumentu bez wkraczania jednak w polemikę. W zależności od analizowanego dokumentu, jego zawartości treściowej i przeznaczenia, można stosować różne rodzaje a.d., np. omawiającą, wskazującą lub mieszaną (omawiająco-wskazującą), usystematyzowaną, deskryptorową. Podział a.d. na rodzaje ma charakter wskazówek metodycznych. W normie PN-74/IV-01180, ark. 00 (*opis dokumentacyjny) ustalono; szereg wariantów a.d., przyjmując jako punkt wyjścia dobór a.d. odpowiednio do rodzajów opracowywanych dokumentów w zależności od: 1) zawartości treściowej dokumentu, 2) przydatności treści dokumentu do określonych celów gospodarki lub nauki, 3) sposobu opracowania tematyki dokumentu (przeglądowy, krytyczny, sprawozdawczy, opisowy, instruktażowy itp.), 4) przystosowania do *nośnika informacji i formy opracowania informacji (np. *karta dokumentacyjna, *przegląd dokumentacyjny i in. *wydawnictwa informacyjne), 5) rodzaju analizowanego dokumentu (książka, czasop., artykuł, norma, opis patentowy, praca naukowa, dokument prawny itp.), 6) przystosowania a.d. do techniki przetwarzania, selekcji i wyszukiwania informacji, 7) specyficznych potrzeb rzeczywistych lub potencjalnych użytkowników informacji. Dla prac oryginalnych opublikowanych w czasop. w postaci artykułów, stosowana jest zazwyczaj a. omawiająca, w której podaje się najistotniejsze elementy treściowe dokumentu, a więc główne tezy autora, podstawowe wiadomości o przedmiocie dokumentu, celu omawianej pracy, zastosowane w niej metody
1 uzyskane rezultaty oraz najważniejsze wnioski autora. Dla dzieł obszernych, wielotomowych bądź przeglądowych stosuje się zazwyczaj a. wskazującą, która zawiera tematykę dokumentu, główne tezy autora bądź też spis treści dzieła. A. usystematyzowana obowiązuje przy opracowywaniu dokumentów, w których istotne znaczenie ma wyeksponowanie elementów formalno-prawnych (np. w odniesieniu do dokumentów prawnych podaje się datę, od której dany dokument obowiązuje, dane o dokumentach unieważnionych, organach wykonawczych itd.; przy normach datę ich ustanowienia, zakres i termin obowiązywania itd.; przy opisach patentowych kraj i datę uzyskania pierwszeństwa, nazwisko wynalazcy itd.) Podział na grupy elementów formalno--prawnych i treściowych obejmuje nowe osiągnięcia naukowe, techniczne i organizacyjne, ich cele itp.
i zastosowane we wszystkich przypadkach nowe metody badawcze. Dotyczy to szczególnie artykułów, sprawozdań z wyjazdów zagranicznych, prac nauko-wo-badawczych itp. W szczególnych przypadkach, np. dokumentowania "tematycznych zestawień dokumentacyjnych czy bibliografii, w a.d. charakteryzuje się tematykę dokumentu, kryteria doboru materiałów (problemowe, chronologiczne, językowe itp.), podział treści, układ pozycji, wykorzystane źródła itd. Wprowadzanie w ostatnich czasach nowoczesnych środków technicznych do działalności informacyjnej powoduje preferowanie a. deskryptorowe j, w której treść dokumentu wyrażona jest za pomocą zestawu *deskryptorów. Ten rodzaj a.d. ma pełne zastosowanie w dziedzinach, dla których opracowane już zostały języki deskryptorowe, a przede wszystkim *tezaurusy.
A.d. jest jedną z najbardziej rozpowszechnionych form opracowania dokumentacyjnego treści dokumentów prymarnych (pierwotnych). Stosuje się ją powszechnie w najpoważniejszych wydawnictwach informacyjnych, jak "Abstracts from Current Scien-tific and Technical Literaturę", "Bulletin Signale-tiąue", "Chemical Abstracts", "Dairy Science Abstracts", "Dissertation Abstracts", "Geological Abstracts", "Physics Abstracts", "Polish Technical Abstracts", "Rieferatiwnyj Żurnal" (we wszystkich seriach), "Technisches Zentralblatt", "Chemisches Zentralblatt" itd., oraz w przeglądach dokumentacyjnych branżowych i działowych ośrodków informacji naukowej, technicznej i ekonomicznej. Zob. też streszczenie autorskie, synteza dokumentacyjna.
A. I. Michajlow, A. I. Czerny, R. S. Gilarewski: Informatik. Grundlagea. Berlin 1970.
M. i K. L.
analiza ilościowa czytelnictwa opiera się na informacjach o wysokościach nakładów książkowych (statystyka ruchu wydawniczego) i rozmiarach handlowych obrotów księgarskich oraz na sprawozdaniach bibliotecznych (liczby zarejestrowanych czytelników, liczby wypożyczeń, aktywności księgozbioru). Statystyki informujące o ilościowych rozmiarach czytelnictwa sporządzane są w poszczególnych krajach oraz w skali międzynarodowej (statystyki UNESCO). A.i.cz. wchodzi w zakres zainteresowań socjologii, ekonomiki, kultury, *nauki o książce, Śbibliotekoznawstwa.
Zob. też socjologia czytelnictwa, statystyka biblioteczna. J. Koł.
analiza jakościowa czytelnictwa ma na celu ustalenie wzajemnych korelacji między polityką wydawniczą, założeniami pedagogiki społecznej a rzeczywistymi zainteresowaniami czytelniczymi. Obejmuje analizę struktury repertuaru wydawniczego, zawartość księgozbiorów bibliotecznych, zawartość księgozbiorów domowych, obserwacje nad wyborami książek dokonywanymi przez czytelników w księgarniach i bibl. A.j.cz. stosowana jest powszechnie w badaniach socjologicznych, psychologicznych i pedagogicznych, w *nauce o książce i "bibliotekoznawstwie. Stanowi ważny element 'pedagogiki bibliotecznej oraz dydaktyki szkolnej.
analiza systemowa działalności bibliotecznej
Zob. też socjologia czytelnictwa.
B. Izdebska, S. Siekierski, K. Siekierycz: Funkcja księgozbiorów bibliotek gromadzkich. Warszawa 1968.
J. Koł.
analiza systemowa działalności bibliotecznej, metodyczne badanie funkcjonowania bibl. jako całości, składającej się z powiązanych i wzajemnie na siebie oddziaływających części, tzn. *komórek organizacyjnych bibl., oraz czynności (operacji), jakie one wykonują. Przedmiotem a.s.dz.b. są wszystkie elementy działania bibl.: zadania, dla których została powołana i które pełni, realizacja tych zadań, warunki, w jakich biblioteka działa (wymagania władz nadrzędnych, lokal, personel, wyposażenie, środki finansowe), materiały, z jakimi ma do czynienia (tzn. głównie materiały biblioteczne), czynności, jakie wykonuje (*gromadzenie, "opracowanie, *prze-chowywanie, *udostępnianie, "informacja naukowa), ich rezultaty (zbiory biblioteczne, katalogi, kartoteki) oraz różnorodne potrzeby użytkowników. A.s.dz.b. prowadzona tylko w zakresie niektórych czynności dokonywana jest również z punktu widzenia całości bibl. i jej zadań. Po ustaleniu (a) zakresu badania zadaniem a.s.dz.b. jest (b) zebranie dokładnych informacji, głównie o charakterze ilościowym, tzn. ustalenie stanu faktycznego, następnie (c) zbadanie każdego z elementów z punktu widzenia celowości, użyteczności i ekonomiczności (ten niezmiernie ważny etap polega na poddawaniu pod rozwagę każdego aspektu czynności bibliotecznej za pomocą zespołu pytań: co? gdzie? kiedy? kto? jak?, a przede wszystkim: dlaczego?), a w tych przypadkach, gdy nie odpowiadają one tym kryteriom, (d) zaprojektowanie innych racjonalnych rozwiązań, wreszcie po zaakceptowaniu nowego projektu przez władze biblioteki (e) wdrożenie go w życie (poprzedzone przygotowaniem odpowiednich materiałów, np. nowych "formularzy i niezbędnej aparatury, oraz przeszkoleniem personelu). Celem a.s.dz.b. jest usprawnienie pracy bibliotecznej. Analiza taka w szczególności jest niezbędnym etapem automatyzacji czynności bibliotecznych za pomocą elektronicznych maszyn cyfrowych (komputerów). A.s.dz.b. posługuje się wieloma technikami, wypracowanymi przez teorię organizacji i zarządzania. W toku przeprowadzania a.s.dz.b. sporządza się m. in. schematy struktury organizacyjnej, plany pomieszczeń bibliotecznych (z zaznaczeniem stanowisk pracy, miejsc dla czytelników, regałów bibliotecznych, dróg ruchu pracowników, użytkowników i materiałów bibliotecznych), arkusze obsady personalnej i czynności pracowniczych, arkusze ewidencyjne aparatury i jej wykorzystania, diagramy głównych czynności bibliotecznych, karty przebiegu czynności, karty przebiegu materiału, karty obiegu dokumentów itp. Z technik automatyzacyjnych natomiast a.s.dz.b. zaczerpnęła uogólniony sposób przedstawiania powtarzalnych czynności bibliotecznych w postaci algorytmu, tzn. spisu kroków niezbędnych dla wykonania określonego zadania z uwzględnieniem różnorodności typowych przebiegów. Wniosek o podjęcie a.s.dz.b. przygotowany przez kierownictwo bibl. wymaga zwykle akceptacji władz zwierzchnich. Po jej uzyskaniu dyrekcja bibl. powołuje odpowiedni zespół, często z udziałem zaangażowanego do tych celów specjali-
14
sty. Niezmiernie ważne dla a.s.dz.b. jest zapewnienie współpracy całego kierownictwa bibl. i wszystkich jej pracowników.
E. A. Chapman, P. L. St. Pierre, J. Lubans jr: Library systems analysis guidelines. New York 1970. Systems design and analysis for libraries. "Library Trends" 1972/73 nr 4.
Z. D.
analogowa maszyna matematyczna zob. maszyna analogowa.
ananim zob. pseudonim, aneks zob. addenda.
ankieta czytelnicza, arkusz zawierający zbiór odpowiednio dobranych, skierowanych do czytelnika pytań, opublikowany w czasop. lub rozprowadzony różnymi innymi drogami. A.cz. jest często stosowana przez redakcje, wydawnictwa, bibl. i księgarnie jako sondaż opinii publiczności czytelniczej. A.cz. obejmuje najczęściej reprezentację bliżej nie znanej zbiorowości lub ściśle wybraną grupę osób. Ośrodki naukowe stosują a.cz. w ramach próby reprezentacyjnej, która uwzględnia cechy społeczno-demo-graficzne, typowe dla całej zbiorowości. Innym rodzajem a.cz. jest stosowana w badaniach pedagogicznych ankieta sytuacyjno-problemowa, która rejestruje reakcję czytelników w czasie, przed i po lekturze. Zob. też badania czytelnictwa. J. Koł.
anonim: 1. Dzieło autora, który się w nim nie ujawnił w żadnej formie, lub dzieło, którego autora nie udało się ustalić. 2. Autor o nieznanej nazwie. Specjalny rodzaj a. to anonimy klasyczne, czyli dzieła nieznanego lub wątpliwego autorstwa, znane powszechnie pod tytułami. Należą do nich dzieła epickie, poematy, romanse rycerskie, zbiory legend, np. Nibelungenlied, Kalewala, Pieśń o Rolandzie i in. Występują one w licznych wersjach i tłumaczeniach, a ich wydania opatrywane są rozmaitymi wariantami tytułów. W bibliotekarstwie istnieje tendencja do opisu a. klasycznego pod tytułami ujednoliconymi, którymi są zazwyczaj ich najczęściej cytowane, konwencjonalne tytuły. K. P.
antedatowanie zob. datowanie.
aparat telefotograficzny zob. aparat telekopiowy.
aparat telekopiowy (aparat telefotograficzny), urządzenie do przekazywania i odbioru kopii pism, druków, tablic, wykresów, rysunków itp. drogą telefoniczną lub radiową. Telekopiowa łączność może być nawiązana między jednym aparatem nadawczym i kilkudziesięcioma odbiorczymi. Istnieją dwa typy a.t.: płaski umożliwiający przekazywanie dokumentów o dowolnej długości i rotacyjny przekazujący dokumenty wielkości formatu A5 (np. aparat TB-l/P produkcji Wielkopolskich Zakładów Teletechnicznych w Poznaniu). Czas przekazywania 9-18 min. Zob. też łączność w bibl.
J. Trusz: Podręczna encyklopedia^ teleelektryki. Teletechnika. Warszawa 1964. J. Thierry: Środki łączności operatywnej. Warszawa 1969.
Z. P.
15
archiwistyka
aparatura przekazu informacji zob. audiowizualne środki techniczne.
aparaty mikrofilmowe, kamery fotograficzne służące do wykonywania zdjęć mikrofilmowych. A,m. dzielą się na normalne, używane m. in. w bibl. i archiwach, oraz zautomatyzowane, wykorzystywane głównie w życiu gospodarczym. A.m. normalny stanowi jednolitą konstrukcję, składającą się z kamery oraz rozbudowanej kolumny reprodukcyjnej, połączonej z blatem do umieszczania mikrofilmowanego obiektu i z reflektorami, a także urządzeniami regulacyjno--kontrolnymi. Kamera zawiera najczęściej 30 mb. taśmy, co pozwala (przy filmie perforowanym 35 mm) na wykonanie ok. 750 zdjęć, posiada obiektyw wysokiej klasy, a otwarcie i zamknięcie migawki oraz przesuw taśmy są z reguły sprzężone i uruchamiane elektrycznie za pomocą naciśnięcia pedału lub przycisku. W starszych konstrukcjach zachowało się ręczne ustawianie przesłony, czasu ekspozycji oraz ostrości zależnie od odległości mikrofilmowanego dokumentu i jego formatu. W nowszych stosuje się stałą przesłonę i stały czas ekspozycji, a reguluje jedynie oświetlenie i obejmowany przez kamerę format (zwykle wskazywany przez projekcję świetlną z kamery), co powoduje samoczynne ustawienie ostrości. Blaty mogą mieć dwojaką postać: bądź otwieranej tafli szklanej, pod którą wkłada się dokument, co zapewnia dobie rozłożenie książki, ale jest niebezpieczne dla książek zabytkowych i hamuje pracę (ciągłe otwieranie i zamykanie szyby), bądź płaszczyzny, na której kładzie się dokument, co jednak wymaga poprawki w ustawieniu obiektywu w wypadku mikrofilmowania grubszej książki. A.m. wyposażony jest zwykle w szereg urządzeń regulacyjnych i kontrolnych, a mianowicie kamera posiada licznik zdjęć i zużytej taśmy oraz sygnalizuje dźwiękowo moment ekspozycji, koniec taśmy i ewentualne uszkodzenie mechanizmu. Kolumna posiada urządzenia do regulacji położenia kamery i oświetlenia wraz z woltomierzem i światłomierzem wskazującym siłę światła odbitego od mikrofilmowanego obiektu. Aparatami takimi można wykonywać 100-400 zdjęć na godzinę w zależności od wprawy obsługującego, a przede wszystkim od stanu i wartości mikrofilmowanych obiektów. Stosowane redukcje (od 4 do 30, najczęściej 8-20 razy) pozwalają na mikrofilmowanie tekstów o wymiarach do 48x72 cm (na filmie perforowanym 35 mm, przy redukcji 20-krotnej), a niektórymi aparatami do 96x144 cm (film 35 mm nieperforowany, przy redukcji 30-krotnej). A.m. zautomatyzowane są nastawione na samoczynne mikrofilmowanie jednolitych, luźnych dokumentów (np. czeków bankowych), które aparat sam kolejno podsuwa pod obiektyw; pracują zwykle na filmie 16 mm i wykonują po kilkaset zdjęć na minutę, przy zastosowaniu dużych zmniejszeń. Tego rodzaju a.m. nie stosuje się na ogół w bibl., choć bywały używane do mikrofilmowania kart katalogowych dla katalogów centralnych. Normalne a.m. użytkowane w bibl. zapewniają wydajną pracę i wysokiej jakości mikrofilmy, są jednak drogie, wymagają zespołu urządzeń pomocniczych oraz wykwalifikowanego personelu do ich obsługi i konserwacji, aby utrzymać pełną sprawność aparatury. Stąd w małych instytucjach naukowych, o mniejszym
zapotrzebowaniu na mikrofilmy, stosuje się nieraz adaptowane aparaty małoobrazkowe mimo znacznie gorszych wyników pracy i uzyskiwania kłopotliwych odcinków mikrofilmu 1,7 mb. długości. W takich wypadkach zaleca się używanie aparatów małoobrazkowych o lustrzance jednowziernikowej, wyposażonych w tubusy do ustawienia obiektywu do zdjęć z bliska, umieszczonych na statywie reprodukcyjnym z reflektorami. Zob. też mikrofilm, pracownia reprograficzna.
H. W. Balio u: Guide to microreproduction eąuipement. Mary-land 1965. A. Wyczański: Mikrofilm nowa postać książki. Wrocław 1972.J
A. W.
apd zob. automatyczne przetwarzanie danych. apellativum zob. pseudonim. appendix zob. addenda.
"Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne" zob. Ośrodek Archiwów, Bibliotek i Muzeów Kościelnych.
archiwalia (zasób archiwalny), wszelkie dokumenty niezależnie od techniki ich sporządzenia powstałe w wyniku prawnej bądź politycznej działalności urzędu czy instytucji, a także naukowej, artystycznej i społecznej działalności oraz życia osoby prywatnej, ze względu na trwałą wartość naukową lub praktyczną przeznaczone do wieczystego przechowywania i włączone do zasobu archiwum. Do a. należą też 'materiały audiowizualne, jeśli zostały wytworzone przez urzędy i instytucje państw, lub organizacje społeczne.
A. Bachulski, K. Konarski, A. Wolff: Polski słownik archiwalny. Warszawa 1952. A. Stebelski: Zespól archiwalny i niektóre jego aspekty. "Archeion" 1962. B. Ryszewski: Archiwistyka. Warszawa-Poznań 1972.
J. C.
archiwistyka, nauka, której przedmiotem są metody pracy archiwalnej. A. zajmuje się zasadami gromadzenia, przechowywania, opracowywania i udostępniania materiałów archiwalnych, które znajdują się w archiwach stanowiących instytucje naukowo--usługowe. Zasadniczą cechą materiałów archiwalnych, odróżniającą je od materiałów bibliotecznych, jest fakt, że powstały one w wyniku działalności instytucji o charakterze publiczno-prawnym i że posiadały moc prawną. Materiały archiwalne składają się z akt, dokumentów, czyli dyplomów, i ksiąg. Akt jest to pismo o charakterze urzędowym w najszerszym tego słowa znaczeniu, natomiast pojęcie dokumentu jest znacznie węższe. Dokumentem w ścisłym tego słowa znaczeniu nazywamy pismo spełniające rolę świadectwa prawnego, posiadające charakterystyczne cechy zewnętrzne i wewnętrzne zależne od miejsca i czasu jego powstania oraz odpowiednie uwierzytelnienie. Naukę o akcie i dokumencie, a zwłaszcza dokumencie średniowiecznym, nazywamy dyplomatyką. Do zadań dyplomatyki należy m. in. badanie autentyczności dokumentów oraz czasu i miejsca ich powstania.
A. Konarski: Podstawowe zasady archiwistyki. "Archeion" 1951 nr 19/20. S. Panków: Archiwa. Warszawa 1969. -K. Maleczyński, M. Bielińska, A. Gąsiorowski: Dyplomatyka wieków średnich. Warszawa 1971. B. Ryszewski: Archiwistyka. Warszawa-Poznań 1972.
K. Mai.
archiwum biblioteki
16
archiwum biblioteki, uporządkowany zbiór akt, które powstały w toku działalności bibl., a które straciwszy na aktualności nie są już potrzebne do jej prac bieżących. Do prowadzenia własnych a.b. upoważnione są w Polsce tylko niektóre większe bibl. naukowe. Inne, podobnie jak urzędy i instytucje, powinny przekazywać swoje akta do archiwów państw, po 15 (dla organów centralnych) lub 10 (dla woj.) latach od chwili, w której przestały być potrzebne do użytku bieżącego. W skład akt bibliotecznych wchodzi korespondencja zewnętrzna z władzami nadrzędnymi, z innymi urzędami, instytucjami i bibl. w kraju i za granicą oraz z indywidualnymi interesantami-użytkownikami, dokumentacja wypożyczeń, okólniki, polecenia i zawiadomienia wewnętrzne, dokumentacja personalna i finansowa, a także te wytwory warsztatu bibliotecznego, które się zdezaktualizowały (np. dawne katalogi kartkowe po wprowadzeniu danych do katalogów nowych), ale zachowują nadal wartość historyczną dla dziejów bibl. Przed przekazaniem akt do archiwum przeprowadza się ich podział (na kategorię A o trwałym znaczeniu i na kategorię B o znaczeniu czasowym), a następnie w obrębie kategorii B dokonuje się tzw. brakowania, tzn. oddzielenia materiałów bez wartości, które można przekazać na makulaturę, od materiałów przeznaczonych do przechowania archiwalnego. Zasadą porządkowania materiałów archiwalnych jest struktura organizacyjna bibl., podział wg agend, które opracowywały wpływającą korespondencję, przygotowywały odpowiedzi, wytwarzały dokumenty
B. Olejniczak: Organizacja i technika pracy administracyjne). W: Organizacja'i administracja biblioteki. Warszawa 1964.
Z. D.
askryptor (nondeskryptor, niedeskryptor), termin synonimiczny lub bliskoznaczny w stosunku do określonego *deskryptora. Przy tworzeniu *systemu informacyjno-wyszukiwawczego spośród wszystkich terminów jedno- i bliskoznacznych danemu pojęciu wybieramy jeden (deskryptor), zakładając, że będzie on reprezentował znaczenia pozostałych, przesuwając jednocześnie te pozostałe terminy do kategorii a. W *tezaurusie ujęte więc muszą być obok deskryp-torów również wszystkie zastępowane przez nie a., z których każdy zaopatrzony jest w odsyłacz kierujący do reprezentującego go deskryptora. Ma to na celu uzyskanie, poprzez skupienie bliskoznacznych określeń, możliwie pełnej rozdzielności znaczeniowej haseł (deskryptorów) stosowanych w systemie informacyj-no-wyszukiwawczym. W jęz. naturalnym istnieje bowiem wiele terminów i określeń o znaczeniu identycznym lub bliskoznacznym i ich równoległe stosowanie w systemie informacyjno-wyszukiwawczym powodowałoby *szum lub "milczenie informacyjne, a w konsekwencji obniżyłoby efektywność wyszukiwania informacji. Termin a. wprowadzony został po raz pierwszy w 1970 na międzynar. konferencji w Warszawie poświęconej zasadom budowy tezaurusów.
Proceedings of the International Conference on General Principles of Thesauri Building. Warsaw 23-27 March 1970. Warszawa 1970.
M. i K. L.
Association Internationale des Bibliotheąues Muskałeś, AIBM zob. Międzynarodowe Stowarzyszenie Bibliotek Muzycznych.
asteronim zob. pseudonim.
asystent biblioteczny, najniższe stanowisko służbowe w grupie *bibliotekarzy dyplomowanych. K. R.
audiowizualne środki techniczne, urządzenia, aparaty i materiały do odtwarzania obrazów i dźwięków (oddzielnie lub jednocześnie) stosowane w bibl. do celów dydaktycznych (szkoleniowych) i oświatowych oraz propagowania książki i czytelnictwa lub jako środki przekazu informacji. Dzielą się na: wizualne, audytywne i audiowizualne. Wizualne: 1) do odtwarzania obrazów nieruchomych na ekranie: *diaskop z przeźroczami, *episkop z obrazami na materiale z podłożem nieprzeźroczystym, projektor pisma; 2) do odtwarzania obrazów ruchomych na ekranie: projektor filmowy i filmy nieme; 3) do odtwarzania obrazów na tablicach: tablice graficzne, tablice świetlne, flanelowe, magnetyczne i montażowe. Audytywne: 1) aparatura do odtwarzania nagrań na płytach i taśmach: gramofony (adaptery), magnetofony; 2) aparatura do nadawania i odbioru audycji radiowych; 3) aparatura foniczna: mikrofony, wzmacniacze, głośniki do przekazywania np. treści wykładu. Audiowizualne: 1) aparatura do odtwarzania filmów dźwiękowych; 2) zestaw do odtwarzania obrazów nieruchomych udźwiękowionych: diaskop z przeźroczami oraz magnetofon i taśma z nagraniem dźwiękowym tekstu lub innego podkładu audytyw-nego towarzyszącego obrazowi; 3) aparatura do nadawania i odbioru obrazów telewizyjnych. Zob. też materiały audiowizualne.
K. Siekierycz: Audiowizualna sluiba biblioteczna. Warszawa 1961. E. Fleming, J. Jacoby: Środki audiowizualne w dy~ daktyce szkoły wyższej. Warszawa 1969. H. Heinrichs: Lexikon der audlo-nsuellen Bitdungsmittel. Miinchen 1971.
Z. P.
aukcja, licytacja, rodzaj publ. przetargu książek, czasop., rycin, rpsów, nut, map itp., w którym nabywcą jest dający najwyższą cenę. Przygotowanie a. polega na zgromadzeniu odpowiedniego materiału (czasem wziętego w komis), opracowaniu katalogu aukcyjnego i należy:ej reklamie. Uczestniczyć w a. można również drogą korespondencyjną, wyznaczając wysokość kwoty pieniężnej, do jakiej w imieniu reflektanta można podnieść cenę wywoławczą książki. Najwcześniejszą była a. w Holandii w 1604. Pierwsza znana w Polsce a. książek odbyła się w poł. XVII w. w Gdańsku. Pierwszą a. po II wojnie światowej zorganizowała w 1947 księgarnia wydawnicza i antykwariat "Oficyna Księgarska" w Warszawie, następne Tow. Miłośników Książki w Krakowie. Po powołaniu do życia "Domu Książki" (w 1950), antykwariaty jego urządzały a. początkowo w Krakowie, od 1958 także w Warszawie, od 1959 w Poznaniu, a następnie i w Bydgoszczy. Do 1974 włącznie zorganizowano 78 a. (w Krakowie 54, Poznaniu i Warszawie po 9, w Bydgoszczy 6), sprzedając na nich około 140 tys. obiektów. Analiza dotycząca 1. 1961-67 wykazała, że 10-20% pozycji zakupiono w tym czasie po cenach wywoławczych; spadało z a., nte znajdując nabywców, przeciętnie 5-15%.
17
autorstwo
W 1974 sprzedano na pięciu a. prawie 6,5 tys. poz. uzyskując w wyniku licytacji ponad 3 min zł. Antykwariaty organizujące a. sporządzają przed wydrukowaniem katalogów spisy, które zobowiązane są przesłać Bibl. Jagiellońskiej, Bibl. Narodowej i Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państw. Obowiązujące przepisy zastrzegają pierwszeństwo zakupu po cenach wywoławczych przed a. publikacji sprzed 1800 przez Bibl. Jagiellońską, późniejszych przez Bibl. Narodową, *archiwaliów przez Naczelną Dyrekcję Archiwów. Zob. też gromadzenie zbiorów.
A. Bojanowska: Aukcje antykwarskie "Domu Książki'*. "Przegląd Biblioteczny" 1964 z. 1/2. Z. Skorupska: Aukcje księgarskie. W: Materiały biblioteczne z konferencji organizowanych w 1. 1963-1968 przez Biuro Wydawnictw i Bibliotek PAN. Warszawa 1971.
E. K.
autograf: 1. Własnoręczny podpis lub pismo określonej osoby. 2. Rps wykonany przez autora (brulion, czystopis). J- C.
Autograf Jana Kasprowicza
automatic (punched) Browne system zob. ewidencja wypożyczeń.
automatyczne przetwarzanie danych (apd, elektroniczne przetwarzanie danych epd, maszynowe przetwarzanie danych), realizowane z reguły za pomocą Śmaszyn matematycznych w ich *pamięci operacyjnej. Polega ono na przekształcaniu treści i postaci danych metodą wykonywania systematycznych operacji w celu uzyskania określonych wyników. Danymi są tu liczby, fakty, pojęcia lub rozkazy przedstawiane w sposób wygodny do przesyłania, interpretacji lub przetwarzania.
Zob. też przetwarzanie informacji.
Problemy przetwarzania informacji. Praca zbiorowa pod red. R. Marczyńskiego. Warszawa 1970.
M. i K. L.
automatyzacja w bibliotece zob. mechanizacja i automatyzacja w bibliotece.
autopsja dokumentu (de visu), oglądanie opisywanego dokumentu. Czynność nieodzowna przy sporządzaniu *opisu katalogowego i *opisu bibliograficznego w *bibliografii prymarnej. K. P.
autor zob. autorstwo.
autorstwo (autor), pomysł i wykonanie dzieła; w rozumieniu prawa autorskiego twórca lub współtwórca dzieła. W bibliotekarstwie w ściślejszym znaczeniu a. oznacza właściwego twórcę dzieła w odróżnieniu od innych osób współdziałających przy wydawnictwie. W szerszym znaczeniu pojęcie a. obejmuje współautora, *tłumacza, *wydawcę zbioru prac i antologii, ""redaktora, "ilustratora. Autorem może być osoba fizyczna (a. indywidualne) lub ciało zbiorowe (a. korporatywne). Nazwa autora indywidualnego imię i nazwisko lub imię jest zwykle podana w *tytulaturze wydawnictwa, najczęściej na *karcie tytułowej, gdzie występuje w formie właściwego nazwiska lub *pseudonimu, kryptonimu i innych rodzajów nazw zmyślonych. Jeśli autor nie ujawnił swego nazwiska, mamy do czynienia z dziełem anonimowym (*anonim). Używanie nazw fikcyjnych lub ukrywanie a. prowadzi często do przypisywania dzieła innej osobie (a. sporne lub fałszywe). Dzieło ma a. zbiorowe (korporatywne) wówczas gdy odpowiedzialność za jego treść i formę spoczywa na stowarzyszeniu, organizacji, urzędzie lub grupie osób znanych pod nazwą zbiorową. Dotyczy to przede wszystkim wydawnictw sprawozdawczych i administracyjnych. Podawanie a. korporatywnego jako *hasła *opisu katalogowego i *opisu bibliograficznego wydawnictw jest szeroko stosowane w bibliotekarstwie anglo-amer. i radź., rzadziej w poi. Od 1970 podaje je ""Przewodnik Bibliograficzny" przy opisie wydawnictw sprawozdawczych i urzędowych.
O. Sokołowska: O problemach autorstwa korporatywnego. "Przegląd Biblioteczny" 1964 z. 1/2.
K. P.
18
B
badania czytelnictwa, naukowe badania mające za przedmiot książkę jako wartość społecznie funkcjonującą, na którą składają się: produkcja, drogi rozchodzenia się i recepcja treści, dokonujące się w określonych warunkach społecznych. Rozwój b.cz. datuje się od 2 poł. XIX w. i stanowi rezultat wzrostu znaczenia książki w kulturze. Demokratyzacja oświaty, produkcja książki na skalę przemysłową i powszechny do niej dostęp oraz szybko postępująca urbanizacja i industrializacja społeczeństw wymagały nowego określenia roli książki jako ośrodka społecznej komunikacji. B.cz. uprawiane są w ramach wielu dyscyplin naukowych, które w miarę wzrostu społecznego znaczenia książki włączyły ją w programy swoich dociekań. Ścisłe rozgraniczenie metod stosowanych w b.cz. jest niemożliwe. B.cz. prowadzone są dla celów poznawczych i praktycznych, stąd stosowane są w nich metody typowe dla nauk historycznych, socjologii, psychologii, pedagogiki, ekonomii. O wyborze metody decydują cele, jakie sobie b.cz. wytyczają. Najwcześniej zainteresowała się b.cz. psychologia, rozwijając psychofizjologiczne badania nad czytaniem (ruch i spoczynek oczu w czasie czytania, spostrzeganie wzrokowe, zmęczenie, szybkość czytania głośnego i cichego, rozumienie czytanych treści). Psychologia społeczna podejmuje badania nad zespołem zagadnień określających wpływ lektur na osobowość czytelnika i ich skuteczność. W pedagogice b.cz. obejmowały tradycyjnie zespół zagadnień związanych z badaniem skuteczności nauki czytania oraz opracowywaniem metod umożliwiających ocenę postępów w tej dziedzinie, bez których nie może skutecznie funkcjonować dydaktyka szkolna. W ramach pedagogiki wyodrębniły się w końcu XIX w. prace badawcze na temat literatury i czytelnictwa dzieci, kontynuowane w okresie międzywojennym. Współcześnie podejmowane badania koncentrują się wokół wychowawczej funkcji książki i czytelnictwa w określonych grupach społecznych (dzieci, młodzież, nauczyciele). B.cz. prowadzone w ramach pedagogiki zmierzają do określenia rozmiarów procesów przemian zachodzących w świadomości czytelników i określenia ich zgodności z interesem społecznym oraz aktualnymi założeniami ideowo-wychowaw-czymi.
Do najwybitniejszych twórców metodologii b.cz. w aspekcie psychologicznym należał Rosjanin Mikołaj Rubakin (1862-1946). Bada! on wpływ słowa drukowanego i mówionego na jednostkę i społeczeństwo. Opracował on teorię i klasyfikację psychicznych typów czytelników (społeczny - aspołeczny,
moralny - niemoralny, wolicjonalny itp.). Największe znaczenie w kształtowaniu osobowości czytelnika przypisywał literaturze pięknej. Rubakin jest twórcą psychologii bibliologicznej (*bibliopsychologii). Wykład teorii M. Rubakina zawiera wyd. w 1922 jego praca Introduction d la psychologie bibliologiąue. W 1919 założył w Lozannie Instytut Bibliopsycholo-giczny i prowadził go przez 30 lat. Rozwój bibliotekarstwa oświatowego umożliwił wykorzystanie b. cz. w praktyce bibliotecznej. Christina Daniłowna Ałczewskaja i Lubow Borisowna Chawkina sformułowały zasady pedagogicznego oddziaływania książki i bibl. na czytelnika za pośrednictwem różnego typu bibliogr. i katalogów zalecających. Kontynuację tego kierunku stanowiły w okresie międzywojennym prace Czechów: Ladislava Jana Źivnego i Jaroslava Freya, którzy na podstawie rozpoznania zainteresowań czytelniczych starali się budować zasady *gromadzenia zbiorów bibliotecznych. Badania nad psychofizycznym procesem czytania prowadził ok. 1879 w Paryżu Emile Javal, kontynuowali je psychologowie amerykańscy: Wilhelm Adolf Schmidt, William Scott Gray twórca Katedry Badań nad Czytelnictwem na Uniw. w Chicago oraz Walter F. Dearborn na Uniw. Columbia. W końcu XIX w. rozwinęły się w Stanach Zjednoczonych A. P. badania nad czytelnictwem dzieci i młodzieży z uwzględnieniem lektur szkolnych i pozaszkolnych. Alice Mabel Jordan prowadziła badania nad lekturą dzieci w bibl. o * wolnym dostępie do półek. Kierunek pedagogiczno-socjologiczny w b.cz. stworzył Niemiec Walter Hofmann (1879-1952). Jego zdaniem wychowawcza rola bibl. polega na wybieraniu z masy piśmiennictwa książek najwartościowszych i polecaniu, przez bibliotekarza, odpowiednich pozycji czytelnikom, w zależności od ich zainteresowań, potrzeb i możliwości recepcyjnych.
Po II wojnie światowej czytelnictwo stało się zjawiskiem masowym. Jego rozmiarami, treścią i organizacją interesują się instytucje oświatowe, polityczne, ekonomiczne, gospodarcze, administracyjne. W konsekwencji b.cz. są coraz częściej włączane w ramy badań nad kulturą masową, którą interesuje się socjologia. Współcześnie prowadzone b.cz. w aspekcie socjologicznym obejmują wybrane kategorie społeczne lub reprezentatywne próbki szerszej zbiorowości i zmierzają do ustalenia współczesnej roli książki i czytelnictwa w ramach ogólnej problematyki kultury. Najpoważniejszym ośrodkiem b.cz. jest tradycyjnie Uniw. w Chicago. W jego ramach prowadzone są b.cz. metodami socjologicznymi, pedagogicznymi oraz pod kątem potrzeb praktyki bibliotecznej (Wilbur Schramm, Bernard Berelson). Różnorodne kierunki b.cz. reprezentują ośrodki fr. W 1965 powstał Institut de la Litterature et de la Technique Artistiąue de Masse działający w ramach Uniw. w Bordeaux, którym kieruje Robert Escarpit. Badania typu socjologicznego koncentrują się we Francji wokół historycznej i współczesnej recepcji książki ze szczególnym uwzględnieniem problemów rynku wydawniczego i publiczności czytającej. Współcześnie prowadzone b.cz. w krajach socjalistycznych inicjowane są przeważnie przez duże bibl. W większości podejmowanych tematów badawczych czytelnictwo traktowane jest jako zjawisko socjologiczne, a obierane metody stanowią dość wierne odbicie poziomu
19
bajt
wiedzy w naukach społecznych poszczególnych krajów. W Związku Radzieckim b.cz. koncentrują się w Bibl. im. Lenina, Bibl. im. Sałtykowa-Szczedrina i Instytucie Kultury im. N. Krupskiej w Leningradzie. Obejmują one zakres oddziaływania książki i bibl. w różnych grupach społecznych. Funkcja książki w dużych aglomeracjach miejskich stanowi główny przedmiot b.cz. prowadzonych w Ośrodku Badań i Metodyki Bibliotekoznawstwa Biblioteki Narodowej w Budapeszcie. Analogiczny ośrodek w Maticy Slovenskiej (Słowacja) rozwija b.cz. w środowiskach wiejskich. Problemy czytelnictwa podejmowane są również w powołanej w 1969 z inicjatywy bibliotekarzy radzieckich Komisji Teorii i Badań Biblio-tekoznawczych, która działa w ramach IFLA. W Polsce b.cz. rozwinęły się w okresie międzywojennym. Podstawę dla ich rozwoju dały powstałe w tym okresie prace teoretyczne Heleny Radlińskiej i Anieli Mikuckiej. Zorganizowane b.cz. prowadzone były w ramach Studium Pracy Społeczno-Oświatowej Wolnej Wszechnicy Polskiej. W kręgu zainteresowań badawczych mieściła się psychofizyczna strona procesu czytania, wpływ różnych form życia na zainteresowania czytelnicze, oddziaływanie tradycji kulturalnej na rozwój czytelnictwa. W b.cz. odróżniano proces czytania (fizjologiczny) od czytelnictwa (proces społeczny). Prace Jana Bystronia, Maksymiliana Ziomka, Jana Kuchty, Ireny Jurgielewiczowej prezentują metody stosowane wówczas w naukach społecznych (eksperyment, obserwacja, ankieta, wywiad w środowisku). Kontynuację badań nad przydatnością treści książki dla określonych grup czytelników stanowiły prace Wandy Dąbrowskiej. W okresie powojennym zainteresowanie *czytelni-ctwem jako zjawiskiem kulturalnym przesunęło się wyraźnie z jednostki na problematykę czytelniczą grupy. Statyczny obraz czytelnictwa ustąpił obserwacjom nad jego rozwojowym procesem z uwzględnieniem warunków społecznych. Pierwsze b.cz. w Polsce Ludowej pod kierunkiem A. Mikuckiej, podjęło Biuro Badania Czytelnictwa działające w ramach Instytutu Kulturalno-Oświatowego Czytelnik (1945-49). Drugą instytucją, która włączyła do swojego programu b.cz. był *Państwowy Instytut Książki (1946-49). Po sześcioletniej przerwie w 1955 powołano w Bibl. Narodowej Instytut Książki i Czytelnictwa. Głównym przedmiotem badań IKiCz jest czytelnictwo jako proces społeczny wraz ze wszystkimi zależnościami, jakie zachodzą między książką a czytelnikiem w określonych współczesnych strukturach. Problematyka badawcza realizowana w IKiCz koncentruje się wokół organizacji upowszechnienia czytelnictwa w różnych środowiskach społecznych, zmian ilościowych i przemian jakościowych w zainteresowaniach książką, spraw związanych z polityką doboru, gromadzenia i wykorzystania produkcji wydawniczej w bibl. oraz społecznych skutków czytelnictwa. Działający na Uniw. Wrocławskim *Instytut Bibliotekoznawstwa rozwija prace nad teoretycznymi podstawami historycznych badań nad czytelnictwem. Przedmiotem zainteresowań jest piśmiennictwo jako materiał źródłowy informujący o potrzebach intelektualnych, ideologicznych i estetycznych ludzi w przeszłości. Historia czytelnictwa korzysta z materiałów źródłowych, które informują o rozmiarach i strukturze repertuaru wydawniczego
oraz organizacyjnych formach upowszechniania czytelnictwa w określonych grupach społecznych w przeszłości. Instytut Badań Literackich Pracownia Badań Współczesnej Kultury Literackiej w badaniach nad kulturą literacką włącza również problematykę czytelnictwa. Z socjologicznego punktu widzenia problematyka czytelnictwa uwzględniana jest fragmentarycznie w badaniach Ośrodka Badania Opinii Publ. i Studiów Programowych przy Polskim Radiu i Telewizji oraz Ośrodka Badań Prasoznawczych w Krakowie. Kompleksowe badania nad czytelnictwem dzieci i młodzieży w wieku szkolnym prowadzi w ramach Instytutu Pedagogiki Uniw. Warszawskiego - Zespół Czytelnictwa i Literatury dla Dzieci i Młodzieży. Prace badawcze zespołu grupują się wokół czytelnictwa w procesach kształcenia i wychowania. Poszczególne tematy dotyczą spraw związanych z czytelnictwem lektur szkolnych, czasop. dziecięcych i młodzieżowych oraz wpływu lektur książkowych na kształtowanie się zainteresowań zawodowych młodzieży. Badania nad recepcją treści lektury oraz kształtowania się osobowości pod ich wpływem, jak również nad metodologią b.cz. prowadzone są w Uniwersytecie Śląskim w Katowicach. B.cz. podejmowane są również indywidualnie, poza pracami prowadzonymi w instytucjach. Zob. też ankieta czytelnicza, badanie recepcji książki, socjologia czytelnictwa, wywiad z czytelnikiem.
K. Głombiowski: Problemy historii czytelnictwa. Wrocław
1966. J. Pięter: Czytanie i lektura. Katowice 1967. A. Prze-cławska: Książka, młodzież i przeobrażenia kultury. Warszawa
1967. K. Ziembicka-Ankudowiczowa: Biblioteki i czytelnicy w wybranych małych miastach. Warszawa 1968. - A. Pa-wełczyńska: Studia nad czytelnictwem. Warszawa 1969.
J. Koł.
badanie recepcji książki stanowi część składową psychologii społecznej oraz fragment psychologii wychowawczej. Zajmuje się procesem rozumienia, zapamiętywania, powstawania krytycznego i emocjonalnego stosunku oraz pozytywnej akceptacji, jakie rodzą się u czytelników pod wpływem lektury. B.r.k. zmierza do określenia stopnia wpływu treści książki oraz skuteczności czytania w procesie formowania się osobowości czytelnika, jego poglądów estetycznych, politycznych, moralnych. W badaniach biblio-tekoznawczych przez recepcję książki rozumie się również drogi, jakimi dociera ona do czytelnika (księgarnie, bibl., kolportaż i kluby).
T. Gołaszewski: Społeczna recepcja współczesnej powieści polskiej. Warszawa 1968. S. Siekierski: Recepcja literatury pięknej na wsi. Warszawa 1968.
J. Koł.
bajt (ang. byte), słowo stanowiące jednostkę zapisu informacji w *pamięci emc, przyjmowane w organizacji niektórych *maszyn cyfrowych jako wielkość podstawowa, składająca się z umownej liczby *bitów (najczęściej 8) umożliwiającej zapisanie za pomocą różnych kombinacji bitów, np. jednej litery lub dwóch cyfr. Niekiedy długość tego słowa przyjmuje się na 16, 24 bity. Przykładowo liczbę 51 przedstawić możemy w postaci: 110011 = Ix25+1 x24+0x x23+0x22+lx21 + lx2, a więc za pomocą 6 bitów. Nazwy niektórych wielokrotności b., używane do określania parametrów pamięci masowych, tworzy się analogicznie do innych jednostek miar
bank danych
(np. K bajt = 1024 bajtów at 103 bajtów; M bajt = = 1024 x 1024 bajtów eą 106 bajtów).
M. i K. L.
bank danych (bank informacji), grupa powiązanych ze sobą plików obejmujących całość informacji potrzebnych do eksploatacji określonego systemu elektronicznego przetwarzania danych. B.d. jest podstawowym elementem zautomatyzowanego procesu informacji; zawiera informacje ewidencyjno-statystyczne wzajemnie ze sobą zintegrowane oraz/lub informacje naukowe. System b.d. opartych na *pamięci maszyny cyfrowej pozwala uzyskiwać niezbędne informacje w krótkim czasie i w określonym zakresie. Wśród b.d. można wyróżnić obecnie następujące podstawowe grupy: banki dostarczające organom administracji informacji ekonomicznych i społecznych; banki gromadzące informację naukową i techniczną z określonych dziedzin na użytek placówek badawczych, projektowych itp.; banki gromadzące dane dotyczące zagospodarowania terenu; b.d. z dziedziny prawa dostarczające informacji o stanie legislacji i orzecznictwa wymiaru sprawiedliwości. Podział ten wynika zresztą jedynie z rozwoju opracowania informacyjnego pewnych dziedzin i niewątpliwie z czasem się rozszerzy na wszystkie dziedziny życia. B.d. lokalizowane są w zasadzie w centrach naukowych, przemysłowych lub ośrodkach obliczeniowych, które stają się nowym elementem struktury organizacyjnej nauki i aparatu zarządzania. Coraz powszechniej występuje łączenie b.d. w zintegrowane sieci, z których abonent czerpać może informacje w układzie dowolnym, nie wiedząc nawet praktycznie o tym, skąd je uzyskuje. Liczba abonentów mogących korzystać jednocześnie z b.d. jest limitowana możliwościami jednoczesnego podłączenia do maszyny matematycznej określonej liczby stanowisk wyjściawejścia. Z tego powodu coraz częściej spotyka się grupowe podłączanie się do sieci b.d. maszyny matematycznej reprezentującej grupę abonentów połączonych z nią na zasadzie tzw. time sharingu (współuczestnictwa w czasie). W Polsce zamierza się tworzyć b.d. przede wszystkim w oparciu o placówki informacyjne wiodące dla określonych grup dziedzin wiedzy, gospodarki itp.
PN-71/T-01016.
bank informacji zob. bank danych.
M. i K. L.
bestseller, książka, która cieszy się wyjątkowym popytem na rynku księgarskim i daje wydawcy znaczne zyski. Współczesny b. przeważnie w sposób nieprzewidziany, niezależnie od swoich rzeczywistych wartości ideowych i artystycznych, dzięki szczególnej aktualności lub kontrowersyjności w ujęciu tematu, zyskuje rozgłos i największą poczytność, najwyższe nakłady i liczby wypożyczeń. Wśród b. są pozycje, które wchodzą na stałe do historii literatury i cieszą się nieprzemijającą popularnością (np. Dekameron Boccaccia, Trylogia Sienkiewicza, Komu bije dzwon Hemingwaya, Przeminęło z wiatrem Mitchell i in.). W kreowaniu b. dużą rolę odgrywają środki masowego przekazu: radio, telewizja, prasa.
J. Koł.
20
bezpieczeństwo i higiena pracy w bibliotece, uregulowany przez przepisy, będące składową częścią prawa pracy, ogół warunków pracy, służących ochronie przed chorobami i wypadkami przy pracy, a więc sprzyjających zachowaniu zdrowia pracowników. B.h.p. w b. wiąże się na wielu odcinkach z *konser-wacją zbiorów bibliotecznych (*dezynfekcja i *dezyn-sekcja oraz odkurzanie zbiorów przyczyniają się jednocześnie do likwidacji ognisk bakteryjnych mogących szkodzić zdrowiu oraz do oczyszczania powietrza w magazynach i pracowniach). Pracownicy bibl. szczególnie narażeni na stykanie się z kurzem i innymi szkodliwymi czynnikami otrzymują odzież ochronną i stały przydział mleka. Ważnym problemem jest zapewnienie właściwego ^oświetlenia i temperatury dla pracowników i zbiorów bibliotecznych. Przedmiotem szczególnej troski powinna być *ochro-na przeciwpożarowa oraz zapewnienie właściwej eksploatacji budynku bibliotecznego, zwłaszcza pod względem * obciążenia stropów. Warunki higieniczno--sanitarne w bibl. powinny odpowiadać normom ogólnym obowiązującym w innych instytucjach. W stosunku do pracowni produkcyjnych (*introli-gatornia, *pracownia konserwatorska, *pracownia reprograficzna, * drukarnia biblioteczna) stosuje się przepisy b.h.p. obowiązujące w odpowiednich gałęziach przemysłu. Idzie tu zarówno o właściwe zabezpieczenie maszyn, jak i o odprowadzanie wyziewów szkodliwych dla zdrowia. Odpowiedzialność za stan b.h.p. w b. ponosi kierownictwo. Nadzór nad wykonywaniem przepisów b.h.p.w b. sprawuje Związek Zawodowy.
W. Szufaert: Prawne zagadnienia bezpieczeństwa i higieny pracy. Warszawa 1956. B. Olejniczak: Organizacja i technika pracy administracyjnej. W: Organizacja i administracja biblioteki. Warszawa 1964.
Z. D.
Białystok (m. woj., 200 tys. mieszk., 2 wyższe szkoły). Woj. i Miejska Bibl. Publ., zał. w 1919 z inicjatywy społecznej jako Bibl. Miejska, reaktywowana po zniszczeniach wojennych jako ogniwo *sieci bibl. publicznych, rozszerzyła swą działalność na całe województwo. Księgozbiór WMBP liczy obecnie ok. 60 tys. wol. Woj. Bibl. Pedagogiczna zał. w 1946 liczy 15 tys. wol. Rozwijające się środowisko naukowe obsługują: Bibl. Główna Akademii Medycznej (zał. w 1950) łącznie z księgozbiorem sieci 29 bibl. zakładowych posiadająca ok. 90 tys. wol., Bibl. Wieczorowej Szkoły Inżynierskiej i Bibl. Studium Nauczycielskiego. Muzeum Białostockie ma bibl. podręczną. *Sieć bibl. fachowych reprezentują m. in. Bibl. Białostockiego Przedsiębiorstwa Budownictwa Miejskiego i Bibl. Białostockich Zakładów Przemysłu Bawełnianego; wspomaga je Bibl. Oddziału NOT. K. R.
bibliobus, samochód przystosowany do przewozu księgozbioru bibliotecznego, pełniący funkcję *wy-pożyczalni. B. stanowi uzupełnienie sieci bibliotecznej i w małych miejscowościach jest głównym źródłem *udostępniania zbiorów oraz udzielania informacji bibliotecznych. B. posiadają *księgozbiór płynny liczący 2-3 tys. wol. oraz kilkanaście tyt. bieżących czasop. Czytelnicy mają do dyspozycji *katalog alfabetyczny i *katalog rzeczowy, mogą też zgłaszać *dezyderaty, które są realizowane przez bibl. macierzyste. Zaletą b. jest możliwość szybkiego i sprawnego
21
bibliofilstwo
Wnętrze bibliobusu:
regały z książkami i katalog
dotarcia do najmniejszych skupisk czytelniczych (niektóre b. udostępniają ok. 80 tys. książek rocznie); wadą wysoki koszt eksploatacji. W Polsce b. znalazły zastosowanie w woj. olsztyńskim i w Warszawie.
Bibliobus w służbie bibliotecznej. "Zeszyty Przekładów" 1963 nr 2. Bookmobiles to California. W: Encyclopedia of Ubrary and information science. New York 1970. K. M. Siihnhold: Fahrbibliotheken in der DDR. Berlin 1971.
J. Koł.
bibliofilstwo, miłośnictwo, znawstwo i zbieractwo książek, uwzględniające w starannym i przemyślanym ich doborze zarówno kryteria treściowe, jak też cechy bibliograficzno-formalne i estetyczne. B. w szerszym rozumieniu oznacza poszanowanie książek w ogóle i obejmuje również troskę o właściwy sposób ich wytwarzania, przechowywania i użytkowania. O b. jako pierwszy pisał kardynał angielski Richard de Bury (1287-1345) w dziele Philobiblon (1344, druk 1473; przekład poi. J. Kasprowicza pt. O miłości do ksiąg, 1921).
B. w świecie współczesnym kontynuuje tradycje zorganizowanego ruchu miłośników książek, datujące się od pierwszej połowy XIX w. Do najbardziej znanych i zasłużonych towarzystw bibliofilskich należą: w Anglii Roxburghe Club (zał. 1812), we Francji Societe des Bibliophiles Francais (zał. 1820), w USA - Grolier Club i Dibdin Club (zał. 1897), w Austrii Wiener Bibliophilen-Ge-sellschaft (zał. 1920), we Włoszech Gli Amatori del Libro (zał. 1923). Działalność ich przejawia się głównie w organizowaniu aukcji, wystaw i zjazdów bibliofilskich oraz wydawaniu czasop. i książek o tematyce bibliofilskiej i wykwintnej szacie zewnętrznej. Od 1950 ukazuje się w Wiedniu międzynar. czasop. "Der Bibliophile", od 1959 odbywają się co dwa lata Międzynarodowe Kongresy Bibliofilów, a od 1963 działa Association Internationale de Bibliophilie z siedzibą w Paryżu, publikujące własny "Bulletin". W Polsce bogate tradycje bibliofilskie doprowadziły w okresie międzywojennym do ukształtowania się zorganizowanych form miłośnictwa książki (towarzystwa bibliofilskie utworzone w 1. 1921-26 w Warszawie, Krakowie, Lwowie, Łodzi, Poznaniu, Toruniu, Lublinie i Zamościu; czasop. "Exlibris" 1917-29 i "Silva Rerum" 1925-39; ogólnopol. zjazdy bibliofilów w 1925, 1926, 1928 i 1929). Wybuch II wojny
światowej położył kres rozwojowi nowoczesnego ruchu bibliofilskiego, a próby jego odrodzenia, podejmowane po 1945, nie dawały początkowo trwalszych rezultatów. Jednocześnie dokonująca się w kraju rewolucja społeczno-kulturalna w istotny sposób zmieniała charakter i treść poi. b. Nastąpił olbrzymi wzrost potrzeb i zainteresowań czytelniczych, czego wykładnikiem stał się gwałtowny rozwój produkcji wyd. oraz rozrastająca się sieć księgarń i bibl. Terenem ożywionej działalności miłośników książki stały się Koła Przyjaciół Bibl. zakładane przy bibl. powszechnych oraz liczne Kluby Miłośników Książki tworzone przy księgarniach "Domu Książki". Działalność bibliofilską okresowo prowadziły również niektóre oddziały okręgowe * Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich (Łódź, Poznań, Katowice). Spośród towarzystw bibliofilskich, powstałych przed wojną, najwcześniej wznowiło działalność Towarzystwo Miłośników Książki w Krakowie (zał. 1922), kierowane przez zasłużonego bibliofila Kazimierza Witkiewicza (1880-1973). Inicjowało ono i organizowało w 1. 1946-62 wystawy, aukcje, odczyty itp. oraz opublikowało kilka wydawnictw bibliofilskich. W 1947 podjęły działalność: Towarzystwo Bibliofilów im. Lelewela w Toruniu (zał. 1926) i Lubelskie Towarzystwo Miłośników Książki (zał. 1926), które w 1965 przekształcone zostało w Koło Miłośników Książki i Ekslibrisu przy Poi. Towarzystwie Archeologicznym w Lublinie. Wyraźne ożywienie inicjatyw organizacyjnych w zakresie b. nastąpiło pod koniec lat pięćdziesiątych. Od 1958 aktywnie pracuje Towarzystwo Przyjaciół Książki w Warszawie, które w 1968 uzyskało statutowe prawo powoływania oddziałów terenowych (1968 warszawski i śląski z siedzibą w Katowicach, 1969 krakowski, 1970 wrocławski, 1973 bocheński). Działalność TPK, skupiającego w 1974 blisko 400 członków zwyczajnych i kilkanaście instytucji państwowych jako członków wspierających, ma na celu rozbudzanie i pogłębianie miłośnictwa i zbieractwa książki, opiekę nad książką zabytkową, troskę o podnoszenie poziomu estetycznego i typograficznego książki współczesnej, utrzymywanie więzi pomiędzy miłośnikami książki i planowy rozwój ruchu bibliofilskiego w kraju. Zadania te realizuje poprzez różnorodne akcje i imprezy bibliofilskie (dyskusje, odczyty, pogadanki, wystawy,
bibliofon
22
konkursy, wycieczki) oraz działalność wydawniczą i propagandową. Dużą żywotność przejawiał Klub Miłośników Książki przy Stowarzyszeniu Bibliotekarzy Poi. w Łodzi, działający w 1. 1958-66 i przekształcony następnie w samodzielne Łódzkie Towarzystwo Przyjaciół Książki, które w 1972 zrzeszało blisko 120 członków i należało do najbardziej prężnych organizacji bibliofilskich w Polsce. Działały jeszcze krótko: Wrocławskie Towarzystwo Przyjaciół Książki (1957-58) i Wielkopolskie Towarzystwo Przyjaciół Książki w Poznaniu (1959). Rozwija także działalność Sekcja Bibliofilska przy Kujawsko-Po-morskim Towarzystwie Kulturalnym w Bydgoszczy (zał. 1962) oraz Koła Miłośników Ekslibrisu, istniejące przy Poi. Towarzystwie Archeologicznym (1960 Warszawa, 1965 Katowice, 1970 Częstochowa). Ważnym ośrodkiem życia bibliofilskiego jest Państw. Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie, którego dyrektor Tadeusz Przypkowski położył wybitne zasługi przede wszystkim dla propagandy b. poi. za granicą jako współorganizator i uczestnik wielu Międzynarodowych Kongresów Bibliofilów i Międzynarodowych Kongresów Ekslibrisu oraz inicjator i współtwórca kilku zagranicznych ekspozycji *eks-librisu poi. Dzięki jego staraniom Polska była gospodarzem jubileuszowego X Międzynarodowego Kongresu Ekslibrisu (Kraków-Jędrzejów-Kielce 1964) i organizatorem VIII Międzynarodowego Kongresu Bibliofilów w Roku Kopernikowskim (Kraków--Jędrzejów-Warszawa 1973). Wzmocnienie i integrację poi. ruchu bibliofilskiego miała na celu Narada Krajowych Tow. Bibliofilskich (Łódź 1974), która powołała Komitet Porozumiewawczy Krajowych Tow. Bibliofilskich i podjęła uchwałę o wydawaniu ogólnopol. czasop. bibliofilskiego.
M. Mazurkiewicz: Towarzystwo Miłośników Książki we Wrocławiu. "Kalendarz Wrocławski" 1969. Towarzystwo Przyjaciół Książki. "Księgarz" 1970 nr 1. - J. Rogala: Wydawnictwa bibliofilskie [w Polsce] za lata 1945-1970. Katalog wystawy. Warszawa 1971. J. Dunin: Organizacje bibliofilskie w Polsce. "Informator Bibliotekarza i Księgarza" 1972. M. Wojciechowski: W kręgu bibliofilów Śląskich. Katowice 1972. W. Pryt: Kalendarium działalności Łódzkiego Towarzystwa Przyjaciół Książki za lata 1967-1972. "Listy Bibliofilskie" 1974.
S. J. G.
bibliofon, urządzenie do zautomatyzowanego (Śmechanizacja i automatyzacja w bibl.) zamawiania książek z magazynu, zainstalowane po raz pierwszy w Bibl. Uniw. Technicznego w Delft w 1965. B. pozwala na skrócenie czasu oczekiwania przez czytelnika na zamówioną książkę do 2-4 min. B. składa się z zespołu numerycznego, magazynu pamięci, sygnalizacji świetlnej oraz dziurkarki. Czytelnik nakręca na tarczy kolejne cyfry sygnatury, która w ten sposób jest przekazywana do magazynu, gdzie sygnał dźwiękowy i świetlny wskazuje magazynierowi lokalizację książki. B. koduje jednocześnie sygnaturę na taśmie. Po załatwieniu zamówienia magazynier naciska kontakt przekazujący sygnał zrealizowania; inny przycisk służy do zasygnalizowania braku książki.
I. Urbańczyk: Niektóre usprawnienia techniczne w Bibliotece Politechniki w Delft. "Bibliotekarz" 1965 nr 6.
Z. P.
bibliograf, autor *bibliografii różnego rodzaju: spisów, przeglądów, monografii bibliograficznych; badacz problemów, teorii i metodyki bibliogr. Ilościowy
rozwój produkcji wydawniczej i jakościowy rozwój usług informacyjnych stwarzają rosnące zapotrzebowanie na ten typ specjalistów w bibl., przy czym podstawowe wymagania stawiane tu b. dotyczą, prócz szerokiej znajomości światowego dorobku wydawniczego, dobrego opanowania metodyki bibliograficznej w połączeniu ze znajomością edytorstwa. Oczekuje się bowiem od nich skutecznej pomocy przy współpracy ze specjalistami różnych dziedzin nie tylko w wyszukiwaniu materiałów informacyjnych, lecz także sprawnego organizowania i redagowania materiałów, opracowań i wydawnictw bibliograficznych. K. R.
bibliografia, termin mający kilka znaczeń w piśmiennictwie poi.: 1. Dyscyplina księgoznawcza teoretyczna, historyczna oraz działalność praktyczna, których społecznym zadaniem jest informacja o dokumentach, realizowana poprzez ich opis i systematykę. 2. Spis bibliograficzny, tj. uporządkowany spis (wykaz, zestawienie) dokumentów, dobranych wg pewnych kryteriów, spełniający określone zadania informacyjne. 3. Metodyka bibliograficzna, tj. metoda sporządzania spisów i przeglądów bibliograficznych, zawierająca przepisy dotyczące podstawowych działań bibliograficznych: planowania, wyszukiwania i doboru dokumentów, ich opisu oraz układu opisów (systematyki). 4. Działalność bibliograficzna, jej organizacja i wytwory (spisy i przeglądy bibliograficzne) oraz monografie bibliograficzne i rozprawy teoretyczne, także w ujęciu historycznym na tle rozwoju kultury i jej uwarunkowań społecznych. 5. (znaczenie historyczne): Nauka o książce, bibliologia, księgoznawstwo. Teoria b. bada działalność bibliogr. i jej wytwory oraz monografie bibliograficzne i metody b. Zajmując się wytworami działalności bibliograficznej, bada i klasyfikuje ich rodzaje, zróżnicowane zadania społeczne, ewolucję metod i przedmiotu działań bibliograficznych. Zmiany zachodzące w tej problematyce są uwarunkowane potrzebami nauki i kultury, zmieniającymi się warunkami życia społeczno-gospo-darczego i politycznego oraz postępem naukowo--technicznym. Większość rodzajów b. znana już była w XVI w., a ich zróżnicowane zadania odpowiadały dwu zasadniczym kierunkom: identyfikacji dokumentów (w *bibliografii księgarskiej i "bibliografii narodowej) lub informacji o ich treści. Postępy nauki i znaczny przyrost produkcji wydawniczej w XIX w. zaważyły na utrwaleniu się bądź powstaniu nowych odmian b. w postaci "bibliografii bieżących oraz analitycznych. Upowszechnienie oświaty w XIX w. zrodziło "bibliografię zalecającą (oświatową); z automatyzacją procesów przy wytwarzaniu b. (w latach 60-tych XX w.) związane są nowe odmiany b., np. *indeks cytat (cytowań) bibliograficznych, oraz indeksów do b. (KWIC, KWOC *słowo kluczowe). Coraz dobitniej podkreślane społeczne zadania b. wynikają z postępującego zróżnicowania potrzeb użytkowników. Teoria b. zajmuje się typologią i klasyfikacją b. Cechy książki, stanowiące kryterium doboru dokumentów do b., oraz metoda jej opracowania tworzą podstawy klasyfikacji spisów bibliograficznych w piśmiennictwie poi. (autorstwa Adama Łysakowskiego, 1949). Podstawową metodą b. jest opis bibliograficzny pole-
23
bibliografia
gający na analizie dokumentu i ocenie jego funkcji (przeznaczenia czytelniczego i celu), aby móc informować o nim lub go zalecać. Ujmuje się dokument piśmienniczy w całokształcie jego postaci fizycznej, tekstu i treści. Wyniki analizy podaje się w sposób schematyczny, przytaczając dane o jego cechach zewnętrznych, treści lub formie piśmienniczej. Teoria b. precyzuje sposób uwzględniania treści dokumentów przez przejęcie od innych nauk sądów o wartościach naukowych piśmiennictwa badawczego i wartościach artystycznych dzieł literackich. Typy dokumentów oraz zadania informacyjne b. decydują o zróżnicowaniu opisu: stare druki wymagają stosowania metody typograficznej, wykształconej przez inkuna-bulistykę; określone zadania informacyjne b. (np. zalecającej, b. bieżącej dziedziny) sugerują sporządzanie adnotacji treściowych. Nie ma natomiast schematyzmu opisu w przeglądach oraz monografiach bibliograficznych. Teoria b. bada zarówno zasady opisu, jak problemy doboru i kryteria selekcji, warunkujące krytyczną ocenę zebranych dokumentów. Ponadto bada systematykę opisów (*klasyfikację) decydującą o układzie b. Komputeryzacja spowodowała powstanie nowych *systemów informacyjno-wyszukiwawczych, czym interesują się także teoretycy b. Badanie metod działalności bibliograficznej ma na celu sprawdzenie ich skuteczności w realizowaniu podstawowych zadań spisów bibliograficznych sprawnej informacji o dokumentach. Precyzując przedmiot działań bibliograficznych teoria b. określa rodzaje dokumentów, ujmowanych w spisach bibliograficznych, jednostkowe dokumenty badając w osobnych studiach monografiach bibliograficznych. Ewolucja środków używanych do utrwalania i przekazywania treści myślowych sprawiła, że obok książki, tj. dokumentów z tekstem słownym, rękopiśmiennym lub powielanym aż po mikrore-produkcje (publikacji zwartych, ciągłych oraz zawartości czasop.), nut, map, rycin i ilustracji (także w różnej postaci) uwzględnia się również dokumenty audiowizualne: taśmy magnetofonowe, płyty, przeźrocza, filmy. Księgoznawcy ZSRR przyjmują, że teoria b. zajmujecie także indywidualnymi publikacjami, ujętymi w b., badanymi w łączności ze spisem bibliograficznym (książka jest wówczas "upo-średnionym obiektem"). Jednostkową publikację (książkę bądź czasopismo, w jednym wydaniu lub kilku), będącą przedmiotem "monografii bibliograficznej, poddaje się wszechstronnej analizie bibliograficznej, ujmując ją od strony piśmienniczej lub wydawniczej, historii (zwłaszcza związków bibliograficznych), co pozwala ustalić poprawne elementy bibliograficzne (autora, tytuł, rok wydania, drukarza), a w przypadku kilku wydań określić ich właściwą kolejność lub wskazać wydania oryginalne starych druków zawierające kanon tekstu. Podobne ustalenia nowych faktów bibliograficznych: wykryty autor anonimu, właściwa nazwa autora kryjącego się pod pseudonimem, stwierdzenie utajonych związków bibliograficznych (przekład, przeróbka, plagiat) występują także w b. o schematycznych opisach ew. uzupełnionych adnotacją. Przy ustalaniu tego rodzaju faktów bibliograficznych *bibliograf posługuje się również metodami innych dyscyplin: historyczną, archiwalną, badań literackich i językoznawczych. Badając rodzaje i odmiany spisów bibliograficznych,
teoria b. ustala prawidłowości zachodzące w b., np. zależność metod i typów dokumentów od zamierzonych zadań informacyjnych, tj, funkcji b. przewidzianej dla określonego kręgu użytkowników, ocenia nowe funkcje indeksu cytat bibliograficznych, wskazującego związki bibliograficzne między poszczególnymi dokumentami. Ponadto teoria b. winna się zająć badaniem wykorzystywania b., by ocenić, jak dalece są one adekwatne do potrzeb użytkowników, oraz wysnuć wnioski co do optymalizacji działalności bibliograficznej. Wiążą się z tym problemy organizacji b. w skali krajowej oraz jej przepływu między-nar.
Ważniejsze zadania b.: a) podsumowywanie (dokumentowanie) wieloletniego dorobku wydawniczego, bądź dążące do kompletności, bądź konstruujące syntezy bibliograficzne okresu lub zjawiska dziejowego (z zastosowaniem selekcji); b) notyfikacja (sygnalizacja) publikacji służąca nauce, praktyce oraz handlowi książką; c) zadania oświatowo-wychowaw-cze; d) zadania kulturalno-polityczne służące zbliżeniu międzynar.
Związki b. z nauką i praktyką są bardzo bliskie: b. jest dyscypliną pomocniczą innych dyscyplin oraz dziedzin działalności praktycznej, zwłaszcza istotne są usługi b. wobec nauk historycznych i historii literatury. Zakresy b. oraz dokumentacji i *informacji naukowej krzyżują się, przy tym metody b. zostały zaadaptowane przez dokumentację/informację. B. narodowa stanowi bazę statystyki wydawnictw, planowania wydawniczego oraz prognoz ruchu wydawniczego. *Bibliografie specjalne dyscyplin są punktem wyjścia dla naukoznawstwa i naukometrii. Metody b. wykazują zbieżności z metodami działalności bibliotecznej: gromadzenia, opracowania, przechowywania, udostępniania. Istnieją też wzajemne świadczenia tych dwu dziedzin działalności księgoznawczej. Metody bibliograficzne są pomocne w działalności wydawniczej (opracowanie elementów bibliograficznych aparatu naukowego wydawnictw zwartych i ciągłych), w tekstologii (ustalenie wydań zawierających kanon tekstu). Metoda opisu bibliograficznego jest szeroko stosowana w naukach historycznych oraz historycznoliterackich.
Status b. nie jest jednakowo określony: jest ona dziedziną nauki o książce (A. Łysakowski 1950, Stefan Wierczyński 1951, Louise N. Malcles 1956); jest samodzielną dyscypliną (Stanisław Sierotwiński 1948). Nie tracąc swej samodzielności b. stanowi jedną z nauk (teoretycznych i praktycznej działalności) w ramach tworzonej właśnie w Związku Radzieckim kompleksowej nauki o książce (A. I. Barsuk 1968, 1971, I. E. Barenbaum 1971, 1972). Problemy b. poddaje się także analizie systemowej, traktując b. jako część systemu "człowiek i książka" (O. P. Kor-szunow, W. P. Lirow 1972), by ustalić związki i zależności, które pozwolą opracować optymalną organizację b. i kierować jej działalnością, z uwzględnieniem pojęć dokumentacji/informacji oraz cybernetyki. Jeśli w pierwszych latach po wojnie niektórzy księgoznawcy poi. reprezentowali pogląd, iż b. nie ma własnych problemów teoretycznych, to rychło ukazały się pracę zajmujące się teorią b.: S. Sierotwiński opierał teorię oraz metodę b. na teorii zbiorów (mnogości, 1948), A. Łysakowski przedstawiał b. na tle nauki o książce, charakteryzując ją jako naukę
bibliografia adnotowana
24
o przedmiocie wspólnym z nauką o książce, o własnych metodach i zadaniach społecznych (1950). S. Wierczyński podobnie analizował b. jako naukę oraz jej zadania wobec innych nauk (1951). Podobna ewolucja zaszła w innych krajach socjalistycznych, np. w NRD z pojęciem b. wiąże się zarówno teorię, jak praktykę polegającą na sporządzaniu spisów bibliograficznych. B. jest jedną z metod informacji
0 piśmiennictwie, uczestniczących w systemie jej przekazywania od autora do piśmiennictwa do czytelnika (autora). Podkreśla się też zadania społeczne b., konieczność właściwej jej organizacji
1 udział w propagandzie ideologii socjalizmu (F. Ne-stler 1969). W RFN b. odwzorowuje tezy Georga Schneidera (1876-1960): b. jest nauką o spisach, teoria obejmuje jej historię i metodykę. We Francji L. N. Malcles podobnie wskazuje na spisy jako przedmiot b., stwierdzając, iż jest ona dyscypliną naukową. Większość bibliografów ang. i amer. opowiada się za definicją b. jako spisu bibliograficznego, historii książki, którą się bada jako wytwór kultury materialnej (działalności typograficznej) bez uwzględnienia treści dzieła, ustalając stosunek między tekstem autografu a jego przekazem drukowanym, także w następnych wyd. (F. Bowers 1962).
S. Sierotwiński: Zagadnienie teorii bibliografii. "Życie Nauki" 1948 nr 29/30. - S. Sierotwiński: Analiza metody bibliograficznej. Kraków 1949. S. Sierotwiński: Teoretyczne podstawy systematyki bibliografii. "Przegląd Biblioteczny" 1949. A. Łysakowski: Określenie bibliografii na tle nauki o książce. "Biuletyn Instytutu Bibliograficznego" 1950 nr 2. S. Wierczyński: Teoria bibliografii w zarysie. Wrocław 1951. F. Bowers: Principles of bibliographical description. London 1962. A.I.Barsuk: O knigowiedienii kak kompleksnoj naukie. (.Knigowiedienije i bibliografija). "Kniga" 1968 t. 17. - M. Pro-kopowicz: Dyskografia nowa forma bibliografii. W: Z problemów bibliografii. Warszawa 1970. H. Sawoniak: Dokumenty audiowizualne w bibliografii. Tamże. A. I. Barsuk: Woprosy obszczej tieorii knigowiedienija. "Kniga" 1971 t. 22. A. Sitarska: Nowe metody i techniki bibliografii. Warszawa
1971. I. E. Barenbaum: Miejsce bibliotekoznawstwa i teorii bibliografii w ramach księgoznawstwa. "Roczniki Biblioteczne"
1972. O. P. Korszunow: Bibliografija kak sistiema. (Opyt postanowki woprosd). "Sowietskaja Bibliografija" 1972 z. 1. W. P. Lirow: Knigowiedienije i bibliografija siegodnja. (K woprosu o priedposyłkach formirowanija knigowiedienija kak kompleksnoj naukie). "Kniga" 1972 t. 23.
H. H.-K.
bibliografia adnotowana, spis bibliograficzny, w którym opisy bibliograficzne uzupełnione są *adnotacją, np. "Bibliografia Bibliografii i Nauki o Książce".
J. P.
bibliografia analityczna, *bibliografia adnotowana stosująca w opisach bibliograficznych *adnotacje w postaci *analiz dokumentacyjnych. B.a. zawierają przede wszystkim opisy artykułów z czasop. Ukazują się (zazwyczaj jako b.a. bieżące) w postaci czasop. (np. "Chemical Abstracts" od 1907, "Riefieratiwnyj Żurnał" od 1953, obecnie wydawany przez Wszech-związkowy Instytut Informacji Naukowej i Technicznej, WINITI) bądź jako dodatki lub części czasop. specjalistycznych (np. "Bibliografia Analityczna Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej", dawniej "Przegląd Piśmiennictwa o Książce"). B.a. są publikowane przede wszystkim w dziedzinie nauk ścisłych i technicznych, rzadziej w humanistycznych. Dokumentaliści nazywają ten typ wydawnictw *prze-glądami dokumentacyjnymi (np. "Przegląd Doku-
mentacyjny Hutnictwa", dawniej "Przegląd Bibliograficzny Hutnictwa"). Pierwszym czasop., które podawało analizy artykułów, było "Pharmazeutisches Zentralblatt" (zał. 1830). J. P.
"Bibliografia Analityczna Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej. Piśmiennictwo Zagraniczne" (do 1968 pt. "Przegląd Piśmiennictwa o Książce"), czasop. opracowywane przez ""Instytut Bibliograficzny Bibl. Narodowej od 1951 w postaci maszynopisu powielanego (nieregularnie, kilka zesz. rocznie), od 1955 jako stały dodatek samoistny do kwart. Ś"Przegląd Biblioteczny". Zawiera analizy artykułów z czasop. zagranicznych (ok. 200-300 rocznie; uwzględnia ok. 70 czasop.), nadto od 1958 oddzielny wykaz adnotowany ważniejszych książek zagranicznych (ok. 300-400 rocznie), będący rodzajem bibliogr. wyborowej (podaje się także recenzje). Redaktorzy: Helena Hleb-Koszańska (1951-53), Henryk Sawoniak (od nr 2/1955), Barbara Eychlerowa (od 1974).
H. S.
bibliografia bibliografii, wykaz spisów bibliograficznych. B.b. ma charakter ogólny, gdy rejestruje bibliogr. wszelkich typów w zasięgu krajowym lub międzynar. (np. G. Ottino, G. Fumagalli: Bibliotheca bibliographica Jtalica. T. 1-2. 1885-95; Th. Bester-man: A world bibliography of bibliographies. Wyd. 4, t. 1-5. 1965-66), specjalny, gdy ogranicza się do określonej dziedziny piśmiennictwa (np. Z. Kosiek: Bibliografia polskich bibliografii gospodarstwa wiejskiego. 1962). Może mieć charakter "bibliografii bieżącej bądź "bibliografii retrospektywnej. Najważniejsze poi. b.b.: W. Hahn: Bibliografia bibliografii polskich. Do 1950 roku. Wyd. 3. 1966; H. Sawoniak: Bibliografia bibliografii polskich 1951-1960. 1967; rocz. ""Bibliografia Bibliografii i Nauki o Książce". Cz. 1: Bibliografia Bibliografii Polskich; Cz. 2: Polska Bibliografia Bibliologiczna (od 1945; do 1967 włącznie ukazywała się bez podziału na wymienione części).
H. Sawoniak: Rozwój i metodyka powszechnych i narodowych bibliografii bibliografii. Warszawa 1971.
J. P.
"Bibliografia Bibliografii i Nauki o Książce", powojenna bieżąca rejestracja spisów bibliograficznych i piśmiennictwa poi. z zakresu nauki o książce (także poloników zagranicznych), została zainicjowana przez utworzony w 1946 *Państwowy Instytut Książki. Wydawnictwo, zamierzone jako kwart, zaczęło się ukazywać od 1947. Po likwidacji PIK w 1949 zostało przejęte przez "Instytut Bibliograficzny Bibl. Narodowej i przekształciło się w publikację roczną (rocz. 1948 ukazał się w 1952). Nawiązując chronologicznie do ostatniego tomu przedwojennej "Bibliografii Bibliografii, Bibliotekarstwa i Bibliofilstwa" (za 1. 1935-36), opracowano także dwa odcinki za 1.1945-46 (wyd. w 1955) oraz 1937-44 (wyd. w 1965). W związku ze wzrostem piśmiennictwa zwiększała się objętość wydawnictwa (1948 1421 poz., 1967 3487 poz.); charakterystyczną cechą jest stopniowa zmiana proporcji rejestrowanych spisów bibliograficznych do piśmiennictwa bibliolo-gicznego (w 1947 - 19,6%, w 1967 - 63,6%). Od rocz. 1968 wydawnictwo zostało podzielone wewnętrznie na samoistne części: 1. Bibliografia biblio-
25
bibliografia kompletna
BIBLJOGKAFHlf OT FOŁiSH BIBŁJOOSAPHIEg 5I WćO
nOilbCKMX 19SI - M>
HENRYK SAWOKiAK
BIBLIOGRAFIA BIBLrbGRAF.il POLSKICH
1951 !%0
Karta przedtytulowa i tytułowa Bibliografii bibliografii polskich
grafu polskich, 2. Polska bibliografia bibliologiczna; od rocz. 1969 obie części ukazują się jako dwa odrębne wydawnictwa pod w/w tytułami. H. S.
bibliografia bieżąca, spis bibliograficzny rejestrujący w periodycznie wydawanych zesz. publikacje ukazujące się w oznaczonych okresach, np. w okresie bieżącego tygodnia, roku (mieś. "Bibliografia Zawartości Czasopism"). B.b. może mieć charakter ogólny (np. *bibliografia narodowa) bądź specjalny (np. bibliografie poszczególnych dziedzin wiedzy); może ukazywać się w postaci samoistnych wydawnictw, które często ze względów technicznych publikuje się w odstępie 2-3-letnim od roku objętego zasięgiem chronologicznym (np. rocz. "Polska Bibliografia Literacka") lub dodatków do czasop. (np. "Repertorie Bibliografico" w "El Libro Espa-nol"); czasem stanowi integralną część tekstu czasop. (np. w "Library Journal"). B.b. podlegają czasem *kumulacji bibliograficznej, zabiegowi temu są często poddawane bibliogr. narodowe. Zob. też bibliografia prospekrywna, bibliografia retrospektywna.
bibliografia czasopism i wydawnictw zbiorowych, uznawana obecnie za jeden z członów *bibliografii narodowej, rejestruje tyt. czasop. i wydawnictw zbiorowych. B.cz. może być *bibliografią bieżącą, np. "Bibliografia Czasopism i Wydawnictw Zbiorowych" (rocz. wyd. od 1960), bądź *bibliografią retrospektywną, np. S. Antoniewski: Zarys bibliografii cza-
sopiśmiennictwa rolniczego i pokrewnego na ziemiach polskich za okres 200 lat {1755-1955). 1960. EWoK. Wrocław 1971.
J. P.
bibliografia inkunabułów (katalog inkunabułów), bibliogr. druków wydanych w XV w. Cechuje ją daleko posunięta dokładność *opisów bibliograficznych umożliwiająca ukazywanie wariantów, tj. różnic w składzie tego samego wyd. Podstawowe dzieło z tego zakresu (L. Hain: Repertorium biblio-graphicum. T. 1-4. 1826-1838) rejestruje ok. 16,3 tys. inkunabułów. W XX w. zaczęły powstawać *katalogi centralne inkunabułów, które również spełniają rolę bibliogr. Charakter międzynar. ma wydawany w Berlinie Gesamtkatalog der Wiegendrucke. 1925-1940. Wyd. 2. 1968; dotychczas ukazały się t. 1-8 (zesz. 3) obejmujące hasła A Fredericis. Centralnym katalogiem inkunabułów w bibl. poi. wyd. drukiem jest praca M. Bohonos i E. Szandorowskiej pod redakcją A. Kaweckiej-Gryczowej Incunabula quae in bibliothecis Poloniae asservantur. T. 1 cz. 1-2.1970.
J. P.
bibliografia kompletna w założeniu rejestruje wszystkie publikacje o oznaczonych cechach. Takimi bibliogr. są z reguły "bibliografie osobowe (np. H. Hleb--Koszańska, M. Kotwiczówna: Bibliografia utworów Joachima Lelewela. 1952). Natomiast *bibliografie narodowe, które powinny być w zasadzie kompletne, są obecnie zmuszone wobec stałego wzrostu produkcji wydawniczej rezygnować z rejestracji
bibliografia krajoznawcza
26
niektórych zespołów dokumentów. Np. "'"Przewodnik Bibliograficzny" nie rejestruje nakładów poniżej 50 egz., materiałów informacyjnych i reklamowych dla celów handlowych, katalogów firmowych, programów teatralnych, komentarzy do przezroczy itp. Zob. też bibliografia selekcyjna. J. P.
bibliografia krajoznawcza (wiedzy o kraju) rejestruje publikacje dotyczące jednego lub kilku krajów (państw), ma więc charakter *bibliografii podmiotowej, np. M. Dembowska, S. Skwirowski, J. Wilgat: Czechosłowacja. Bibliografia 1946-1955. 1956. Gdy podaje nadto wybór utworów literackich, wyd. na terenie tego kraju, zawiera elementy *bibliografii podmiotowej, np. Bibliographie sur la Pologne. Pays, histoire, civilisation. 1964. Termin b.k. bywa też używany dla oznaczenia bibliogr. zagadnień krajoznawczych, np. A. Jackowski, D. Ptaszycka-Jackow-ska: Polska literatura turystyczna 1945-1968. 1970. W. A. Nikolajew: Krajewiedczeskaja bibliografija. Uczebnoje posobie. Moskwa 1961.
J. P.
bibliografia krytyczna, *bibliografia adnotowana, której adnotacje zawierają ocenę opisywanych dokumentów, np. rocz. bibliograficzny "Literatura Piękna". J. P.
bibliografia księgarska rejestruje publikacje znajdujące się w obiegu księgarskim, w ich opisie uwzględniając także cechy interesujące księgarzy, np. rodzaj oprawy, wysokość nakładu, cenę. W Polsce b.k. opracowuje Księgarski Ośrodek Bibliograficzny przy Składnicy Księgarskiej, publikując *bibliografię bieżącą "Kartkowy Katalog Nowości" (tyg.) i jego kumulację (*kumulacja bibliograficzna), "Działowy Katalog Nowości" (rocz.) oraz *bibliografię retrospektywną, rocz.: "Alfabetyczny Katalog Składowy" i "Przedmiotowy Katalog Składowy", rejestrujące wydawnictwa będące aktualnie w handlu księgarskim, i *bibliografię prospektywną "Zapowiedzi Wydawnicze" (tyg.). Zob. też katalog księgarski.
M. Jagła: Zarys bibliografii księgarskiej. Warszawa 1954. F. Czarneoki, A. Sójka: Metodyka bibliografii księgarskiej. Warszawa 1967.
J. P.
bibliografia lokalna rejestruje publikacje wyd. w danej miejscowości bądź napisane przez autorów z niej pochodzących niezależnie od miejsca wyd. (b.l. podmiotowa) albo dotyczące tej miejscowości (b.l. przedmiotowa). B.l. może też mieć charakter mieszany, podmiotowo-przedmiotowy, np. M. Barach: Spis bibliograficzny druków łódzkich. 1896. Zob. też bibliografia regionalna.
N. Richter: La documentation locale. "Bulletin des Biblic-theąues de France" 1963 nr 5.
J. P.
bibliografia międzynarodowa, *bibliografia specjalna o zasięgu terytorialnym obejmującym różne kraje, np. b.m. bieżąca: "Bibliographie Geographiąue Internationale", która uwzględnia także publikacje poi.; b.m. retrospektywna: G. A. de Brie: Biblio-graphia philosophica 1934-1945. Vol. 1: Biblio-
graphia historiae philosophiae. 1950. B.m. bywa zwykle opracowywana na podstawie materiałów nadsyłanych z poszczególnych krajów, np. "Index Trans-lationum" (od 1932), obecnie wydawany przez *UNESCO. Czasem terminem tym określa się niesłusznie *bibliografię powszechną.
EWoK. Wrocław 1971.
J. P.
bibliografia narodowa rejestruje dokumenty opublikowane przez autorów danej narodowości bez względu na miejsce i jęz. ich wyd. bądź opublikowane w danym państwie bez względu na narodowość ich autorów ("Przewodnik Bibliograficzny"), bądź ukazujące się w danym jęz. bez względu na miejsce ich wyd. (wydawana w NRD "Deutsche Natiónai-bibliographie" rejestruje publikacje w jęz. niem. z terenu NRD, RFN, Austrii, Szwajcarii). Istnieją też b.n. o charakterze mieszanym, stosujące różne kryteria doboru materiałów, np. ukazujący się w 1. 1928-39 "Urzędowy Wykaz Druków Wydanych w Rzeczypospolitej Polskiej" rejestrował produkcję wydawniczą autorów poi. zamieszkałych w kraju oraz druki wydane w Polsce w jęz. mniejszości narodowych, a także druki poi. i dotyczące Polski za granicą. Do poł. XX w. b.n. nazywano bibliogr. rejestrującą tylko wydawnictwa zwarte (bez względu na ich treść); obecnie mówi się o systemie b.n., w którego skład wchodzą "bibliografie prymarne obejmujące całokształt lub niemal całokształt produkcji wydawniczej danego państwa, tzn. różne typy dokumentów piśmienniczych i audiowizualnych. Np. b.n. radzieckie rejestrują w oddzielnych spisach wydawnictwa zwarte, wydawnictwa ciągłe (czasop. i wydawnictwa zbiorowe z pominięciem wydawnictw seryjnych), artykuły z czasop., artykuły z gazet, recenzje z czasop. i gazet, nuty, mapy, materiały ikonograficzne, druki brajlowskie. W innych krajach rejestrowane są także płyty, filmy, wydawnictwa urzędowe, dysertacje i rozprawy habilitacyjne, druki obce dotyczące danego kraju. Obok "bibliografii bieżących, do których należą wymienione b.n., występują również "bibliografie retrospektywne, np. będąca na ukończeniu Bibliografia polska Estreiche-rów od 1872, która rejestruje druki poi., napisane przez Polaków, wyd. w Polsce oraz druki obce dotyczące Polski, obejmując okres od wyd. pierwszego druku poi. do końca XIX w. "Opisy bibliograficzne w b.n. dokonywane są przeważnie na podstawie Śegzemplarza obowiązkowego; niektóre z b.n. bieżących podlegają *kumulacji bibliograficznej. Członami b.n. poi. bieżącej są opracowywane w Instytucie Bibliograficznym Bibl. Narodowej: tyg. "Przewodnik Bibliograficzny" (rejestruje wydawnictwa zwarte, nowe, zmienione i zawieszone tyt. czasop. i wydawnictw zbiorowych; mapy, nuty, materiały ikonograficzne); rocz. "Bibliografia Czasopism i Wydawnictw Zbiorowych"; mieś. "Bibliografia Zawartości Cza sopism"; rocz. "Polonica Zagraniczne. Bibliografia" rocz. "*Bibliografia Bibliografii i Nauki o Książce"
W. To tok: Die Nationalbibliographien. Versuch einer Analyse W: Bibliographie md Buchhandel. Frankfurt a. M. 1959. - M, Dembowska: Ewolucja pojęcia bibliografii narodowej od Karola Estreichera do naszych czasów. W: Księga pamiątkowa ku czci Karola Estreichera. Kraków 1964.
J. P.
27
bibliografia powszechna
t O 1. S K A A K A
E M I A N A U
KAROl. KSTRKKMS*
BIBLIOGRAFIA POLSKA
BIBLIOGRAFIA POLSKA
KA8GI.S ESTREW.Hf.RA
XIX STULECIA
Karta przedtytułowa i tytułowa Bibliografii polskiej Karola Estreichera
bibliografia ogólna, bibliogr. o zakresie pełnym i o zasięgu terytorialnym (*zakres i zasięg bibliografii) obejmującym obszar co najmniej jednego państwa. B.o. są *bibliografie narodowe i *bibliografie powszechne (uniwersalne). Przeciwstawieniem b.o. jest Śbibliografia specjalna. J. P.
bibliografia osobowa zawiera wykaz publikacji określonej postaci (b.o. podmiotowa) bądź wykaz publikacji dotyczących tej postaci (b.o. przedmiotowa). B.o. może też mieć charakter mieszany podmio-towo-przedmiotowy, np. K. Świerkowski: Karol Estreicher. Bibliografia prac jego i literatury o nim. 1928. B.o. zbiorowa rejestruje publikacje bądź pracowników określonej instytucji lub grupy instytucji (np. S. Bielińska, M. Witkowski: Bibliografia wydawnictw Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk 1856-1957; Dorobek naukowy pracowników wyższych uczelni szczecińskich. 1952), bądź grupy osób związanych rodzajem działalności (np. M. Tyrowicz: Wizerunki sprzed stulecia. Fragmenty bibliograficzne rewolucyjnych dziejów ziemi krakowskiej 1815-1846.1955). Zob. też biobibliografia.
E. Słodkowska, J. Wilgat: Bibliografia osobowa. W: Melodyka bibliograficzna. Warszawa 1963. W. Nowodworski: Z problemów zbiorowych bibliografii osobowych. W: Z problemów bibliografii. Warszawa 1970.
J. P.
bibliografia pochodna rejestruje publikacje na podstawie opisów zaczerpniętych z innych bibliogr. B. p. są czasem "bibliografie specjalne, a także bibliogr. stanowiące *kumulacje bibliograficzne, np. "Prze-
wodnik Bibliograficzny. Urzędowy Wykaz Druków wydanych w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej 1944-1947". 1955. Zob. też bibliografia prymarna. J. P.
bibliografia podmiotowa zawiera opisy dokumentów wytworzonych przez daną osobę bądź w danej miejscowości, regionie lub kraju, co stanowi kryterium ich zamieszczenia. Np. J. Krzyżanowski: Dzieła Sienkiewicza. Bibliografia. 1953; M. Marczak: Drukarnie i druki tarnobrzeskie. "Pamiętnik Świętokrzyski" 1930. Zob. też bibliografia przedmiotowa. J. P.
bibliografia powszechna (uniwersalna) stawia sobie za cel rejestrację całości piśmiennictwa w zasięgu światowym. Pierwszą b.p. była Bibliotheca universalis K. Gesnera. T. 1-3 + Appendix. 1545-1555, zawierająca opisy 19 tys. druków wyd. w jęz. greckim, łacińskim i hebrajskim. Ostatnią próbą opracowania b.p. było utworzenie z inicjatywy Międzynar. Instytutu Bibliograficznego w 1895 kartoteki Repertoire bibliographique universel mającej być źródłem informacji o piśmiennictwie światowym. Z dalszego jej gromadzenia zrezygnowano w 1934. Wobec ogromu i ciągłego wzrostu produkcji wydawniczej ten typ bibliografii okazał się niemożliwy do zrealizowania. Opracowuje się natomiast bibliogr. międzynar. o zawężonym zakresie tematycznym. B.p. zastępuje obecnie zespół *bibliografii narodowych wszystkich krajów.
EWoK. Wrocław 1971.
J. P.
bibliografia prospektywna
28
bibliografia prospektywna, spis publikacji przygotowywanych do wydania, np. "Zapowiedzi Wydawnicze" (wyd. Składnica Księgarska). *Opis bibliograficzny w b.p. jest niepełny, poszczególne dane mogą ulec zmianie w chwili ukazania się publikacji. B.p. jest z reguły "bibliografią adnotowaną. Zob. też bibliografia bieżąca, bibliografia retrospektywna. J. P.
bibliografia prymarna zawiera *opisy bibliograficzne sporządzone z *autopsji. B.p. są w zasadzie Śbibliografie narodowe. J. P.
bibliografia przedmiotowa, spis bibliograficzny dokumentów, których treść dotyczy danej osoby, miejscowości, regionu lub kraju, niezależnie od tego, gdzie te dokumenty zostały opublikowane. Np. W. Szolgi-niowa: Bibliografia ziem zachodnich i północnych. Piśmiennictwo polskie dotyczące całości tych ziem za rok 1967. 1970. Zob. też bibliografia podmiotowa. J. P.
bibliografia regionalna rejestruje publikacje wyd. w danym regionie (dzielnicy itp.) bądź napisane przez autorów pochodzących z tego regionu bez względu na to, gdzie zostały wyd. (b.r. podmiotowa), albo dotyczące danego regionu (b.r. przedmiotowa), np. Bibliografia historii Śląska. Niektóre b.r. mają charakter podmiotowo-przedmiotowy, np. J. Londzin: Bibliografia druków polskich w księstwie Cieszyńskim od roku 1716 do roku 1904. 1904. Poi. b.r. osiągnęła swój rozkwit po II wojnie światowej, prace nad nią toczą się obecnie niemal w każdym regionie. Zob. też bibliografia lokalna.
B. Eychler: Bibliografia regionalna i lokalna. W: Metodyka bibliograficzna. Warszawa 1963. B. Eychler: Z problemów teoretycznych bibliografii regionalnej. "Przegląd Biblioteczny" 1971 z. 1/4.
J. P.
bibliografia rejestracyjna stosuje *opisy bibliograficzne rejestracyjne (zasadnicze), czyli wymieniające tylko cechy wydawnicze, niezbędne dla identyfikacji dokumentu (np. nazwę autora, tyt., miejsce i rok wyd.), bez sięgania do jego treści. J. P.
bibliografia retrospektywna rejestruje publikacje wydane w oznaczonym zamkniętym okresie, dawniejszym niż rok bieżący ("bibliografia bieżąca), np. M. Fabianowicz: Bibliografia polskich prac łąkarskich 1961-1965. 1971. Zob. też bibliografia prospektywna.
J. P.
bibliografia selekcyjna, każdy typ bibliogr., w którym w odróżnieniu od "bibliografii kompletnej metodą tworzenia jest z góry założony wybór w obrębie kryteriów przyjętych dla danej bibliogr. O wyborze może decydować wartość czy przydatność dokumentu ("bibliografia wyborowa) lub cechy formalno--wydawnicze (np. ograniczenie zasięgu chronologicznego). J. P.
bibliografia specjalna, bibliogr. o zakresie pełnym bądź ograniczonym i o zasięgu wydawniczo-formalnym ograniczonym ("zakres i zasięg bibliografii); nieograniczony może być zasięg terytorialny, ale wówczas
ograniczony jest zakres bibliogr. ("bibliografia międzynarodowa). B.s. są "bibliografie treściowe (zakres ograniczony, zasięg terytorialny ograniczony lub nieograniczony), "bibliografie krajoznawcze, "bibliografie regionalne i "bibliografie lokalne (zakres może być pełny, zasięg terytorialny jest ograniczony), "bibliografie osobowe (zakres jest najczęściej ograniczony, zasięg autorski ograniczony do jednej osoby lub określonego zespołu), "bibliografie zalecające (zakres i zasięg ograniczone), bibliografie publikacji o określonej formie wydawniczej lub piśmienniczej (zakres może być pełny, zasięg formalny ograniczony). J. P.
bibliografia treściowa, typ "bibliografii specjalnej, która rejestruje publikacje, przyjmując za kryterium doboru materiałów ich zawartość treściową. Należą tu bibliogr. wielkich działów wiedzy, np. medycyny, ich poszczególnych dziedzin, np. internistyki, i o jeszcze węższym zakresie bibliogr. zagadnień, np. poszczególnych chorób. Są one obejmowane wspólną nazwą bibliografii dziedzin lub zagadnień. Do b.t. należą także "bibliografie krajoznawcze, "bibliografie regionalne, "bibliografie lokalne i "bibliografie osobowe o charakterze przedmiotowym. J. P.
bibliografia wyborowa, bibliogr. selekcyjna wykazująca szczególnie wartościowe piśmiennictwo z określonej dziedziny, np. I. Nieczowa: Wybór najlepszych pozycji literatury dla dzieci od lat 7 do 14 wydanych w latach 1959-1962. 1962. J. P.
bibliografia wydawniczo-formalna rejestruje publikacje, przyjmując za kryterium ich określoną cechę wydawniczą (m. in. "formę wydawniczą) lub "formę piśmienniczą. Z cech wydawniczych uwzględniane jest przede wszystkim autorstwo dokumentów, np. zespół autorów publikujących swe prace w określonej miejscowości, regionie, państwie, bądź należących do określonego narodu. Forma wydawnicza jest wyznaczona przez właściwości dokumentu nabywane wraz z jego opublikowaniem (wydawnictwo zwarte, czasop., artykuł zamieszczony w czasop., lub w wydawnictwie zwartym, odbitka), formę piśmienniczą nadaje dokumentowi autor (rozprawa naukowa, utwór liryczny, powieść, recenzja). Podział bibliografii na b.w.-f. i "bibliografię treściową jest właściwy wyłącznie poi. teorii bibliogr. Zob. też zakres i zasięg bibliografii. J. P.
bibliografia zalecająca, typ "bibliografii wyborowej służącej jako pomoc kształceniowa przeznaczona dla określonego kręgu użytkowników i zawierająca materiały odpowiednie dla jego poziomu. B.z. zakładają, że użytkownik sięgnie do wszystkich wymienionych w nich poz. (np. tzw. plany czytania) bądź że dokona wśród nich wyboru (np. poradniki dla samouków, poradniki tematyczne przeznaczone m. in. dla czytelników, którzy pragną zapoznać się z dziedziną, w której nie są specjalistami). Do b.z. należą również katalogi wzorcowe (np. Książki dla bibliotek. T. 1-3. 1959-62), a także centralnie drukowane adnotowane (zalecająca "adnotacja) "karty katalogowe, wydawane obok rocz. "Literatura
29
Piękna" i różnorodnych poradników tematycznych przez Zakład B. Z. Instytutu Bibliograficznego Bibl. Narodowej. Poradniki tematyczne są opracowywane również przez bibl. stopnia woj. Wynika stąd potrzeba koordynacji, której próby podejmuje Zakład B. Z. Przeprowadza on, w ścisłej współpracy z Min. Kultury i Sztuki, analizę planów prac poszczególnych bibl. i wydaje komunikaty informujące o tematach, których opracowanie ma być podjęte. B.z. jest bardzo rozpowszechniona w ZSRR i w krajach socjalistycznych.
K. Ramlau-Klekowska: Bibliografia zalecająca. W: Metodyka bibliograficzna. Warszawa 1963. Riekomiendatielnaja bibliografija i rukowodsłwo cztieniem. Moskwa 1967. EWoK Wrocław 1971.
J. P.
bibliografia zawartości czasopism
bibliografia załącznikowa (kryptobibliografia, literatura przedmiotu), zestawienie bibliograficzne dołączone do książki lub artykułu, zawierające skrócone * opisy bibliograficzne dokumentów, na które powołuje się autor publikacji, bądź tylko związanych z jej tematem. Może zawierać od kilku do kilkuset poz. Zob. też notka bibliograficzna. J. p.
bibliografia zawartości czasopism rejestruje materiały opublikowane w czasop., ew. i w wydawnictwach zbiorowych. Może mieć charakter *bibliografii bieżącej (np. "Polska Bibliografia Lekarska za rok...") bądź *bibliografii retrospektywnej (np. Z. Świdwiń-ska: Bibliografia Pamiętnika Literackiego i Pamiętnika Towarzystwa Literackiego im. A. Mickiewicza 1887-
Strona tytułowa miesięcznika "Bibliografia Zawartości Czasopism"
BIBLIOGRAFIA ZAWARTOŚCI CZASOPISM
BIBLIOTEKA A - tNSTVTl> T 61! SLIOGRAilCZNY
Rok 2? WA6.SZ Ś AWA Siyciffl tir*
Mtam Kart, L&& Frótfmb
NISJN -Feial D: Kryzys religijny n*ib&> Tł. t tr- Krystyna SgorteJsk*. Chrześe. e tmt Rf 5 6- 8$-. " " 1
iiB. Moskwa if-9, Ktf. BJJTSYN Staaistaw
0tt i* w i
CZUŁA Cs&słw książki "Co roia
tan. Sotoa wri teain a k<
)$~ąni V, s. Ś*).
1Mł
H, POLSKA UU8OWA
y
p it?* nr I #. 1. .
pedia feH-dftw. ft;^tLl tło k^Ski W. Wsrps*y Jć^ \ver bist #t?"l- Sotae *iĄł. teTJ nr JH ł Te. H
Henr;*: 1
cic w Waw, j cs lel3 iyl
łtcit- W
KRSYZAGOltSKf Klemens: Miara e%am, {Z&mie ai-hodriŁe^ Pii*jifea J73 nr 3 ł Ot-JS. 8, Jt
KRKY2AKOWA Kmtjtta; Kw^ik* w?*iró
Wansawie. 1. l.MMlJ.6ifZ r. |Pa. * WSSl^ i-e. Warsz. 1972 nr 2 i. t3n-Ł#. fi. 18
MAGDOM Wfeci: CidxJ jtćmy. Mg. %^-Wl 2 !* rt
2 S ŚRr Mafi^n, Sl. Ktćart. Start, iM^ŚtoTi9n~r =S ^'
Frace o wopros W iił" i w * 1 fiec. 3tlLCHALAK t l
ŁA.O0HZ }9tml RS nr 'i tO f-pl 2 S, 2 9 W Krak' T 1 3 h Slatitsi**-; Syi Rec, KASSiESS* w "Polsce Cx.. fjiń^ywi i praw 34
(,-Cj. ru -iSJ. t. f*. U
"Bibliografia Zawartości Czasopism"
30
-1939. 1948); rejestracyjnej (np. "Bibliografia Zawartości Czasopism") bądź adnotowanej (np. "Przegląd Piśmiennictwa Zagadnień Informacji"); uwzględniać zawartość bądź jednego czasop., bądź ich zespołu; zespół ten może dotyczyć jednej dziedziny albo stanowić ogół czasop. w skali krajowej, a nawet międzynar. EWoK. Wrocław 1971.
J. P.
"Bibliografia Zawartości Czasopism", wydawana przez *Instytut Bibliograficzny Bibl. Narodowej, jest pierwszą regularną bibliogr. tego typu w Polsce. Próbne tomy (w postaci maszynopisu powielonego) zostały opublikowane za 2 półrocze 1947 oraz za 1948. Materiały za 1. 1949-50 pozostają w kartotece w IB. Od lipca 1951 zaczęła się regularna publikacja w postaci mieś. (materiały za I półrocze ogłoszono w jednym wol. w 1954). "B.Z.Cz." jest bibliogr. rejestracyjną o zakresie ogólnym, od 1948 w układzie systematycznym (działy główne odpowiadają działom ""Przewodnika Bibliograficznego"). W każdym zesz. (od 1951) jest indeks przedmiotowy ważniejszych osób, miejscowości i instytucji, od 1969 także indeks alfabetyczny (autorów, recenzentów i tłumaczy; kompozytorów; ilustratorów). Od rocz. 1952 są ogłaszane we wspólnym wol. indeksy roczne: alfabetyczny (ogólny), dzieł recenzowanych, przedmiotowy (od 1954 wydzielono z indeksu alfabetycznego indeksy ilustratorów oraz kompozytorów). Rozwój "B.Z.Cz." charakteryzują następujące liczby:
liczba liczba
rocz. uwzględnionych poz.
czasop.
1948 313 19 443
1951 332 25 733
1955 502 59 222
1960 782 80 710
1963 804 67 607
1964 851 49 954
1967 902 62 234
1971 944 67 911
Ogółem w okresie 1947-71 zarejestrowano w "B.Z. Cz." ponad 1 322 tys. poz. Spadek liczby zarejestrowanych poz. od 1964 tłumaczy się zwiększoną selekcją doboru zarówno uwzględnianych czasop. (pomimo wzrostu liczby wykorzystanych), jak też uwzględnianych materiałów z poszczególnych czasop. oraz nie-uwzględnianiem (wobec istnienia odpowiednich bieżących bibliogr.) technicznych artykułów wojskowych oraz lekarskich. (Zasady selekcji podano w nr 1/1964). Planowana jest komputeryzacja opracowywania "B.Z.Cz." H. S.
bibliografie bibliotekarskie i dokumentacyjne, różnego rodzaju wykazy bibliograficzne prac z zakresu bibliotekarstwa i informacji naukowej. Samoistne b. bieżące. W wielu krajach ukazują się liczne b. bieżące z zakresu bibliotekoznawstwa i informacji naukowej (niekiedy kilka w jednym kraju) o różnej częstotliwości, rejestracyjne, adnoto-wane i analityczne, o zasięgu krajowym lub międzynar., samoistne bądź stanowiące części lub dodatki do czasop. (spis ok. 50 takich b. jest podany w wydawnictwie FID Library and documentation journals. 3 ed. 1968). 1) B. o zasięgu międzynar.: a) B. analityczne. Najważniejszymi w okresie powojennym są: wyd. przez Library Association "Library Science
Abstracts" (kwart. London 1950-58; ok. 1,1 tys. poz. rocznie, skumulowane indeksy wol. 1-6, 7-11) i jej kontynuacja "Library and Information Science Abstracts" (dwumies. od 1969; ok. 2,7 tys. poz. rocznie). B. obejmującymi głównie zagadnienia informacji są: wyd. przez WINITI (Wsiesojuznyj Institut Naucznoj i Tiechniczeskoj Informacii) "Riefiera-tiwnyj Żurnał. 59: Naucznaja i Tiechniczeskaja Informacija" (dwumies. Moskwa od 1963; ok. 3,9 tys. poz. rocznie; od 1967 także w wersji ang. pt. "Abstract Journal Scientific and Technical Information. 59"); wyd. przez American Documentation Institute "Documentation Abstracts" (kwart. Washington od 1966; od 1968 pt. "Information Science Abstracts"; ok. 2 tys. poz. rocznie); wydawany przez Centre National de la Recherche Scientifiąue "Bulletin Signaletiąue. 101: Information Scientifique et Technique" (mieś. Paris od 1970; od 1972 pt. "Science de 1'Information Documentation"; w 1972 2,7 tys. poz.). Poi. b. analitycznymi o zasięgu międzynar. są: *"Przegląd Piśmiennictwa Zagadnień Informacji" (dwumies. od 1952) oraz ograniczona do piśmiennictwa zagr. *"Bibliografia Analityczna Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej". Odrębną grupą są periodyki zawierające obszerne analizy zbliżone do streszczeń, np. "Novinky Knihovnicke Literatury" (kwart. Praha od 1958; od 1961 5 zesz. rocznie; wznowione w 1971, 5 zesz. rocznie), "Ekspress-Informacija. Tieorija i Praktika Naucznoj Informacii" (dwumies. Moskwa od 1965). b) B. rejestracyjne. Najważniejszymi w okresie powojennym są: "Library Journal" (kwart, z kumulacjami rocznymi i trzyletnimi, New York od 1933, ok. 5 tys. poz. rocznie); wyd. przez FID "Bibliographie de la Documentation et de la Bibliotheconomie" (rocz.; 1951-55 w jednym z zesz. czasop. "Revue de la Documentation", 1956-65 samoistnie). 2) B. o zasięgu krajowym: a) B. analityczne, np.: "Bibliotiekowiedienije i Bibliografija. Jeżemiesiacznyj annotirowannyj ukazatiel sowietskoj litieratury" (mieś. Moskwa od 1965); "Gyorstaje-koztató a Magyar K6nyvtartudomanyi Irodalomról. Express Information of Hungarian Literaturę on Library Science and Documentation" (Budapest od 1965, niereg., od 1970 kwart.; adnot.: od 1972 w jęz. ang., poprzednio także w jęz. ros. i niem.); "Hungarian Library and Information Science Abstracts" (półrocz. Budapest od 1972); "German Documentation Literaturę. Deutsche Dokumentationsliteratur" (kwart. Frankfurt a. M. od 1968); w formie luźnych kart ukazuje się "Expres-Informace o Ćeskoslo-venske Knihovnicke Literatury" (od 1966). b) B. rejestracyjne. Mniej liczne są b. o większej częstotliwości, np. "Literatur zum Bibliothekswesen. Schnellinformation und Bibliographie der deutsch-sprachigen Fachliteratur" (mieś. Berlin od 1966). Częstsze są b. roczne lub odnoszące się do większych okresów, najczęściej obejmujące cały zakres nauki o książce, niekiedy połączone z b.b. Np.: Ś"Bibliografia Bibliografii i Nauki o Książce" (rocz,; z uzupełniającym tomem retrospektywnym obejmuje okres od 1937); "Bibliografija na Bałgarskata Bibliografija, Knigoznanije i Bibliotiecznoje Dieło" (1: 1945/46, początkowo w rocz. "Godisznik na Bałgarskija Bibliografski Institut", od 1963 wydawnictwo samoistne); "Bibliografie Ćeskoslovenskeho Knihov-
31
bibliopsychologia
nictvi" (okresy dwuletnie, 1: 1960-61), "Magyar Kónyvtartudomanyi Bibliografia" (1: 1962-64). Działy bibliograficzne w czasopismach. Najważniejsze: mieś. "Bulletin des Bibliotheąues de France" (od 1956) zawiera osobną część "Bulletin de Documentation Bibliographique. 1: Bibliographie signaletiąue des ouvrages et articles francais, 2: Ana-lyses d'ouvrages et d'articles francais et etrangers"; dwumies. "Nachrichten fur Dokumentation" (Frankfurt a. M. od 1966) zawiera dział analiz piśmiennictwa międzynarodowego "Schrifttum fur Dokumentation"; wykazy bieżącego piśmiennictwa międzynar. są w mieś. "Aslib Proceedings" (London) i mieś. "Zentralblatt fiir Bibliothekswesen" (Leipzig); w kwart. fr. "Documentaliste" jest od 1970 dział "Revue des Sommaires" stanowiący reprodukcje bieżących zesz. czasop. z dziedziny informacji. Bieżące serwisy w postaci kart dokumentacyjnych: a) o zasięgu międzynar., np.: wyd. przez Deutsche Biicherei "Referatekartei Bibliothekswesen" (mieś. 1964-70), wyd. przez ZIID w Lipsku "Referatekartei Information und Dokumentation" (mieś. od 1966), karty analityczne wyd. przez WGBIL (Wszech-związkową Bibl. Literatury Zagranicznej) w Moskwie (2 razy w mieś. od 1960); w Polsce karty takie są wyd. przez IINTE; b) o zasięgu krajowym, np. karty wyd. przez Bibl. Lenina w Moskwie. Omówienia bibliograficzne. Rolę przewodników po piśmiennictwie pełnią także omówienia różnych aspektów działalności bibliotecznej i informacyjnej, będące przeglądami piśmiennictwa międzynar. w danym zakresie. Należą do nich: a) wydawnictwa bieżące: wyd. przez Library Association "Five Years' Work in Librarianship" (London 1: 1951-55; poprzednio za okres 1928-50 jako rocz. pt. "The Year's Work in Librarianship"); wyd. przez American Documentation Institute "Annual Review of Information Science and Technology" (Washington 1: 1966); b) jednorazowym wydawnictwem tego typu było The state of the library art. Ed. R. R. Shaw. Vol. 1-5 (w 19 cz.). New Brunswick 1960-61. B. retrospektywne, a) Ogólne o zasięgu międzynar. Najważniejsze w okresie powojennym: O. Frank: Literaturverzeichnis zur Dokumentation 1930-1950. 2. Aufl. Stuttgart 1957 (oraz kontynuacje za 1951-54, 1955-58); H. M. Zell, R. J. Machesney: An inter-national bibliography of non-periodical literaturę on documentation and information. Oxford 1965 (piśmiennictwo od 1930); J. Busch: Bibliographie zum Biblio-theks- und Biichereiwesen. Wiesbaden 1966 (od XIX w.); Handbuch der technischen Dokumentation und Bibliographie. Bd. 2: Fachliteratur zum Buch-und Bibliothekswesen. 9. Ausg. Miinchen 1970 (wyd. 9 obejmuje piśmiennictwo od 1965, poprzednie za okresy dużo wcześniejsze; 2. Aufl. 1957); rolę retrospektywnego przewodnika bibliograficznego (głównie dla wydawnictw w jęz. ang.) może pełnić także katalog b. brytyjskiego Stów. Bibliotekarzy The Library Association. Catalog of the Library. London 1958 (ponad 19 tys. poz.). b) B. ogólne o zasięgu krajowym są wydawane dość często, np.: J. Kunc, J. Jedlićka, J. Strąka: Patndct let ćeske knihovnicke literatury 1945-1960. Praha 1960; T. M. E. Isaza: Bibliografia bibliotecológica en lengue espańola apartir de 1920. Medellin 1965; J. Vorstius: Die Erforschung des Buch- und Bibliothekswesen in Deutschland 1933-
-1945. Systematische Bibliographie. Amsterdam 1969.c) B. dotycząca różnych rodzajów piśmiennictwa, jak: czasop., np. Library and documentation periodicals. The Hague: FID 1956 (3 ed. pt. Library and documentation journals. 1968; ponad 500 poz.); dysertacji, np.: N. M. Cohen, B. Denison, J. C. Boe-hlert: Library science dissertations 1925-1960. An annotated bibliography ofdoctoral studies. Washington 1963 (dotyczy USA). d) Najliczniejszą grupę stanowią b. dotyczące poszczególnych zagadnień, np.: G. Avanzi: Gliscriti sulla calalogazione e classi-ficazione speciali e spezializzata. Sagio bibliografico internazionale 1921-1955. Firenze 1956 (950 poz.); J. L. Dargent: Źchanges internationaux de publica-tions. Bibliographie 1817-1960. Bruxelles 1962 (2,3 tys. poz.); Biblioteczny katalog alfabetyczny. Red. Z. Brasse. "Zeszyty Naukowe Uniw. Poznańskiego. Biblioteka Główna" 1960 z. 1, 1961 z. 2 (600 poz.); R. D. Rawicz: Awtomaticzeskij pieriewod 1949-1963. Kritiko-bibliograficzeskij sprawocznik. Moskwa 1967. W ostatnich latach rozwinęły się formy informacji
0 bieżących badaniach w zakresie bibliotekarstwa i informacji naukowej, z których najważniejsze są: "Current Research and Development in Scien-tific Documentation" (niereg. Washington od 1957); "Library Research in Progress" (3-4 razy rocznie, Washington od 1959); "LIST. Library and Information Science Today. An international registry of research and innovation (rocz.; New York od 1971; w wol. 1 ponad 800 prac w 30 krajach).
A. Gilchrist: Documentation of documentation. A suryey o leading abstracts seryices in documentation... "Aslib Proceedings" 1966 nr 3. H. A. Whatley: A suryey of the major indexing and abstracting seryices for library science and documentation. London 1966. H. A. Whatley: Library Science Abstracts 1950-1968. Retrospect and prospect. "Library Association Record" 1968 nr 11. - A. Gilchrist, A. Presanis: Library and Information Science Abstracts. The first two years. "Aslib Proceedings" 1971 nr 5. - H. Coblans: The literaturę of librarianship and documentation. The periodicals and their biblio-graphical control. "Journal of Documentation" 1972 nr 1. E. I. Wolkowa: Srawnitielnaja charakteristika ważniejszich mirowych riefieratiwnych żurnałow po informatikie. "Sowietskaja Bibliografija" 1973 nr 3.
H. S.
bibliolog, badacz w dziedzinie nauki o książce, specjalista zajmujący się problemami związanymi z książką jako wytworem materialnym i zjawiskiem społecznym, w szczególności procesami jej powstawania, funkcjonowania w społeczeństwie, rozchodzenia się i odbioru czytelniczego. Zob. też nauka o książce. K. R.
bibliologia zob. nauka o książce.
bibliopsychologia, zapoczątkowana przez Mikołaja Rubakina, zajmowała się badaniem wpływu książki
1 czytelnictwa (*badania czytelnictwa) na kształtowanie się postaw ideowych, estetycznych, politycznych i obyczajowych wśród czytelników. Współcześnie kierunek ten uprawiany jest w ramach psychologii wychowawczej i społecznej. B. zajmuje się również zjawiskami psychicznymi związanymi z recepcją wydawnictw specjalnych, przeznaczonych dla niewidomych, widzących częściowo, seniorów, osób przebywających stale w domu, więźniów. Badania nad recepcją książki z dużą czcionką wśród widzących częściowo prowadzone są w Wielkiej Brytanii
biblioteka
32
dla potrzeb wydawnictw; obejmują one zagadnienia wielkości czcionki, układu kolumny, ilustracji, przypisów itp. W Stanach Zjednoczonych A. P. prowadzone są badania nad psychicznymi właściwościami czytelnictwa osób starszych oraz możliwościami ich uczestniczenia w programach samokształceniowych. Zob. też psychologia czytelnictwa. J. Koł.
biblioteka, instytucja, która gromadzi i udostępnia księgozbiór oraz informuje o nim. Według definicji UNESCO b. to zorganizowany zbiór wydawnictw drukowanych (książek i czasop.) oraz innych materiałów tekstowych i audiowizualnych, a także zespół pracowników zapewniający celowe gromadzenie tych materiałów i ujawnianie we właściwy sposób zawartości zbioru dla zaspokajania informacyjnych, badawczych, szkoleniowych i rekreacyjnych potrzeb użytkowników. W innych definicjach podkreśla się instytucjonalny charakter współczesnej b.: jest instytucją usługową, która upowszechnia dorobek myśli ludzkiej, współdziałając w rozwoju nauki, gospodarki, kultury i oświaty. Do podstawowych funkcji b. należy: planowe *gromadzenie i uzupełnianie zbioru, *opracowanie go wg obowiązujących norm i przepisów, *przechowywanie w odpowiednim porządku i zabezpieczenie, prowadzenie działalności informacyjnej oraz *udostępnianie zbioru użytkownikom. Zakres i formy usług pełnionych przez daną b. kształtują się w zależności od potrzeb jej środowiska czytelniczego. W skład księgozbioru bibliotecznego wchodzą przede wszystkim dokumenty tekstowe (książki, czasop., rpsy> ulotki) oraz zapisy dźwięku i obrazu (nuty, mapy, ryciny, rysunki, fotogramy, płyty, taśmy dźwiękowe). Dokumenty są oryginalne lub reprodukowane (np. mikrofilmy, mikrofisze). Warunkiem należytego funkcjonowania b. jest odpowiednio wyposażony budynek (lokal) biblioteczny oraz zespół bibliotekarzy posiadających kwalifikacje zawodowe. Zależnie od przyjętych kryteriów klasyfikacji wyodrębnia się różne typy b. Ze względu na charakter środowiska czytelniczego i formy wykonywanych usług wyróżnia się *bibl. naukowe, *bibl. fachowe, *bibl. powszechne, *bibl. szkolne. Opierając się na kryterium zakresu tematycznego księgozbioru, wyróżnia się *bibl. ogólne (uniwersalne) i *bibl. specjalne, w zależności od metod udostępniania *bibl. prezencyjne i b. wypożyczające (udostępniające poza teren b.), b. zamknięte (pełniące usługi dla ograniczonego kręgu czytelników) i *bibl. publiczne. Ze względu na terytorialny zasięg działania, zwłaszcza w zakresie archiwizowania piśmiennictwa i informowania o nim, wyróżnia się *bibl. narodowe i *bibl. regionalne. Pod względem formalnoprawnym b. stanowią bądź instytucje samoistne (posiadające odrębny byt prawny), bądź niesamoistne (stanowiące organiczną część instytucji, z której środków są utrzymywane). Zależnie od osób prawnych, utrzymujących i finansujących b., wyodrębnia się *bibl. państwowe, b. samorządowe, *bibl. społeczne i *bibl. prywatne. Klasyfikacje b. mają charakter schematyczny, w praktyce podziały nie rysują się ostro, lecz krzyżują ze sobą. Podział b., przyjęty przez UNESCO do potrzeb statystyki bibliotecznej, wyróżnia b. narodowe, *bibl. szkół wyższych, inne b. o charakterze uniwersalnym, b. szkolne, specjalne,
powszechne. B. współdziałają ze sobą w ramach Śsystemów (*sieci) bibliotecznych. B. koordynujące działalność sieci lub pełniące w niej szerszy zakres funkcji usługowych są nazywane *bibl. centralnymi, *bibl. głównymi lub *bibl. wiodącymi. B. posiadające największy w danym kraju księgozbiór specjalny nazywa się niekiedy b. fundamentalnymi. B. główna lub centralna może posiadać *filie (b. filialne). Pierwsze kolekcje książek powstały jako wynik wynalazku pisma już w trzecim tysiącleciu p.n.e. (Egipt, Chiny, Mała Azja). Jedną z najstarszych była b. Assurbanipala (VII w. p.n.e.) w Niniwie, znaczna część jej zbiorów zachowała się do dziś w Muzeum Brytyjskim. W okresie kultury helleńskiej, hellenistycznej i rzymskiej działały bogate b., niektóre z nich miały charakter publiczny. Z b. starożytnych najświetniejsza była B. Aleksandryjska. We wczesnym średniowieczu rozwinęły się b. klasztorne i b. kościelne, w XIII-XIV w. powstały pierwsze b. uniwersyteckie. Najistotniejszą funkcją b. w pierwszym okresie istnienia było gromadzenie ksiąg, nierzadko ich wytwarzanie. Zakładane na dworach królewskich (b. nadworne) lub w instytucjach kultu religijnego posiadały bardzo wąski zasięg społeczny. Nową fazę rozwoju b. (XV-XVIII w.) rozpoczął rozkwit kultury Odrodzenia i rozpowszechnienie wynalazku druku. Powstały liczne b. wybitnych humanistów, królów, możnowładców świeckich i duchownych, pojawiły się b. mieszczańskie. Ruchy społeczne okresu reformacji stały się jedną z sił, które oddziałały na rozwój b. miejskich. W XVII-XVIII w. niektóre b. panujących i wybitnych mężów stanu stały się, często drogą fundacji, publicznie dostępne i nabierały znaczenia ogólnonarodowego (b. fundacyjne). Wiek Oświecenia zaktywizował działalność b. uniwersyteckich, przy instytucjach naukowych poczęły powstawać pierwsze b. specjalne. Sekularyzacja zakonów przyczyniła się do wzbogacenia księgozbiorów świeckich. W okresie tym wzrosły zasoby b., rozszerzyło się środowisko czytelnicze, utrwaliło się przekonanie o roli b. jako narzędzia społecznego wychowania. W XIX i w 1 ćwierci XX w., na tle upowszechnienia nauki i kultury, b. uzyskały rangę instytucji społeczno-kulturalnych o charakterze publicznym. Zróżnicowały się typy b. i ich funkcje. Powstała i szybko rozwijała się sieć b. powszechnych. Organizowały się lub rozwijały b. narodowe, *bibl. parlamentarne, *bibl. władz i urzędów. Niektóre państwa ogłosiły ustawy o b., określające zadania służby bibliotecznej i świadczenia państwa na rzecz b. Wyodrębnił się zawód bibliotekarza, ustalono teoretyczne podstawy *bibliotekoznawstwa i normy czynności bibliotekarskich, zwłaszcza w zakresie opracowania zbiorów. Współczesny etap rozwoju b. intensyfikuje dotychczasowe kierunki ich działalności, wnosi równocześnie nowe zasady i formy pracy b. Rewolucja naukowo-techniczna i związany z nią rozwój szkolnictwa wszelkich stopni, powszechna industrializacja oraz demokratyzacja kultury i ogromny wzrost produkcji wyd. powodują dynamiczny rozwój usług bibliotecznych. Wzrasta wielokrotnie ilość b., stan zbiorów i ich użytkowanie. Rozwijają się szczególnie intensywnie b. specjalne naukowe i fachowe. Dążąc do sprawniejszej organizacji pracy czytelnika, b. rozszerzają swe usługi w zakresie informacji o piśmiennictwie, wykorzy-
TABLICA I. BIBLIOTEKI
1. Biblioteka Jagiellońska w Krakowie. 2. Biblioteka Jagiellońska. Czytelnia Główna. 3. Biblioteka Uniwersytetu Łódzkiego. 4. Biblioteka Uniwersytetu Łódzkiego. Czytelnia Główna. 5. Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie. 6. Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu Zbiory Specjalne.
TABLICA II. BIBLIOTEKI
1. Biblioteka Główna UMCS w Lublinie. 2. Biblioteka AGH w Krakowie. 3. Biblioteka SGPiS w Warszawie. 4. Biblioteka ZN im. Ossolińskicl
we Wrocławiu. 5. Biblioteka Kórnicka. Czytelnia. 6. Biblioteka Narodowa w Warszawie. Sala Wilanowska.
33
Biblioteka Czartoryskich
stując lub wytwarzając katalogi centralne, pomoce bibliogr. i dokumentacyjne. B. naukowe włączają się w systemy informacji naukowej, technicznej i ekonomicznej. Działalność b. w zakresie udostępniania wykracza poza jej mury, rozwija się *wypożyczanie międzybiblioteczne i in. formy udostępniania zamiejscowego. Dla ułatwienia kontaktu czytelnika z książką b. wprowadzają *wolny dostęp do półek. B. uniwersalne i wielokierunkowe decentralizują użytkowanie zbiorów, tworząc zespoły czytelń specjalistycznych. Skutki szybkiego rozwoju ilościowego zbiorów są neutralizowane przez wprowadzanie *magazyno-wania zwartego, zastosowanie mikroreprodukcji oraz organizowanie *bibl. składowych. B. korzystają z nowych osiągnięć techniki, wprowadzając do prac bibliotecznych nowoczesne środki łączności, transportu oraz aparaturę reprograficzną. Coraz szersze zastosowanie w pracy bibliotekarskiej mają komputery, używane do formalnej i treściowej ewidencji zbiorów, działalności informacyjnej oraz do rejestracji udostępnień.
Dla optymalizacji działalności b. powstają systemy (sieci) biblioteczne, także o zasięgu krajowym, w których dokonuje się racjonalnego podziału zadań pomiędzy b., zwłaszcza w zakresie gromadzenia zbiorów i działalności informacyjnej. W ostatnich latach powstały również międzynar. systemy współpracy, w szczególności w katalogowaniu bieżącego piśmiennictwa (np. system MARC), a także w zakresie informacji naukowej dotyczącej poszczególnych dziedzin wiedzy (*system UNISIST w stadium organizacji). Z rozwojem usług bibliotecznych wiąże się rozwój teorii "bibliotekarstwa i szkolnictwa bibliotekarskiego średniego i wyższego. Aktywizują swą działalność narodowe i międzynarodowe organizacje bibliotekarzy (*Międzynarodowa Federacja Stowarzyszeń Bibliotekarzy).
Zob. też kształcenie bibliotekarzy, organizacja bib!., rodzaje bib!., socjologia bibl.
R. Przelaskowski: Biblioteka i jej organizacja. Warszawa 1960. G. Chandler: Libraries in the modern world. Oxford 1965. - S. Dahl: Dzieje książki. Wrocław 1965. - J. C. R. Lic-klider: Biblioteki przyszłości. Warszawa 1970. J. Kołodziejska: Biblioteki amerykańskie. Warszawa 1971.
A. R.
Biblioteka Czartoryskich powstała razem ze zbiorami muzealnymi w ostatnich dziesiątkach lat XVIII w. z inicjatywy Adama Kazimierza i Izabeli z Flemin-gów Czartoryskich. Gromadzona przez założycieli najpierw w Warszawie, potem w Puławach, uzupełniana przez ich syna Adama Jerzego, m. in. nabyciem w 1818 cennej bibl. poryckiej po Tadeuszu Czackim, osiągnęła w 1830 liczbę ponad 3 tys. rpsów i ok. 70 tys. druków. Po 1831 uległa częściowemu wywiezieniu i rozproszeniu. Zbiory, które zdołano uratować z Puław, przeszły półwiekową tułaczkę; część ukrywana była w kraju w Sie-niawie, Łańcucie, Kórniku i in. miejscach część wywieziono do Paryża. Tu nad księgozbiorem czuwał wnuk założycieli Władysław Czartoryski, który osta-tecznie^eSTg~~wszystkie rozproszone w kraju i za ^ L>Jioteczne i archiwalne i umieścił je
[ynku byłego arsenału miejskiego ustanawiając równocześnie fun-,Cz. nastąpiło w październiku ieszczeniu zbiory, sukcesywnie
uzupełniane i pomnażane, dotrwały do 1961, kiedy to przeniesiono je do specjalnie na ten cel wystawionego budynku przy ul. Św. Marka, oddzielając lokalowo i administracyjnie od zbiorów muzealnych, z którymi do tej pory wspólnie pozostawały. Prywatna od czasów swego założenia bibl. książąt Czartoryskich w 1945 objęta została kontrolą i opieką Ministerstwa Kultury i Sztuki, które przejęło ją w 1950 w zarząd państw., włączając w 1951 do Muzeum Narodowego w Krakowie. Od tej pory B.Cz. jest oddziałem tegoż Muzeum i mieści w sobie dwa działy: Księgozbiór Czartoryskich oraz Archiwum i Zbiór Rękopisów. Księgozbiór Czartoryskich, zwany też Działem Druków i Kartografii, mieści w sobie ok. 320 inkunabułów, 4,5 tys. starych druków XVI w., 32 tys. druków XVII-XVUI w., 110 tys. druków XIX i XX w., 3 tys. czasop., 3 tys. map i atlasów. Wśród inkunabułów znajdują się pierwsze druki krakowskie z oficyny Kaspra Strau-bego, najbogatszy w kraju zespół druków hiszp. Stanisława Polaka, liczne druki oficyn wł. i niem. Wśród XVI-wiecznych poloników, obok bogatego zbioru druków z typografii krakowskich, B.Cz. posiada norymberski pierwodruk dzieła Kopernika De revolutionibus z 1543 w oryginalnej oprawie z bibl. Zygmunta Augusta. Z druków nowszych zasługuje szczególnie na uwagę zbiór muzykaliów i druków ulotnych XIX w. Zespół czasop. zawiera m. in. komplet "Czasu" oraz bogato prezentowane czasop. poznańskie, lwowskie, emigracyjne. Kartografia zawiera mapy i atlasy z XVI-XVIII w. o dużej wartości historycznej i zabytkowej, w tym też egz. unikatowe. Wiele książek posiada oryginalne oprawy z epoki, dużo ozdobionych jest pięknymi oprawami herbowymi Czartoryskich i in. Archiwum i Zbiór Rękopisów, zwany też Działem Rękopisów, zawiera ok. 12 tys. poz., w tym wiele jednostek liczących setki dokumentów, i ok. 1350 dyplomów pergaminowych. Rpsy z X (Kodeks wizygocki) XX w. zawierają unikatowe! bogate materiały do różnych dziedzin historii politycznej, gospodarczej, wojskowości, historii nauki, oświaty, sztuki i kultury Polski oraz innych krajów. Znajdują się tu m. in. bogate materiały źródłowe do okresu średniowiecza i renesansu, cenny zbiór rpsów iluminowanych, część archiwum koronnego Stanisława Augusta, Teki Naruszewicza, akta związane z działalnością Czartoryskich na arenie międzynar. w XIX w., zbiór autografów sławnych ludzi, w tym kilka listów Kopernika. Z zabytków klasy zerowej Dział Rękopisów posiada jedyny zachowany autograf Kronik Jana Długosza, iluminowany Złoty kodeks pułtuski z XI w. oraz iluminowany Pontyfikał Erazma Ciołka z pocz. XVI w* Zbiory biblioteczne powiększają się rocznie drogą zakupów i darów o ok. 800 książek z wydawnictw krajowych i zagranicznych, nabywanych głównie w celu uzupełniania tematyk starego zasobu zbiorów. Ze zbiorów B. Cz. korzysta rocznie w czytelni o 30 miejscach przeciętnie 4 tys. osób, którym udostępnia się ok. 12 tys. obiektów. Czytelnicy rekrutują się ze studentów i pracowników naukowych, głównie humanistycznych dziedzin wiedzy, tak krajowychjak i zagranicznych. Na podstawie materiałów B.Cz. zgłaszanych jest rocznie ok. 200 tematów prac naukowych w Polsce i za granicą. Służbę informacyjną i szkoleniową dla słuchaczy szkół wyższych pełni się w zakresie własnych zbio-
Biblioteka Gdańska Polskiej Akademii Nauk
34
rów. Ze względu na archiwalny charakter B.Cz. materiały wypożycza się jedynie do bibl. muzealnych, uniwersyteckich i Polskiej Akademii Nauk, przy czym rpsów i starych druków nie przesyła się pocztą. Materiały archiwalne i stare druki są od kilku lat systematycznie mikrofilmowane; obecnie B.Cz. posiada ponad 4 tys. mikrofilmów i wypożycza je korzystającym zamiast oryginałów. W zakresie informacji o własnych zbiorach Dział Druków B.Cz. przygotował kartkowe katalogi alfabetyczne z bogato rozbudowanymi odsyłaczami przedmiotowymi: inkunabułów, druków XVI w. (cimelia), czasop., kartografii i ogólny druków. W Dziale Rękopisów B.Cz. istnieją katalogi: J. Korzeniowski i S. Kutrzeba: Catalogus manuscriptorum Musei Principum Czarto-ryski Cracoviemis, Kraków 1887-1913; inwentarz maszynowy z indeksem kartkowym i inwentarze rękopiśmienne do reszty zbiorów; w przygotowaniu do druku jest katalog dyplomów perg. do 1506.
K. Buczek: Z przeszłości Biblioteki Muzeum XX Czarloryskich. "Przegląd Biblioteczny" 1936 z. 4. - K. Buczek: Z dziejów polskiej archiwistyki prywatnej {Archiwa XX Czartoryskich). W: Studia historyczne ku czci St. Kutrzeby. Kraków 1938. A. Kopff: Muzeum Narodowe w Krakowie. Historia i Zbiory. Kraków 1962.
W. Sz.
Biblioteka Gdańska Polskiej Akademii Nauk powstała w 1955 na skutek przejęcia przez Polską Akademię Nauk działu naukowego Bibl. Miejskiej w Gdańsku. B.G. jako Bibl. Rady Miejskiej w Gdańsku istniała od 1596. Jej pierwotny zasób stanowiły: humanistyczny księgozbiór wł. uczonego Jana Bernarda Bonifacio markiza Orii oraz dawny księgozbiór franciszkańskiego klasztoru w Gdańsku. Umieszczona początkowo w pofranciszkańskim budynku Gdańskiego Gimnazjum służyła przede wszystkim profesorom i uczącej się młodzieży. Najstarszy jej regulamin pochodzi z 1686. W 1819 została przeniesiona do budynku kościoła Św. Jakuba, a od 1905 siedzibą jej jest własny budynek, przy ul. Wałowej. Zbiory jej obejmowały głównie dzieła z zakresu historii, prawa, teologii. W skład B.G. weszła większość licznych księgozbiorów gdańskich uczonych w. XV-XIX. Działania II wojny światowej tylko nieznacznie uszkodziły budynek B.G., natomiast najcenniejsze jej zbiory (wywiezione z końcem wojny do Malborka i Pelplina) uległy rozproszeniu i poniosły znaczne straty. Przejęta przez władze poi. w 1945, B.G. była początkowo Bibl. Miejską, pełniąc rolę publ. bibl. oświatowej z wyodrębnionym działem naukowym. Od 1955 jest jedną z pięciu bibl. samodzielnych Polskiej Akademii Nauk; kierował nią od początku Marian Pelczar, od 1973 dyrektorem jest Edmund Kotarski. B. G. posiada 7 działów: Gromadzenia i Uzupełniania Zbiorów, Udostępniania i Magazynów, Informacyjno-Dokumentacyjny, Opracowania Druków Zwartych, Administracyjno--Gospodarczy, Pracownię Introligatorsko-Konser-watorską, Pracownię Reprograficzną. Stan zbiorów B.G. wynosił na koniec 1974 łącznie 515 tys. poz., z czego druków zwartych nowych 387,5 tys. t, czasop. 41 tys. wol., zbiorów specjalnych 86,4 tys. poz. (w tym starych druków 54 tys. t., rpsów 4 tys. wol., kartografii 5,5 tys. jedn., grafiki 7,6, ekslibrisów 10,2 tys., zbiorów fotograficznych 2,7, dokumentów
życia społecznego 750, numizmatyki 1,6). B.G. gromadzi literaturę naukową z zakresu nauk społecznych. Obejmuje przede wszystkim dzieła dotyczące Gdańska, Pomorza Gdańskiego oraz stosunku Polski do spraw morskich i jest w tej dziedzinie jedyną tego rodzaju bibl. w Polsce. Gromadzi również ogólną literaturę naukową humanistyczną i społeczną dla użytku pracowników nauki woj. gdańskiego i in. woj. nadmorskich oraz literaturę dotyczącą krajów basenu Morza Bałtyckiego. Szczególne znaczenie mają zbiory rpsów, starych druków, grafiki, kartografii, numizmatyki. Wśród rpsów znajdują się przede wszystkim liczne miscellanea historyczne, zawierające materiały źródłowe do dziejów Gdańska, szereg rpsów pergaminowych (najstarszy z przełomu w. X i XI), kilkanaście orientalnych, wśród nich rps na liściach palmowych, bogate materiały do dziejów Polonii Gdańska XIX i XX w., tabliczki woskowe z wyrokami sądu kom-tura krzyżackiego z 1. 1368-1416. Zbiór starych druków obejmuje 777 inkunabułów, bardzo liczne druki poi. XVI-XVIII w., prawie pełny zbiór druków gdańskich z XVI-XVIII w., wśród nich dużą ilość (ok. 3 tys.) druków nie znanych Bibliografii Estrei-chera, liczne unikaty w skali światowej (włoskie druki muzyczne z XVI w.). Zbiór kartograficzny posiada szereg cennych atlasów z XVII i XVIII w., wiele map odnoszących się do Pomorza, plany Gdańska, atlasy morskie. Zbiór grafiki obejmuje niemal pełny komplet sztychów Gdańska i jego zabytków; sztychy postaci historycznych gdańszczan i Polaków, rytowane przez gdańskich sztycharzy, kilka oryginalnych płyt miedziorytów z XVIII w. oraz 4 płyty (Jeremiasza Falcka i Wilhelma Hondiusza) z XVII w., bogaty zbiór ekslibrisów (ok. 10 tys. szt.). Zbiór numizmatyczny posiada prawie pełny komplet monet bitych przez miasto Gdańsk w 1. 1454-1792, zbiór monet i banknotów Wolnego Miasta Gdańska, zbiór medali gdańskich XVII-XIX w. B.G. gromadzi w odbitkach fotomechanicznych wszelkie gedanensia rękopiśmienne, drukowane, graficzne, kartograficzne ze zbiorów innych, tak krajowych, jak zagranicznych; posiada (w mikrofilmach) niemal pełny komplet korespondencji Jana Heweliusza, astronoma gdańskiego XVII w. Orientację w zbiorach umożliwiają katalogi: alfabetyczny, przedmiotowy analityczny oraz (dla zasobów sprzed 1945) systematyczny, jak również szereg kartotek specjalnych. Ilość odwiedzin w czytelni wynosiła w 1974 26 tys., w wypożyczalni 35,6 tys., stałych czytelników 6,8 tys. B.G. prowadzi od 1947 działalność wydawniczą, w 1. 1958-61 wspólnie z Gdańskim Towarzystwem Naukowym, od 1962 samodzielną. Liczba publikacji wynosi 46. Na uwagę zasługuje Katalog inkunabułów Biblioteki Gdańskiej (1954, 1967). Organem B.G. jest rocz. "Libri Gedanenses". B.G. prowadzi własne prace naukowe, indywidualne i zespołowe. Są to prace: nad bibliogr. Pomorza Gdańskiego (wydano drukiem 12 zesz. za 1. 1961-72); bibliogr. druków poi. nie znanych Bibliografii Estreichera (wydano 2 zesz. obejmujące 403 poz.); nad działalnością J. Heweliusza; dotyczące dziejów książki w Gdańsku w dawnych wiekach; nad szkolnictwem poi. i kulturą poi. w Gdańsku w okresie Wolnego Miasta Gdańska.
H. Jędrzejowska, M. Pelczarowa: Katalog inkunabułów Biblioteki Miejskiej w Gdańsku. Cz. 1. Gdańsk 1954. - M. Pel-
35
Biblioteka Główna Politechniki Warszawskiej
czar: Biblioteka Gdańska. Zarys dziejów. "Nauka Polska'* 1962 nr 4. H. Jędrzejowska, M. Pelczarowa: Katalog inkunabułów Biblioteki Gdańskiej Polskiej Akademii Nauk. Cz. 2. Gdańsk 1967: "Libri Gedanenses" 1968, 1970, 1973.
M. P.
Biblioteka Główna Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, zał. 1919, powstała równocześnie z uczelnią (wówczas Akademia Górnicza). Zaczątkiem jej była "Czytelnia Słuchaczów". W pierwszym okresie do 1939 zbiory jej liczyły ok. 20 tys. wol. Podczas okupacji księgozbiór został zabezpieczony w Bibl. Jagiellońskiej i dzięki opiece bibliotekarki Anny Langie przetrwał i powrócił na swoje miejsce w AG po zakończeniu wojny. W 1945 B.G. AGH posiadała ok. 15 tys. wol., od 1949 nastąpił gwałtowny wzrost zbiorów, które w 1959 wynosiły 130 tys. jedn. Długoletnim jej dyrektorem (1949-72) był Władysław Pia-secki, któremu zawdzięcza swój znaczny rozwój. Od 1972 dyrektorem jest Marian Górkiewicz. W 1966 B.G. AGH otrzymała nowy budynek, pierwszy w Polsce Ludowej odrębny gmach biblioteczny uczelni technicznej; jest on przykładem pierwszego w środkowej i wschodniej Europie budownictwa modularnego. Według struktury organizacyjnej B.G. AGH składa się z oddziałów: Gromadzenia i Uzupełniania Zbiorów, Opracowania Druków Zwartych, Klasyfikacji Rzeczowej Czasopism, Udostępniania z Sekcjami Czytelń, Wypożyczania Miejscowego i Zamiejscowego, Wypożyczania Międzybibliotecznego, Samodzielnej Sekcji Magazynów i Konserwacji Zbiorów oraz Sekcji Bibliotek Instytutowych, Zbiorów Specjalnych (w ramach którego opracowuje się i udostępnia normy, patenty, katalogi firmowe, zbiory kartograficzne, płyty, rpsy) oraz Informacji Naukowej z Sekcją Dokumentacji. W związku z reorganizacją uczelni scalono 97 bibl. zakładowych w 30 instytutowych, obsadzając je sukcesywnie etatami bibliotekarskimi. W B.G. AGH działa pracownia reprograficzna, sporządzająca mikrofilmy, fotokopie, kserokopie i diapozytywy. Główny kierunek kompletowania zbiorów: matematyka, chemia i przemysł chemiczny, geologia i nauki o ziemi, górnictwo, metalurgia, odlewnictwo, geodezja, maszynoznawstwo, elektrotechnika, elektronika, automatyka, bibliotekarstwo i bibliotekoznawstwo. Specjalną uwagę przywiązuje się do gromadzenia dzieł informacyjnych, encyklopedii, bibliogr., słowników językowych i specjalnych. Do zbiorów B.G. wszedł ponadto księgozbiór Stadmullerów, obejmujący ponad 1 tys. t. z zakresu słownictwa technicznego. Stan zbiorów 31 XII 1974: wydawnictwa zwarte 217,1 tys. wol., czasop. 63,7 tys. wol., zbiory specjalne 428,8 tys. wol., w tym stare druki 60 wol., rpsy 2,8 tys. jedn., kartografia, 2,1 tys., patenty i normy 402,4 tys., katalogi firmowe 2,8 tys., mikrofilmy 179, materiały fonograficzne 439, grafika 56. B.G. AGH jest bibl. otwartą, największą liczbę użytkowników stanowią pracownicy i studenci AGH. Odwiedzin w B.G. AGH w 1974 było 173,3 tys., wypożyczono 127,3 tys. wol., udostępniono w czytelni 410,9 tys. wol. B.G. AGH posiada liczne katalogi alfabetyczne i rzeczowe (druków zwartych powojennych wg UKD) dla wszystkich typów zbiorów specjalnych oraz dla księgozbioru Informacji Naukowej, a także krzyżowy zbiorów kartograficznych i katalogów firmowych. Drukowany Katalog czasopism Biblioteki Głównej i bibliotek zakładowych
Akademii Górniczo-Hutniczej, ukazał się w 1966. B.G. AGH posiada kartotekę dokumentacyjną wydawaną przez IINTE, tematycznie pokrywającą się z kierunkiem kompletowania zbiorów. Oddział Informacji Naukowej posiada kilka kartotek zagad-nieniowych. B.G. AGH urządza prócz miesięcznych wystaw nowych nabytków także wystawy tematyczne. Od szeregu lat prowadzi praktyki wakacyjne dla studentów bibliotekoznawstwa. Od kilku lat trwa szkolenie użytkowników poprzez wykłady z zakresu informacji naukowej dla studentów. B.G. AGH wydaje własne publikacje, m. in. ukazały się M. Górkiewicza Bibliografia publikacji pracowników Akademii Górniczo-Hutniczej z lat 1919-1958 (Kraków 1960), ...z lat 1959-1967 (Kraków 1969); W. Piaseckiego Zwięzły wstęp do bibliotekoznawstwa (Kraków 1968); A. Kleczkowskiego Warsztat pracy naukowca a służba informacyjna w bibliotece szkoły wyższej (Kraków 1967); A. Pankowicza Mała poligrafia jako środek uwielokrotnienia informacji (Kraków 1966). Bibl. wydaje kwartalnie "Wykaz Nabytków Literatury Zagranicznej".
M. Górkiewicz: Projekt Biblioteki Akademii Górniczo-Hutniczej (głos użytkownika). W: Budownictwo biblioteczne. Materiały seminarium w Kazimierzu nad Wisłą 28-30 maja 1962. Warszawa 1964. Z. Olszakowski: Biblioteka Główna Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. "Architektura" 1967 nr 1. W. Piasecki: Das erste "modular" Bibłiotheksgebaude in Polen. "Zentralblatt fur Bibliothekswesen" 1967 nr 9. J. Samujlło iin.: Z dziejów Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie w łatach 1919-1967. Kraków 1970.
W. P.
Biblioteka Główna Politechniki Warszawskiej powstała z resztek Bibl. Instytutu Politechnicznego im. cara Mikołaja II przejętych od okupanta niem. w 1915. Oddana do użytku w 1916, liczyła ponad 30 tys. wol. W 1939 osiągnęła ok. 80 tys. wol. i otrzymywała 516 tyt. czasop. bieżących. W czasie powstania warszawskiego w 1944 zbiory i lokal B.G. w gmachu głównym PW uległy niemal całkowitemu zniszczeniu. W 1945 wydobyto z gruzów 3,8 tys. wol. i umieszczono w gmachu Mechaniki, a następnie przeniesiono do Bibl. Wydziału Architektury. W 1955 B.G. wróciła do gmachu głównego PW. B.G. PW składa się z następujących oddziałów: Gromadzenia i Uzupełniania Zbiorów, Opracowania Druków Zwartych i Zbiorów Specjalnych, Opracowania Wydawnictw Ciągłych, Katalogowania Rzeczowego Zbiorów, Magazynów i Konserwacji Zbiorów, Udostępniania Zbiorów, Prac Organizacyjno-Naukowych i Dydaktycznych, Informacji Naukowej, Ośrodka Informacji Chemicznej, Bibl. Zakładowych, Filii Bibl. Głównej dla Wydziałów Mechanicznych PW, Pracowni Repro-graficznej oraz Samodzielnej Sekcji Administracji. B.G. sprawuje nadzór nad 69 bibl. zakładowymi (wydziałowymi i instytutowymi). Dyrektorzy: do 1947 Czesław Gutry, Irena Kurowska, do 1971 Stefan Gniazdowski, ostatnio Edward Domański. Księgozbiór B.G. w 1974 liczył 172 tys. wol. druków zwartych, 43 tys. wol. ciągłych oraz 30 tys. jedn. zbiorów specjalnych. B.G. PW gromadzi księgozbiór z dziedzin objętych programem nauczania na wydziałach: Architektury, Chemicznym, Elektroniki, Elektrycznym, Geodezji i Kartografii, Inżynierii Lądowej, Inżynierii Sanitarnej i Wodnej, Samochodów, Maszyn Roboczych, Mechanicznym, Energetyki i Lotnictwa, Mechanicznym Technologicznym, Mechaniki Precy-
Biblioteka Główna SGGW'AR
36
zyjnej oraz instytutów międzywydziałowych: Matematyki, Fizyki i Nauk Ekonomiczno-Społecznych. Korzysta z niego 16 tys. czytelników, którym udostępnia się w czytelniach i wypożyczalniach łącznie 250 tys. wol. i zesz. książek i czasop. rocznie. B.G. PW wydaje "Tygodniowy Przegląd Nabytków" i biuletyny informacyjne: półroczny "Wykaz Nabytków", roczny "Spis Tytułów Czasopism i Innych Wydawnictw Ciągłych" oraz "Bibliografię Adnoto-waną Prac Doktorskich i Habilitacyjnych". .. Ś
Politechnika Warszawska 1915-1925. "Biblioteka" 1925. - Dziesięciolecie Politechniki Warszawskiej w Polsce Ludowej 1945-1955. Tamże 1956. - Politechnika Warszawska 1915-1965. Tamże 1965.
E. Kos.
Biblioteka Główna Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego Akademii Rolniczej w Warszawie. W okresie międzywojennym B.G. służyła trzywy-działowej SGGW. Jej zbiory z 5 tys. wol. w 1918 wzrosły do 42 tys. wol. w 1939. Były to zbiory gromadzone drogą zakupów i cennych, choć nie zawsze tematycznie odpowiednich darów. II wojna światowa dzięki odwadze i ofiarności pracowników naukowych SGGW i personelu B.G. nie wyrządziła większych szkód w zbiorach, toteż już w maju 1945, po uruchomieniu uczelni, B.G. mogła rozpocząć swoją działalność. W Polsce Ludowej następuje dynamiczny rozwój zarówno uczelni, jak i B.G., która posiada już 5 oddziałów: Gromadzenia, Opracowania, Udostępniania, Informacji Naukowej i Bibliotek Zakładowych, tworzy międzywydziałową jednostkę tej uczelni i obejmuje opieką bibl. wydziałowe, zawierające razem w 1974 ok. 71 tys. wol., oraz bibl. ponad 40 instytutów i in. komórek organizacyjnych SGGW-AR, w Warszawie, o łącznych zbiorach 192 tys. wol. B.G. w ramach Komisji Koordynacyjnej Naukowych Bibliotek Rolniczych współpracuje w zakresie gromadzenia zbiorów i polityki bibliotecznej ze wszystkimi bibl. akademii rolniczych, z *Centralną Bibl. Rolniczą i Bibl. Instytutu Badawczego Leśnictwa oraz większością pozostałych bibl. rolniczych i leśnych. Dyrektorem B.G. od 1967 jest Tadeusz Marszałek.. Opracowane zbiory samej B.G. liczyły na koniec 1974 ok. 125 tys. wol. wydawnictw zwartych, 48 tys. wol. wydawnictw periodycznych i ciągłych oraz 18,5 tys. wol. druków specjalnych, na które przede wszystkim składa się prawie kompletny zbiór prac dyplomowych złożonych w SGGW-AR. B.G. gromadzi zbiory z zakresu dyscyplin wykładanych: rolnictwa (wraz z mechanizacją rolnictwa), ogrodnictwa, leśnictwa, weterynarii, zootechniki, technologii drewna, technologii żywności, melioracji wodnych, ekonomiki rolnictwa i pedagogiki. Posiada duże ciągi czasop. rolniczych o znaczeniu historycznym. B.G. obsługuje pracowników naukowych i studentów własnej uczelni, ale dostępna jest także dla innych osób zainteresowanych tematyką rolniczą. W 1974 (bez bibl. sieci) odnotowano 103 tys. odwiedzin czytelników, którym udostępniono na miejscu i wypożyczono 143 tys. wol. Osobny Oddział Informacji Naukowej B.G. prowadzi szereg prac dokumentacyjnych, gromadzi specjalny księgozbiór i kartoteki informacyjne, przygotowuje zestawy bibliograficzne, a także wy-
daje osobne publikacje w serii prac B.G. Ukazały się m. in.: A. Kurlandzka, B. Tuhan-Taurogiński: Bibliografia prac dyplomowych, kandydackich, doktorskich i habilitacyjnych złożonych w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego do roku 1958 włącznie. Cz. 1-2 1959-60. Wyd. 2: ...do roku 1963. 1966; Z. Śliwczyńska, K. Aumerowa: Bibliografia prac magisterskich, doktorskich i habilitacyjnych przyjętych w Szkole Główne* Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie w latach 1964-1970. T. 1-2. 1973; J. Gutow-ska: Wykaz czasopism zagranicznych otrzymywanych w 1960 r. przez biblioteki wyższych szkól rolniczych, Centralną Bibliotekę Rolniczą, Bibliotekę Instytutu Ekonomiki Rolnej oraz Bibliotekę Zakładu Dokumentacji i Informacji Naukowo-Technicznej Instytutu Badawczego Leśnictwa, (wykaz ten ukazuje się nadal co trzy lata); Z. Janowska, G. Czyżewicz: Bibliografia publikacji pracowników naukowych SGGW za lata 1961-1965. 1968. (od 1966 stała kontynuacja w poszczególnych seriach "Zeszytów Naukowych SGGW").
J. Hausbrandt: Biblioteka Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Jej rozwój, organizacja i stan obecny. Warszawa 1937. Z. Piotrowska: Pięćdziesięciolecie Biblioteki Głównej Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego. "Zeszyty Naukowe SGGW". Seria Historyczna 1969 z. 6.
Z. Piot.
Biblioteka Główna Uniwersytetu Gdańskiego, powołana Zarządzeniem Min. Oświaty i Szkolnictwa Wyższego z 9 IV 1970 w sprawie organizacji Uniw. Gdańskiego, powstała przez połączenie kilku bibl. wyższych szkół: Bibl. Głównej Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Sopocie obejmującej 105 tys. wol., Bibl. Głównej Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Gdańsku-Wrzeszczu o 125 tys. wol., Bibl. Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi WSP w Gdyni (filia Bibl. Głównej WSP) liczącej 16,5 tys. wol., Bibl. Wyższego Studium Nauczycielskiego w Gdańsku o 25 tys. wol. i Bibl. WSN w Gdańsku-Oliwie o 39 tys. wol. Ogółem B.G. UG przejęła od rozproszonych na terenie całego Trójmiasta wymienionych bibl. księgozbiór liczący ok. 310,5 tys. wol. i zorganizowała je na zasadzie filialnej. Siedzibą B.G. UG jest budynek w Sopocie, filie zaś znajdują się: nr 1 we Wrzeszczu, nr 2 w Gdyni, nr 3 w Oliwie i nr 4 w Gdańsku. Dyrektorem jest Zbigniew Binerowski. B. G. UG posiada sześć oddziałów: Gromadzenia i Uzupełniania Zbiorów z Sekcją Wydawnictw Zagranicznych, Opracowania Druków Zwartych, Czasopism, Udostępniania Zbiorów, Informacji Naukowej z Sekcją Dokumentacji oraz Magazynów i Konserwacji Zbiorów. Księgozbiór B.G. UG ma charakter ogólno-naukowy i dydaktyczny ze szczególnym uwzględnieniem dyscyplin reprezentowanych na Uniw. Gdańskim. Kompletuje literaturę poi. i zagraniczną z zakresu nauk ekonomicznych, ze specjalnym uwzględnieniem zagadnień gospodarki morskiej, humanistycznych, prawno-administracyjnych (w tym również prawa morskiego) oraz matematyczno-przyrodni-czych. Na uwagę zasługują zbiory dotyczące zagadnień morskich i regionu pomorskiego. Zbiory B.G. UG obejmowały z końcem 1974 łącznie 468 tys. wol., w tym czasop. ponad 81 tys. wol., zbiorów specjalnych (kartografia, grafika, stare druki, mikrofilmy, fotokopie, dokumenty fonograficzne, patenty) ok. 7,4 tys. jedn. W ciągu 1974 liczba odwiedzin wynosiła
37
Biblioteka Główna UMCS w Lublinie
120,5 tys., a udostępniono ponad 226,5 tys. wol. B.G. UG wydaje "Wykaz nabytków zagranicznych".
Z. B.
Biblioteka Główna Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu powstała 1 X 1919 jako Bibl. Wszechnicy Piastowskiej, a następnie Uniw. Poznańskiego, z zasobem 250 tys. wol. W pierwszych latach działalności B.G. UAM ustalono jej organizację, polszczono zbiory w dużej mierze dzięki darom towarzystw naukowych oraz Akademii Umiejętności; szkolone kadrę, ukierunkowano B.G. UAM jako warsztat piaey dla uczelni. W 1. 1927-39 usprawniono system katalogów i uporządkowano wpływ druków z egz. obowiązkowego oraz m. in. z przejmowania zabytkowych części księgozbiorów szkół średnich Wielkopolski. W chwili wybuchu II wojny światowej B.G. UAM liczyła 500 tys. wol. Straty poniesione przez B.G. w tej wojnie wynoszą ok. 100 tys. wol. W 1. 1946-52 odbudowano stary i wzniesiono nowy gmach biblioteczny, oraz zorganizowano działalność podstawową. W 1. 1945-49 B.G. UAM jako centrala dla woj. pomorskiego i poznańskiego prowadziła rewindykacje zbiorów własnych, zabezpieczanie zbiorów porzuconych i opuszczonych (także podworskich), rozdzielała je zakładom uczelni, jak i bibl. nowo powstałych uniwersytetów w Łodzi i Toruniu. W okresie powojennym dyrektorami B.G. UAM byli kolejno: Aleksander Birkenmajer, Stefan Vrtel-Wier-czyński, Zofia Kawecka, od czerwca 1958 Stanisław Kubiak. W 1. 60-tych zorganizowano sieć bibl. zakładowych uczelni (w tym sieć bibl. wydziałowych z własnymi czytelniami), rozszerzono wymianę międzynarodową. Uruchomiono pięć filii B.G. UAM w domach studenckich, zorganizowano w budynku głównym poza trzema czytelniami ogólnymi dwie specjalistyczne: Zbiorów Specjalnych oraz Zbiorów Prawno-Ekonomicznych, a w Coli. Chemicum Czytelnię Czasopism Chemicznych. Działalność podstawowa B.G. UAM zorganizowana jest w 17 komórkach. Są to oddziały: Gromadzenia i Uzupełniania Zbiorów, Opracowania Druków Zwartych Nowych, Opracowania Wydawnictw Ciągłych Nowych, Katalogowania Rzeczowego, Magazynów i Konserwacji Zbiorów, Katalogów, Udostępniania Zbiorów, Informacji Naukowej, Prac Naukowych Organizacji Naukowych i Dydaktycznych, Bibl. Zakładowych, Zbiorów Specjalnych, Starych Druków oraz pracownie Reprograficzna, Konserwatorska, Ochrony Książki, Pamiętnikarska i Bibliografii Regionalnej; sprawy administracyjne należą do Sekcji Administracyjno-Gospodarczej. W 1974 B.G. UAM liczyła 1,7 min wol. w zbiorze głównym, 1 min wol. w 59 bibl. zakładowych łącznie 2,7 min wol. W 1967 zlokalizowano przy B.G. UAM dwuletnie Studium Bibliotekoznawstwa Międzywydziałowe, w 1968 także Podyplomowe. Z dniem 1 X 1972 utworzono przy UAM w Poznaniu Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej. Zlokalizowany przy B.G. UAM Instytut objął: dwa Studia uruchomione poprzednio, nowo utworzone Studium Stacjonarne Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej oraz od r. akad. 1973/74 Studium Zaoczne tych dziedzin. Zajęcia prowadzą także pracownicy B.G. UAM. Dla słuchaczy uczelni B.G. prowadzi programowe przysposobienie biblioteczne dla studentów
I roku oraz od 1 II1972 zajęcia z informacji naukowej dla III lat studiów. Dokumentacja prac uczelni prowadzona przez B.G. UAM obejmuje: plany badań naukowych, zakończone prace naukowo-badawcze oraz sprawozdania z wyjazdów zagranicznych. W ramach rozszerzającego się coraz bardziej zakresu prac oddziału informacji naukowej podejmuje się próby stosowania różnych form informacji ekspresowej dla uczelni. B.G. UAM wydawała w 1. 1960-70 w "Zeszytach Naukowych UAM" własny periodyk "Biblioteka" (ogółem wyszło 9 zesz.) oraz "Prace Biblioteki Głównej UAM", w których pracownicy B.G. publikowali swe prace naukowo-badawcze.
S. Wierczyński: Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu 1919--1929. W: Biblioteki wielkopolskie i pomorskie. Poznań 1929. -J. Baumgart: Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu w latach 1927-1937. "Przegląd Biblioteczny" 1938 z. 1. - S. Kubiak: Biblioteka Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu 1919-1966. Poznań 1967.
W. Paw.
Biblioteka Główna Uniwersytetu Marii Curie-Sklo-dowskiej w Lublinie początki swe wiąże z tworzeniem Uniw. Marii Curie-Skłodowskiej na mocy dekretu PKWN z 23 X 1944. Zorganizowanie wydziałów Prawa i Humanistycznego, wyodrębnienie się Akademii Medycznej i Wyższej Szkoły Rolniczej ukształtowały ostatecznie obecny profil zbiorów. Księgozbiór początkowo medyczny i matematyczno-przy-rodniczy ewoluował ku uniwersalnemu i szybko się rozrastał, w dużej mierze też dzięki prawu do egz. obowiązkowego (od 1954). Pierwszą czytelnię uruchomiono pod koniec 1946. B.G. UMCS pracowała w rozproszeniu w wielu punktach miasta, dopiero w 1968 otrzymała gmach (tzw. Bibl. Międzyuczelnianej) w dzielnicy akademickiej, przejściowo użytkowany wspólnie z bibl. WSR i Wyższej Szkoły Inżynierskiej. B.G. UMCS posiada 11 oddziałów: Gromadzenia i Uzupełniania Zbiorów, Opracowania Druków Zwartych Nowych, Opracowania Wydawnictw Ciągłych Nowych, Magazynów i Konserwacji Zbiorów, Katalogów, Udostępniania Zbiorów (z Sekcją Czytelń), Informacji Naukowej (z Sekcją Informacji Patentowej), Prac Naukowych, Organizacyjno-Naukowych i Dydaktycznych, Bibl. Zakładowych, Zbiorów Specjalnych oraz Pracownię Reprograficzna. Pierwszym kierownikiem B.G. UMCS był Władysław Skoczyłaś (1946-51); późniejsi dyrektorzy to Tadeusz Smółka (1952-70) i Jan Gurba (od 1970). Zgromadzone zbiory na koniec 1974 wynosiły 791,2 tys. wol., w tym książek 351,6 tys. wol., czasop. 161,2 tys. wol., starych druków 16,5 tys. wol., rpsów 1,3 tys. jedn., kartografii 4,7 tys. jedn., nut 7,8 tys., grafiki 8,8 tys., mikrofilmów i fotokopii 1 tys., dokumentów fonograficznych 1,8 tys., opisów patentowych 236,5 tys. Zbiory kompletowane dla potrzeb nauk reprezentowanych na Uniw. Marii Curie-Skłodowskiej obejmują poz. z zakresu matematycz-no-przyrodniczego i humanistycznego. Wśród nich na uwagę zasługują: specjalistyczna bibl. prof. Konstantego Strawińskiego z zakresu entomologii oraz Australian Encyclopaedia; w starych drukach zebrane przez Gerharda Erdmana Petriego z Żarów polonica, pomeranica, silesiaca i lusatica, dzieła uczonych z XVI w.s Jana z Głogowa i Michała z Wrocławia, najstarsze druki oficyn poi.: wrocław-
Biblioteka Głównego Urzędu Statystycznego
38
skie, warszawskie, krakowskie, gdańskie, z druków królewieckich Kalendarz pruski polski nie znany Estreicherowi; wśród druków obcych inkunabuły: dzieło Hugona de Prato Florido Sermones domi-nicales... z XV w., dzieła XVI- i XVH-wiecznych przyrodników z oficyn Plantina i Elzewirów, dzieła humanistów od czasów Odrodzenia do końca XVIII w., druki paryskie z oficyn Estiennów i Di-dotów; z rpsów najstarszy z nich w jęz. poi.: przekład z XVI w. Slatmu Wielkiego Księstwa Litewskiego, ze zbiorów XIX-wiecznych listy m. in. M. Ko-nopnickiej, J. I. Kraszewskiego i H. Sienkiewicza. B.G. UMCS ma powiązania organizacyjne z bibl. Akademii Rolniczej i WSI, z którymi wspólnie użytkuje czytelnie matematyczno-przyrodniczą i cza-sop., tylko humanistyczna jest całkowicie w jej gestii. W czytelniach (185 miejsc) zanotowano w 1974 101,4 tys. odwiedzin, 206,2 tys. udostępnionych wol. i 28,8 tys. wypożyczeń. Wypożyczeń międzybibliotecznych własnych było 1,2, obcych 2,6 tys. Ogółem B.G. UMCS udostępniła 238,8 tys. wol. Z prac reprograficznych wykonano 135,4 tys. klatek mikrofilmowych, 124,5 tys. fotokopii i 11,8 tys. kserokopii. B.G. UMCS prowadzi katalogi: alfabetyczny, przedmiotowy druków poi. po 1955, systematyczny, czasop., wydawnictw seryjnych, centralny bibl. zakładowych oraz specjalistyczne w oddziałach. Jako bibl. nadrzędna sprawuje nadzór nad bibl. zakładowymi i instytutowymi, które łącznie w 1974 liczyły 486 tys. wol. Funkcje B.G. UMCS oprócz zasadniczych (gromadzenia i udostępniania) obejmują informację naukową, działalność dydaktyczną, prace reprograficzne oraz wydawniczą. Wydaje "Biuletyn B.G. UMCS" oraz ,,Sprawozdania z działalności B.G. UMCS".
T. Witkowski: Biblioteka Międzyuczelniana w Lublinie. "Architektura" 1965 nr 10. J. Malarczyk: Powstanie i organizacja Uniwersytetu Marii Curie-Sklodowskiej w świetle źródeł. Lublin 1968. Sprawozdanie z działalności Uniwersytetu Marii Curie--Skłodowskiej w roku akademickim 1967/68. Lublin 1968.
S.P.
Biblioteka Głównego Urzędu Statystycznego zob. Centralna Biblioteka Statystyczna.
Biblioteka im. Zielińskich Towarzystwa Naukowego Płockiego powstała w 1820 jako placówka zał. w tymże roku Tow. Naukowego przy Szkole Woj. Płockiej; nosiła wtedy nazwę Bibl. Publ. i Szkolna Woj. Płockiego. W 1830 pod zarządem Kajetana Morykoniego, sekretarza Tow. i rektora Szkoły, liczyła ok. 7 tys. wol. Po dłuższej przerwie, spowodowanej klęską powstania listopadowego, odrodzone w 1907 Tow. Naukowe Płockie reaktywowało swoją bibl., która otrzymała imię Zielińskich dla uczczenia bardzo cennego daru tej rodziny bibl. zgromadzonej przez Gustawa Zielińskiego i jego syna Józefa, liczącej ponad 15 tys. wol. Inne znaczniejsze dary stanowiły księgozbiory Ludwika Kunkla, Władysława Smoleńskiego, Ludwika Krzywickiego (część) i Aleksandra Macieszy. B.Z. posiada również ocalałą część księgozbioru dawnej Bibl. Publ. i Szkolnej Woj. Płockiego. Duże zasługi dla rozwoju B.Z. położyli: prezes Tow. A. Maciesza, Stefan Rutski, dyrektor B.Z. w okresie międzywojennym, oraz Halina Rutska, bibliotekarka i kustoszka. W 1938 zbiory liczyły ponad 70 tys. wol. W czasie II wojny
światowej B.Z. ocalała. Jest nadal placówką Tow. Naukowego Płockiego, mieści się w zabytkowej jtgo siedzibie przy pl. Narutowicza 8, w 1972 otrzymała dodatkowo budynek przy pl. Narutowicza 2, W 1. 1953-61 dyrektorem B.Z. był Czesław Gutry, który położył duże zasługi przy jej porządkowaniu i reorganizacji. Od 1962 dyrektorem jest Stanisław Kosf\necki. W B.Z. są następujące działy: Uzupełniania Zbiorów, Druków Zwartych Nowszych, Czasop ism, Zbiorów Specjalnych, Konserwacji oraz Udostępniania Zbiorów. W końcu 1974 B.Z. liczyła ok. 91 tys. wol. druków zwartych nowych, 13 tys. starych druków, 31,5 tys. czasop., 569 rpsów, 584 jedn. kartografii i 149 grafiki, razem ok. 136,5 tys. wol. zbiorów opracowanych i ok. 6,8 tys. zbiorów nie opracowanych, zbiorów wszystkich ok. 143,5 tys. wol. B.Z. ma charakter ogólnonaukowy ze znaczną przewagą humanistyki. Zawiera zbiory przede wszystkim w jęz. poi. oraz liczne druki w jęz.: fr., ros., niem., ang. i łac. Specjalnością są zbiory regionalne, dotyczące Płocka i Mazowsza Płockiego. Do ciekawszych poz. należą: karta z IX lub X w. z łac. tekstem z biblijnej Księgi Mądrości, przywileje z podpisami królów poi. oraz autografy wybitnych ludzi, m. in. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Tadeusza Kościuszki, cykl sztychów Goyi "Caprichos", 47 inkunabułów, Statut haskiego (pergaminowy) z 1506, pierwsze wyd. Kopernika De revolutionibus..., Historia żałosna... o Franciszku Spierze z 1550 (unikat), rzadkie druki z okresu Sejmu Czteroletniego itp. Drogą darów i zakupów przybywa rocznie 3-4 tys. wol. Wśród katalogów jest godny uwagi związany ze specjalnością B.Z. katalog przedmiotowy Płocka i regionu Mazowsza Płockiego. B.Z. otrzymała status bibl. naukowej, ma charakter prezencyjny, rocznie notuje ok. 12 tys. odwiedzin czytelników i ok. 34 tys. udostępnionych poz. Odwiedzają ją też goście z kraju i zagranicy (ok. 150 wizyt, ok. 2.5 tys. osób). B.Z. prowadzi wypożyczalnię międzybiblioteczną, udziela informacji bibliotecznych i bibliograficznych. Pracownicy jej biorą czynny udział w działalności Tow. Naukowego Płockiego, publikując m. in. swe prace i artykuły w jego wydawnictwach, zwłaszcza na tematy związane z ich pracą zawodową i ze zbiorami B.Z. Sprawozdania z działalności B.Z. ukazują się w drukowanym wydawnictwie Tow. pt. "Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Naukowego Płockiego w roku.."
Towarzystwo Naukowe Płockie 1820-1810 - 1907-1957. Płock 1957. - H. Kostanecka: Biblioteka Gustawa Zielińskiego w Skępem. "Roczniki Biblioteczne" 1962. M. Kieffer-Ko-stanecka: Biblioteka im. Zielińskich w Płocku i jej starodruki w świetle zapisków, ekslibrisów i pieczątek. "Przegląd Biblioteczny" 1968 z. 3/4. - Dziesięć wieków Płocka. Płock 1969.
M. K.-K.
Biblioteka Jagiellońska w Krakowie należy do najstarszych bibl. naukowych w Europie. Powstała równocześnie z Uniw. krakowskim, zał. w 1364 i odnowionym w 1400. Oddzielne bibl. przy poszczególnych wydziałach i kolegiach połączyły się z czasem w jeden organizm biblioteczny jako ogólno-uniwersytecka bibl. główna o charakterze bibl. publ. Centralizacja ta nastąpiła z polecenia Komisji Edukacji Narodowej w ramach reformy Akademii Krakowskiej (1777-80), przeprowadzonej przez Hugona Kołłątaja. Zbiory umieszczono w Collegium Maius,
39
Biblioteka Jagiellońska
gdzie już od XVI w. coraz większe znaczenie zyskiwały bogate księgozbiory kolegiów artystów i teologów. W ciągu XIX w. B.J. zajęła cały budynek, a z początku XX w. także sąsiedni gmach Collegium Nowodworskiego. Nazwa B.J. przyjęła się w ciągu 2 poł. XIX w., oficjalnie jest używana od chwili odzyskania niepodległości państw, w 1918. Zbiory B.J. mieszczą się w.gmachu wybudowanym w 1. 1931-39 przez architekta Wacława Krzyżanowskiego i rozbudowanym w 1. 1961-63 przez architekta Jerzego Wierz-bickiego. Dalszą rozbudowę planuje się na 1. 1976-78. B.J. jest jednostką organizacyjną UJ. Dyrektor, który nią kieruje, sprawuje również nadzór nad działalnością bibl. instytutowych i zakładowych UJ. W okresie powojennym stanowisko to zajmowali: Edward Kuntze do 1947, Aleksander Birkenmajer 1947-51, Julian Przyboś 1951-55; Jan Baumgart 1955-74, od 1 X 1974 Władysław Serczyk. Organem opiniodawczym dla spraw bibliotecznych na Uniw. jest Rektorska Komisja Biblioteczna. B.J. posiada 16 oddziałów: Gromadzenia i Uzupełniania Zbiorów; Opracowania Druków Zwartych Nowych; Opracowania Wydawnictw Ciągłych Nowych (czasop.); Katalogowania Rzeczowego Zbiorów; Magazynów i Kon-seiwacji Zbiorów; Katalogów; Udostępniania Zbiorów; Informacji Naukowej; Prac Naukowych; Orga-nizacyjno-Naukowych i Dydaktycznych; Bibliotek Instytutowych i Zakładowych UJ; Rękopisów; Starych Druków; Zbiorów Graficznych; Zbiorów Kartograficznych; Zbiorów Muzycznych; Dokumentów Życia Społecznego oraz Pracownię Konserwatorską; Pracownię Fototechniczną i Sekcję Administracyjną. W dniu 31 XII 1974 zbiory B.J. liczyły 1,818 tys. wol. materiałów bibliotecznych, w tym 996 tys. książek, 310,5 tys. czasop., 14,9 tys. rpsów, 95,3 tys. starych druków (w tym 3,4 tys. inkunabułów), 33,7 tys. zbiorów graficznych, 9,4 tys. zbiorów kartograficznych, 29,4 tys. zbiorów muzycznych, 3,7 tys. mikrofilmów, 326 tys. dokumentów życia społecznego. 40 bibl. instytutów i zakładów UJ posiadało 858,9 tys. wol., w tym 688,6 tys. książek, 106,6 tys. czasop. i 63,5 tys. zbiorów specjalnych. B.J. posiada prawo do egz. obowiązkowego wydawnictw krajowych, a od 1969 otrzymuje drugi egz., archiwalny. Wymianę prowadzi z 300 instytucjami wielu krajów. Liczba tyt. czasop. bieżących wynosi 5,5 tys., z tego 2,2 tys. zagranicznych. Liczba tyt. czasop. bibl. i instytutów UJ wynosi 2,2 tys., z tego zagranicznych 1,2 tys. B.J. kompletuje piśmiennictwo poi. do 1800, całokształt bieżącej produkcji piśmiennictwa poi., literaturę zagraniczną z zakresu nauk reprezentowanych na UJ. Księgozbiór ma charakter ogólnonaukowy z przewagą nauk społecznych oraz matematyczno-przyrodniczych. Dziedziny specjalizacji: historia kultury średniowiecza i renesansu, antyk, filologia romańska, kultura umysłowa Austrii, Czechosłowacji, Węgier, południowej Słowiańszczyzny i Włoch. B.J. jest bibl. uniwersytecką, posiada także charakter bibl. narodowej, szczególnie w odniesieniu do druków poi. do 1800, jest nadto publ. bibl. naukową dostępną dla wszystkich. Księgozbiór ma charakter użytkowo-archiwalny. B.J. dysponuje w 11 czytelniach 521 miejscami, posiada katalogi dla publiczności: dwa alfabetyczne, systematyczny, przedmiotowy, dla zbiorów specjalnych, oraz informację naukową, prowadzi wypożyczalnię miej-
scową i międzybiblioteczną. W 1974 było zapisanych 18,6 tys. czytelników. Trzon stanowią studenci UJ oraz studenci innych szkól wyższych. Ponadto ze zbiorów B.J. korzystają pracownicy nauki, nauczyciele, dziennikarze, prawnicy, ekonomiści, lekarze, pracownicy władz i urzędów. Udostępniono ogółem
Collegium Maius. Jedna z sal Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, dawniej siedziby Bibl. Jagiellońskiej
499 tys. wol. Odwiedzin w czytelniach było 137 tys. Wypożyczono 99 tys. wol., drogą wypożyczania międzybibliotecznego 4,0 tys. wol. Z innych bibl. sprowadzono 564 wol. Udzielono 5,5 tys. informacji naukowych i bibliograficznych. Bibl. instytutów i zakładów UJ posiadają ponad 1 tys. miejsc. Odwiedzin w czytelniach było 121,6 tys. Udostępniono ogółem 293,7 tys. wol. B.J. prowadzi działalność dydaktyczną. Stałe poradnictwo biblioteczne zapewnia użytkownikom fachowe i metodyczne informacje oraz uczy wyszukiwania potrzebnych materiałów i racjonalnego korzystania ze zbiorów; organizuje się zajęcia z przysposobienia bibliotecznego. B.J. jest ośrodkiem kształcenia i dokształcania młodej kadry własnych pracowników i bibl. instytutowych i zakładowych UJ. Ponadto prowadzi praktyki wakacyjne dla studentów bibliotekoznawstwa Uniw. Warszawskiego, Wrocławskiego, Poznańskiego i Jagiellońskiego oraz Międzywydziałowych Studiów Bibliotekoznawstwa Uniw. Jagiellońskiego i Łódzkiego. W gmachu B.J. mieści się Studium Bibliotekoznawstwa UJ, kształcące studentów w zakresie bibliotekoznawstwa i informacji naukowej. B.J. wykonuje prace dokumentacyjne (m. in. rejestracja ukończonych prac naukowo-badawczych pracowników UJ), bibliograficzne i informacyjne. Przygotowuje się pisemne informacje rzeczowe i naukowe. W zakresie informacji naukowej B.J. współpracuje z innymi bibl. i ośro -karni informacyjnymi. B.J. wydaje od 1949 "Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej" oraz od 1968 "Przybytki Zagraniczne Biblioteki Jagiellońskiej". W realizacji znajdują się następujące prace: Katalog rękopisów średniowiecznych Biblioteki Jagiellońskiej, dalsze opracowanie Inwentarza rękopisów, Katalog poloników XVI w. Biblioteki Jagiellońskiej, Katalog czasopism polskich Biblioteki Jagiellońskiej, Katalog portretów fotograficznych Biblioteki Jagiellońskiej, Materiały do bibliografii pisarzy staropolskich w źródłach XV-XVIII w. oraz Bibliografia zawartości wy-
Biblioteka Kórnicka Polskiej Akademii Nauk
40
dawnictw naukowych szkół wyższych w zakresie nauk społecznych za 1. 1945-1970.
W. Wisłocki: Katalog rękopisów Biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kraków 1877-81. - W. Wisłocki: Incunabula typographica Bibliothecae Universitatis Jagellonicae Craco\iensis. Kraków 1900. - W. Konczyńska: Zarys historii Biblioteki Jagiellońskiej. Kraków 1923. Z. Ameisenowa: Rękopisy i pierwodruki iluminowane Biblioteki Jagiellońskiej. Wrocław 1958. K. Tatarowicz: Katalog poloników periodycznych, wydanych za granicą do roku 1939. Zbiory Biblioteki Jagiellońskiej. Kraków 1961. Inwentarz rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej oprać. A. Jałbrzykowska, J. Zathey, W. Bandura. Nr 6001-9000. Kraków 1962-74. - A. Lewicka-Kamińska: Inkunabuły Biblioteki Jagiellońskiej. Kraków 1962. - K. Zim-mer: The Jagellonian University Library in Cracow. New York 1963. I. Barowa: Przewodnik po Bibliotece Jagiellońskiej. Kraków 1964. J. Baumgart: The Jagellonian Library. Past and Present. "Libri" 1964 nr 3. J. Zathey, A. Lewicka--Kamińska, L. Hajdukiewicz: Historia Biblioteki Jagiellońskiej. T. 1: 1364-1775. Kraków 1966. - A. Lewicka-Kamińska: Inkunabuły Biblioteki Jagiellońskiej. Katalog przybytków za lata 1962-1974. "Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej" 1974 nr 1/2. Katalog czasopism polskich Biblioteki Jagiellońskiej. Z. 1: A-B. Kraków 1974. - Biblioteka Jagiellońska w Krakowie. Informator. Kraków 1974.
J. B.
Biblioteka Kórnicka Polskiej Akademii Nauk, dawna bibl. magnacka, potem fundacyjna, powstała w 1 ćwierci XIX w. (1826). Założycielem jej był Tytus Działyński (1796-1861). Zgromadził on w Zamku Kórnickim cenne zespoły rpsów i druków, przede wszystkim poloników z XVI-XVIII w. Po śmierci założyciela zbiory przejął jego syn Jan Działyński (1829-1880), poszerzając je o wydawnictwa z zakresu nauk ścisłych i kontynuując działalność mecenasow-ską i wydawniczą ojca. Po wygaśnięciu rodziny Działyńskich bibl. odziedziczył wraz z majątkiem Władysław Zamoyski (1853-1924), siostrzeniec Jana Działyńskiego, który zgodnie z intencją założyciela oddał w 1924 cały majątek i bibl. narodowi poi., tworząc Fundację "Zakłady Kórnickie". Fundacja została zatwierdzona przez sejm w 1925. W czasie II wojny światowej Zamek Kórnicki był zamknięty i zamieniony na magazyny. Zbiory biblioteczne nie poniosły większych strat, ucierpiał jedynie dział muzealny. B.K. jest bibl. specjalistyczną w zakresie historii Polski, kultury i dziejów piśmiennictwa poi. ze szczególnym uwzględnieniem literatury staropol. W organizacji i opracowaniu jej zbiorów oraz pracach wydawniczych brali udział wybitni bibliotekarze: Kajetan Wincenty Kielisiński, Wojciech Kętrzyński, Zygmunt Celichowski, Władysław Pociecha, Józef Grycz, Stanisław Bodniak. W 1953 B.K. weszła w skład placówek Polskiej Akademii Nauk. Od tego momentu zaczął się jej szybki rozwój. B.K. posiada następujące działy: Gromadzenia i Uzupełniania Zbiorów; Nowych Druków i Czasopism; Udostępniania, Konserwacji i Przechowywania Zbiorów; Rękopisów; Starych Druków; Muzealny i Gabinet Grafiki; pracownie: Edytorską, Reprograficzną i Konserwacji. Od 1957 istnieje w Poznaniu w Pałacu Działyńskich Oddział B.K. wraz z czytelnią i informa-torium. Zbiory wzrosły z 68,6 tys. wol. nowych druków i 20,3 tys. starych druków w 1953 do odpowiednio 139,2 tys. i 28,9 tys. wol. w 1974. Stan pozostałych zbiorów w 1974 wynosił: czasop. i wydawnictwa ciągłe 51,5 tys. wol., rpsy, dyplomy i archiwalia 12,9 tys. jedn., rycin 23 tys. jedn., kartografia 2,5 tys. jedn., dokumenty życia społecznego 3,5 tys. jedn., muzealia numizmatyka 27,5 tys. jedn. Szczególną
wartość zbiorów kórnickich stanowią rpsy i stare druki. Zbiory rękopiśmienne zgromadzono drogą zakupów pojedynczych egz. i całych zespołów, m. in. kolekcji Kajetana Kwiatkowskiego, Michała Wisz-niewskiego, Mikołaja Malinowskiego, Konstantego Podwysockiego i Józefa Marii Hoene-Wrońskiego. Wśród 92 rpsów średniowiecznych, opracowanych w katalogu Jerzego Zatheya (Wrocław 1963), i bogatego zespołu miscellaneów staropol. z XVI-XVIII w. znajdują się kolekcje historyczne (Acta Tomiciana, Lites ac res gestae); kodeksy zawierające materiały do historii Polski (najstarszy odpis Kroniki Długosza, Kroniki Marcina Polaka z XIV w.), do historii parlamentaryzmu poi., z zakresu filologii klasycznej; utwory pisarzy staropol.: Andrzeja Krzyckiego, Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, Hieronima Morsztyna, Wacława Potockiego. Z literatury XIX w. B.K. posiada m. in. czystopis Dziadów cz. III Mickiewicza i autografy utworów Słowackiego i Norwida, rpsy, druki i czasop., stanowiące jeden z podstawowych zespołów do badań dziejów emigracji poi. Pokaźną część zbioru stanowi bogate, bo liczące 10 tys. jedn., archiwum rodzinne Działyńskich i Zamoyskich. (W 1972 ukazał się drukiem katalog korespondencji tego archiwum 80 tys. listów). Szczególnie cenne są tu materiały dotyczące działalności politycznej i mecenatu Działyńskich w XIX w. W starych drukach znajdują się: inkunabuły (211 dzieł), polonica z XVI w. (2,1 tys. dzieł), druki obce z tegoż wieku (1,2 tys. dzieł), druki poi. i obce z XVII i XVIII w. (24,3 tys. dzieł) oraz czasop. (351 wol.). Szczególnie interesująca dla badaczy jest kolekcja poi. druków z XVI w., które zawierają unikatowe dzieła Biernata z Lublina, Mikołaja Reja i Marcina Bielskiego. Katalog tych poloników opublikował Kazimierz Piekarski (1929); uzupełnienia do niego ogłosiła Paulina Buchwald-Pelcowa (1969). W zbiorze grafiki najstarszą i najcenniejszą poz. jest 11 miniatur na pergaminie Stanisława Samostrzelnika z pocz. XVI w. Wśród atlasów szczególnie cenne są egz. z XVII i XVIII w. Zbiory B.K. są w całości zinwentaryzowane i udostępniane czytelnikom. Oprócz inwentarzy, katalogów i informatorów dotyczących materiałów kórnickich B.K. prowadzi centralny katalog starych druków wielkopol. Udostępnianie zbiorów B.K. odbywa się w Kórniku w zamku i w Poznaniu w czytelni w Pałacu Działyńskich, który odbudowany w 1957 ze zniszczeń wojennych służy obecnie również za siedzibę licznych poznańskich placówek humanistycznych PAN. W czytelni (wraz z infor-matorium) znajdują się dokumentacja zbiorów i bibl. podręczna (8 tys. wol.), ułatwiające użytkownikom korzystanie z zasobów B.K. Możliwości usługowe czytelni zwiększa ścisła współpraca z Bibl. Instytutu Zachodniego, której zbiory (45 tys. wol.) zmagazynowane są również w Pałacu. Średnio udostępnia się rocznie 60 tys. wol. B.K. oprócz zasadniczej działalności prowadzi akcję popularyzatorską, związaną z istniejącą w zamku ekspozycją muzealną (przez organizowanie wystaw materiałów bibliotecznych i oprowadzanie wycieczek frekwencja roczna 180 tys. osób) oraz działalność wydawniczą. Publikuje Acta Tomiciana, zawierające teksty źródłowe z czasów Zygmunta Starego, zebrane w kolekcji S. Górskiego (t. 17 ukazał się w 1966); serię katalogów rpsów staropol. (t. 1 ukazał się w 1971) oraz
41
Biblioteka Narodowa
przygotowuje od 1967 kilkutomową krytyczną reedy-cję akt i dokumentów procesów Polski z zakonem krzyżackim w XIV i XV w. Lites ac res gestae inter Polonos Ordinemąue Cruciferorutn (t. 1 ukazał się w 1970). Organem własnym Biblioteki jest "Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej" ukazujący się od 1929 (do 1974 - 11 zesz.).
W. Pociecha: Biblioteka Kórnicka. "Silva Rerum" 1927 t. 3. S. Bodniak: Biblioteka Kórnicka. W: Biblioteki wielkopolskie i pomorskie. Poznań 1929. J. Grycz: Polityka Biblioteki Kórnickiej. Rzut oka w przeszłość i przyszłość. ,,Przegląd Biblioteczny" 1929 z. 2. S. Weyman: Biblioteka Kórnicka skarbnica kultury polskiej. "Nauka Polska" 1961 nr 2. S. Weyman: Biblioteka Kórnicka pod egidą Polskiej Akademii Nauk (1954-1966). "Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej" 1968.
s. w.
Biblioteka Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych zob. biblioteki archiwalne.
Biblioteka Narodowa w Warszawie, powołana do życia Rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z 24II1928, w dużej mierze dzięki działalności Stefana Dembego (1862-1939), naczelnika Wydziału Bibl. w Min. Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, późniejszego dyrektora B.N. Akt ten był nawiązaniem do idei Józefa i Andrzeja Załuskich (poł. XVIII w.) utworzenia bibl. gromadzącej całokształt poi. produkcji wydawniczej. B.N. przejęła m. in. Bibl. Załuskich, (*biblioteki narodowe), zwróconą Polsce przez Związek Radziecki na mocy Traktatu Ryskiego oraz zbiory raperswilskie. Od 1927 B.N. otrzymała egz. obowiązkowy. W 1939 zbiory B.N. liczyły ok. 770 tys. poz. Największą ich wartość stanowiły kolekcje rpsów, starych druków, zbiory muzyczne, teatralia, zbiory kartograficzne i grafika. W czasie II wojny światowej większość zbiorów specjalnych B.N. spłonęła. Ocalały druki i czasop. z XIX i XX w. oraz zbiory wilanowskie. W Polsce Ludowej B.N. jest centralną bibl. państw., a kolejne jej statuty z 1950, 1954, 1969 są świadectwem przejmowania przez nią coraz szerszych zadań mających znaczenie dla życia naukowego oraz dla działalności bibl.
1 ośrodków informacji bibliotecznej w całym kraju. Organizacyjnie w skład B.N. wchodzi dziewięć wielkich jednostek: działy: Gromadzenia i Opracowywania Zbiorów Nowszych, Informacji i Udostępniania Zbiorów, Zbiorów Specjalnych; *Instytut Bibliograficzny; *Instytut Książki i Czytelnictwa; *Zakład Starych Druków; Ośrodek Przetwarzania Danych, którego zadaniem jest mechanizacja prac bibliotecznych i bibliograficznych w B.N.; Dział Admini-stracyjno-Produkcyjny oraz Sekretariat Naukowy. Przy B.N. działa Rada Naukowa, która jest organem doradczym i opiniodawczym dyrektora. W okresie okupacji dyrektorem B.N. był Józef Grycz (1940-44), po wojnie do 1947 Stefan Vrtel-Wieiczyński, w 1. 1948-56 Władysław Bieńkowski, po nim pełnił obowiązki dyrektora Bogdan Horodyski, od 1962 stanowisko to objął Witold Stankiewicz. Ogólna liczba zbiorów na dzień 31 XII 1974 wynosiła:
2 087 tys. wol., w tym druki zwarte (książki i broszury od 1801) 1 119 tys. wol., czasop. 380,3 tys. wol., stare druki (książki i broszury do 1800) 106,9 tys. wol., rpsy 10,6 tys. jedn., kartografia 18,5 jedn., nuty (rpsy i druki) 51,5 tjs. jedn., grafika 159,9 tys. jedn., płyty i kasety 4,4 tys., mikrofilmy i fotokopie 91,2 tys., ulotki, afisze, plakaty 144,7 tys. Zanotowano w 1974
48,7 tys. odwiedzin oraz 65,2 tys. udzielonych informacji. Główną wartość zbiorów B.N. stanowi piśmiennictwo XIX i XX w. oraz wiele cennych kolekcji starych druków. Księgozbiory XIX-wieczne oraz dawniejsze, które wpłynęły do B.N. jako dary, dawne depozyty lub pozostałości ze zniszczonych bibl., miały charakter humanistyczny. Najważniejsze z nich to zbiory Załuskich, Bibl. Ord. Krasińskich, Bibl. Ordynacji Zamojskiej, Bibl. Horyniecka Ponińskich, Bibl. Wilanowska Potockich, część księgozbioru Tarnowskich z Dzikowa, księgozbiór Tyszkiewiczów z Czerwonego Dworu, Potockich z Krzeszowic, zbiory S. Smolikowskiego, W. Dąbrowskiego i Wł. Strzembo-sza. Zawierają one materiały do epoki napoleońskiej, powstania listopadowego, Wielkiej Emigracji, sprawy chłopskiej, dziejów socjalizmu, a także rzadkie druki śląskie. Czasop. B.N. reprezentują te same okresy historyczne i podobne zagadnienia. Specjalną wartość stanowią rzadkie komplety czasop. lewicowych (komplet "Przedświtu" i "Robotnika"), czasop. rolnicze XIX w., duży zbiór kalendarzy oraz kolekcja czasop. konspiracyjnych z 1.1939-45. Z ogólnej liczby 6,7 tys. tyt. czasop. bieżących, które wpłynęły w 1974 do Zakładu Czasopism, ok. 2,5 tys. tyt. to czasop. obce. Zbiory specjalne nie dorównują swoją wartością zbiorom przedwojennym, z których niewielka ocalała część powróciła do B.N. Jako część skarbów wawelskich powróciły z Kanady w 1959 Kazania świętokrzyskie i Psałterz floriański. W 1947 i 1957 Związek Radziecki przekazał nam rpsy i stare druki z Bibl. Ordynacji Zamojskiej, w 1962 wróciły Teki Mie-leszków zawierające źródła do powstania styczniowego. Wśród rpsów B.N. posiada nabyte po wojnie rpsy iluminowane z XV i XVI w., wczesne odpisy poi. kronik i rocz. oraz bogaty zbiór korespondencji z XVIII-XX w. Specjalną wartość posiadają literackie rpsy XIX i XX w.: całość spuścizny literackiej Norwida, autografy Kraszewskiego, Sienkiewicza, Prusa, Sieroszewskiego, Reymonta, Żeromskiego. Wśród starych druków znajdują się unikatowe wyd. Reja, Modrzewskiego, rocz. "Monitora" zl. 1784-85, bogate materiały z okresu reformacji i Sejmu Czteroletniego. Wartość specjalną stanowią kolekcje z bibl. Zygmunta Augusta. W zbiorach muzycznych B.N. przechowuje autografy utworów Chopina oraz innych wielkich kompozytorów poi. Od 1961 wpływa również do B.N. egz. obowiązkowy poi. nagrań dźwiękowych. Zbiory graficzne zawierają kolekcję rycin, wśród których wielką wartość mają wizerunki poi. postaci historycznych, spuścizna graficzna i malarska Norwida, zbiór rysunków zakopiańskich Skoczylasa, bogata kolekcja albumów. Zbiory kartograficzne obejmują kartografię poi. XVI-XX w., w tym zabytkowe atlasy sławnych oficyn wydawniczych (XV--XVIII w.) oraz kolekcję map Królestwa Polskiego. Zbiór mikrofilmów zawiera reprodukcje wartościowych rpsów, starych druków, czasop. i muzykaliów ze zbiorów prywatnych i państw, w całym kraju. Gromadzenie poloników krajowych i zagranicznych, ich rejestracja w bibliogr. narodowej bieżącej i retrospektywnej oraz prowadzenie statystyki ruchu wydawniczego w Polsce tworzą z B.N. główne centrum informacji o poi. produkcji wydawniczej. Zadaniem B.N. jest ochrona i przechowanie w stanie możliwie kompletnym całokształtu poi. piśmiennictwa (egz. archiwalny), oraz sprawowanie specjalnej opieki nad
biblioteka podręczna
42
dawną książką (rejestracja druków sprzed 1801 na terenie całego kraju w Centralnym katalogu starych druków oraz mikrofilmowanie najcenniejszych materiałów bibliotecznych w Polsce). Księgozbiór B.N. jest również systematycznie zaopatrywany w wydawnictwa zagraniczne o podstawowym znaczeniu dla nauki. Wykorzystując je oraz materiały informacyjno--bibliograficzne, gromadzone przez poszczególne zakłady, B.N. prowadzi szeroką działalność informacyjną, obejmującą również piśmiennictwo obce. Szczególne znaczenie posiada udzielanie informacji o zbiorach innych bibl. w zakresie piśmiennictwa obcego i czasop. poi. (Katalog centralny czasopism polskich i obcych oraz Katalog centralny książek zagranicznych). Prowadzona w B.N. ewidencja środków informacji oraz rejestracja prac bibliograficznych w Polsce służy koordynacji działalności informacyjnej w skali całego kraju. B.N. jest placówką naukowo-badawczą w zakresie bibliotekoznawstwa, bibliogr. i czytelnictwa. Prace z tego zakresu są ogłaszane w "Roczniku Biblioteki Narodowej", w Pracach Instytutu Bibliograficznego, w oddzielnych publikacjach opracowywanych w Instytucie Bibliograficznym, Instytucie Książki i Czytelnictwa, a także w Zakładzie Starych Druków (kontynuacja dzieła Kazimierza Piekarskiego Polonia typographica, Drukarze dawnej Polski). B.N. współpracuje z Poi. Komitetem Normalizacyjnym przy opracowywaniu norm z zakresu bibliotekoznawstwa i bibliogr. Zadania w dziedzinie bibliotekarstwa poi., zwłaszcza w sieci bibl. publ., to propagowanie nowych ulepszonych metod pracy bibliotecznej, wprowadzanie postępu technicznego do pracy bibl., informowanie o piśmiennictwie poi. i obcym w tej dziedzinie, publikowanie wydawnictw stanowiących pomoc fachową w pracy bibl. (poradniki bibliogr., centralnie drukowane karty katalogowe), wypożyczanie bibl. własnych zbiorów. Kontakty B.N. z zagranicą to przede wszystkim stała wymiana oraz wypożyczanie wydawnictw, a także udzielanie informacji o poi. piśmiennictwie. Na mocy Konwencji Brukselskiej z 1886, do której Polska przystąpiła 1 XII 1920, zostało powołane do życia Biuro Międzynarodowej Wymiany Wydawnictw (1921). Początkowo zostało afiliowane przy MSZ, w 1931 przeniesione do B.N. W czasie okupacji hitlerowskiej działalność Biura została całkowicie zawieszona. Wznowiono ją w 1946. Zgodnie z obowiązkami wynikającymi z Konwencji Brukselskiej, a także Konwencji Paryskiej z 1958 (do której Polska przystąpiła 17 I 1970), Biuro przyjmuje zagraniczne transporty zbiorcze i przesyłki pojedyncze nadchodzące dla poi. instytucji. Jest także ośrodkiem wymiany wydawnictw urzędowych poi. i zagranicznych. Realizuje umowy kulturalne na odcinku mu powierzonym (NRD, CSRS, USA), prowadzi wymianę list dubletów, kartoteki oraz działalność informacyjną o zasięgu krajowym i zagranicznym, załatwia kwerendy krajowe i zagraniczne w zakresie wymiany. B.N. współpracuje również z redakcją międzynarodowej bibliogr. przekładów ("Index Translationum") wydawanej przez * UNESCO, uczestniczy w pracach * Międzynarodowej Organizacji Normalizacyjnej (ISO) oraz w zebraniach roboczych Komitetu ISO do Spraw Dokumentacji, jest członkiem * Międzynarodowej Federacji Stowarzyszeń Bibliotekarzy (IFLA), *Mię-
dzynarodowej Federacji Dokumentacji (FID), Stowarzyszenia Bibl. Specjalnych i Ośrodków Informacji (ASLIB), Międzynarodowego Centrum Naukowej i Technicznej Infoimacji (MCNTI), *Międzynaro-dowego Stowarzyszenia Bibl. Muzycznych (AIBM). B.N. publikuje: "Bibliografię Analityczną Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej" (dod. do "Przeglądu Bibliotecznego", poprzednio "Przegląd Piśmiennictwa o Książce", kwart.); "Bibliografię Bibliografii i Nauki o Książce" (rocz.); "Bibliografię Czasopism i Wydawnictw Zbiorowych" (rocz.); Bibliografię Zawartości Czasopism" (mieś.); "Biuletyn Informacyjny Biblioteki Narodowej" (kwart.); Centralny Katalog Bieżących Czasopism Zagranicznych w Bibliotekach Polskich (ser.); Katalog Mikrofilmów (ser.); oraz wspólnie z IBL ser. Książka w Dawnej Kulturze Polskiej; "Literaturę Piękną" (rocz.); "Literaturę Piękną dla Dzieci i Młodzieży" (iocz.); Polonia typographica saeculi sedecimi (wydawana wspólnie z IBL); "Polonica Zagraniczne" (rocz.); Prace Instytutu Bibliograficznego (ser.); "Przewodnik Bibliograficzny" (tyg.), "Rocznik Biblioteki Narodowej"; "Ruch Wydawniczy w Liczbach" (rocz.); "Sprawozdanie Biblioteki Narodowej za rok..." (rocz.); "Wykaz Tematyczny Ważniejszych Zestawień Bibliograficznych Wykonanych przez Biblioteki i Instytuty Naukowe" (półrocz.); Z Badań nad Czytelnictwem (ser.); Zeszyty Przekładów (ser.).
S. Demby: Biblioteka Narodowa w Warszawie. Warszawa 1930. A. Kawecka: Biblioteka Narodowa w Warszawie. Warszawa 1934. A. Lewak: Biblioteki naukowe. W: Straty kulturalne Warszawy. Warszawa 1948. Biblioteka Narodowa w latach 1945-1956. Warszawa 1958. Biblioteka Narodowa. Informator dla czytelników. Warszawa 1964. Sprawozdania Biblioteki Narodowej (za I. 1961-1964). Warszawa 1968. - Statut Biblioteki Narodowej. Załącznik do Zarządzenia nr 27 Min. Kultury i Sztuki z 15 IV 1969. Warszawa 1969. - W. Wilbikowa: Kronika Biblioteki Narodowej 1918-1968. Injarmator Bibliotekarza i Księgarza. Warszawa 1969. J. Czerniatowicz: Centralne katalogi wydawnictw zagranicznych w Bibliotece Narodowej. "Rocznik Biblioteki Narodowej" 1970. W. Stankiewicz: Biblioteka Narodowa. W: Dzieje Ochoty. Warszawa 1973. -W. Stankiewicz: Biblioteka Narodowa a potrzeby nauki, kultury i gospodarki. "Przegląd Biblioteczny" 1973 z. 3.
Z. Ż. biblioteka podręczna zob. księgozbiór podręczny.
Biblioteka Polska w Rzymie powstała w 1921 jako wyodrębniona część Stacji Naukowej Polskiej Akademii Umiejętności. Zawiązkiem jej był księgozbiór Józefa Michałowskiego, na który składały się dzieła dotyczące historii Polski, wydawnictwa źródeł i papiery rodzinne (m. in. z archiwum Andrzeja Edwarda Koźmiana). W 1926 B.P. została udostępniona i utrzymywana z funduszów PAU, Min. Spraw Zagranicznych i zasiłków Min. Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Wśród licznych darów otrzymała: w 1929 cenny zbiór fotografii zabytków sztuki ze zbioru Lanckorońskich, w 1933 kilkaset druków dotyczących starożytnego Rzymu po Henryku Siemi-radzkim, w 1934 księgozbiór historycznoliteracki po prof. Bronisławie Gubrynowiczu. Użytkownikami B.P. byli przede wszystkim historycy poi. przeprowadzający kwerendy w archiwach watykańskich. W czasie II wojny światowej B.P. nie poniosła większych szkód dzięki zapobiegliwości jej faktycznego kierownika J. Michałowskiego, który oddał ją pod opiekę Watykanu, a następnie w 1945 pod zarząd brytyjski. W 1946 staraniem PAU po dłuż-
43
Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Warszawie
szych pertraktacjach Stacja Naukowa i B.P. wróciły pod jej zarząd. Od 1957 B.P. rozwinęła znacznie swą działalność; uporządkowała księgozbiór doprowadzony obecnie do ok. 40 tys. wol., organizowała odczyty i wydawała publikacje (ponad 30 zesz.) poświęcone historii stosunków pol.-wł. Wespół ze Stacją Naukową już jako placówka Polskiej Akademii Nauk prowadzi akcję propagandową kultury poi. we Włoszech, organizuje wystawy i uroczyste obchody rocznic wybitnych pisarzy poi. Zaopatrywana na bieżąco w nową literaturę z zakresu nauk społecznych (książki i czasop.) jest dziś poważnym warsztatem pracy naukowej, z którego korzystają historycy kultury antycznej i Kościoła, literaturo-znawcy, slawiści i badacze związków kulturalnych wł.-pol.
B. Kieszkowski: Stacja Naukowa i Biblioteka Polska w Rzymie-"Nauka Polska" 1936. B. Biliński: Rzymska Stacja Naukowa Polskiej Akademii Nauk i polskie tradycje naukowe w Rzymie. "Nauka Polska" 1963 nr 1.
H. W.
Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, powstała w 1856, do 1872 związana była z Towarzystwem Naukowym Krakowskim, w 1. 1873-1952 z Akademią Umiejętności; 1 I 1953 weszła w skład placówek Polskiej Akademii Nauk. Struktura organizacyjna B. PAN opiera się na sześciu działach: Gromadzenia Zbiorów, Opracowania Druków, Udostępniania Zbiorów, Zbiorów Specjalnych, Zbiorów Graficznych i Pracowni Reprograficznej. Po wojnie kolejnymi dyrektorami byli: Stanisław Kijak, Jan Dąbrowski, Kazimierz Piwarski, od 1969 Zbigniew Jabłoński. Ogólna liczba zbiorów wg stanu na dzień 31 XII 1974 wynosiła 483 tys. wol. Wśród nich na czoło wysuwa się bogaty zasób naukowych czasop. i in. wydawnictw ciągłych (218,7 tys. wol.), zgromadzony i bieżąco uzupełniany poprzez zagraniczną wymianę. Oprócz wydawnictw treści ogólnej (ilustrujących działalność zagranicznych akademii i towarzystw naukowych) w zbiorze tym znajdują się również długie ciągi publikacji specjalistycznych z różnych dziedzin nauki, wiele unikatowych w skali krajowej. Od 1957 podstawą zagranicznej wymiany B. PAN są wydawnictwa Oddziału PAN w Krakowie, wysyłane do 2,5 tys. zagranicznych instytucji naukowych w 108 krajach całego świata. Do najcenniejszych zasobów B. PAN należą zbiory graficzne (80,2 tys. jedn.), składające się z połączonych w okresie międzywojennym dwóch kolekcji: Bibl. Polskiej w Paryżu i zbioru Moszyńskich; dzisiaj jest to jeden z najbogatszych i największych w Polsce zespołów rycin, zawierający przede wszystkim grafikę obcą (niem., wł., hol., ang., fr.) od końca XV do poł. XIX w. W zbiorach rękopiśmiennych (8,1 tys. jedn.) przeważają źródła historyczne i historycznoliterackie XIH-XX w., z przewagą rpsów z XVII-XIX w. Zbiór ten uzupełniany jest bieżąco, głównie rpsami odnoszącymi się do dziejów życia umysłowego i kulturalnego Krakowa i regionu krakowskiego. W zasobie starych druków (12,3 tys. wol.) do najcenniejszych należą inkunabuły (139 wol.) oraz polonica z XVI i XVII w. (2,6 tys. wol.). W zespole druków ulotnych (3,9 tys. jedn.) znajdują się m. in. kolekcje Karola B. Hoffmana i P. Wereszczyńskiego. Do najwartościowszych zbiorów kartograficznych (2,8 tys. jedn.) należą mapy i atlasy z XVI-XVIII w. Wśród
zasobów druków zwartych XIX i XX w. (155,2 tys. wol.) znajdują się zbiory pamiętników poi. i obcych, druki odnoszące się do dziejów Krakowa oraz liczne księgozbiory prywatne. Zbiory B.PAN z wyjątkiem specjalnych udostępniane są bez ograniczeń. Korzystają z nich przede wszystkim pracownicy nauki oraz zakłady naukowe działające na terenie Krakowa, a w ramach wypożyczeń międzybibliotecznych również inne krajowe i zagraniczne instytucje. Do zadań B.PAN m. in. należy też inicjowanie środowiskowej współpracy z innymi bibl. sieci PAN z terenu Krakowa i woj. krakowskiego oraz woj. południowo-wschodnich, w zakresach: instruktażu metodycznego, szkolenia, doskonalenia zawodowego kadry bibliotekarskiej, nadzoru merytorycznego nad organizacją i metodami pracy oiaz analizy celowości nabytków zagranicznych. Oprócz działalności usługowej B.PAN prowadzi prace badawcze, przede wszystkim w zakresie bibliologii i bibliotekoznawstwa, przeszłości krakowskiego ośrodka naukowego oraz szeroko pojętej dokumentacji zbiorów własnych. Wyniki tych badań od 1955 B.PAN publikuje we własnym wydawnictwie: "Rocznik Biblioteki PAN w Krakowie"; ogłasza również drukiem katalogi swych zbiorów specjlanych: rpsów w opracowaniu J. Dużyka, Z. Jabłońskiego, A. Preissnera, B. Schnaydrowej i J. Staszla, dokumentów pergaminowych w opracowaniu K. Dziwika, oraz map i atlasów w opracowaniu B. Kmiecikowej.
D. Rederowa, Z. Jabłoński: Zarys dziejów Biblioteki PAN w Krakowie w latach 1856-1956. "Rocznik Biblioteki PAN w Krakowie" 1955. Z. Jabłoński: Dziesięć lat "Rocznika Biblioteki PAN w Krakowie". Tamże 1964. - Z. Jabłoński: Biblioteka PAN w Krakowie. "Nauka Polska" 1966 nr 4.
Z. J.
Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Warszawie powstała w 1952 po powołaniu Akademii. Przejęła ocalałe częściowo z wojny zbiory byłego Tow. Naukowego Warszawskiego (ok. 20 tys. wol.) oraz księgozbiór zgromadzony przez Komitet Organizacyjny I Kongresu Nauki Poi. W 1953 została włączona jako Dział Zbiorów do Ośrodka Bibliogr. i Dokumentacji Naukowej PAN. Usamodzielniona w 1958 (i przeniesiona z Pałacu Staszica do Pałacu Kultury i Nauki), otrzymała w 1963 statut, który określa ją jako placówkę naukową PAN gromadzącą księgozbiór specjalistyczny oraz prowadzącą prace bibliograficzne i dokumentacyjne. B. PAN posiada następujące działy: Gromadzenia Zbiorów i Opracowania Wydawnictw Zwartych, Wydawnictw Ciągłych, Udostępniania, Informacji Naukowej, Magazynów i Konserwacji Zbiorów. Pierwszym dyrektorem B.PAN był Stanisław Pazyia, od 1966 Maria Dembowska, od 1975 Leon Łoś. W końcu 1974 zbiory B.PAN liczyły ponad 170 tys. wol. (w tym prawie 50% stanowiły wydawnictwa ciągłe). B.PAN gromadzi: piśmiennictwo (krajowe i zagraniczne) z zakresu szeroko rozumianego naukoznawstwa (filozofia, metodologia, socjologia, psychologia nauki, historia nauki i techniki, organizacja nauki i polityka naukowa); wybrane publikacje z dziedziny bibliotekoznawstwa i informacji naukowej; piśmiennictwo z zakresu progno-zologii; dzieła o charakterze syntetycznym oraz podstawowe czasop. z różnych dziedzin wiedzy; wydawnictwa informacyjno-dokumentacyjne ze wszystkich dziedzin (bibliogr., przeglądy dokumentacyjne,
Biblioteka Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk
44
encyklopedie ogólne i specjalne, słowniki językowe, terminologiczne i biograficzne itp.). Prawo korzystania ze zbiorów mają pracownicy nauki i studenci dwóch ostatnich lat studiów. W 1974 zanotowano ponad 11 tys. odwiedzin. B. PAN prowadzi działalność dokumentacyjno-informacyjną w zakresie naukoznawstwa i prognozologii i publikuje m. in.: "Wykaz Nabytków z Zakresu Naukoznawstwa" (kwart, rejestrujący bieżące nabytki dziewięciu bibl. od 1967), ,,Polską Bibliografię Naukoznawstwa" (od 1963), "Polską Bibliografię Historii Nauki i Techniki" (w "Kwartalniku Historii Nauki i Techniki" od 1971), "Prognostykę" (dwutygodniowy adnotowany przegląd bibliograficzny od 1970). Prowadzi kartoteki dokumentacyjne i centralne katalogi z zakresu naukoznawstwa i prognozologii oraz centralny katalog bieżących czasop. zagranicznych sieci bibl. PAN. Wykonuje na zamówienie tematyczne zestawienia bibliograficzne oraz udziela informacji ustnych (w 1974 ok. 6 tys.). B.PAN prowadzi też prace dydaktyczne oraz naukowo-badawcze; sprawuje nadzór merytoryczny nad działalnością bibl. warszawskich placówek PAN; pełni w stosunku do nich funkcje instruktażowe i szkoleniowe oraz organizuje ich współpracę. B. PAN wydaje Prace Bibliote-koznawcze (ser., od 1971), "Przegląd Biblioteczny" (kwart., od 1972) wspólny organ B.PAN w Warszawie i Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich.
C. Gutry: Naukoznawcza Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. "Przegląd Informacji o Naukoznawstwie" 1965 nr 3/4. M. Dembowska: Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. "Nauka Polska" 1969 nr 2. M. Dembowska: Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. Próba realizacji modelu biblioteki specjalnej jako ośrodka informacji naukowej. "Roczniki Biblioteczne" 1971.
M. D.
Biblioteka Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk
powstała jednocześnie z Tow. w 1857. W 1. 1919-39 i 1945-52 została ze względu na trudności finansowe oddana pod zarząd poznańskiej Bibl. Uniwersyteckiej, lecz środki na zakup książek nadal łożyło Tow. W 1953 wróciła pod zarząd Tow., finansowanego odtąd przez Polską Akademię Nauk. W 1971 B.PTPN została uznana formalnie za bibl. naukową i włączona do ogólnokrajowej sieci bibliotecznej. Pierwsze nabytki pochodziły wyłącznie z darów. Po 1860 zaczęła się wymiana wydawnictw, związana z działalnością wydawniczą Tow. Do 1939 księgozbiór osiągnął liczbę 142 tys. wol., w tym ok. 2 tys. rpsów i 23 tys. starych druków. Straty z czasów okupacji wyniosły w przybliżeniu 20 tys. wol. druków nowych, 3 tys. wol. starych druków, 1,6 tys. rpsów oraz wszystkie archiwalia. B.PTPN posiada cztery działy: Gromadzenia, Opracowania, Udostępniania i Zbiorów Specjalnych, w tym czytelnię na 20 miejsc, wypożyczalnię miejscową i międzybiblioteczną oraz komórkę infor-macyjno-bibliograficzną. W 1. 1937-39 oraz 1945-47 dyrektorem bibl. był Jan Baumgart, następnie Aniela Koehlerówna, a od 1963 Bernard Olejniczak. B.PTPN gromadzi obok wydawnictw PTPN przede wszystkim piśmiennictwo humanistyczne z zakresu nauk historycznych i literackich, ze szczególnym uwzględnieniem regionalnych czasop. oraz druków urzędowych i instytucjonalnych XIX w. Ponadto posiada komplet powojennych wydawnictw serbołużyckich. W 1974 księgozbiór liczył 254,5 tys. wol., w tym ok. 1,5 tys.
rpsów (przeważnie XIX- i XX-wiecznych), 150 inkunabułów, ok. 20 tys. starych druków (liczne polonica XVI i XVII w.), ok. 1,4 rys. jedn. kartograficznych, ok. 200 jedn. graficznych i 468 mikrofilmów. Do korzystania z B.PTPN uprawnieni są członkowie PTPN, pracownicy naukowi i studenci. W 1974 zarejestrowano 3,1 tys. czytelników, 31 tys. odwiedzin, 40,6 tys. udostępnionych wol. oraz 5,5 tys. informacji. B.PTPN ma obok katalogów ogólnych także kilka specjalnych: czasop., starych druków, rpsów, zbiorów kartograficznych, graficznych i mikrofilmów. Posiada również Katalog druków polskich XVI w. znajdujących się w Bibliotece Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu wyd. w 1929 przez L. Dobrzyńską-Rybicką i A. Koehlerównę. Od 1965 B.PTPN bierze czynny udział w pracach Studiów Regionalnych PTPN, organizowanych w miastach regionu (odczyty i wystawy). Wydaje corocznie "Wykaz Nabytków Zagranicznych Nowości Wydawniczych". Od 1966 obejmuje on również nabytki Bibl. Kórnickiej PAN i Bibl. Instytutu Zachodniego.
A. Wojtkowski: Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Poznaniu w latach 1857-1927. "Roczniki PTPN" 1928. - L. Dobrzyń-ska-Rybicka: Biblioteka Towarzystwa Przyjaciół Nauk. W: Biblioteki wielkopolskie i pomorskie. Poznań 1929. A. Koehlerówna: Biblioteka Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk 1857-1957. "Roczniki Historyczne" 1957.
A. K.
Biblioteka Publiczna m. st. Warszawy, zorganizowana w 1907 i prowadzona do 1928 przez Towarzystwo Bibl. Publ. w Warszawie, a następnie przez samorząd m. st. Warszawy, prawie cały swój dorobek utraciła w okresie II wojny światowej: z półmilionowego księgozbioru B.P. uległo zniszczeniu lub wywiezieniu ok. 80%. Dzięki ofiarności bibliotekarzy i pomocy władz pierwsze placówki otwarto już 23 XI 1944 na Pradze, jeszcze w warunkach frontowych. W Warszawie lewobrzeżnej pierwszą wypożyczalnię uruchomiono 4 IV 1945, a 26 V w jednej z ocalałych sal Bibl. Głównej otwarto Czytelnię Naukową. Zaczątek zbiorów Bibl. Głównej stanowiły ocalałe dublety, książki ewakuowane do Pruszkowa w akcji zabezpieczenia mienia kulturalnego po upadku powstania warszawskiego oraz zbiory wywiezione przez okupanta, które częściowo zdołano rewindykować (1945). Przy odbudowie i rozwoju miejskiej sieci bibliotecznej kierowano się założeniem tworzenia placówek o charakterze centralnym, ogólnomiejskim (jak Bibl. Główna) oraz placówek terenowych, zaspokajających potrzeby czytelnicze mieszkańców poszczególnych dzielnic i osiedli (czytelnie dzielnicowe, wypożyczalnie dla dorosłych i młodzieży, bibl. dla dzieci oraz wypożyczalnie kompletów ruchomych). Struktura organizacyjna B.P. kształtowała się początkowo zgodnie z przyjętą w 1. 30-tych zasadą centralizacji administracyjnej przy decentralizacji usług. Zmiany w systemie zarządzania (powołanie jednolitych organów władzy państw.) oraz stopniowe rozszerzanie uprawnień dzielnicowych rad narodowych spowodowały decentralizację sieci bibliotecznej, przeprowadzoną etapami w 1. 1953-63. Zwrotny moment stanowiło przejęcie w 1956 przez dzielnicowe rady narodowe budżetu placówek bibliotecznych (z wyjątkiem bibl. dla dzieci) działających na ich terenie. Wiązało się to z utworzeniem nowych jednostek organizacyjnych, określonych później jako
45
Biblioteka Sejmowa
dzielnicowe zespoły bibl. W 1963 włączono do zespołów bibl. dla dzieci, zachowując do 1975 scentralizowany system uzupełniania księgozbiorów (od tego czasu nastąpiła decentralizacja zakupu książek dla tych bibl.). W 1973 Uchwałą Prezydium Rady Narodowej m. st. Warszawy zostały nadane statuty B.P. Bibl. Głównej i bibl. dzielnicowym. Obecnie miejska sieć biblioteczna w Warszawie składa się z Bibl. Głównej, podporządkowanej urzędowi miasta i przez niego finansowanej oraz 165 placówek terenowych ujętych zgodnie z podziałem administracyjnym miasta w 7 zespołów, podporządkowanych urzędom dzielnicowym i też przez nie finansowanych. W zakresie spraw merytorycznych dzielnicowe zespoły bibl. są obowiązane stosować się do wytycznych i instrukcji Bibl. Głównej, która jako centralna placówka miejskiej sieci bibliotecznej koordynuje i uzupełnia działalność sieci terenowej, współdziała w jej rozwoju, m. in. przygotowując księgozbiory
1 wyposażenie dla nowych placówek, udziela pomocy organizacyjnej i metodyczno-instrukcyjnej. Od 1975 B.P. pełni funkcję woj. i miejskiej bibl. publ. woj. warszawskiego, w związku z tym podporządkowane jej są miejskie i gminne bibl. publ. oraz ich filie na terenie województwa. W skład terenowej sieci bibliotecznej wchodzi (stan na 31 XII 1974) 12 czytelń dzielnicowych (w tym 2 dla młodzieży), 103 wypożyczalnie (w tym 1 dla młodzieży), 52 bibl. dla dzieci oraz 7 wypożyczalni kompletów ruchomych prowadzących ok. 200 punktów bibliotecznych. W 1974 z placówek (bez Bibl. Głównej i czytelni dzielnicowych) korzystało 239 tys. czytelników. Wypożyczono 6 299 tys. książek; czytelnie odwiedziło łącznie 675 tys. czytelników, którym udostępniono 1 337 tys. książek. Księgozbiory placówek terenowych obejmują
2 163 tys. wol., Bibl. Głównej łącznie z placówkami uzupełniającymi działalność sieci i rezerwą 847 tys. wol. Bibl. Główna łączy funkcje bibl. publ. stopnia woj. z zadaniami bibl. naukowej i regionalnej, co odzwierciedla jej organizacja oparta o historycznie ukształtowany podział funkcji i zbiorów. Działalność na rzecz sieci terenowej jest skoncentrowana w działach: Instrukcyjno-Metodycznym, Obsługi Sieci (organizacja księgozbiorów dla nowych placówek, centralny zakup książek dla bibl. dziecięcych, dostarczanie kart katalogowych do książek zakupionych przez placówki) i Fachowo-Organizacyjnym (scentralizowana sprawozdawczość); usługi placówek terenowych uzupełnia Wypożyczalnia Objazdowa (16,3 tys. wol.) i Centrala Bibl. Ruchomych dla Dzieci (18,5 tys.). Realizacja funkcji bibl. naukowej należy do następujących działów Bibl. Głównej: Uzupełniania Zbiorów, Informacyjno-Bibliograficznego, Zasadniczego (druki zwarte nowe), Wydawnictw Periodycznych, Czytelni Młodzieżowej, Bibliologii, Muzeum Książki Dziecięcej, Sztuki i Kartografii, Starych Druków i Rękopisów, Czytelni Komunalnej i Wypożyczalni Głównej. Pierwszym po wojnie, dyrektorem (do 1949) był Ryszard Przelaskowski, w 1. 1960-71 pełniła tę funkcję Feliksa Bursowa, od 1973 Stefan Durmaj. Zbiory Bibl. Głównej obejmują całokształt bieżącej produkcji wydawniczej poi. od 1945 (w 1947 ponownie przyznano B.P. otrzymywany w 1. 1916--39 egz. obowiązkowy, a ponadto regionalny), cenniejsze poz. z literatury dawnej ze szczególnym uwzględnieniem humanistyki i varsavianów oraz
podstawowe publikacje z piśmiennictwa obcego. Na podkreślenie zasługuje wydzielony zbiór książek dla dzieci z XIX i XX w., poi. i wybranych obcojęzycznych, a w zbiorach specjalnych rpsy z okresu pozytywizmu. Na 31 XII 1974 zbiory Bibl. Głównej jako bibl. naukowej liczyły 594 tys. wol. książek i czasop. oraz 66,8 tys. jedn. zbiorów specjalnych (11,3 tys. wol. starych druków, ponad 2 tys. jedn. rpsów, ponad 8,6 tys. jedn. kartograficznych, 3,3 tys. rycin, 12,1 tys. wol. nut, 1388 płyt, 28,1 tys. norm). Czytelnie Bibl. Głównej (408 miejsc) odwiedziło w 1974 ok. 258 tys. czytelników, a w Wypożyczalni Głównej zarejestrowano 3,4 tys. czytelników i wypożyczono ok. 23 tys. książek. Bibl. Główna od 1963 rozbudowuje informację w zakresie tematyki warszawskiej, tworząc m. in. centralny katalog alfabetyczny var-savianów oraz opierając się na własnych zbiorach rzeczowy katalog publikacji o tematyce warszawskiej. Kontynuuje działalność wydawniczą, publikując ser.: Prace Biblioteki Publicznej m. st. Warszawy (nr 1 -9), obejmującą m. in. Katalog starych druków B.P. (dwie cz.) i Bibliografię literatury dla dzieci 1945-60 (dwa t.) oraz ser. nie numerowaną: Biblioteka Publiczna m. st. Warszawy Materiały Metodyczne i Bibliograficzne. Należy również wymienić wydawaną od 1964 za okresy półroczne "Bibliografię z Zakresu Historii i Krytyki Literatury dla Dzieci, Bibliotekarstwa i Czytelnictwa Dziecięcego" (powiel.) oraz współudział w wydawaniu czasop. "Bibliotekarz". Z dziejów książki i bibliotek w Warszawie. Warszawa 1961
W. Ż.
Biblioteka Sejmowa powstała w 1919 na wniosek grupy posłów Sejmu Ustawodawczego RP jako pomocniczy ośrodek dla prac ustawodawczych. W okresie Drugiej Rzeczypospolitej stanowiła Wydział Biura Sejmu. Zmieniała kolejno nazwy Bibl Sejmowa (1919-22), Bibl. Sejmu i Senatu (1922-31) po przyłączeniu archiwum dokumentów ustawodawczych i biurowych obu izb Bibl. i Archiwum Sejmu i Senatu (1931-39). Po wojnie wznowiła działalność jako Bibl. Krajowej Rady Narodowej (1944--46), a po ukonstytuowaniu się Sejmu Ustawodawczego w 1947 wróciła do swej pierwotnej nazwy Organizacyjnie B.S. stanowi jeden z elementów Kancelarii Sejmu na prawach ministerialnego denarta mentu. Składa się z działów: Gromadzenia Oora cowania, Udostępniania wraz z Informatorium Dokumentacji i Informacji Parlamentarnej oraz Ma gazynów i Sekcji Ogólnej. Uchwalą nr 269 z 20 VIII 1968 Rada Ministrów przyznała B.S status bibl naukowej. Dyrektorem jej jest Tadeusz Kozanecki' Zaczątkiem zbiorów B.S. stał się niewielki ksie gozbiór zgromadzony w 1917-18 dla potrzeb Ko misji Sejmowo-Konstytucyjnej przy Tymczasowej Radzie Stanu przez Henryka Kołodziejskiego orsa-mzatora i dyrektora B.S. w okresie międzywojennym Zasiliły ją księgozbiory likwidujących się po wojnie instytucji reprezentujących sprawy poi. w państwach zaborczych, dublety bibl. warszawskich i dary nrv watne. W ciągu następnych 10 1. B.S. zgromadziła podstawowe dzieła z zakresu prawa, nauk społeczno--gospodarczych i polityczno-historycznych doku mentację parlamentarną i urzędową w szerokim zasięgu geograficznym oraz czasop pol i O Według danych z 15 XII 1938 księgozbiór B S
Biblioteka Szkoły Głównej Planowania i Statystyki
46
nosił 36,9 tyt. dzieł w 48 tys. wol. i ponad 3 tys. tyt. czasop. w ok. 30 tys. wol. W 1939 część księgozbioru B.S. spłonęła w czasie działań wojennych, resztę zniszczyli lub wywieźli hitlerowcy w czasie okupacji. W zgromadzonym po wojnie księgozbiorze B.S. najważniejszym zespołem są wydawnictwa parlamentarne i urzędowe, poi. i obce. B.S. posiada komplety wydawnictw parlamentarnych poi. z okresu międzywojennego i powojennego, a także dzienników urzędowych i resortowych. Wydawnictwa parlamentarne i urzędowe niektórych państw, jak Anglii, Belgii, Francji, Niemiec, Rosji i Stanów Zjednoczonych A.P., sięgają okresu sprzed I wojny światowej, a nieraz lat wcześniejszych. Ważną częścią zbiorów B.S. są wydawnictwa organizacji międzynar., jak Ligi Narodów, Organizacji Narodów Zjednoczonych i jej instytucji wyspecjalizowanych (B.S. jest depozytariuszem wydawnictw ONZ) Unii Międzyparlamentarnej i in. B.S. gromadzi wydawnictwa periodyczne, rocznie wpływa ok. 1,8 tys. tyt. w tym 1,1 tys. obcych. W periodykach obcych przeważają czasop. parlamentarne i prawnicze oraz ważniejsze dzienniki krajów socjalistycznych i kapitalistycznych. W drukach zwartych wśród wydawnictw o charakterze prawno-społeczno-politycznym najważniejszy dział stanowią dzieła z dziedziny prawa, w szczególności prawa państw, i administracyjnego, oraz zbiór encyklopedii, wydawnictw informacyjnych i słowników. Stan księgozbioru na koniec 1974 wynosił 198,2 tys. wol., w tym wydawnictwa zwarte 89,6 tys. wol., wydawnictwa parlamentarne i urzędowe oraz wydawnictwa organizacji międzynar. 30,7 tys. wol., wydawnictwa periodyczne 59,9 tys. wol. B.S. ma charakter prezencyjny, posiada jedną czytelnię na 26 miejsc. Nie jest powszechnie dostępna, obsługuje przede wszystkim posłów oraz organy Sejmu i jego Kancelarię, a także Radę Państwa; z jej zbiorów mogą również korzystać pracownicy instytucji centralnych i pracownicy naukowi. Liczba odwiedzin w 1974 wynosiła 7,7 tys. B.S. wydaje co kwartał "Wykaz Ważniejszych Nabytków" i co roku "Wykaz Tekstów Konstytucyjnych i Artykułów o Problemach Parlamentarnych" na podstawie wpływających czasop. zagranicznych.
Krótka informacja o zbiorach przepisów prawnych w Bibliotece Sejmowej. Warszawa 1962. Informacja o Bibliotece Sejmowej i jej zbiorach. Warszawa 1969. Wydawnictwa parlamentarne i urzędowe europejskich krajów' socjalistycznych w Bibliotece Sejmowej. Informator. Warszawa 1969.
Z. Sz.
Biblioteka Szkoły Głównej Planowania i Statystyki w Warszawie, zał. w 1906 przy Wyższej Szkole Handlowej, przemianowanej później na Szkołę Główną Handlową, od 1949 na Szkołę Główną Planowania i Statystyki. Do 1939 B.SGPiS zgromadziła księgozbiór zawierający przeszło 150 tys. wol. Wg założeń Szkoły była "główną biblioteką ekonomiczną w państwie" i największą w tym okresie bibl. specjalistyczną, a także największą bibl. społeczno-ekono-miczną w Europie (poza Wielką Brytanią). W okresie II wojny światowej zbiory i gmach B.SGPiS ocalały w dużej mierze dzięki ofiarności i odwadze ówczesnego dyrektora A. Gródka. Po wojnie B.SGPiS stała się znów największą bibl. społeczno-ekonomiczną w kraju, a uchwałą Komitetu Nauk Ekonomicznych PAN z 1956 została uznana za centralną bibl. ekonomiczną.
Na strukturę B.SGPiS składają się oddziały: Gromadzenia Zbiorów, Opracowania Wydawnictw Zwartych, Opracowania Wydawnictw Ciągłych, Katalogowania Rzeczowego, Magazynów i Konserwacji Zbiorów, Udostępniania Zbiorów, Informacji Naukowej, Prac Naukowych, Naukowo-Organizacyjnych i Dydaktycznych, Bibliotek Zakładowych oraz Pracownia Reprograficzna. Pierwszym powojennym dyrektorem był Andrzej Grodek (1939-47), po nim Helena Drzażdżyńska, od 1967 Hanna Uniejewska. Stan zbiorów opracowanych na 31 XII 74 wynosił ok. 505 tys. wol., w tym 380 tys. wol. druków zwartych (łącznie ze starymi drukami), 125 tys. wol. czasop. oraz ok. 33 tys. jedn. zbiorów specjalnych; liczba czasop. bieżących w 1974 wynosiła ok. 2,9 tys. tyt. B.SGPiS gromadzi w całości poi. piśmiennictwo z zakresu nauk społeczno-ekonomicznych i dyscyplin pokrewnych z uwzględnieniem tzw. dokumentów życia społecznego. W tym samym zakresie, lecz w wyborze, kompletuje literaturę zagraniczną. Ścisłą specjalizację B.SGPiS stanowią nauki ekonomiczne, przede wszystkim teoria ekonomii politycznej, historia myśli ekonomicznej, historia i geografia gospodarcza, polityka ekonomiczna, teoria i metodologia statystyki oraz demografia. W tym zakresie B.SGPiS stara się uzyskać możliwą kompletność w skali światowej. W jej zbiorach znajduje się wiele cennych i unikatowych wydawnictw krajowych i zagranicznych, pierwsze wyd. dzieł klasyków ekonomii politycznej, pierwodruki klasyków ekonomii marksistowskiej, zbiór dzieł socjalistów i komunistów utopijnych, zbiory druków ulotnych (socjalistycznych i komunistycznych). Na szczególną uwagę zasługuje zbiór czasop. (125 tys. wol.) zawierający pełne lub prawie pełne ciągi najważniejszych periodyków ekonomicznych krajowych i zagranicznych. B.SGPiS ma charakter bibl. publ. Czytelnie dostępne są dla wszystkich zainteresowanych. Wśród katalogów systematyczny oparty jest na klasyfikacji Library of Congress w Waszyngtonie, adaptowanej do potrzeb bibl. B.SGPiS posiada rozbudowany Oddział Informacji Naukowej, tworzący z wytypowanymi pracownikami innych oddziałów duży zespół działający w zakresie informacji, dokumentacji, dydaktyki. B.SGPiS udostępnia swe zbiory w czytelniach (o 330 miejscach) oraz przez wypożyczanie. Dzienna frekwencja waha się 800-1 tys. osób. W 1974 liczba udostępnionych wol. w czytelniach wynosiła ok. 310 tys., wypożyczono ok. 50 tys. wol. Jako bibl. centralna współpracuje (od 1956) ze wszystkimi bibl. ekonomicznymi w kraju. Od 1957 współpracuje z "Międzynarodową Bibliografią Ekonomiczną" ("International Biblio-graphy of Economics"). Prowadzi prace bibliograficzne i dokumentacyjne (posiada wyodrębnioną komórkę dokumentacji historii SGPiS) oraz wymianę wydawnictw krajową i zagraniczną. B.SGPiS wydaje własne publikacje; wśród nich do najważniejszych należą: A. Gródka Katalog Biblioteki SGH(Warszawa 1939-45); Planowanie gospodarki narodowej w Polsce Ludowej. Materiały do bibliografii (Warszawa 1960-64 w dwóch zesz. za 1. 1944-49 i 1950-55); Katalog czasopism Biblioteki SGPiS (Warszawa 1960-66); "Centralny Katalog Wydawnictw Zagranicznych Treści Społeczno-Ekonomicznej Znajdujących się w Polskich Bibliotekach Społeczno-Ekonomicznych" (półrocz.) wychodzący od 1956; ukazujący się od
47
Biblioteka Uniwersytecka KUL
tegoż roku co dwa lata "Wykaz Zagranicznych Czasopism Bieżących Znajdujących się w Polskich Bibliotekach Społeczno-Ekonomicznych"; miesięczny "Wykaz Nabytków Wybranych" (do użytku pracowników i studentów SGPiS) oraz pomyślane jako pomoc dla studentów H. Uniejewskiej Przewodnik dla korzystających z bibliografii spoleczno-ekonomicznych (Warszawa 1971) i A. Zabielskiej-Helle i S. Wrzoska Informator dla czytelników Biblioteki SGPiS (Warszawa 1972).
A. Grodek: Szkota Główna Handlowa w czasie okupacji (1939--1945). "Życie Szkoły Wyższej" 1956 z. 10. - H. Uniejewska: Kronika naukowa Biblioteki Szkoły Głównej Planowania i Statystyki w Warszawie 0958-1962). "Roczniki Biblioteczne" 1963. -H. Uniejewska: Kromka działalności naukowej i dydaktycznej Biblioteki SGPiS w latach 1963-1967. "Roczniki Biblioteczne" 1967.
H. U.
Biblioteka Śląska w Katowicach powstała ok. 1922 jako podręczny księgozbiór prawniczy autonomicznego Sejmu Śląskiego, wybranego po raz pierwszy 24 IX 1922; Od 1931 wraz z Archiwum Biura Sejmowego i Archiwum Historycznym wchodziła w skład Wydziału Biblioteczno-Archiwalnego Biura Sejmu Śląskiego. Oprócz dzieł z zakresu prawa również silesiaca z innych dziedzin wiedzy. W 1934 przyznano jej prawo do egz. obowiązkowego druków z woj. śląskiego i przeniesiono ją z gmachu Województwa do Tow. Czytelń Ludowych przy ul. Francuskiej. W 1936 przekształcono ją w Śląską Bibl. PubJ. o charakterze ogólnonaukowym, ze szczególnym uwzględnieniem silesiaków, nauk ekonomicznych, prawniczych i społecznych. Księgozbiór B.Ś. wzrósł do 1939 do ok. 110 tys. wol. W czasie wojny 1939-45 B.Ś. została złączona przez hitlerowców z Bibl. Krajową (Landesbibliothek) w Bytomiu; w okresie tym uległo zniszczeniu ok. 10% zbiorów, głównie w księgozbiorze podręcznym i materiałach bibliograflczno-encyklope-dycznych. Straciła również inwentarze, archiwum i katalogi, które po przejęciu jej przez władze poi. trzeba było z wielkim wysiłkiem rekonstruować. W okresie od 1945 B.Ś. podlegała Min. Oświaty, potem Min. Kultury i Sztuki i ostatecznie od 1959 Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach. W 1962 nadano jej nazwę Bibl. Śląskiej; tegoż roku Rozporządzeniem Rady Ministrów została uznana za bibl. naukową. B.Ś. posiada działy: Księgozbiorów, Opracowania Zbiorów, Bibliograficzno-Informacyjny. Udostępniania Zbiorów, Czasopism, Zbiorów Specjalnych, Administracyjno-Gospodarczy, oraz dwa oddziały; w Bytomiu (od 1945; ówczesny stan ok. 70 tys. wol.) i Zabytkowy w Cieszynie (od 1960; ówczesny stan ok. 60 tys. wol.). W maju 1951 powstało w B.!>. Biuro Informacyjne, przekształcone następnie w Dział Bibliograficzno-Informacyjny. W i. 1945-57 dyrektorem B.Ś. był Paweł Rybicki, pełniący tę funkcję już w okresie międzywojennym, w 1. 1957-69 kierował B.Ś. Jacek Koraszewski, w 1. 1969-72 Jan Kantyka, od 1972 Andrzej Szefer. W 1. 1966-72 B.Ś. miała wspólną Radę Naukową z Bibl. Narodową; od 1973 powołano osobną Radę Naukową B.Ś. Stan zbiorów na dzień 31 XII 1974 wynosił ogółem 804,9 tys. jedn., w tym 620,4 tys. wol. druków zwartych nowych, 25,8 tys. wol. druków zwartych starch, 80,4 tys. wol. wydawnictw periodycznych, 78,4'tys. jedn. kartografii 4,9 tys. grafiki,
4,2 tys. muzykaliów, 57,7 tys. ulotek, 1,5 tys. mikrofilmów, 1,3 tys. fotografii, 140 odbitek kserograficznych, 335 płyt. Z działów stanowiących specjalizację B.Ś. przypada 69,1 tys. wol. na silesiaca, 38,7 tys. na nauki społeczno-polityczne, 31,6 tys. na nauki ekonomiczne, co w sumie wynosi 139,5 tys. wol. Po wojnie, w ramach akcji zabezpieczenia dóbr kulturalnych zostały przekazane B.Ś. bogate w stare druki księgozbiory Oppersdorffów z Głogówka (ok. 4,7 tys. wol.), Sanguszków z Gumnisk (ok. 2,5 tys. wol.), Szembeków z Poręby (ok. 2 tys. wol.), gimnazjum w Nysie (ok. 1 tys. wol.) oraz różnych zbiorów luźnych (ok. 2 tys. wol.). Przyznanie B.Ś. egz. obowiązkowego z całej Polski (od 1969) zwiększyło również napływ nabytków sięgający 35 tys. poz. rocznie. B.Ś. obejmuje w wyborze dzieła ze wszystkich dziedzin wiedzy, jednak wykazuje wyraźne tendencje w kierunku nauk humanistycznych. W swoich zbiorach posiada wiele cennych i rzadkich materiałów, udostępnianych w skali miejscowej, ogólnopol., a częściowo i międzynar. w drodze wypożyczania międzybibliotecznego. Korzystanie ze zbiorów ułatwiają katalogi: alfabetyczny, systematyczny (według własnego układu 33 działów), topograficzny, cząstkowe (np. czytelń: Głównej, Śląskiej, Czasopism, Zbiorów Specjalnych, oddziałów poza Katowicami). Użytkownicy B.Ś. mają do dyspozycji w Katowicach Czytelnię Ogólną, Czytelnię Pracowników Naukowych, Śląską, Czasopism, Zbiorów Specjalnych, a w Bytomiu i w Cieszynie czytelnie tamtejsze. W 1974 w B.Ś. wydano 13,1 tys. kart czytelniczych, udostępniono 263,3 tys. jedn. Wypożyczalnia zanotowała 54,2 tys. odwiedzin i 49,7 tys. wypożyczeń. Udzielono 22,4 tys. informacji. B.Ś. prowadzi własne prace naukowe, zwłaszcza w zakresie bibliogr. śląskiej, m. in. Wykaz literatury bieżącej o Śląsku 1935-1939 pod red. J. Koraszewskiego; wydaje od 1960 (druk od 1963) "Bibliografię śląską" bieżącą pod kierownictwem Z. Frank (1960), E. Engelkinga (1960-66), T. Służałek (od 1967). Ukazują się zesz. serii Prace Biblioteki ŚJąskiej, wśród nich J. Berger-Mayerowej Nie znane Estreicherowi "polonica" i "silesiaca" w starodrukach Biblioteki Śląskiej (1961, 1968); J. Woźnickiej Katalog centralny dziel J. Lompy (1962). B.Ś. wydaje też od 1956 "Biuletyn Informacyjny", zawierający m. in. bibliogr. dotyczącą B.Ś. (od 1922) i obejmującą 436 poz. do 1970.
Biblioteka Śląska 1922-1972. Katowice 1973.
J. M.
Biblioteka Uniwersytecka Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego powstała w lutym 1918 w Piotrogrodzie z inicjatywy ks. Idziego Radziszewskiego, twórcy i pierwszego rektora KUL. Księgozbiór w części został rewindykowany w 1925. W 1. 1949-50 B.U. KUL została przeniesiona z budynku dawnego klasztoru bernardyńskiego w Lublinie do obecnego gmachu przy ul. Chopina. Od tego momentu wraz z objęciem dyrektury przez Romualda Gustawa nastąpił wybitny rozwój B.U. KUL. Otrzymała ona analogiczną do państw, bibl. uniwersyteckich strukturę organizacyjną, a księgozbiór jej w porównaniu do stanu przedwojennego wzrósł ośmiokrotnie, odpowiednio też wzrosło znaczenie B.U. KUL jako instytucji naukowej i usługowej. Jako bibl. uniwersytecka jest bibl. wielodziedzinową zaspokajającą
Biblioteka Uniwersytecka w Łodzi
potrzeby naukowe i dydaktyczne Uczelni, w skład której wchodzą wydziały: Teologiczny, Prawa Kanonicznego, Filozofii Chrześcijańskiej, Nauk Humanistycznych i instytuty międzywydziałowe. Ponadto, specjalizując się w gromadzeniu piśmiennictwa teologicznego i religioznawczego, spełnia zadania centralnej bibl. religioznawczej i ośrodka dokumentacji poi. piśmiennictwa religijnego. Stan zbiorów B.U. KUL przy końcu 1974 wynosiły ogółem 604,3 tys. wol. druków zwartych i czasop. Z cenniejszych materiałów B.U. KUL posiada: Decretum Graiiani, rps z końca XIII w., archiwum gen. Ignacego Prądzyńskiego, część Archiwum Filomatów z kilkudziesięcioma autografami Mickiewicza, ponadto 113 inkunabułów oraz 54 atlasy zabytkowe. Udostępnianie księgozbioru dokonuje się drogą wypożyczeń i korzystania ze zbiorów w Czytelni Głównej i 6 czytelniach specjalistycznych z 13-tysięcznym księgozbiorem podręcznym; Czytelni Czasopism Bieżących (1,7 tys. zagranicznych, 1,4 tys. krajowych); Czytelni Informacji Naukowej (z bogatym księgozbiorem z zakresu bibliogr. i bibliologii), Czytelni Teologicznej z 7 tys. księgozbiorem wydawnictw związanych z II Soborem Watykańskim; w Pracowni Historycznej, utworzonej przy Sekcji Rękopisów, i Pracowni Zbiorów Specjalnych, istniejącej przy Sekcji Zbiorów Graficznych, Kartograficznych i Nut (ogółem 310 miejsc). W 1974 liczba odwiedzin wynosiła 73,1 tys. Udostępniono 157,9 tys. wol. książek, 80,9 tys. wol. czasop. oraz 4,1 tys. jedn. zbiorów specjalnych. Dążąc do podniesienia kwalifikacji zawodowych pracowników zbiorów kościelnych, B.U. KUL organizuje od 1955 kursy bibliotekarskie i bibliograficzne dla pracowników tej kategorii. Z inicjatywy dyrektora B.U. KUL powstał w końcu 1956 *Ośrodek Archiwów, Bibl. i Muzeów Kościelnych oraz ukazujące się od 1959 jego czasop. "Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne" (półrocz.). Opublikowano w nim m. in.: Katalog dokumentów Biblioteki Uniwersyteckiej KUL (w oprać. H. Mańkowskiej, t. 17: 1968), Katalog obcojęzycznych czasopism i wydawnictw zbiorowych Biblioteki Uniwersyteckiej KUL (pod red. W. Nowodworskiego, t. 17: 1968, 19: 1969, 21- 1970 24: 1972).
R. Gustaw, W. Nowodworski: Dwadzieścia lat Biblioteki Uniwersyteckiej KUL 1939-1959. "Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne" 1959/60 z. 2. - Biblioteka Uniwersytecka Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego 1918-1970. Tamże 1971.
A. Wit.
Biblioteka Uniwersytecka w Łodzi powstała po II wojnie światowej powołana Uchwałą Komitetu Organizacyjnego Uniw. Łódzkiego z 11 II 1945. Pierwszą w Łodzi książnicę uniwersytecką organizowano od podstaw, naprędce rekrutowano personel, zabezpieczano i gromadzono księgozbiór, początkowo w budynku pofabrycznym, później w gmachu pogim-nazjalnym, a od 1960 w nowo wybudowanym gmachu w dzielnicy szkół wyższych. W 1947 wyodrębniono działy: Nabytków, Katalogowania i Czytelnictwa. Następnie stopniowo rozbudowywano strukturę organizacyjną B.U., która obecnie posiada oddziały: Gromadzenia i Uzupełniania; Opracowania; Katalogowania Rzeczowego; Udostępniania; Zbiorów Specjalnych; Informacji Naukowej; Prac Naukowych, Organizacyjno-Naukowych i Dydaktycznych; Bibliotek Zakładowych; Magazynów i Konser-
48
wacji; Samodzielną Sekcję Czasopism Bieżących; Pracownię Fototechniczną; Pracownię Konserwatorską. B.U. jako centralna w sieci bibl. Uniw. Łódzkiego (od którego w 1950 odłączono kierunki medyczne, tworząc samodzielną Akademię Medyczną, i przyłączono w 1956 Państw. Wyższą Szkołę Pedagogiczną, a w 1961 Wyższą Szkołę Ekonomiczną) ma pod swą opieką 66 bibl. zakładowych; z nich do największych należą bibl.: Wydziału Ekonomiczno-Socjologicznego (dawna Bibl. WSE, ponad 100 tys. wol.), Prawa i Administracji, Instytutu Historii, Socjologii, Geografii, Matematyki, Fizyki Doświadczalnej, Anglistyki, Historii Literatury Polskiej oraz Katedry Teorii Literatury, Teatru i Filmu, od 1971 Bibl. Wyższego Studium Nauczycielskiego w Zgierzu (obecnie Instytutu Pedagogiki i Psychologii z siedzibą w Zgierzu). Pierwszym kierownikiem B.U. był Zygmunt Dylik, w 1946 dyrektorem został Adam Łysakowski, po nim w 1. 1948-69 Helena Więckowska, od 1969 Bolesław Świderski. B. U., prowadząc działalność naukową i dydaktyczną, pełni jednocześnie funkcję bibl. publ. Jest bibl. o charakterze uniwersalnym (z wyłączeniem wydawnictw zagranicznych z nauk medycznych, rolniczych i technicznych). Otrzymuje egz. obowiązkowy z całej Polski. Gromadzi przede wszystkim materiały z dyscyplin reprezentowanych na Uniw., Łódzkim; pielęgnuje również piśmiennictwo regionalne. W jej zasobach znajdują się przede wszystkim księgozbiory humanistyczne, poza tym społeczne, polityczne, ekonomiczne, prawne oraz ma-tematyczno-przyrodnicze. B.U. prowadzi wymianę z ponad 300 instytucjami zagranicznymi w kilkudziesięciu krajach, której podstawę stanowią wydawnictwa Łódzkiego Tow. Naukowego i Uniw. Łódzkiego. Stan opracowanych zasobów B.U. systematycznie wzrastał; pod koniec 1950 wynosił 128,6 tys. jedn., a w 1974 860,9 tys. jedn., w tym wydawnictw zwartych 570,8 tys. wol., periodycznych 188,1 tys. wol., zbiorów specjalnych 102 tys. jedn. (w ich obrębie starych druków 23,8 tys., zbiorów kartograficznych 8,7 tys., nut 16,4 tys., dokumentów fonograficznych 4,8 tys., zbiorów ikonograficznych 19,5 tys.. rpsów 2,6 tys., dokumentów życia społecznego 24,8 tys., mikrofilmów 1,6 tys.). Łącznie ze zbiorami bibl. zakładowych (608 tys.) księgozbiór B.U. osiągnął pod koniec 1974 liczbę blisko 1,5 min jedn. B.U. posiada m. in. katalogi zbiorów specjalnych i centralny katalog bibl. zakładowych. Korzystało z jej zbiorów 10,3 tys. czytelników, zarejestrowano 105,6 tys. odwiedzin, udostępniono 536,5 jedn. zbiorów. Ponadto w bibl. zakładowych Uniw. Łódzkiego udostępniono 329 tys. jedn. B.U. posiada pracownię fototechniczną i własną introligatornię. Sprawuje opiekę nad mieszczącym się w jej budynku Archiwum Uniw. Łódzkiego. B.U. rozwija znaczną działalność dokumentacyjną i informacyjną, dysponując dobrym zestawem źródeł bibliograficznych, kompendiów i informatorów oraz utrzymując szereg kartotek tematycznych. Prowadzi działalność dydaktyczną, szkoląc nie tylko pracowników włjsnej instytucji i sieci bibl. Uniw. Łódzkiego, lec:. także innych uczelni. Część pracowników B.U. .związana jest z Zakładem Bibliotekoznawstwa, J międzywydziałowym Studium Bibliotekoznawstw j i seminarium doktoranckim. Dorobek naukowy i publikacyjny
TABLICA III. BIBLIOTEKI
1. Biblioteka PAN w Gdańsku. Czytelnia. 2. Miejska Biblioteka Publiczna im. E. Raczyńskiego w Poznaniu. 3. Książnica Miejska im. Mikołaja Kopernika w Toruniu. 4. Biblioteka Czartoryskich w Krakowie. 5. Biblioteka Sejmowa w Warszawie. Czytelnia.
TABLICA IV. BIBLIOTEKI
1. Biblioteka Publiczna m. st. Warszawy. Czytelnia Główna. 2. Bi blioteka Publiczna m. st. Warszawy. 3. Miejska Biblioteka Publiczni im. Ludwika Waryńskiego w Łodzi. 4. Miejska Biblioteka Publiczni im. Ludwika Waryńskiego w Łodzi. Czytelnia ogólna. 5. Woje wódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. H. Łopacióskiego w Lublinie.
49
Biblioteka Uniwersytetu M. Kopernika w Toruniu
pracowników B.U. wyniósł w okresie 1945-74 kilkaset poz. W ser. Wydawnictwa Bibliograficzne Biblioteki Uniwersyteckiej w Łodzi ukazały się m. in.: J. Kaczanowskiej Bibliografia prac Juliana Marchlew-skiego (Łódź 1954); J. Kaczanowskiej i M. Trzciń-skiej Materiały bibliograficzne do historii ruchu robotniczego XIX i XX wieku (Łódź 1957); Uniwersytet Łódzki w pierwszym dziesięcioleciu 1945-1954. Materiały bibliograficzne (Wrocław 1955); ...w drugim dziesięcioleciu 1955-1964 (Łódź 1966), prace zbiorowe pod red. H. Więckowskiej; Materiały bibliograficzne pracowników Uniwersytetu Łódzkiego za lata 1965-1969 pod red. B. Świderskiego (Łódź 1972). B.U. jest ośrodkiem dokumentacyjnym poi. biografistyki księgoznawczej oraz siedzibą redakcji Słownika pracowników książki polskie) (który ukazał się w druku w 1972 pod red. I. Treichel).
Sprawozdanie Biblioteki Uniwersytetu Łódzkiego za r. 1945146-1970. Łódź 1946-71. Biblioteka Uniwersytecka w Łodzi. Informator dla czytelników. Oprać. W. Frontczakowa, J. Jawor-ska. Łódź 1966. - H. Więckowska: Biblioteka Główna Uniwersytetu Łódzkiego. W: Uniwersytet Łódzki 1945-1970. Łódź 1970.
B. Ś.
Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu powstała w maju 1945 przez połączenie księgozbioru byłej Bibl. Miejskiej z ocalałą po II wojnie światowej częścią zbioru byłej Bibl. Uniwersyteckiej i in. pomniejszymi zbiorami. Organizatorem B.U. był Antoni Knot, jej pierwszy i wieloletni dyrektor. Bibl. Miejska została założona w 1865 z zasobów trzech XVI- i XVII-wiecznych bibl.: Tomasza Redigera, kościoła Św. Marii Magdaleny i kościoła Św. Bernardyna. W 1939 liczyła ok. 340 tys. wol. Bibl. Uniwersytecka powstała w 1811 ze zbiorów uniwersyteckiej "Viadnny" z Frankfurtu nad Odrą i wrocławskiej "Leopoldiny". Dołączono później duży zbiór sekularyzowanych klasztorów śląskich, mający według pierwotnych, a nie zrealizowanych planów utworzyć tzw. Centralną Bibl. Śląską. W 1939 Bibl. Uniwersytecka liczyła ponad 800 tys. wol. Większość tego zbioru uległa zniszczeniu, ocalała tylko część ewakuowana na prowincję. Z pozostałych księgozbiorów zabezpieczonych zasługują na uwagę: piastowska, XVI-wieczna bibl. Gimnazjum Brzeskiego, bibl. księcia legnickiego Jerzego Rudolfa oraz bibl. kościoła Św. Piotra i Pawła w Legnicy. B.U. zajmuje trzy budynki przy ul. Szajnochy, z których tylko gmach byłej Bibl. Miejskiej z końca XIX w. był budowany dla celów bibliotecznych, oraz od 1958 odbudowany ze zniszczeń wojennych XVIII-wieczny gmach byłej Bibl. Uniwersyteckiej przy ul. Św. Jadwigi. Księgozbiór B.U. polonizowano drogą intensywnych zakupów antykwarycznych oraz egz. obowiązkowego. Gromadzono zbiory zgodnie z programem uniw.: z dziedziny nauk humanistycznych, przyrodniczych i prawa, ze szczególnym uwzględnieniem piśmiennictwa dotyczącego Śląska. Roczne wpływy wynoszą ok. 30 tys. wol., a stan zbiorów osiągnął w końcu 1974 liczbę 659,5 tys. wol. druków zwartych, 269,6 tys. wol. czasop. oraz 285,5 tys. wol. zbiorów specjalnych obejmujących 11 tys. wol. rpsów, 227 tys. wol. starych druków i 28,6 tys. wol. zbiorów muzycznych. Wśród zbiorów rękopiśmiennych na uwagę zasługują ponad 2,5 tys. kodeksów średniowiecznych, w tym liczne iluminowane, najstarszy rps fragment Kroniki Euzebiusza
z V w., liczne rękopiśmienne silesiaca; ze starych druków egz. Statutów synodalnych biskupów wrocławskich z 1475, z pierwszym drukowanym tekstem w jęz. poi., ksylograficzna gramatyka łac, Ars minor Donata, i wielka liczba (do 40 tys. egz.) druków śląskich, z innych zbiorów druki muzyczne do 1700 oraz zbiory regionalne śląskie, obejmujące ok. 90 tys. wol., w tym ok. 38 tys. wol. czasop. śląskich. Bibl. składa się z 9 oddziałów ogólnych: Gromadzenia, Opracowania Druków Zwartych, Opracowania Wydawnictw Ciągłych, Katalogowania Rzeczowego, Katalogów, Magazynów i Konserwacji, Udostępniania, Informacji, Bibliotek Instytutowych oraz 9 oddziałów specjalnych: Rękopisów, Starych Druków, Zbiorów Muzycznych, Zbiorów Kartograficznych, Zbiorów Graficznych, Dokumentów Życia Społecznego (Gabinet Śląski), Prac Naukowych (z Sekcją Bibliologiczną), Pracowni Repro-graficznej i Pracowni Konserwatorskiej. Zbiory są udostępniane w pięciu czytelniach o 286 miejscach łącznie: Głównej, Czasopism Bieżących, Nauk Politycznych, Zbiorów Specjalnych, Starych Druków. W 1974 liczba odwiedzin w czytelniach wynosiła 125,9 tys., udostępniono 462,5 tys. wol., wypożyczono 114,2 tys. wol. Do innych bibl. wypożyczono 1,9 tys. wol., z innych bibl. wypożyczono 512 wol. B.U. podlegały w 1974 33 bibl. wydziałowe i instytutowe Uniw. Wrocławskiego. Ich księgozbiory liczyły łącznie 589 tys. wol. druków zwartych, 121,7 tys. wol. czasop. i 29,3 tys. jedn. inw. zbiorów specjalnych. Udostępniono w nich 348 tys. wol., wypożyczono 237,4 tys. wol. W Bibl. Głównej znajduje się centralny katalog alfabetyczny księgozbiorów tych bibl. B.U. udostępnia swe zbiory także za pośrednictwem reprodukcji. W 1974 Pracownia Reprogra-ficzna wykonała 214,5 tys. klatek mikrofilmu negatywowego, 6,9 tys. mb. kopii mikrofilmowych pozytywowych, 8,3 tys. reprodukcji specjalnych, 38,6 tys. powiększeń fotograficznych, 10,1 tys. szt. przezroczy i 11,7 tys. szt. kopii kserograficznych. Prócz działalności usługowej B.U. rozwija również działalność dydaktyczną i naukową. Opublikowała szereg katalogów, m. in. B. Kocowskiego Katalog inkunabułów, ogłosiła kilkadziesiąt prac z zakresu historii książki, przede wszystkim historii drukarstwa i bibl. na Śląsku. Od 1975 dyrektorem B.U. jest Bartłomiej Kuzak.
"Biuletyn Informacyjny Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu", 1951-65. B. Kocowski: Kronika naukowa Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu 1945-1957. "Roczniki Biblioteczne" 1958; ... za 1. 1958-1960. Tamte 1963. - B. Kocowski: Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu. Wrocław 1968. M. Szczerbiński: Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu. W: Uniwersytet Wrocławski w łatach 1945-1970. Księga jubileuszowa. Pod red. Władysława Floryana. Wrocław 1970.
A. Sk.
Biblioteka Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu powstała wraz z Uniw. na podstawie dekretu z 24 VIII 1945. Zalążkiem B.UMK były tzw. zbiory zabezpieczone (opuszczone bibl. miejskie, gimnazjalne i podworskie z terenu Pomorza, Warmii i Mazur, m. in. dawnej Akademii Chełmińskiej) oraz dary od różnych instytucji i osób prywatnych. Zbiory wzrastały drogą kupna i wymiany krajowej i zagranicznej (w 1974 z 34 krajami). W 1947 B.UMK otrzymała prawo do egz. obowiązkowego. W 1958 uruchomiono pracownię fotomikrofilmową, kserograficzną i konserwatorską (wyposażoną w digesto-
torsk;
I
Biblioteka Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach
50
rium i komorę gazowo-próżniową), zakupiono pomoce audiowizualne. Struktura organizacyjna B. UMK ulegała kilkakrotnym zmianom. Obecna obejmuje 12 oddziałów, 2 samodzielne sekcje i referat administracyjny. Niektóre oddziały dzielą się na 2-3 sekcje. Do sieci bibl. uczelni należy 45 bibl. zakładowych (instytutów, zakładów i katedr UMK). Pierwszym dyrektorem B.UMK był do 1949 Stefan Burhardt, po nim Ludwik Kolankowski, 1955-73 Maria Puciatowa, od 1974 Bohdan Ryszewski. Stan zbiorów w końcu 1974 wynosił ok. 1 250 tys. wol. (w tym 985 tys. opracowanych) w Bibl. Głównej oraz ponad 300 tys. wol. w bibl. zakładowych. Na zbiory specjalne, w łącznej liczbie ok. 250 tys. jedn., składają się: stare druki (ponad 58 tys. wol., w tym 190 inkunabułów), rpsy (prawie 2,5 tys. jedn.), muzykalia (ok. 78 tys. jedn. nut i prawie 3,5 tys. płyt), grafika (ponad 100 tys. jedn., w tym ponad 21 tys. opracowanych), kartografia (ok. 5,9 tys. jedn.), mikrodokumenty (prawie 2,5 tys.), dokumenty życia społecznego dotyczące regionu oraz prace doktorskie własnej uczelni. Zbiory
0 charakterze uniwersalnym, z przewagą humanistyki, wykazują pewną specjalizację związaną z profilem Uniw. oraz regionem; obejmuje ona całą Polskę płn., stosunki pol.-niem. oraz baltica i litua-nica. B.UMK posiada wiele rzadkich poz., m. in. pierwsze wyd. Kroniki Macieja Miechowity (Kraków 1519), pierwsze i drugie wyd. De revolutionibus Kopernika, unikatową edycję Atlasu świata Beneventana (Rzym 1508) z pierwszą mapą Ameryki i mapą Polski wykonaną przez Bernarda Wapowskiego. W dziale rpsów z ciekawszych wymienić można XII-wieczny kodeks medyczny Prognostica Galeni, rps astronomiczny z XIV/XV w. oraz 11 listów C. K. Norwida; w muzykaliach ponad 500 starych druków muzycznych, poczynając od XVI w., oraz bogaty zbiór polonezów; w grafice ponad 23 tys. ekslibrisów oraz ponad 65 tys. pocztówek. Wśród cimeliów znajdują się pierwsze wyd. Pana Tadeusza, paryskie i toruńskie; rzadkie czasop. Wielkiej Emigracji, Wielkiego Proletariatu oraz organizacji podziemnych z czasów II wojny światowej. Ilość czytelników wynosiła w końcu 1974 ponad 9,5 tys., ilość odwiedzin w czytelniach Bibl. Głównej ok. 90 tys. rocznie oraz 58 tys. w bibl. zakładowych. Udostępniono na miejscu w ciągu roku prawie 250 tys. wol. w czytelniach Bibl. Głównej, oraz prawie 170 tys. wol. w bibl. zakładowych; wypożyczono ok. 125 tys. wol. w Bibl. Głównej, prawie 40 tys. w bibl. zakładowych oraz 2,8 tys. wol. przez wypożyczalnię międzybiblioteczną. B.UMK posiada m. in. katalogi: systematyczny, czasop., centralny bibl. zakładowych oraz poszczególnych zbiorów specjalnych; bierze udział w opracowywaniu ogólnopol. katalogów centralnych. Prowadzi ożywioną działalność informacyjną: indywidualną i zbiorową oraz dydaktyczną (szkolenie biblioteczne
1 bibliograficzne studentów własnej uczelni, praktyki wakacyjne studentów bibliotekoznawstwa, w 1. 1953--57 szkolenie młodej kadry bibliotecznej w skali ogólnopol.). W ramach prac naukowych B.UMK prowadzi prace indywidualne i zespołowe, w zakresie szeroko pojętej nauki o książce, głównie dotyczącej regionu. Pracownicy B.UMK opublikowali łącznie sto kilkadziesiąt prac, w tym kilka obszernych w postaci książek, jak: Bibliografia Mikołaja Kopernika
w opr. H. Baranowskiego; monografia toruńskiego czasop. z XVIII w. Thornische Wóchentliche Nach-richten und Anzeigen M. Dunajówny oraz Bibliografia czasopism pomorskich. Województwo bydgoskie, praca zespołowa pod red. H. Baranowskiego. Wydawnictwa własne obejmowały sześć zesz. "Nauki o Książce" w ramach "Zeszytów Naukowych UMK" (w 1. 1962--70), które zawierały liczne artykuły informujące o zbiorach B.UMK; bieżąco wychodzi w formie mieś. "Wykaz Ważniejszych Nabytków Zagranicznych".
M. Puciatowa: Biblioteka Główna. W: Uniwersytet Mikołaja Kopernika 1945-1955. Warszawa 1957; ... 1956-1965. Toruń 1965. Informator Biblioteki Głównej Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Toruń 1972.
K. Pod.
Biblioteka Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach powstała równocześnie z Uniw. w 1968 ze zbiorów: byłej Bibl. Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Katowicach (ok. 75 tys. wol.), Bibl. Filii Uniw. Jagiellońskiego w Katowicach (ok. 13 tys. wol.), byłej Bibl. Studium Nauczycielskiego w Katowicach (ok. 10 tys. wol.), zakupionych po zmarłych wybitnych uczonych poi., z licznych darów różnych instytucji i miejscowości. Wśród nich na uwagę zasługuje cenny dar ambasadora ZSRR w Polsce Awierkija Aristowa (2 tys. wol.) oraz zbiór pamiętników poi. i Polski dotyczących, ofiarowany przez Kazimierza Neusteina z Warszawy (3 tys. wol.). Z późniejszych nabytków B.UŚ do najciekawszych i najcenniejszych należą księgozbiory: po Zenonie Klemensiewiczu (ok. 2 tys. wol.) z zakresu językoznawstwa ogólnego, porównawczego, historii języka i dialektyki; po Stefanie Rozmarynie, głównie z zakresu prawa państw, w jęz. obcych; po Jerzym Sawickim obejmujący prawo karne, kryminalistykę, kryminologię, psychiatrię sądową przeważnie wydawnictwa obce; po Ludwiku Ehrlichu z zakresu prawa międzynar. Organizacja sieci B.UŚ pokrywa się ze strukturą organizacyjną uczelni. W jej skład wchodzą: Bibl. Filii Uniw. Śląskiego w Cieszynie, Bibl. Główna, bibl. zakładowe wydziałów: Biologii i Ochrony Środowiska, Nauki
0 Ziemi, Nauk Społecznych, Prawa i Administracji, Techniki; bibl. instytutów: Chemii, Filologii Obcych, Filologii Polskiej, Fizyki, Matematyki; Bibl. Studium Języków Obcych; Bibl. Filii Uniw. Śląskiego. Bibl. zakładowe są samodzielne, koordynowane przez Bibl. Główną. Mają one charakter kierunkowy
1 specjalistyczny, natomiast Bibl. Główna jest ośrodkiem zarządzania i koordynacji sieci bibl. oraz unifikacji techniki bibliotecznej i szkolenia, a przede wszystkim ośrodkiem informacji dla całej uczelni. Pierwszym dyrektorem B.UŚ był Piotr Stasiak, od 1971 Jerzy Ratajewski. W 1972 Bibl. Główna Uniw. Śląskiego otrzymała do dyspozycji zastępczy budynek. Według stanu na dzień 31 XII 1974 zbiory B.UŚ liczyły 342,7 tys. wol., w tym druków ciągłych 18,3 tys. Liczba czytelników wynosiła 12 tjs., wypożyczono 91,7 tys. wol.; udostępniono w czytelniach 275,8 tys. wol. Do stałych wydawnictw B.UŚ należą "Wykaz Nabytków Zagranicznych" (druków zwartych), mieś.; "Wykaz Czasopism i Wydawnictw Ciągłych", rocz. A. P.
Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego powstawała wraz z Uniw. Warszawskim, którego inicjatywę
51
Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego
podjęła Komisja Edukacji Narodowej, ale w ciągu póltorawiecznego istnienia wielokrotnie zmieniała swoją rolę, zakres funkcji i nazwę. Zawiązkiem B.UW była mieszcząca się w Pałacu Kazimierzowskim Bibl. Liceum Warszawskiego, spadkobierczyni Bibl. Szkoły Rycerskiej i pięciotysięcznego księgozbioru Ignacego Krasickiego. Następnie weszły do niej: kilkunastotysięczna Bibl. Sądu Apelacyjnego, nieliczny zbiór Szkoły Prawa i Administracji oraz księgozbiory poklasztorne z cennymi rpsami i starymi drukami. B.UW formalnie utworzona 31 I 1818 jako Bibl. Królewskiego Uniw. Warszawskiego już w dwa miesiące później stała się bibl. krajową i była trzecią z kolei (po Bibl. Załuskich i projekcie Feliksa Łubieńskiego) próbą założenia bibl. narodowej na co wskazywała nazwa: Bibl. Publ. Narodowa. Na czele B.UW stanął Samuel Bogumił Linde. Komisja Rządowa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego oraz namiestnik Królestwa Polskiego przyznali B.UW prawo do jednego, a następnie dwóch egz. obowiązkowych wszystkich druków poi., sztychów, rycin i litografii. Do jej zbiorów włączono bibl. Wydziału Lekarskiego, likwidowanych klasztorów, lóż masońskich Warszawy i Płocka, orientalny księgozbiór stambulski, bezcenny Gabinet Rycin króla Stanisława Augusta, kolekcje rysunków i sztychów Stanisława Kostki Potockiego, a także zbiory licznych ofiarodawców. Po upadku powstania listopadowego zbiory B.UW zarekwirowano i w większości wywieziono do Piotrogrodu; ocalały księgozbiór liczył wówczas 40 tys. druków i 303 rpsy. B.UW, przemianowana na Bibl. Rządową, stała się punktem rozdzielczym książek dla szkół średnich, kierowana z urzędu przez dyrektorów gimnazjum gubernialnego, które mieściło się w Pałacu Kazimierzowskim. Ponowny rozkwit B.UW przyniosły 1. 60-te XIX w., kiedy m. in. nastąpiło powołanie uczelni akademickiej, Szkoły Głównej (1862-69). B.UW, nazwana wówczas Główną, zaczęła się szybko rozwijać i uzupełniać swoje zbiory. Zakupiła cenną kolekcję dzieł prawniczych i historycznych oraz kilka rpsów średniowiecznych, wśród nich Codex Theodo-rianus z IX w., przyjęła bogate księgozbiory reorganizowanych lub likwidowanych po powstaniu styczniowym komisji rządowych, bibl. Akademii Medyko--Chirurgicznej i Instytutu Szlacheckiego, a także liczne zbiory rękopiśmienne z archiwów zakonnych, zawierające m. in. źródła do dziejów gospodarczych. Jednocześnie gromadziła piśmiennictwo naukowe światowe, zwłaszcza w dziedzinie bujnie rozwijającego się przyrodoznawstwa, nauk społecznych oraz literatury pięknej, i w ten sposób zaczęła spełniać ponownie rolę bibl. narodowej w zaborze rosyjskim (do 1871). Po likwidacji Szkoły Głównej została przeznaczona na Bibl. Cesarskiego Uniw. Warszawskiego (1869--1915). Cenną pozostałością z tego okresu stał się największy w Europie (poza Związkiem Radzieckim) zbiór rossików, a wśród darów zapis testamentowy gen. ros. Arkadiusza Tołoczanowa, zawierający m. in. kolekcję zakazanych druków rewolucyjnych i bibliofilski zbiór dzieł literatury poi. Na dobro tego okresu należy zapisać wzniesienie nowego gmachu, do którego w 1894 przeniesiono księgozbiór, liczący wówczas 440 tys. t. Po wybuchu I wojny światowej Cesarski Uniw. Warszawski został zlikwidowany, a jego archiwum wywiezione do Rostowa
wraz z najcenniejszymi zbiorami. Organizujący się od 1915 poi. Uniw. Warszawski wskrzesił bibl., która otrzymała nazwę Bibl. Uniwersyteckiej w Warszawie i tradycyjnie podjęła rolę bibl. narodowej. Gdy w 1921 na mocy traktatu ryskiego wróciły wywiezione przez władze carskie zbiory poi., B.UW otrzymała 11 tys. rpsów z Bibl. Załuskich, a także Tow. Naukowego Warszawskiego i in., odzyskała również Gabinet Rycin Króla Stanisława Augusta, kolekcje Stanisława Kostki Potockiego i prawie cały zbiór rpsów ewakuowany w 1915 do Rostowa. W okresie międzywojennym (w 1939) zbiory osiągnęły 931,7 tys. jedn. B.UW uczestniczyła w pracach międzynar., w szczególności przy opracowywaniu centralnego katalogu czasop. zagranicznych. Po klęsce wrześniowej w 1939 B.UW straciła kilka tysięcy obiektów graficznych (m. in. rysunki Diirera) oraz ok. 100 tys. książek. Za okupacji hitlerowskiej B.UW stanowiła I oddział Staatsbibliothek centralnej bibl. stworzonej przez okupanta dla ułatwienia niszczenia i grabieży poi. księgozbiorów. Pracownicy B.UW zorganizowali akcję ukrywania najcenniejszych zbiorów, a jednocześnie przystosowali B.UW do roli centralnej bibl. podziemnego szkolnictwa, zaspokajając przede wszystkim potrzeby dydaktyczne tajnego Uniw. Warszawskiego i Poznańskiego. W czasie powstania warszawskiego zgromadzone w Bibl. Krasińskich zbiory specjalne bibl. warszawskich zostały spalone. B.UW straciła wszystkie mapy, atlasy, nuty, dublety, 3,9 tys. rpsów, 40 tys. sztychów, 10 tys. rycin, 500 t. ze zbiorów Stanisława Augusta. Ocalał jednak gmach B.UW, a w nim znajdujące się zbiory. Po powstaniu, w obawie przed spaleniem gmachu, pracownicy UW i B.UW ewakuowali z Warszawy ok. 100 rys. druków. Po wyzwoleniu Warszawy w styczniu 1945 B.UW natychmiast podjęła pracę, w lutym uruchomiła wypożyczalnię, a w maju czytelnię, przystąpiła także do rewindykowania, scalania, porządkowania i opracowywania swoich zbiorów. Zasiliły je: część nie zwróconych depozytów (złożonych w czasie okupacji przez instytucje i osoby prywatne), bibl. i archiwa Synodu Kościoła Ewangelicko-Reformowanego i zborów tego Kościoła w Warszawie i Kamiennej Górze na Śląsku, a w 1. 50-tych bibl. Warszawskiej Szkoły Pedagogicznej i Szkoły Głównej Służby Dyplomatycznej oraz liczne zbiory profesorów Uniw. Warszawskiego, pisarzy i pracowników naukowych stolicy. Jednocześnie nastąpił systematyczny wpływ egz. obowiązkowego oraz zasilanie zbiorów światowym i krajowym piśmiennictwem retrospektywnym i współczesnym. Gwałtowny rozwój zbiorów i czytelnictwa zdeterminował zmiany struktury i funkcji bibliotecznych B.UW. Na Uniw. Warszawskim została zorganizowana sieć biblioteczna na zasadzie koordynowanej decentralizacji. B.UW jest bibl. główną, stanowi międzywydziałowy i ogólnouczelniany zakład o zadaniach usługowych, dydaktycznych i naukowych. Struktura jej opiera się o 7 oddziałów działalności podstawowej: Gromadzenia i Uzupełniania Zbiorów, Opracowania Druków Zwartych Nowych, Opracowania Wydawnictw Ciągłych Nowych, Katalogowania Rzeczowego Zbiorów, Katalogów, Informacji Naukowej, Udostępniania, 5 oddziałów specjalnych: Zbiorów Kartograficznych, Muzycznych, Graficznych, Rękopisów, Starych Druków; 3 od-
Biblioteka Wyższej Szkoły Nauk Społecznych
52
działy ogólnobiblioteczne: Bibliotek Zakładowych, Prac Naukowych, Organizacyjno-Naukowych i Organizacyjnych, Oddział Ogólny do Spraw Administracyjnych; 3 pracownie: Introligatorsko-Konser-watorska, Przysposobienia Technicznego i Higieny Zbiorów, Reprograficzna. B.UW stanowi ośrodek dyspozycji dla 62 bibl. zakładowych. Nadzór nad siecią sprawuje dyrektor B.UW (Adam Lewak od 1939, Jan Baculewski od 1956), który kieruje polityką biblioteczną uczelni, jest stałym członkiem Senatu. Organem opiniodawczym dyrekcji B.UW jest *Rada Naukowa biblioteki. Na Uniw. Warszawskim działa Senacka Komisja do Spraw Bibl. Zbiory B.UW w 1974 osiągnęły liczbę 3 167 tys. wol., w tym Bibl. Głównej 1 824 tys. wol., w bibl. zakładowych 1 343 tys. wol. Liczba czytelników w 1974: 52,3 tys., udostępnianie 1 896 tys. wol. Rozwój sieci i jej wewnętrzna integracja prowadzą do ściślejszego zespolenia zadań bibliotecznych z zadaniami naukowo-dydaktycznymi uczelni. Podstawowe dla nich znaczenie mają formy informacji o zbiorach, jak: katalogi (alfabetyczny, przedmiotowy czasop., zbiorów specjalnych, zbiorów podręcznych, zbiorów bibl. zakładowych); kartoteki (bibliograficzne, zagadnieniowe, unikatowych zbiorów i in.); indywidualna informacja bezpośrednia i pośrednia dla kraju i zagranicy (ok. 45 tys. rocznie); informacja zbiorowa (wykłady i pokazy oraz wystawy nabytków) i tematyczna. B.UW prowadzi przysposobienie biblioteczne dla studentów, zajęcia z zakresu informacji naukowej dla wielu wydziałów, instytutów i zakładów, praktyki studyjne dla słuchaczy bibliotekoznawstwa w całym kraju. W obręb własnych badań wchodzą prace z zakresu dokumentacji zbiorów B.UW, opracowania bibliograficzne, edytorskie, historia B.UW i jej kolekcji oraz prace z dyscyplin pozabibliotecznych, przedmiot specjalizacji pracowników naukowych B.UW. Prace te wydaje B.UW we własnej serii: Acta Bibliothaecae Universitatis Var-soviensis i poza serią. W 1974 opublikowała razem 48 prac. Perspektywę rozwoju B.UW i ramy jej modernizacji stanowi znajdujący się w realizacji projekt budowy nowego gmachu oraz komputeryzacja działalności bibliotecznej i informacyjnej.
W. Sokolowska: Dzieje Biblioteki Uniwersyteckiej 1939-1945. Warszawa 1959. H. Kozerska: Straty w zbiorze rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie w czasie I i II wojny światowej. Warszawa 1960. S. Sawicka, T. Sulerzyska: Straty w rysunkach z Gabinetu Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej 1939-1945. Warszawa 1960. - J. Baculewski: Warunki l problemy funkcjonowania Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego. "Roczniki Uniwersytetu Warszawskiego" 1970.
J. Bac.
Biblioteka Wyższej Szkoły Nauk Społecznych przy KC PZPR w Warszawie, powstała w 1958 z połączenia trzech księgozbiorów uczelni partyjnych organizowanych w 1. 1944-51: Instytutu Nauk Społecznych przy KC PZPR, Szkoły Partyjnej przy KC PZPR oraz Centralnej Szkoły Partyjnej im. J. Marchlew-skiego. Struktura organizacyjna obejmuje działy: Gromadzenia i Wymiany, Opracowania i Katalogów, Udostępniania i Magazynów, Czasopism. B.WSNS posiada dwie filie: w gmachu KC PZPR i w Ośrodku Kursów Partyjnych przy ul. Rozbrat. Dyrektorem B.WSNS jest Edmund Król. W końcu 1974 księgozbiór liczył 183 tys. wol., w tym druków zwartych 158,5 tys., czasop. 24,5 tys. B.WSNS gromadzi zbiory z zakresu nauk: filozofii, socjologii, historii
poi. i międzynarodowego ruchu robotniczego, ekonomii politycznej, polityki gospodarczej, religioznawstwa, historii Polski i powszechnej XIX i XX w. Ok. 40% zbiorów stanowi literatura zagraniczna. Jednym z głównych działów księgozbioru jest zbiór prac i opracowań klasyków marksizmu-leninizmu: różne wydania dzieł Marksa, Engelsa i Lenina, zarówno w językach oryginału, jak i w przekładach na poi. i in. jęz. oraz zbiór publikacji teoretyków socjalizmu naukowego (Plechanowa, Kautskiego, Róży Luksemburg, Liebknechta i in.). W zakresie nauk historycznych na wyróżnienie zasługuje zbiór dokumentów i opracowań dotyczących poi. i mię-dzynar. ruchu robotniczego, a w tym historii KPZR i ZSRR. Znajduje się tu szereg rzadkich wydawnictw, jak np. różnych wyd. zbiorów uchwał, rezolucji, protokołów i stenogramów zjazdów partyjnych, dokumentów trzech rewolucji ros. itp.; uzupełniają ten dział prace i przemówienia przywódców i czołowych działaczy ruchu robotniczego. W zakresie socjologii warto wymienić duży zestaw literatury krajowej i zagranicznej, dotyczący struktur społecznych, partii i stosunków politycznych. Z religioznawstwa zebrana literatura obrazuje w szerokim aspekcie stosunki między państwem a Kościołem. Dział ekonomiczny zawiera obok podstawowych prac teoretycznych obszerną literaturę oświetlającą politykę gospodarczą krajów socjalistycznych oraz krajów kapitalistycznych ze szczególnym uwzględnieniem obszaru EWG. Ważną częścią zbiorów jest literatura informacyjna: szereg cennych encyklopedii ogólnych, zarówno XIX-wiecznych, jak i najnowszych, oraz wiele specjalistycznych wydań (historycznych, filozoficznych, religioznawczych, ekonomicznych i in.). W Dziale Czasopism do cenniejszych zaliczyć należy szereg dużych ciągów periodyków radzieckich z okresu międzywojennego ("Bolszewik", "Istoriczeskij Ar-chiw", "Krasnyj Archiw", "Pod Znamieniem Marksizmu", "Proletarskaja Rewolucija" i in.). B.WSNS udostępnia swe zbiory poza pracownikami i słuchaczami WSNS innym bibl. oraz (na miejscu) wszystkim zainteresowanym. Posiada dwie czytelnie: naukową 5 czasop., dysponujące łącznie 50 miejscami. Katalog alfabetyczny podano w dwóch wersjach: łacinką i grażdanką. B.WSNS wspólnie z Ośrodkiem Informacji Naukowej wydaje miesięczny "Biuletyn Informacyjny" obejmujący nabytki oraz adnotowane informacje bibliograficzne z wybranych artykułów z ponad 400 czasop. krajowych i zagranicznych.
E. Kr.
Biblioteka Zakłada Historii Partii przy KC PZPR zob. biblioteki partii i stronnictw politycznych.
Biblioteka Zakładu Historii Ruchu Ludowego przy NK ZSL zob. biblioteki partii i stronnictw politycznych.
Biblioteka Zakładu Narodowego imienia Ossolińskich Polskiej Akademii Nauk (Ossolineum) powołana została w 1817 aktem fundacyjnym Józefa Maksymiliana Ossolińskiego. Działalność rozpoczęła we Lwowie w 1827 (już po śmierci fundatora) na podstawie księgozbioru prywatnego Ossolińskiego, pomnożonego w 1823 zbiorami Lubomirskich z Przeworska oraz licznymi darami wpływającymi dzięki staraniom jej pierwszych dyrektorów: Franciszka Siarczyn-
53
bibliotekarstwo
skiego, Konstantego Słotwińskiego i Adama Kło-dzińskiego. B.ZNiO gromadziła druki, rpsy i in. pamiątki poi. kultury z terenu całej Polski, udostępniała je do celów naukowych oraz prowadziła własne badania i działalność wydawniczą; spełniała, zwłaszcza w 2 poł. XIX i na pocz. XX w., rolę bibl. narodowej, kładąc duże zasługi dla podtrzymania i rozwoju poi. nauki i kultury w czasie zaborów. Wiele blasku przydała ZNiO działalność naukowa jego dyrektorów, znanych historyków Augusta Bielow-skiego i Wojciecha Kętrzyńskego. W 1878 B.ZNiO rozpoczęła drukowanie podręczników szkolnych. W Polsce niepodległej, dzięki Ludwikowi Bernackie-mu, stała się głównym wydawcą arcydzieł poi. literatury. W 1. 1946-47 część zbiorów Ossolińskich przeniesiono ze Lwowa do Wrocławia, gdzie rychło stały się zapleczem rozwijającej się humanistyki uniwersyteckiej. Nad odbudową ZNiO we Wrocławiu z mandatu Prezesa Rady Ministrów sprawowało czasowo opiekę Tow. Przyjaciół Ossolineum, pod którego nadzorem wyremontowano nową siedzibę bibl. przy ul. Szewskiej; pomnożono zbiory o zasoby bibl. podworskich, opracowano zbiory dawne i nowe, otwarto pierwszą czytelnię (1947), reaktywowano działalność wydawniczą. W lipcu 1953 po przejęciu ZNiO przez Polską Akademię Nauk podzielono go na dwie odrębne instytucje: Bibl. i Wydawnictwo. Dyrektorem Bibl. został mianowany dotychczasowy dyrektor Zakładu Eugeniusz Szlapak, od 1958 Edward Kiernicki i Franciszek Pajączkowski, od 1961 Franciszek Pajączkowski, od 1970 Janusz Albin. Nowy statut bibl. utrzymuje jej profil jako placówki
0 charakterze ogólnokrajowym, gromadzącej całość poi. piśmiennictwa humanistycznego (druki i rpsy), pamiątki poi. kultury oraz dokumentującej działalność Polonii. Na strukturę B.ZNiO składają się działy ogólne (Gromadzenia, Klasyfikacji i Katalogu Rzeczowego, Opracowania Druków Zwartych i Katalogu Alfabetycznego, Czasopism, Przechowywania, Udostępniania, Informacji Bibliograficznej i Dokumentacyjnej, Historii Ruchów Społecznych XIX
1 XX w.), specjalne (Starych Druków, Rękopisów, Grafiki, Kartografii, Numizmatyczno-Sfragistyczny i Dokumentów Życia Społecznego) oraz usługowe (m. in. Reprograficzny i Pracownia Introligatorsko--Konserwatorska). Zbiory B.ZNiO powiększają się co roku o ok. 14 tys. książek (z zakresu historii, historii literatury, filologii, językoznawstwa, państwa i prawa, filozofii, psychologii, słowianoznawstwa, historii sztuki i in.). i czasop. oraz ok. 14 tys. jedn. zbiorów specjalnych. W końcu 1974 Ossolineum posiadało 937 tys. jedn., w tym 529 tys. wol. druków XIX i XX w. (z tego ok. 80 tys. wol. czasop.), 76 tys. wol. starych druków, 15 tys. jedn. rpsów, 2,2 tys. dyplomów, 12,7 tys. map i atlasów, 112 tys. szt. grafiki, rysunków i fotografii, 118 tys. monet, medali i pieczęci, 61,2 tys. dokumentów życia społecznego oraz 4,7 tys. rolek mikrofilmów. B.ZNiO posiada wiele pozycji unikatowych, o dużej wartości naukowej i kulturalnej. Wśród druków nowych znajduje się szereg rzadkich książek i czasop. emigracyjnych i socjalistycznych z XIX i XX w. W zbiorach rękopiśmiennych na uwagę zasługują liczne archiwa rodowe, działaczy, spuścizny czołowych historyków, pamiętniki, bogata korespondencja oraz szczególnie cenny i bogaty zbiór autografów pisarzy od Łukasza
Opalińskiego, poprzez Mickiewicza (z rpsem Pana Tadeusza), Słowackiego, Żeromskiego, Sienkiewicza, po szereg pisarzy współczesnych. W zbiorach grafiki znajdują się liczne portrety, bogaty zbiór dawnych i współczesnych rycin, ekslibrisów, miniatur oraz rysunków artystów obcych (m. in. Rafaela, Tycjana, Rembrandta). W zbiorach numizmatyczno-sfragi-stycznych znaleźć można wiele unikatowych monet, medali i pieczęci poi. W Dziale Dokumentów Życia Społecznego przechowuje się cenne materiały (plakaty, biuletyny, druki ulotne, fotografie i in.) dotyczące życia społecznego i kulturalnego współczesnego Wrocławia. B.ZNiO dysponuje czytelnią ogólną i 6 czytelniami specjalistycznymi z 192 miejscami. Ze zbiorów korzysta rocznie ok. 70 tys. czytelników, głównie studentów. Każdego roku udostępnia się ok. 250 tys. jedn. Krąg korzystających, który obejmuje też liczne wycieczki, poszerzają systematycznie organizowane przeglądowe lub tematyczne wystawy. B.ZNiO realizuje własny plan naukowo-badawczy z zakresu historii poi. kultury, szczególnie zaś szeroko pojętej bibliologii. W okresie przynależności B.ZNiO do PAN ukazało się do 1974 pod jej firmą 86 prac samoistnych z zakresu bibliografii i dokumentacji zbiorów własnych oraz kilkaset artykułów naukowych i popularnonaukowych. Wśród prac dokumentacyjnych na szczególną uwagę zasługują inwentarze rpsów, katalogi dyplomów, rysunków, inkunabułów, dawnych czasop. i in. B.ZNiO wydaje dwa organy naukowe: "Rocznik Zakładu Narodowego im. Ossolińskich" (po wojnie ukazało się 11 t.) i biuletyn materiałowy "Ze Skarbca Kultury" (26 t).
A. Fischer: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Zarys dziejów Lwów 1927. F. Pajączkowski: Sześć lat pracy Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu 1946-1951. Wrocław 1953. J. Trzynadlowski: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1817-1967. Zarys dziejów. Wrocław 1967. J. Albin: Biblioteka Ossolineum we Wrocławiu. "Sobótka" 1970 nr 2.
J. A.
bibliotekarstwo: 1. Zawód;' wymagający odpowiedniego wykształcenia i przygotowania uzyskanego w drodze studiów na poziomie średnim lub wyższym, kursów specjalistycznych, szkolenia przywarsztato-wego, egzaminów itp. Wskutek rozwoju i specjalizacji Śbibliotek rozszerzył się znacznie zakres funkcji Śbibliotekarza zawodowego. Czynności biblioteczne podlegają zróżnicowaniu i specjalizacji, przy czym punkt ciężkości zajęć i odpowiedzialności zawodowej przesuwa się z prac technicznych, wykonywanych coraz częściej maszynowo, na czynności organizacyjne, informacyjne, dokumentacyjne, propagandowe i dydaktyczne. 2. Zespół umiejętności teoretycznych i praktycznych potrzebnych do wykonywania bibliotecznych czynności zawodowych, tj. organizowania bibl. jako warsztatu pracy naukowej, instytucji oświatowej i wychowawczej, zakładu dydaktycznego współdziałającego w kształceniu kadry zawodowej. Podstawowymi czynnościami w tym zespole są: Śgromadzenie, Śopracowanie i *udostępnianie zbiorów bibliotecznych bezpośrednio przez obsługiwanie czytelników i pośrednio przez informowanie o zbiorach i ich zawartości. W tym rozumieniu b. nabiera charakteru dyscypliny stosowanej, która zajmuje się systematyką i metodyką czynności bibliotecznych, zmierzając do doskonalenia społecznych funkcji bibl. W literaturze poi. przykładem tak pojętego b.
b ibliotekarz
54
jest podręcznik Józefa Grycza (1890-1954) Bibliotekarstwo praktyczne (Warszawa 1946,2 wyd. 1951). B. stanowi dziś dominujący przedmiot i kierunek badań bibliotekoznawczych.
Zob. też bibliotekoznawstwo, kształcenie bibliotekarzy.
H. W.
bibliotekarz: 1. Pracownik zatrudniony zawodowo w bibl. w zakresie związanych z jej funkcją czynności podstawowych, tj. dotyczących *gromadzenia, Opracowania i ""udostępniania księgozbioru. Nazwą tą obejmuje się potocznie wszystkich kwalifikowanych pracowników podstawowej działalności bibliotecznej, a więc zarówno pracowników *służby bibliotecznej, jak i *bibliotekarzy dyplomowanych. Natomiast nie są nią objęci pracownicy administracji, obsługi technicznej i porządkowej. W zależności od zajmowanego stanowiska oraz typu bibl. stawia się b. określone wymagania co do wykształcenia ogólnego i zawodowego oraz stażu pracy. Tradycja profesjonalna stawiała ten tytuł wysoko w hierarchii stanowisk bibliotecznych, wiążąc go z odpowiedzialnością kierowniczą. B. znaczyło tyle co kierownik czy dyrektor bibl. Przykładem może być tabela stanowisk w Bibl. Uniwersyteckiej we Lwowie w XIX w.: amanuent, skryptor, kustosz, b. Jeszcze dziś w anglosaskiej terminologii i praktyce bibliotecznej b. (libra-rian) znaczy dyrektor bibl. 2. B., młodszy b., starszy b. wg oficjalnej obecnej nomenklatury nazwy poszczególnych stanowisk w grupie służby bibliotecznej.
Zob. też konserwator zbiorów, obsługa pomocnicza w bibliotece, obsługa techniczna w bibliotece.
K. R.
"Bibliotekarz. Czasopismo poświęcone sprawom bibliotek i czytelnictwa. Wydawane przez Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich i Bibliotekę Publiczną m. st. Warszawy". Pierwsze czasop. pt. "Bibliotekarz" ukazywało się od kwietnia 1919 z podtytułem "Organ Sekcji Bibliotek Powszechnych Związku Bibliotekarzy Polskich. Miesięcznik poświęcony sprawom bibliotek i czytelnictwa", pod red. Wandy Dąbrowskiej. Po nrze 5/6 wydawnictwo zostało zawieszone. W kwietniu 1929 zaczął wychodzić mieś. "Biuletyn Biblioteki Publicznej m. st. Warszawy", który pod tym tytułem ukazywał się do marca 1934 pod red. Faustyna Czerwijowskiego i Leona Bykowskiego i w tym okresie był poświęcony przede wszystkim sprawom Bibl. Publ. w Warszawie, rozszerzając stopniowo tematykę na problemy ogólniejsze. Od R.6:1934/35 "Biuletyn" ukazywał się jako "Bibliotekarz. Biuletyn Biblioteki Publicznej m. st. Warszawy poświęcony sprawom bibliotek publicznych", nawiązując do tytułu i programu swego imiennika z 1919 (do redakcji dokooptowano W. Dąbrowską). Od R.10:1938 zmieniono podtytuł na "Czasopismo poświęcone sprawom bibliotek publicznych. Wydawane przez Związek Bibliotekarzy Polskich i Bibliotekę Publiczną m. st. Warszawy". W 1939 wojna przerwała wydawanie czasopisma (ostatni nr 5/6), które zostało wznowione w październiku 1945 (jako R.12) pod red. W. Dąbrowskiej, od 1955 regularnie jako mieś. Chociaż główną problematyką pozostają sprawy bibl. publ., B. przekształcił się w fachowy organ ogólnobiblioteczny, poruszający
wszystkie aktualne problemy bibliotekarstwa w artykułach najczęściej o charakterze popularyzatorskim i informacyjnym. Redaktorami w okresie powojennym byli: Wanda Dąbrowska (1945-46), Czesław Kozioł (1947-58), Jadwiga Czarnecka (1959-60), Ewa Pawlikowska (1961-68), Jadwiga Kołodziejska (od 1969).
W. Dąbrowska: Pierwsze wcielenie "Bibliotekarza". "Bibliotekarz" 1963 nr 11. J. Kornecka: "Bibliotekarz". Lata 1929-1939. Tamże. R. Przelaskowski: Rys dziejowy czasopisma "Bibliotekarz" (1919-1963). "Przegląd Biblioteczny" 1964 z. 3. F. Bursowa: "Bibliotekarz". Lata 1945-1963. "Bibliotekarz" 1965 nr 4.
H. S.
bibliotekarz dyplomowany, pracownik biblioteczny na stanowisku *asystenta bibliotecznego, *adiunkta bibliotecznego, *kustosza dyplomowanego, starszego kustosza dyplomowanego, zaliczany do grupy pracowników naukowo-dydaktycznych. Kategoria b.d. wprowadzona Rozporządzeniem Min. Szkolnictwa Wyższego w 1961, początkowo tylko do *bibl. szkół wyższych, objęła stopniowo bibl. innych resortów i Polskiej Akademii Nauk. Stanowiska b.d. mogą zajmować w bibl. posiadających odpowiednie uprawnienia i etaty pracownicy z wyższym wykształceniem, określonym przepisami stażem pracy i pomyślnie zdanym egzaminem państwowym dla kandydatów na b.d. Wymagany staż pracy zróżnicowany jest dla każdego z wymienionych stanowisk. Do zakresu działalności b.d. należą prace badawcze w zakresie *bibliotekoznawstwa, "bibliografii i *nauki o książce, prace dydaktyczne związane ze szkoleniem kadr bibliotecznych i użytkowników bibl. (zwłaszcza studentów), prace organizacyjne w ramach danej bibl. lub sieci bibliotecznej, prace bibliograficzne, dokumentacyjne i edytorskie. Podstawowe przepisy dotyczące zatrudnienia i uposażenia b.d. w bibl. zawarte są w Rozporządzeniu Rady Ministrów z 22 IV 1967 ("Dziennik Ustaw" nr 14 poz. 61) i z 29 IV 1972 ("Dziennik Ustaw" nr 16 poz. 115). Dotychczas w praktyce bibl. i w przepisach prawnych nie sprecyzowano zakresu obowiązków i odpowiedzialności b.d. w stosunku do pracowników *służby bibliotecznej. K. R.
biblioteki archiwalne, księgozbiory służące przede wszystkim pracownikom archiwów, ponadto badaczom korzystającym z materiałów archiwalnych. Kompletowanie zbiorów w b.a. podyktowane jest w pierwszym rzędzie potrzebą posiadania opracowań metodycznych, praktycznych, teoretycznych w zakresie gromadzenia, opracowywania, udostępniania i konserwacji materiałów archiwalnych oraz koniecznością gromadzenia wydawnictw źródłowych opartych na materiałach archiwów bądź też na materiałach stanowiących uzupełnienie posiadanych przez archiwa zbiorów. Dalsze kryterium kompletowania b.a., głównie istniejących przy archiwach terenowych, wynika z potrzeby popularyzacji dziejów regionu. B.a. gromadzą w szerokim zakresie wydawnictwa z dziedziny archiwistyki i archiwoznawstwa, nauk pomocniczych historii, historii administracji i ustroju. Ponadto gromadzą wszelkie publikacje źródłowe oraz wydawnictwa treści ogólnej z dziedzin będących rozszerzeniem specjalności lub stanowiących niezbędną podbudowę historyczną, społeczną,
55
biblioteki depozytowe
ekonomiczną czy polityczną. Niektóre b.a. gromadzą także wycinki prasowe o tematyce archiwalnej bądź regionalnej (np. varsaviana, masoviana). B.a. istnieją przy 3 archiwach centralnych (Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Akt Nowych, Archiwum Dokumentacji Mechanicznej), 33 woj. archiwach państwowych i 32 oddziałach terenowych. Ponadto archiwa wydzielone i nadzorowane mają własne bibl. Najbardziej rozwinięte są b. przy archiwach centralnych i woj. Do najzasobniejszych z nich należą bibl. przy archiwach w Łodzi (35,1 tys. wol.), Olsztynie (33,1 tys. wol.), Krakowie (29 tys. wol.), Szczecinie (25,3 tys. wol.) oraz przy Archiwum m. st. Warszawy i woj. warszawskiego (29,5 tys. wol.). Natomiast bibl. oddziałów terenowych (OT) posiadają w zasadzie księgozbiory podręczne, nie przekraczające kilkuset t. Księgozbiory bibl. archiwów podlegających Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państw, wynosiły łącznie na koniec 1974 ok. 327,1 tys. wol.
Odmienny profil posiadaBibl. Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państw., mająca charakter bibl. wiodącej w sieci b.a. Jest jedyną tego typu bibl. w kraju. W gromadzeniu jej zbiorów zwrócono szczególną uwagę na kompletowanie wydawnictw poi. i zagranicznych z dziedziny archiwistyki i archiwoznaw-stwa, zwłaszcza światowego czasopiśmiennictwa archiwalnego. Drogą wymiany zgromadzono poważny zbiór (ponad 1 tys. wol.) zagranicznych przewodników i inwentarzy archiwalnych. Do dyspozycji korzystających z Bibl. NDAP pozostają następujące pomoce: katalog alfabetyczny druków zwartych i ciągłych; katalog rzeczowy, obejmujący druki zwarte i artykuły z czasop. krajowych i zagranicznych; centralny katalog czasop. znajdujących się w krajowych b.a.; katalog publikacji pracowników archiwów; katalog zagranicznych przewodników i inwentarzy archiwalnych; katalog poloników, opracowany na podstawie materiałów drukowanych; kartoteka prywatnych zbieraczy materiałów archiwalnych w kraju. Bibl. NDAP opracowuje i wydaje: a) poi. bibliogr. archiwalną (w odcinkach); b) bibliogr. zawartości czasop. archiwalnego "Archeion" (w odcinkach); c) katalog zagranicznych przewodników i inwentarzy archiwalnych (zesz. 1 w 1968). Ponadto w formie powielanej Bibl. wydaje kwartalne wykazy nabytków i bibliogr. zawartości zagranicznych czasop. archiwalnych oraz tematyczne zestawienia bibliograficzne w zakresie archiwistyki. R. P.
biblioteki branżowe zob. biblioteki fachowe.
biblioteki centralne, placówki biblioteczne gromadzące planowo możliwie kompletny zbiór piśmiennictwa z określonej dziedziny wiedzy lub rzadziej piśmiennictwa określonego typu albo o określonym przeznaczeniu czytelniczym (np. piśmiennictwo dziecięce w Bibl. Pub. m. st. Warszawy). Istotną funkcją b.c. jest stworzenie w danym zakresie i na danym obszarze (np. w kraju) poważnego zaplecza księgo-zbiorowego dla zaspokojenia potrzeb czytelniczych (zwłaszcza środowisk naukowych lub fachowych) w zakresie przerastającym możliwości innych krajowych bibl. Dotyczy to przede wszystkim trudniej dostępnego piśmiennictwa zagranicznego, piśmiennictwa starszego, ciągów czasop., wydawnictw nisko-
nakładowych lub niedostępnych na rynku księgarskim itp. Stały wzrost produkcji piśmienniczej, zwłaszcza w ostatnim stuleciu, wpłynął na wzrost roli b.c, która w zorganizowanych warunkach *współ-pracy bibl. wiąże się z funkcją organizacyjno-koordy-nacyjną, przynajmniej w zakresie uzupełniania zbiorów (głównie w zakresie nabytków zagranicznych) i specjalizacji bibl. w poszczególnych krajach. B.c. jest także każda *bibl. narodowa, jako centralny zbiór piśmiennictwa narodowego, czy regionalna ze względu na piśmiennictwo związane z regionem. Coraz częściej też występuje zjawisko zawężania się profilu b.c, a nawet i powstawania odcinkowych zbiorów centralnych określonego piśmiennictwa w obrębie bibl. o znacznie szerszym profilu, np. centralne skupienia piśmiennictwa poszczególnych krajów w różnych bibl. innego kraju. Charakter b.c. zmusza ją do stałego śledzenia produkcji wydawniczej z danego zakresu w skali światowej, z czym wiąże się konieczność posiadania w zbiorach dostatecznego zasobu podstawowych wydawnictw informacyjnych, a to z kolei ułatwia jej prowadzenie szerokiej działalności informacyjnej. Toteż b.c. poza informacją bezpośrednią opracowują często i publikują różne wydawnictwa informacyjne, jak bibliogr. specjalne, biuletyny nabytków, przeglądy itp., oraz prowadzą centralne katalogi zbiorów krajowych ze swego zakresu (zwłaszcza zaś nabytków zagranicznych). Gdy b.c. obejmuje swym zakresem organizacyjnie zwartą sieć bibl. specjalnych, przejmuje często wobec nich także i niektóre funkcje *bibl. głównej. Zaciera to zwykle różnicę między tymi dwoma rodzajami bibl. i stąd obie nazwy bywają używane zamiennie (np. Główna Bibl. Lekarska jest przede wszystkim b.c medyczną). Przykładem b.c. o rozbudowanych funkcjach jest u nas *Centralna Bibl. Wojskowa. Planowe tworzenie b.c. dla różnych dziedzin wiedzy przewiduje Ustawa o bibliotekach z 1968 (art. 19). Nad prawidłową polityką gromadzenia zbiorów ma czuwać powołana w tym celu komisja Państw. Rady Bibliotecznej. Zasady specjalizacji zbiorów reguluje Zarządzenie nr 15 Min. Kultury i Sztuki z 1973 (Dz. U. Min. Kult. i Szt. nr 2 poz. 18). Zob. też Centralna Bibl. Rolnicza, Centralna Bibl. Statystyczna. K. R.
biblioteki depozytowe, księgozbiory oddane na przechowanie albo do użytkowania z zachowaniem prawa własności deponenta i na uzgodnionych warunkach. Umowa o *depozycie zwykle zawiera zastrzeżenia dotyczące przechowywania (np. osobno jako nierozdzielna całość), opracowania (specjalna księga inwentarzowa, odmienna sygnatura, odrębny znak własnościowy z zaznaczeniem depozytowego charakteru zbioru), udostępniania (zezwolenie na korzystanie tylko przez określoną grupę czytelników, zakaz korzystania w wyznaczonym czasie) oraz podkreślenie, czy ma to być depozyt czasowy, czy wieczysty. Depozyt czasowy wymaga przedłużenia umowy depozytowej przed wygaśnięciem terminu jej ważności, a depozyt wieczysty różni się od daru nazwą uwidocznioną w znaku własnościowym i koniecznością zachowania innych warunków umowy. Czasami bibl. otrzymująca depozyt zobowiązuje się go uzupełniać, np. b.d. Toruńskiego Towarzystwa Naukowego stale uzupełniana w Książnicy Miejskiej
biblioteki dla dzieci i młodzieży
56
Czytelnia w bibliotece dla dzieci
im. Kopernika. W razie niebezpieczeństwa zniszczenia lub uszkodzenia *bibl. prywatnej art. 36 ustawy
0 bibl. z 1968 przewiduje możliwość przekazania jej w depozyt do ^biblioteki państwowej.
S. S. K.
biblioteki dla dzieci i młodzieży, placówki biblioteczne służące wychowaniu dzieci i młodzieży, wyrabianiu u nich potrzeby stałego obcowania z książką, wrażliwości na jej treść i formę oraz umiejętności czytania; dostarczają one kulturalnej rozrywki, przygotowują do korzystania z bibl. dla dorosłych. Pionierem bibliotekarstwa dziecięcego w Polsce była Bibl. Publ. m. Łodzi, która w 1922 zorganizowała pierwsze b. d. dz. w wieku 7-14 lat. Pragnąc objąć działalnością bibl. dziecięcych wszystkie dzieci, organizatorzy zaprojektowali sieć 40 bibl. ulokowanych poza budynkami szkolnymi. W praktyce zorganizowane zostały bibl. głównie w dzielnicach robotniczych, z tego zaledwie dwie poza szkołą. Dobór książek dostosowany był do potrzeb szkół. B. d. dz. posiadały katalog działowy (nie dziesiętny) i katalog krzyżowy. Innymi drogami szedł rozwój b. d. dz. w Warszawie, gdzie ich organizacją i działalnością zajmowały się Tow. Bibl. Publ., Tow. Bibl. d. Dzieci
1 Tow. Bibl. Powszechnych. W 1925 otwarto w Warszawie pierwszą b. d. dz. w wieku 7-12 lat. Z inicjatywy Związku Księgarzy i Wydawców Poi. otwarto w 1927 Bibl. Wzorową dla Dzieci w lokalu szkolnym. W latach następnych wzrosła liczba filii dziecięcych Bibl. Publ., dzięki otwieraniu przez nią nowych placówek i przejmowaniu prowadzonych przez Towarzystwa. W 1936 przy Bibl. Publ. powstała Sekcja B. d. Dz., która kierowała pracą organizacyjną, metodyczno-instrukcyjną oraz szkoleniem pracowników. Trzecim środowiskiem organizowania b. d. dz. była Dąbrowa Górnicza, gdzie w 1929 powstały b. d. dz. 9 szkół powszechnych. Do 1939 samorządy i towarzystwa społeczno-oświatowe utworzyły
27 b. d. dz. W czasie okupacji b. d. dz. po krótkim okresie działalności zostały zamknięte. Po wyzwoleniu natychmiast przystąpiły do pracy. Nadzór nad b. d. dz. sprawowało do 1951 Min. Oświaty, a następnie Min. Kultury i Sztuki. Pierwsze lata poświęcone zostały odbudowie zniszczonych placówek, z którą uporały się wcześniej bibl. posiadające tradycje pracy, np. b. d. dz. w Warszawie do 1949. W dalszych latach powstawały nowe placówki, zarówno filie, jak i oddziały, oraz bogaciły się zbiory literatury dla dzieci i młodzieży w *sieci bibl. publicznych. W 1957 Min. Kultury i Sztuki wprowadziło w życie Wskazówki w sprawie organizacji bibliotek dla dzieci i młodzieży i księgozbiorów dla dzieci w publicznych bibliotekach powszechnych. Wskazówki przewidują organizowanie wypożyczalni i czytelni lub tylko wypożyczalni. Orientują, jaka powinna być struktura zbiorów przeznaczonych dla dzieci i młodzieży, omawiają klasyfikację książek popularnonaukowych wg systemu dziesiętnego, a literatury pięknej wg poziomów i działów, dopuszczając stosowanie symboli działów przyjętych w *bibl. szkolnych. Bibl. publ. dla dorosłych są zobowiązane do wydzielenia księgozbiorów dla dzieci, przestrzegania zasad kla syfikacji, opracowania i układu książek dla dzieci, udostępniania zbiorów w miarę możności w oddzielnych dniach i godzinach, przechowywania kart kontroli wypożyczeń dzieci w osobnych kartotekach. Opiekę instrukcyjno-metodyczną nad b. d. dz, w Warszawie roztacza Ośrodek Instrukcyjno-Meto-dyczny bibl. dziecięcych przy Bibl. Publ. W innych miastach zajmują się tym instruktorzy czytelnictwa dziecięcego. Sieć b. d. dz. obejmuje 758 wydzielonych placówek, tj. 291 filii i 467 oddziałów dziecięcych (1974). W placówkach wydzielonych i zbiorach bibl. publ. dla dorosłych znajduje się 15,1 min książek dla dzieci i młodzieży z zakresu literatury pięknej. B. d. dz. wypracowały wiele ciekawych form i metod wychowania dzieci.
57
biblioteki dla niewidomych
Biblioteka dla niewidomych
L. R. Mc Colvin: Les seryices de lecture publiąue pour enfants. Paris 1957. B. Groniowska, M. Gutry: Organizacja i metody pracy bibliotek dziecięcych. Warszawa 1962. - EWoK. Wrocław 1971. - W bibliotece dla dzieci. Warszawa 1972.
E. B.
biblioteki dla niewidomych, książnice specjalne udostępniające książki i czasop., tłoczone wypukłym drukiem, odczytywanym za pomocą dotyku. Powstały po wynalezieniu w 1825 przez fr. ociemniałego pedagoga Louisa Braille'a (1809-52) systemu rytowania
różnych zestawień sześciu wypukłych punktów na dwóch blaszanych matrycach, między które kładzie się gruby papier (o gramaturze 130-190 g). System pisma punktowego został zastosowany także do druków muzycznych, szachowych, matematycznych, chemicznych. Książki drukowane w ten sposób (*książka 3la niewidomych) są z konieczności dużej objętości i nie mogą być zbyt ściśnięte. Zbiory b.d.n. pomnożyły się płytotekami i taśmotekami (tzw. "książki mówione" od 1935 w Stanach Zjednoczonych A.P.), zasoby te dały niewidomym nowe możliwości zawodowe. Przy b.d.n. bardzo często prowadzone są również drukarnie książek, czasop. oraz nut tłoczonych pismem Braille'a, a także studia nagrań "książek mówionych". Wypożyczanie międzybiblioteczne tych druków jest we wszystkich krajach wolne od opłat pocztowych. Najwcześniej b.d.n. powstały w Londynie (1882) i w Paryżu (1884). Pierwsze b.d.n. w Polsce otwarto w XIX w. Ich dorobek, związany głównie z Instytutem Głuchoniemych i Ociemniałych zał. 1817 w Warszawie i Tow. "Latarnia", został zniszczony w czasie II wojny światowej. Najmniejsze straty poniosła b.d.n. w Laskach pod Warszawą przy Zakładzie dla Niewidomych zał. 1912 przez Różę Czacką. W okresie powojennym pierwsze b.d.n. rozpoczęły swą działalność korzystając z książek kopiowanych ręcznie. Rozwój ich zaczyna się od 1952, kiedy stworzono bazę wydawniczą druków brajlowskich. Większość b.d.n. należy do Poi. Związku Niewidomych, który zorganizował sieć składającą się: z Centralnej Bibl. dla Niewidomych (zał. 1952, kierującej pracami bibliotecznymi, zaopatrzeniem, zakupem nowych nabytków, wymianą i wypożyczaniem międzybibliotecznym), z sześciu bibl. okręgowych, z 27 punktów bibliotecznych (2,7 tys. tytułów, 9 tys. egz. druków brajlowskich w 33,5 tys. wol.) oraz pięciu bibl. szkolnych. Centralna Bibl. dla Niewidomych w Warszawie gromadzi książki, czasop., nuty brajlowskie i wydawnictwa obcojęzyczne (2,7 tys. tytułów, 3,8 tys. egz. w 14 tys. wol.), "książki mówione", tj. taśmy magnetofonowe, od 1972 nagrywane systemem kasetowym (700 tyt., 2,5 tys. egz. w 35,8 tys. szpul) oraz wyd. zwykłym drukiem książki i czasop. specjalne (2,3 tys. wol.). Centralna Bibl. dla Niewidomych wydala w 1966 Informator bibliograficzny literatury tyflolo-
Makieta przyszłego budynku Biblioteki Centralnej Polskiego Związku Niewidomych
L96I d
(p / L91
p łOTjąig" mqb(j~3iupdZ3zs M fsu
uiBzoXzodXM i np}Xzo z Sts qoXoB(BpBp[s qoXufXo -bziubSjo ąowjjouioji qoXuBMOoiuzojz a\ ra iuiXnzoBnz 33fefnuodsXp -p-q sznp f ipXao:ppxu av '(om. Biudojs "jąią bs -pod 3inz3AJo}XJsp\[ BufXoBzniB8.io i EUZogB.iSoj[qiq 'fe/woni3io>[zs 'fenzDXpO}3iu-onKo5(nj}SHi osoujB{Bizp zszid uioi[g BJESBiuod 'Aoiupizp m "jąnd 'jąią m mu -sraptujBz i iCobziubSjo 'XDEjd pssij o fefnpAoact "Xoiu -[3izp m 'land -iqiq spo bo ui3}3zpnq EfnuodsXp 'ujXm -oojnprzp uicpszin BfBSsipoj Aotupizp siusiaj bu qoXnzoa)o;iqiq Mojjpind,. i qoXuzo3}oiiqiq njg, dsis
3CUpt)BJ}SIUnUpB }S3f Uli BUBiWO^pBZJOdpOJ "UaiBJStl
n5[Biq jjajn^s bu goinzoi aujojsi ais oB}SBiui qDXuioaszozsod m -p-q ifo
-JO y\\ 'SinpaZOZS I SIMO^BJ^ 'iZ '
fSIUZOd 'foMOpOiBJ<[ XpB\I
9J6I I I ni^BjooijW 3M X{B}SOZ 9UB{OMOd
3ZSAUSIJ -JSBIUI qop([3IM 3UfX0BJJS
-innnpB sorapizp oisiSŚisBZ uiioms 30Bfnuif3qo -|qnd jqiq loais^ omiuSo aiupajsod 'a
M 'S "S
'([OM "SĄ ZX) BMO3JSIM0jpZQ -lqia BDIBJJU33 Z }S3f
BnozDEjod Aoiubjoj m qoAzDiuA\ooBj,j mcsbzoa^ 'iq!H (jom -SĄ g) aiMopn^ m i ('Iom 'S/^ł 01 f) 9^61 '{Bz nfojpz-XoiuXx^ m "^ig BniBjjna^ :fez3[BU -iqiq ndXj oSaj noKzs^aiMfBU oa 'ujozo
-IMOSBZOM Ull?lłSXzSM EfBlUdSJSOpn l 3f BftlMOOBjdO
rosoMou ndn^Bz oż3U[Bjju30 fefnn
3IOJ3( 'qOAZ3IUMO0BJd MOSBZOM -jq
Si 'qo/CMO^uAŻoodXA\ MOiuop osoi; d fo
[qiq fonuiuiS Xzo foiijsfeiui po
fb TlJfZElMZ 0ż9J OSOnSBJM BIMOUBJS '
zazid jss
fetna
nzsnpnn;j Bpsons^jA
31S BfBpB{5[S qoXMO?[uXzOOdXA\ qOBU10p M
^o/CzoiuMooBJd M0SBZ3yVV nzsnpanj
^ ZBJO UIO}n33S3IBA\UO5(3J I UIOZOIMOS
-BZOM 3DBZ11JS 'qoXMO>[HAZOOdXM q3BpSOMO3Sf3lUl M 3U[OżO 331UZBIS3( 'lj3j{AlO5{UXz3O(iXAi 4V0lU0p
-zozs "1 "6961 Cd
"8961 emezsjea\ 'dmojiiwćcj ŚL)
d lnH ( i"X
naiOQ piz "[qiq osouiBjBizp oXq azoui uispB}>[Xzjj
j AlUOp 3MOpBj5[BZ BZpBMOjd BHZD3łO!iqtq OSOUJBJBlZp BUOlM/feO 'OS3151SMO51B15I -fOM qOBp
00L M ! G^o^P^3! m) spnj-i f3MO>,[ m osou[BjBizp qiq uioqosBZ uiA} pjaizQ -X(B}S -bjzm o5[qXzs 31 Xjoiqz -[om -sXi ot> '^P psoujBjBizp
fSMS qOEJ(}BZDOd M Ztlf OBfBżBlSO 'slB>[iX"
f
MOjoiqz Biu3zoB{od z ipfii a. uoa -[qiq
qoXuioqoiu 'iqiq sibjjhk) zszidod
b>[0J3zs XftzpBMOid i Xjoiqz 8}Bżoq X{izp
[ MOlUOp qopjZpOM3fOM qDXMO>JZBlMZ
q uiXmopojbu uiopej ouBzB>[3zjd Xinj
-[113J Xuiop B 'BUBMOpiM5[ip: BJBJSOZ JBIJUSO qoX} 0S3ZD
buzobiiz 9C6X M "oż3iuoqonj njoiqzoS3is5f sjBJiasD 3zj)[B} qoX{Bjs 'iqiq zooid piuMBp oubmoziubSio Xjnj -jn>[ qDBtaop 'foM qoXMo>pBiMz Xzj,j (3UzoXpoj3tu--OMOZBj5[tU}sui 13MOjBnusd3jj snzosipod 'iqiq 3inXp3f 3iqos DfefBiMBjsozod '-{ąnd -iq! Ś C
X{BZB>[3zid SMOpOJBU XpBJ Z3Zld (I7C6I
-jn^ 'nijAi c m ui3iuazpbzuvz z sinpoSz) qoXMopoMBZ mojjzbimz po 3j3f3zjd Xan}jn5{ Xuiop smojbjmoj -bu
d
3Z5JB} q3B3[pdXzjd qoXaoj>[3!U m b
'3raj3}XzO) BMO2(SlMOpOJS OSOUJBjBlZp 3UO
Xjnj[nj[ Mouiop XoBid MO{Bizp qoXMOMB}spod z usp
-3f 3J3[XMZ EJMOUBIS -[qig tóBJJ psOZOpjZpjOdS IMO>[ -ZBIM2 nU13U[BJ}U33 I UlXMOpOMBZ UIO5JZBIMZ 3{B}S -OZOd 'f3MOM}SUBd lf3BJ)SlUlUipB UIOUBSJO Bż3[pOd
ź 'Xjii}in?i Motuop
i qOBUJOp q3XMOpB{5[BZ M
-zbimz -iqiq qnj farą\K\ qoBiuop qoXazojiqnd 'iqiq* dXł ',?jni[nii Momop
X "S S
'ff 00L
[qiq zs Xjnjjn5j qoBiuop L9 1 X{BMOuofo>(unj qoXMOiu
j|p{ q pq
3lUfOM II Od 3f OUBMOn}X}S3J '. f3MO>[nBUOUJB[ndod I
f3MO3[MXizoj 'f3n>[5;d Xjm}BJ3}ij ai3qosBZ z -p-q Bfizp
-BMOld qoXZOI3lzpjodS MOUIOp qoiOMS MO0UB5JZS3lHI 5[3łXzn BU BMOJUB5[ZS31JM BlUJSlZpjOdS B^SMEZSJByW UlXUU3fOMXzp3lUJ SIS3J5IO A^ ' foMOZSTZpOJHI I foOSp -3izp IIHBSBZO 'f3MO3{nEUOUJBindOd I fSU^Sld XjnjBJ3}lJ MBJS9Z f3pS3Z0(BU BfBpBISO,! "UlXMOJ[0[q UI3}3}IUIOJ[ I fSMOpOIB}^ pSOUpaf UISJUOJiJ Z XOBjd{OdSM XZid
Xoiu|3izp qn[ nuofoj oSauEp Mo5[raMO3iiXzn kueiu -3zoXz z siupoSz auBra3iraXM oqjB suBiupdnzn id qoXu]B>fzs3iui MO>ioiq qoXuozoBnzXM q
Mouiop
-zssiuj iu[3izp{ods oS3ujBJtnłin>i-ouzo3iods nzsnpunj z 3UBMXdn5jBZ sujoSo XjoiqzoS5is>j 'j '8961 z tpv>pi -oi\qią o Kmvis{i 9L "}jb Xooui bu fsMOMjsuBd -^lą
pBZJBZ M qOJ SlUBppO OldfejSEU 3Z01U -p-q BIU3Zp
-O5[zsn qni biuszozsiuz XMBqo fsuoiupBSEzn sizbj a\ Buzoajods osouzoaiuo>i bzszXm bSbuiXm oż3) s\\ o
'UlXZ0MEpBq-OMO5lnBU UlOpBpjBZ I UIO{O>(ZS }XZOd3p M
qo; BiuBppo qn[ ;pppsB{M fepogz bz f3UZ33}oijqiq
P31S fSMOfBJJJOUIoSO Op "p-q BJU3ZDB{M OSOMIJZOUI
{EMXpiM3zjd 9j76i z ij3vij3jo!iq!q o ntaJ^a Z 'WV qDBiuB>[zs3;m qoi m 3UBMXMoqD3Zjd i uiozoBp -Etsod 3iuzofejXM 3DBznjs 'qoXu}EMXid qoso osousejm 3obimoub}s Xjoiqzoż3is^j 'i :3A4ouiop pi3}oi[q!q
^ S S
*Li6l bmezsjb^ 'aosioj m feMoynoul ptnuiofm i[DV>jpoiso 1 ijony -3ionq;q o joiviuao/uj :E5]Siopoqon's -g 'bmozdimoiuii;^ -j
ujX{J[Xmz i nj[Biq m 'qoXuoiMOUi zbio
3[3ZEIS>[ l3OlBJB3l EUO 3fBpXAV X
SAiomop
59
biblioteki główne
biblioteki ekonomiczne (społeczno-ekonomiczne), gromadzące zbiory z zakresu nauk ekonomicznych (społeczno-ekonomicznych) dla potrzeb nauki i praktyki. W grupie tej występują różnego rodzaju bibl. naukowe (bibl. wyższych uczelni specjalnych, bibl. instytutów naukowo-badawczych i towarzystw naukowych, bibl. instytucji międzynarodowych, państw., spółdzielczych, społecznych) oraz *bibl. fachowe tworzone w urzędach, przedsiębiorstwach, instytucjach gospodarczych. B.e. podobnie jak inne bibl. specjalne są niejednokrotnie zarazem ośrodkami informacji naukowej w ramach swojej specjalizacji lub działami ośrodków informacji naukowej. Większość z nich publikuje wydawnictwa informacyjne i bibliograficzne.
W Polsce istnieje (1974) 25 wyspecjalizowanych b.e. o charakterze naukowym, w tym 10 bibl. ogólno-ekonomicznych, 10 bibl. o węższej specjalizacji w zakresie nauk ekonomicznych oraz 5 bibl. o zbliżonej specjalizacji. Tworzą one sieć bibl. współpracujących ze sobą na zasadach dobrowolnej kooperacji w celu zaspokojenia potrzeb ekonomistów naukowców i praktyków oraz studentów. Rolę bibl. centralnej pełni *Bibl. Szkoły Głównej Planowania i Statystyki w Warszawie. W 1974 zasoby poi. b.e. wyniosły ponad 2,6 min wol. Liczba tyt. bieżących czasop. wynosiła ok. 3 tys. Do bibl. ogólnoekonomicznych zaliczamy: Bibl. SGPiS, Bibl. Główną Akademi Ekonomicznej w Katowicach (zał. 1936, ok. 210 tys. wol.), Bibl. AE w Krakowie (zał. 1925, ok. 160 tys. wol.), Bibl. AE w Poznaniu (zał. 1925, ok. 150 tys. wol.), Bibl. AE we Wrocławiu (zał. 1947, ok. 200 tys. wol.), Bibl. Wydz. Ekonomiczno-Socjologicznego Uniw. Łódzkiego (zał. 1948, ok. 100 tys. wol.), Bibl. Instytutu Nauk Ekonomicznych Uniw. Warszawskiego (ok. 20 tys. wol.), Bibl. byłego Zakładu Nauk Ekonomicznych PAN w Warszawie (zał. 1953, ok. 12 tys. wol.), Bibl. Poi. Towarzystwa Ekonomicznego w Warszawie (ok. 6 tys. wol.), Bibl. Komisji Planowania przy Radzie Ministrów (ok. 40 tys. wol.). Wyspecjalizowane w zakresie poszczególnych dyscyplin ekonomicznych są następujące b.e.: *Cen-tralna Bibl. Statystyczna (dawniej Bibl. GUS, zał. 1918, ok. 300 tys. wol, największe w kraju zasoby źródłowych publikacji statystycznych; pełni funkcje bibl. centralnej w zakresie statystyki i demografii), Bibl. Narodowego Banku Poi. (ok. 85 tys. wol.), Bibl. Instytutu Finansów (ok. 25 tys. wol.), Bibl. Spółdzielczego Instytutu Badawczego (ok. 30 tys. wol.), Bibl. Instytutu Handlu Wewnętrznego (ok. 28 tys. wol.), Bibl. Poi. Izby Handlu Zagranicznego (ok. 25 tys. wol.), Bibl. Instytutu Ekonomiki Rolnej (ok. 32 tys. wol.), Bibl. Centralnego Ośrodka Doskonalenia Kadr Kierowniczych (ok. 15 tys. wol.), Bibl. Instytutu Pracy przy Min. Pracy, Płac i Spraw Socjalnych (ok. 25 tys. wol.) wszystkie w Warszawie, oraz Bibl. Wydziału Inżynieryjno-Ekono-micznego Transportu Politechniki Szczecińskiej (ok. 70 tys. wol.). Wspólnymi wydawnictwami informacyjnymi b.e. są: "Centralny Katalog Wydawnictw Zagranicznych Treści Społeczno-Ekonomicznej" (półrocz.), od 1956; "Wykaz Zagranicznych Czasopism Bieżących Znajdujących się w Polskich Bibliotekach Społeczno-Ekonomicznych" (ukazuje się co 2 lata), od 1956.
H. Uniejewska: Przewodnik dla korzystających z bibliografii spolcczno-ekonomicznej. Warszawa 1971.
H. U.
biblioteki fachowe, księgozbiory gromadzące literaturę fachową niezbędną do realizacji zadań produkcyjnych, technicznych oraz doskonalenia zawodowego kadr zakładu. Zlokalizowane są głównie przy zakładach pracy i służą wszystkim grupom pracowników. W większym niż inne bibl. stopniu kompletują wydawnictwa ciągłe i zbiory specjalne: normy techniczne, opisy patentowe, literaturę firmową, materiały przed- i pokonferencyjne, nie publikowane prace badawcze (często w formie mikrofilmów i fotokopii). W 1953 stworzono warunki do prawidłowego rozwoju b.f. i ustalono trzystopniową sieć bibl.: fachowe bibl. zakładowe, główne bibl. branżowe, Centralną Bibl. Techniczną {Uchwała Prezydium Rządu nr 697). Uchwałą Rady Ministrów nr 160 z 1960 w sprawie organizacji informacji technicznej i ekonomicznej część b.f. (ok. 2 tys.) włączono do ośrodków informacji, a bibl. w mniejszych zakładach pracy zostały zobowiązane do prowadzenia działalności informacyjnej, co utrzymuje w mocy Ustawa o bibliotekach z 1968 i Uchwała Rady Ministrów nr 35 z 1971. Księgozbiory b.f. liczą od 500 do kilkudziesięciu tys. wol. Na koniec 1973 było w Polsce 5648 b.f., które posiadały łącznie 15 617 tys. wol. Zob. też bibl. techniczne, sieć bibl. fachowych.
E. Assbury, J. Czarnecka: Biblioteka fachowa. Warszawa 1965. - EWoK. Wrocław 1971. - W. Leśnikowska: Rola bibliotek w szerzeniu czytelnictwa literatury fachowej. "Bibliotekarz" 1971 nr 5.
B. J. biblioteki filialne zob. filia biblioteczna.
biblioteki główne, ośrodki koordynacyjne dla sieci bibliotecznej obsługującej rozbudowany zespół jednostek organizacyjnych dużej instytucji lub rozległy, ściśle określony teren, np. sieć bibl. uczelni, urzędów, branż, jak również miasta. Mają one najczęściej charakter bibl. naukowych lub fachowych i posiadają z reguły dobrze zaopatrzony księgozbiór, obejmujący podstawowe piśmiennictwo dla zagadnień interesujących obsługiwany obszar. Działalność koordynacyjna tych placówek jest w różnych konkretnych przypadkach dość zróżnicowana co do zakresu, zależnie od struktury organizacyjnej instytucji macierzystej i miejsca, jakie wyznacza ona dla b.g. i całej sieci placówek. W zasadzie funkcja ta obejmuje: kompletowanie zbiorów w całej sieci, ich jednolite opracowanie, często także opiekę kadrową, szkoleniowo-instrukcyjną, a nawet i budżetową, zaopatrzeniową i lokalową. B.g. reprezentuje także przeważnie interesy innych placówek sieci wobec kierownictwa instytucji macierzystej. Z reguły natomiast b.g. odgrywa istotną rolę w inicjowaniu i realizacji współpracy międzybibliotecznej w imieniu całej sieci. W związku z tym prowadzi często centralny katalog zbiorów swojej sieci, uczestniczy w wypożyczaniu międzybibliotecznym, opracowuje i rozpowszechnia wydawnictwa informacyjne, sporządza karty dokumentacyjne, bibliogr. itp. Nie wszystkie bibl. pełniące wymienione funkcje mają określenie "Główna"
biblioteki gminne
60
w swojej nazwie. Oficjalnie noszą tę nazwę wszystkie b.g. sieci uczelnianych, a nadto niektóre *bibl. miejskie, które nawet po usamodzielnieniu się dawnych filii i przejściu ich pod bezpośredni nadzór urzędów dzielnicowych (*bibl. dzielnicowe) zachowały przeważnie w stosunku do całej sieci miejskiej niektóre funkcje "centrali", jak np. instruktaż, szkolenie itp. Nazwę tę noszą również niektóre inne bibl. w kraju, typu raczej *bibl. centralnych, pełniące także częściowo funkcje właściwe dla b.g., jak np. instruktaż dla określonej grupy bibl. lub opracowywanie wydawnictw informacyjnych. Przykładem jest tu Główna Bibl. Lekarska o przeważających funkcjach księgozbiorowych w stosunku do sieci, a znacznie skromniejszych funkcjach organizacyjno--koordynujących. Zob. też współpraca bibl. K. R.
biblioteki gminne, najniższe ogniwo sieci bibl. publ., obejmujące swoim zasięgiem obszar gminy wiejskiej lub miejskiej. Od reformy podziału administracyjnego kraju w 1954 nosiły one nazwę: gromadzkie bibl. publ. Kolejna reforma podziału administracyjnego małych miast i wsi w 1973 wprowadziła nazwę: bibl. publ. gminy. Funkcja b.g. nie uległa zresztą zmianie, obsługuje ona mieszkańców swojego rejonu bezpośrednio w wypożyczalniach i czytelniach i pośrednio przez *filie oraz zaopatrywane w księgozbiory wymienne *punkty biblioteczne. B.g. są najczęściej zlokalizowane w miejscowościach będących siedzibą urzędu gminy. Bezpośredni nadzór nad b.g. sprawuje naczelnik urzędu gminy, merytoryczną zaś opiekę bibl. stopnia wojewódzkiego. B.g. korzystają z wielostronnej pomocy bibl. stopnia wojewódzkiego w sprawach: szkoleniowych, metodycznych, bibliograficznych, informacyjnych, organizacyjnych, jak również księgozbiorowych. Ta ostatnia pomoc wyraża się przez: zakupywanie i opracowanie księgozbioru dla b.g., dopożyczanie ze zbiorów bibl. określonych partii książek, jak też przez udział bibl. stopnia wojewódzkiego w zaspokajaniu indywidualnych potrzeb czytelniczych mieszkańców gminy w zakresie przekraczającym zaopatrzenie b.g. w drodze wypożyczeń międzybibliotecznych. Do istotnych zadań b.g. należy ścisła współpraca ze szkołami (*przy-sposobienie biblioteczne i czytelnicze uczniów przez tzw. lekcje biblioteczne) oraz z placówkami kultu-ralno-oświatowymi, innymi instytucjami i organizacjami społecznymi i spółdzielczymi. B.g. posiadają często *koła przyjaciół bibl., które pomagają w niektórych czynnościach bibliotecznych i organizacyjnych, a czasami zasilają też b.g. świadczeniami materialnymi.
K. R.
biblioteki gromadzkie zob. biblioteki gminne.
biblioteki instytutów naukowo-badawczych posiadają zbiory dokumentów (książek, czasop., taśm, płyt, mikrofilmów, norm, patentów itp.) gromadzonych pod kątem specjalności instytutów, w których istnieją. B.i.n.-b. należą w ramach *bibl. naukowych do grupy bibl. specjalnych, które zaczęły rozwijać się w ciągu XIX i XX w. w związku z postępującym rozwojem wiedzy i coraz szerszym stosowaniem jej do potrzeb praktycznych. Główną cechą działalności instytutów
naukowo-badawczych jest ścisłe powiązanie zagadnień z zakresu badań naukowych z problematyką gospodarki narodowej, a przede wszystkim wpływ rozwoju badań na wzrost produktywności i postępu technicznego i ekonomicznego. Bibl. resortowych placówek naukowych działają najczęściej w połączeniu z ich ośrodkami informacji technicznej i ekonomicznej. W 1974 były w Polsce 132 instytuty naukowo--badawcze, z tego 115 podległych poszczególnym ministerstwom oraz 17 podległych różnym instytucjom centralnym; księgozbiory b.i.n.-b. wynosiły łącznie ok. 2 827 tys. wol., w tym druków zwartych ok. 2 012 tys. wol., czasop. 815,3 tys. wol.; zbiorów specjalnych 1840,8 tys. jedn. Szczególnie cenne i zasobne zbiory posiadają m. in.: Bibl. Centralna Instytutu Geologicznego (Warszawa), Bibl. Główna Instytutu Naftowego (Kraków), Bibl. Instytutu Metalurgii Żelaza (Gliwice), Instytutu Kształtowania Środowiska (Warszawa). Zbiory specjalistycznych instytutów naukowo-badawczych stanowią często fundamentalną bazę krajową dla danej gałęzi nauki.
S. K.
biblioteki jenieckie, księgozbiory ogólne lub specjalne w wojskowych obozach jenieckich, gromadzone na podstawie genewskiej konwencji w sprawie traktowania jeńców wojennych z 1929. Istnienie b.j. dopuszczała konwencja haska z 1907, gromadzono je więc w niektórych obozach w czasie I wojny światowej. Podczas II wojny najwcześniej i najliczniej powstały największe b.j. w oficerskich obozach poi. jeńców wojennych. Do obozów przejściowych i szpitali już na jesieni 1939 zaczęto dostarczać książki, a Poi. YMCA i Poi. Czerwony Krzyż w Krakowie zgromadziły "Bibliotekę Jeńca Polskiego 1939" oznaczoną specjalnym ekslibrisem i rozsyłaną do obozów. Jeńcy zabierali ze sobą do niewoli książki z resztek bibl. pułkowych i szkolnych, które krążyły między nimi, zanim nie zorganizowano właściwego wypożyczania. Prócz literatury rozrywkowej przesyłano w paczkach z kraju również opracowania naukowe z różnych dziedzin, które stały się następnie własnością kół naukowych i kursów fachowych prowadzonych w obozach jawnie lub tajnie. Niem. cenzura nie dopuszczała niektórych książek, przemycone konfiskowano w b.j. i u poszczególnych jeńców, których za to karano. Wolno było kupować wydawnictwa niem. i prenumerować prasę. Czerwony Krzyż i YMCA za pośrednictwem Międzynarodowego Komitetu Pomocy Jeńcom Wojennym zaczęły w 1940 przysyłać ze Szwajcarii literaturę rozrywkową i podręczniki naukowe oprawiane w poi. introligatorni internowanych w Miinchenbuchsee, m. in. do obozu w Murnau YMCA przesłała 4,2 tys. wol. Jeńcy sami wykonywali urządzenia b.j., naprawiali książki, cięli w drzewie pieczątki, ekslibrisy i druki biblioteczne, organizowali pokazy książek, wystawy ilustracji książkowej, konkursy czytelnicze, odczyty. W Dobiegniewie funkcjonowała instytucja księgo-noszy zwana "KPS" ("książka przychodzi sama"), którzy wypożyczali i dostarczali książki; pracowała tam także Rada Biblioteczna obozu. Mniejsze i większe ogólne i specjalne b.j. istniały we wszystkich prawie oficerskich obozach poi. jeńców wojennych w 1. 1940-45. Największe z nich zgromadzono w Dobiegniewie (oflag II C Woldenberg) 50 tys.
61
biblioteki kościelne
wol., w tym księgozbiór Koła Nauczycielskiego 1 tys. wol.; Nadarzycach (oflag II D Grossborn--Rederitz) 45 tys. wol.; Murnau (oflag VII A) 31 tys. wol., w tym w Udziałowej Bibl. Pedagogicznej 400 wol.; Dóssel (oflag VI B) 7 tys. wol.; Choszcznie (oflag II B Arnswalde); Prenzlau (oflag II A); Neu-brandenburg (oflag II E); Osterode (oflag XI B); Hohenstein (oflag IV A); Lubece (oflag X C) oraz w obozach dla podoficerów i szeregowych (stalagi). Organizacyjnie podlegały poi. obozowym komisjom kulturalno-oświatowym, a z ramienia władz niem. kontrolowały je organa kontrwywiadu (Abwehra). W wyniku działań wojennych w 1945 zostały przeważnie rozproszone i zniszczone: z obozu II D udało się przewieźć 20 tys. wol. do Łodzi, a z obozu VII A do Paryża. W szwajcarskich obozach dla internowanych wojskowych poi. z kampanii fr. w 1940 były również b.j., m. in. w Winterthur.
S. Kotarski, J. Podgóreczny: / te książki miały swoją historię "Bibliotekarz" 1955 nr 10. Nauczyciele w hitlerowskich obozach jeńców podczas II wojny światowej. Warszawa 1967. J. S. Średnicki: Książka za drutami oflagów. "Wrocławski Tygodnik Katolików" 1965 nr 21.
S. S. K. biblioteki klasztorne zob. biblioteki kościelne.
biblioteki kościelne, księgozbiory będące własnością Kościoła katolickiego albo innych chrześcijańskich ugrupowań religijnych lub związane z instytucjami, które są przejawem ich działalności (kształcenie duchowieństwa, działalność duszpasterska i misyjna). W szerszym znaczeniu terminem tym można objąć wszelkie bibl., których głównym zadaniem jest pogłębienie świadomości religijnej wyznawców religii chrześcijańskiej. Wśród bibl. związanych z działalnością Kościoła katolickiego wyodrębniamy następujące ich rodzaje:
Bibl. wyższych katolickich szkół akademickich. Czołowe miejsce wśród poi. b.k. zajmuje powstała w 1918 *BibI. Uniwersytecka Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (604,3 tys. wol.). W ciągu ostatniego ćwierćwiecza wyrosła ona do rzędu poważnych warsztatów naukowo-badawczych i dokumentacyjnych o wyraźnie skrystalizowanym profilu i polityce gromadzenia zbiorów. Drugą z kolei jest Bibl. Akademii Teologicznej w Warszawie (100 tys.), która powstała w 1954 przez połączenie księgozbiorów wydziałów teologicznych Uniw. Jagiellońskiego i Uniw. Warszawskiego. Obie łącznie z bibl. zakładowymi KUL posiadają w sumie ok. 950 tys. wol.
Bibl. kapitulne i diecezjalne. Spośród 10 bibl. tej kategorii wielkością swoich zbiorów wysuwa się na czoło (drugie miejsce wśród b.k. w ogóle) Bibl. Kapitulna we Wrocławiu (164 tys.), która tradycją swojego istnienia sięga wieków średnich. Pod względem liczby posiadanych przez nią inkunabułów zajmuje ona trzecie miejsce wśród poi. bibl. Górują nad nią starożytnością zbiorów dwie najstarsze bibl. poi. Są to: Bibl. Katedralna w Gnieźnie (41 tys.) i Bibl. Kapituły Metropolitalnej Krakowskiej (40 tys.), która szczyci się posiadaniem najstarszego spisu zawartości swoich zbiorów z 1110. W czasach najnowszych powstały: Bibl. Kurii Diecezjalnej w Katowicach (15 tys.) w 1925 i Bibl. Diecezjalna w Częstochowie w 1. 60-tych. Ogółem zbiory wszystkich bibl. tej grupy wynoszą ok. 275 tys. wol.
Bibl. diecezjalnych seminariów duchownych. Spośród 24 bibl. tej grupy największy stan zbiorów (powyżej 50 tys.) wykazują: bibl. w Lublinie (60 tys.), Pelplinie (70 tys.), Poznaniu (96 tys.), Sandomierzu (60 tys.), Tarnowie (92 tys.), Warszawie (82 tys.), Włocławku (90 tys.) i Wrocławiu (90 tys.). Poważną część zbiorów wielu bibl. seminaryjnych powstałych w dobie przedrozbiorowej i w 1 poł. XIX w. stanowiły resztki bibl. skasowanych przez rządy zaborcze klasztorów. Bibl. płocka (44 tys.) i poznańska przejęły też księgozbiory kapituł w Płocku i Poznaniu, których początki sięgają XII w. Bibl. w Pelplinie rozwinęła się głównie ze zbiorów klasztorów cysterskich. Obie ostatnie bibl. oraz Bibl. Seminarium Duchownego we Włocławku należą do najzasobniejszych w inkunabuły bibl. w Polsce. Wśród bibl. seminaryjnych organizowanych po ostatniej wojnie Bibl. Warmińskiego Seminarium Duchownego "Ho-sianum" w Olsztynie wchłonęła m. in. stare zasoby bibl. kapituły warmińskiej i katedry z Dobrego Miasta. Całość zbiorów tej kategorii b.k. wynosi ponad milion wol.
Bibl. zakonnych instytutów i seminariów duchownych. Do zasobniejszych należą: Bibl. Seminarium Duchownego ks. ks. Pallotynów w Ołta-rzewie (82 tys.) i Bibl. Seminarium OO. Redemptorystów w Tuchowie (70 tys.). Dorównuje im liczebnością Bibl. Bobolanum ks. ks. Jezuitów w Warszawie (59 tys.), zał. 1827. Zbiory jej obejmują liczne stare druki, wśród których spotykamy wiele poloników nie znanych Bibliografii polskiej Estreichera. Do najstarszych należą: Bibl. Studium OO. Dominikanów w Krakowie (35 tys.), wywodząca się z XIV w. z bogatym zbiorem iluminowanych rpsów liturgicznych, oraz pochodząca z XV w. Bibl. OO. Paulinów (15 tys.) w Krakowie. W sumie księgozbiory bibl. zaliczonych do tej grupy obejmują ok. 400 tys. wol. Bibl. klasztorne zgromadzeń męskich. Jest to wśród b.k. grupa najliczniejsza, gdyż obejmuje oprócz bibl. naukowych liczne księgozbiory o charakterze ascetycznym i duszpasterskim poszczególnych domów zakonnych. Niektóre są warsztatami pracy dla istniejących przy domach instytutów i studiów wyższych. Największe z nich to Bibl. Pisarzy Towarzystwa Jezusowego w Warszawie (125 tys.), publicznie dostępna. Po niej idą bibl. krakowskie Karmelitów (120 tys.), Misjonarzy (70 tys.) i Pisarzy Tow. Jezusowego (41 tys.) oraz Bibl. Franciszkanów w Kłodzku (52 tys.). Tradycją sięgającą XI w. szczyci się Bibl. OO. Benedyktynów w Tyńcu (30 tys.), ale pierwotne jej zbiory uległy rozproszeniu. Zachowany jej księgozbiór z XVI w. znajduje się obecnie w Bibl. Seminarium Duchownego w Tarnowie. W bibl. cysterskich z XIII w. w Mogile (8 tys.) i Szczyrzycu (2 tys.) większą część zbiorów stanowią rpsy. Dorównująca im pod względem starożytności Bibl. OO. Franciszkanów w Krakowie (35 tys.) dawny swój zasób utraciła w pożarze klasztoru w 1850. Cenne zbiory rpsów z XIV i XV w. oraz starych druków posiadają: wymieniona wyżej Bibl. Karmelitów krakowskich, zał. w 1397, i Bibl. OO. Paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie (44 tys.), istniejąca od 1385. Na uwagę zasługują również z powodu swych rpsów XV-wieczne bibl.: OO. Franciszkanów we Wschowie (1,7 tys.) oraz Bibl. Kanoników Regularnych Laterańskich przy
biblioteki lekarskie
62
Kościele Bożego Ciała (21 rys.) i Bibl. Prowincji OO. Bernardynów (30 tys.) obie w Krakowie. Ta ostatnia posiada bogaty zbiór inkunabułów. Główny zrąb zbiorów bibl., które powstały w XX w., stanowią druki nowsze. Niektóre z nich, jak np. Bibl. ks. ks. Sercanów w Stadnikach (36 tys.) albo Bibl. Franciszkanów w Panewnikach (40 tys.), dzięki kontaktom z domami swojego zgromadzenia, są dość dobrze zaopatrzone w nowsze piśmiennictwo zagraniczne z dziedziny teologii. Stan całości zbiorów bibl. tej grupy (bez bibl. ascetyczno-duszpa-sterskich) wynosi w przybliżeniu 750 tys. wol. Bibl. klasztorne zgromadzeń żeńskich. Tylko 8 bibl. zaliczonych do tej grupy posiada cenne materiały zabytkowe. Liczne pozostałe obejmują księgozbiory, które ze względu na charakter dewocyjno--ascetyczny oraz szkolny są przeznaczone wyłącznie do użytku zakonnic. Największy zbiór kancjonałów z XVI i XVII w. oraz wiele rpsów liturgicznych i muzycznych posiada Bibl. SS. Benedyktynek w Staniątkach (15 tys.). Rpsy muzyczne należą do wartościowszych pozycji zbiorów rękopiśmiennych Bibl. SS. Norbertanek w Krakowie (4 tys.). Rps opublikowanych po wojnie Rozmyślań dominikańskich jest własnością Bibl. SS. Karmelitanek Bosych w Krakowie na Wesołej (6 tys.). W zbiorach klasztornych Św. Andrzeja SS. Klarysek w Krakowie (3 tys.) znajduje się m. in. jeden z cenniejszych rpsów liturgicznych tzw. Graduał klarysek krakowskich. W sumie zbiory wymienionych 8 bibl. liczą 53,5 tys. wol.
Bibl. parafialne stanowią ważny instrument w działalności duszpasterskiej proboszczów. Bibl. kościołów niekatolickich. Utworzona w 1954 Chrześcijańska Akademia Teologiczna, kształcąca na szczeblu wyższym duchowieństwo dla kościołów: ewangelickiego, starokatolickiego i prawosławnego, posiada bibl. główną z kilkudziesięcio-tysięcznym księgozbiorem. Prócz tego istnieją w Warszawie bibl. Prawosławnego Seminarium Duchownego i bibl. przy Warsz. Metropolii Prawosławnej. Pomijając bibl. domowe dostępne dla członków zgromadzeń zakonnych oraz bibl. parafialne, b.k. obejmują ok. 3 500 tys. wol. Pod względem zawartości treściowej przeważa w nich teologia łącznie z prawem kanonicznym oraz filozofia chrześcijańska. Ok. 13% całości zbiorów zajmują stare druki z pokaźną liczbą ponad 7,8 tys. inkunabułów. W b.k. istnieją zasobne zbiory rękopiśmienne (ok. 16 tys.). Zob. też bibl. teologiczne.
Incunabula ąuae in bibliotheds Poloniae asservantur. Moderante A. Kawecka-Gryczowa, composuerunt M. Bohonos, E. Szan-dorowska. Wratislaviae 1970. W. A. Pabin: Bibliografia piśmiennictwa o polskich bibliotekach kościelnych za lata 1901-1965. "Studia Theologica Varsaviensia" 1970. - EWoK. Wrocław 1971.
W. N. biblioteki lekarskie zob. biblioteki medyczne.
biblioteki medyczne, księgozbiory gromadzące piśmiennictwo lekarskie. Wśród nich naczelne miejsce zajmuje *Główna Bibl. Lekarska w Warszawie, jedna z dziesięciu największych bibl. medycznych świata. Dysponuje ona odpowiednim zapleczem technicznym, nowoczesną aparaturą reprograficzną i mimo niekorzystnych warunków lokalowych rozwija
szeroką działalność dokumentacyjno-informacyjną oraz jest centralnym ośrodkiem bibliograficznym dla nauk lekarskich. Księgozbiór jej liczy ok. 1,2 min wol. Posiada swe oddziały w niektórych miastach woj., gdzie nie ma bibl. akademii medycznych (łącznie ponad 270 tys. wol.). Dziesięć bibl. akademii medycznych (Białystok, Gdańsk, Katowice, Kraków, Lublin, Łódź, Poznań, Szczecin, Warszawa i Wrocław), nie licząc Bibl. Wojskowej Akademii Medycznej w Łodzi, obsługuje głównie swe uczelnie, pełniąc także funkcje okręgowych b.m. dla użytku personelu służby zdrowia całego regionu. Jako bibl. uczelniane gromadzą zasadniczo wydawnictwa niezbędne do aktualnej pracy naukowej i dydaktycznej. Obok bibl. głównych istnieją w każdej akademii mniejsze bibl. specjalistyczne przy zakładach i klinikach. Ogólna ilość książek w bibl. głównych wynosi ok. 2,7 min wol., a łącznie z bibl. zakładowymi ok. 3,6 min. wol. Do sieci b.m. należą bibl. kilkunastu resortowych specjalistycznych instytutów nauko-wo-badawczych, nadto Bibl. Państw. Zakładu Hi-
Biblioteka Akademii Medycznej w Gdańsku
gieny, Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego oraz Resortowego Ośrodka Informacji w Centralnym Ośrodku Techniki Medycznej. Poszczególne te bibl. liczą od 3 do 65 tys. wol., łącznie ok. 180 tys. wol. Bibl. przy szkołach medycznych, takich jak szkoły instruktorów higieny, higienistek, pielęgniarek, położnych, techników analityki i elek-trografii, techników kardiografii, radiografii, elektro-terapii itp., liczące po kilkaset do kilku tys. książek, zawierają łącznie ok. 150 tys. wol. *Bibl. szpitalne przy szpitalach woj., miejskich, rejonowych, specjalistycznych, sanatoriach, *bibl. uzdrowiskowe oraz przy stacjach pogotowia ratunkowego, zarówno podręczne dla lekarzy, jak i dla chorych, są przeważnie niedostatecznie zaopatrzone w książki. Niektóre szpitale w ogóle nie posiadają księgozbiorów, inne w swych bibl. mają od kilkunastu do 9 tys. wol. Ogólnie zawierają one ok. 300 tys. wol. Niedostateczna jest również opieka nad księgozbiorami. Powierza się ją przeważnie pracownikom administracyjnym, tylko nielicznymi większymi bibl. opiekują się lekarze, rzadko zawodowi bibliotekarze. Osobną grupę stanowią bibl. fachowe przy woj. stacjach sanitarno-epidemiologicznych, liczące przeciętnie 2-4 tys. wol. Bibl. lekarskich towarzystw
63
biblioteki muzeów
naukowych jest dziś tylko kilka, posiadających po kilkaset wol. Dawniejsze dość zasobne bibl., jak Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego, Krakowskiego czy Lubelskiego, pozostałymi po stratach wojennych zasobami zasiliły Główną Bibl. Lekarską i bibl. akademii medycznych. Ogólna liczba książek w b.m. przekracza obecnie 6 min wol. S. Konopka: Biblioteki lekarskie w Polsce 1944-1954. Warszawa 1956. - EWoK. Wrocław 1971 (Biblioteki akademii medycznych).
A. B.
biblioteki miejskie, zróżnicowane ogniwa organizacyjne w *sieci bibl. publ. Struktura organizacyjna i zakres działania tych bibl. zależą od wielkości miasta. W miastach małych są to placówki niewielkie, natomiast w miastach większych b.m. tworzą sieć *filii w większych rejonach miasta, a w bibl. centralnej (głównej) wyodrębniają różne działy pracy i obsługi. W miastach woj. i w wielkich są to instytucje o strukturze rozbudowanej i zróżnicowanej pod względem organizacyjnym i funkcjonalnym. Na ich organizacji i wielkości oraz zawartości zbiorów wycisnęły
Miejska Biblioteka Publiczna w Wieluniu
piętno zarówno losy, jak i rozwój miast, którym one służą. Niektóre b.m. w miastach woj. uzyskały status bibl. naukowych. Największą b.m. jest *Bibl. Publiczna m. st. Warszawy (zał. 1907), która przez długi okres (zwłaszcza w 20-Ieciu międzywojennym) była ośrodkiem kształcenia kadr bibliotekarskich dla bibl. powszechnych. Drugą pod względem znaczenia, wielkości zbiorów i zasięgu oddziaływania na rozwój bibliotekarstwa publ. w Polsce jest ŚMiejska Bibl. Publiczna im. L. Waryńskiego w Łodzi (zał. 1917). W ostatnich latach na czoło b.m., dzięki rozbudowie gmachu i modernizacji wyposażenia, wysunęła się również *Wojewódzka i Miejska Bibl. Publiczna Bibl. Główna im. S. Staszica w Szczecinie. W miastach woj. b.m. zostały przeważnie połączone z bibl. wojewódzkimi, w miastach poniżej 30 tys. mieszkańców połączone są z bibl. gminnymi. Wpłynęło to korzystnie na ich rozwój. Niektóre b.m. stały się najważniejszymi bibl. uniwersalnymi w ich regionie. Do najzasobniejszych w zbiory naukowe b.m. zalicza się *Książnicę Miejską im. M. Kopernika w Toruniu. Podstawowy zrąb jej
najstarszych zbiorów stanowi dawna bibl. gimnazjalna i bibl. rady miejskiej i sięga XVI w. Znaczną rolę wśród b.m. odgrywa również *Miejska Bibl. Publiczna im. E. Raczyńskiego w Poznaniu, ufundowana w 1829.
Zob. też Miejska Bibl. Publ. w Bydgoszczy, Miejska Bibl. Publ. w Krakowie, Woj. i Miejska Bibl. Publ. im. H. Łopacińskiego w Lublinie, Woj. i Miejska Bibl. Publ. im. T. Mikulskiego we Wrocławiu.
j. Grycz: Historia bibliotek w zarysie. Warszawa 1949. Hieronim Łopaciński i biblioteka jego imienia w Lublinie 1907-1957. Lublin 1957. - J. Korpała: Z dziejów miejskich bibliotek publicznych w Galicji. W: Z zagadnień teorii i praktyki bibliotekarskiej. Studia poświęcone pamięci Józefa Grycza. Wrocław 1961. W. Żukowska: Biblioteka Publiczna m. st. Warszawy. Warszawa 1961. W. Wieczorek: Biblioteka Publiczna w Łodzi. 1917-1957. Warszawa 1965.
J. K.
biblioteki modularne, bibl. o układzie konstrukcyjnym szkieletowym (bez ścian nośnych), umożliwiającym przemienność funkcji i dowolne zagospodarowanie wnętrz w zależności od zmieniających się potrzeb i funkcji. B.m. mają zazwyczaj moduł konstrukcyjny 6x6 m, kompromisową wysokość kondygnacji ok. 3 m i dopuszczalne obciążenie stropów w całym budynku 500 kg/l m2. Takie rozwiązanie umożliwia składowanie zbiorów w dowolnych miejscach. Pierwsze b.m. powstały w Stanach Zjednoczonych A. P. w 1. 40-tych. W ostatnim dziesięcioleciu przyjęły się w Europie, najliczniej w W. Brytanii. W Polsce przykładem b.m. jest *Bibl. Główna Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. Zob. też budownictwo biblioteczne.
D. E. Bean, R. E. EHsworth: Modularne planowanie bibliotek szkól wyższych. Kraków 1958. - J. Wierzbicki: Konstrukćni moduł a moduł ynitrniho zafizenl knihoyen. Praha 1966.
J.W.
biblioteki muzeów, książnice specjalne w muzeach gromadzące literaturę ogólną o muzealnictwie oraz specjalną związaną z kierunkami kolekcji muzealnej. Służą pracownikom muzeum do opracowywania zbiorów, do pracy badawczej, konserwatorskiej i ekspozytorskiej. W muzeum może być jeden nie-rozdzielny księgozbiór i kilka podręcznych księgozbiorów działowych, lecz jedno kierownictwo b.m. i jeden katalog główny oprócz katalogów rzeczowych, działowych i pomocniczych. Dużą część b.m. stanowią przewodniki po zbiorach i wystawach, katalogi aukcyjne, katalogi zbiorów i wystaw. Większe b.m. prowadzą wymianę wydawnictw własnych i wydawnictw organizacji związanych z muzeum kierunkiem działalności. Udostępnianie odbywa się na miejscu, na zewnątrz wypożycza się niezastrzeżoną część księgozbioru tylko osobom zajmującym się zagadnieniami pokrewnymi specyfice muzeum. Tam, gdzie istnieje specjalny zestaw książek ze względu na ich dawność, oprawę, wartość artystyczną lub pro-weniencyjną, mówimy o muzealnym zasobie książek, czyli o *muzeum książki. Spośród b.m. narodowych najstarszą zał. 1862 jest Bibl. Muzeum Narodowego w Warszawie (112,5 tys. wol.), obejmująca duży dział katalogów zbiorów i wystaw. Do Muzeum Narodowego w Krakowie należy *Bibl. Czartoryskich (150 tys. wol.) ze zbiorem cymeliów i kartografii oraz powstały z prywatnej kolekcji Emeryka Hutten--Czapskiego zbiór rpsów, inkunabułów i druków XVI
biblioteki muzyczne
64
w. (22 tys. wol.)- Bibl. Muzeum Narodowego w Poznaniu kompletuje czasop. dotyczące historii sztuki i reprodukcje dzieł sztuki. Na uwagę zasługuje Bibl. Państw. Zbiorów Sztuki na Wawelu zał. 1945 (wawe-liana, konserwacja, rzemiosło artystyczne, 3 tys. wol.), Bibl. Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie (175 tys. wol. z zakresu historii wojskowości), Bibl. Muzeum Poczty i Telekomunikacji we Wrocławiu, przeniesiona w 1954 z Warszawy. Do b.m. należy niewielka Bibl. Muzeum Instrumentów Muzycznych w Poznaniu (oddz. Poznańskiego Muzeum Narodowego), powstała 1945 z prywatnej kolekcji Zdzisława Szulca, i księgozbiór podręczny Muzeum Plakatu w Wilanowie (oddział Warszawskiego Muzeum Narodowego). Rozwijające się muzea ruchów robotniczych
0 charakterze historycznym z biograficznym Muzeum Lenina w Warszawie zał. 1954 na czele (10 tys. wol.), muzea archeologiczne, etnograficzne i regionalne mają wartościowe bibl. specjalne.
S. Lorentz: Przewodnik po muzeach i zbiorach w Polsce. Warszawa 1971. I. Klimowiczowa, E. Suchodolska: Informator o bibliotekach i ośrodkach informacji naukowej w Polsce. Warszawa 1973.
S. S. K.
biblioteki muzyczne, zbiory wyodrębniające się zarówno pod względem treści, jak i cech wydawniczo--formalnych gromadzonych i udostępnianych dokumentów, tzw. muzykaliów, które obejmują swoim zakresem wszelkie zapisy utrwalające muzykę w formie notacji nutowej lub nagrań dźwiękowych oraz dokumenty piśmiennicze dotyczące muzyki. Należą do nich: piśmiennictwo muzyczne, druki muzyczne, rpsy i nagrania dźwiękowe. W XIX i XX w. ukształtowało się kilka różnych typów b.m.: bibl. naukowe, do których zalicza się działy muzyczne bibl. uniwersyteckich i narodowych, instytutów naukowo-ba-dawczych, zbiory muzyczne należące do bibl. klasztornych. W grupie tej mieszczą się także bibl. akademii, konserwatoriów i wyższych szkół muzycznych, które łączą w sobie zadania dydaktyczne i naukowe. Działy muzyczne bibl. powszechnych pełnią z kolei ważną funkcję w dziedzinie upowszechniania muzyki
1 wiedzy o muzyce. Instytucje artystyczne, jak rozgłośnie, teatry muzyczne, orkiestry symfoniczne i zespoły chóralne, posiadają często także swoje własne bogate zbiory.
W Polsce szczególny rozkwit b.m. przypada na okres ostatniego 30-lecia. Najcenniejsze zbiory muzyczne posiadają działy muzyczne następujących bibl. uniwersyteckich: Bibl. Jagiellońskiej, zał. 1869 (m. in. średniowieczne rpsy chorałowe oraz stare traktaty teoretyczne), Uniw. Wrocławskiego, zał. 1949 (druki muzyczne polonica i silesiaca XVI-XIX w.), Warszawskiego, zał. 1954 (prowadzi także Archiwum Kompozytorów Poi. XX w.), Poznańskiego, zał. 1950 (druki muzyczne 2 poł. XIX i XX w.), Toruńskiego, zał. 1949 (kancjonały poi. oraz zbiór polonezów), Łódzkiego, zał. 1964 (wyd. zbiorowe czołowych kompozytorów europejskich XVI-XIX w.) oraz Zakład Muzyczny Bibl. Narodowej w Warszawie, zał. 1951, specjalizujący się w gromadzeniu wszelkich poloników muzycznych. Wydaje także Katalogi mikrofilmów muzycznych t. 1 -3. Okazałymi zbiorami piśmiennictwa, druków muzycznych i nagrań dysponują także bibl. wyższych szkół muzycznych w Gdańsku, Katowicach (która od 1968 prowadzi
także Archiwum Śląskiej Kultury Muzycznej i wydaje Prace Bibl. PWSM w Katowicach oraz Wykłady i Prelekcje), Krakowie, Łodzi, Poznaniu, Warszawie i Wrocławiu. Wśród instytucji muzycznych największymi zbiorami dysponują Bibl. Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego, zał. 1871, Tow. im. F. Chopina (zbiory zaczęto gromadzić od 1943) oraz Poi. Wydawnictwa Muzycznego w Krakowie, zał. 1952. Najskromniej reprezentowane są muzykalia w poi. bibl. powszechnych. Większymi zbiorami muzycznymi dysponują jedynie *Woje-wódzka i Miejska Bibl. Publiczna-Bibl. Główna im. S. Staszica w Szczecinie oraz *Bibl. Publiczna m. st. Warszawy. Nowoczesnym wyposażeniem technicznym wyróżnia się dział muzyczny w Miejskiej Bibl. Publ. w Tychach. W ramach Stowarzyszenia Bibliotekarzy Poi. istnieje sekcja bibliotekarzy muzycznych oraz poi. grupa narodowa w Międzynar. Federacji Bibl. Muzycznych (AIBM). Pierwszy Ogólnopolski Zjazd Bibliotekarzy Muzycznych odbył się w 1965 w Katowicach. Zob. też zbiory muzyczne w bibliotece.
Grove's dictionary of musie and musicians. 5 ed. London 1954. A. Ott: Die Musikbibliotheken. W: Handbuch der Bibliotheks-wissenschafl. Wiesbaden 1959. L. R. Mc Colvin, H. Reeves: Musie libraries: their organisation and contents. London 1965. Riemann Musik-Lexicon. Mainz 1967. W. Bogdany, B. Fry-drychowicz: Zbiory muzyczne w bibliotekach polskich. "Informator Bibliotekarza i Księgarza" 1967. EWoK. Wrocław 1971 (Biblioteki wyższych szkól muzycznych). R. Benton: Directory of Musie Research Libraries. P. 1-3. Iowa City 1967-1974.
K. M.
biblioteki Naczelnej Organizacji Technicznej zob. biblioteki techniczne.
biblioteki narodowe, główne książnice państw, lub krajowe, gromadzące pełną produkcję wydawniczą danego narodu lub kraju wraz z obcą o nim literaturą; zazwyczaj mają zlecony szeroki odcinek prac naukowo-badawczych i bibliograficznych związanych z piśmiennictwem narodowym (wydają bieżące bibliogr. narodowe) oraz mają prawo do pełnego egz. obowiązkowego. Przy b.n. działają rady naukowe, składające się z bibliotekarzy, bibliografów, historyków literatury i kultury. B.n. nazywa się też książnice mniejszych jednostek terytorialnych, o ile są po temu przesłanki historyczne, jak odrębność polityczna czy językowa (np. we Florencji, która wraz z Toskanią stanowiła samodzielny organizm państw, do 1860). Nierzadko b.n. stają się inne wielkie bibl. naukowe: parlamentarna (w Waszyngtonie, w Tokio), uniwersytecka (w Oslo, w Helsinkach), muzealna (w Londynie). Czasami w jednym państwie pełni funkcje b.n. kilka zasobnych bibl. (w Związku Radzieckim Bibl. Lenina w Moskwie dla całego Związku i Bibl. Sałtykowa-Szczedrina w Leningradzie dla Republiki Rosyjskiej). Najczęściej b.n. lokalizowane są w stolicach państw (np. Bibliotheąue Na-tionale w Paryżu); wyjątkiem jest np. Deutsche Biicherei w Lipsku. W Polsce idea b.n. narodziła się w XVIII w. Zrealizowali ją bracia Józef Andrzej (1707-74) i Andrzej Stanisław (1695-1758) Załuscy, którzy w 1747 oddali do publicznego użytku bibl., liczącą wówczas ok. 200 tys. dzieł. Po śmierci J.A. Załuskiego bibl. została przejęta przez Komisję Edukacji Narodowej jako "Biblioteka Rzeczypos-
65
biblioteki ogólne
politej Załuskich zwana". Po trzecim rozbiorze zbiory jej zostały' wywiezione do Rosji. Poza braćmi Załuskimi myśl założenia b. n. podejmowali m. in. Adam Kazimierz Czartoryski (1734-1823), Tadeusz Czacki (1765-1813), Feliks Łu-bieński (1758-1848), Józef Maksymilian Ossoliński, (1748-1826), Adam Tytus Działyński (1796-1861) i Edward Raczyński (1786-1845). Po odzyskaniu niepodległości rozporządzeniem z 24II1928 prezydent Rzeczypospolitej powołał do życia *Bibliotekę Narodową w Warszawie. Drugą pełniącą funkcje b.n. jest *Bibl. Jagiellońska w Krakowie, kompletująca pełny egz. obowiązkowy. Obie te b.n. mają prawo pierwokupu po cenach wywoławczych na wszystkich aukcjach i licytacjach.
A. Birkentnajer: W sprawie Biblioteki Narodowej. "Przegląd Biblioteczny" 1927. M. Łodyński: Centralna Biblioteka Państwa i Bibliotheca Partia. "Przegląd Biblioteczny" 1928 z. 1. M. Skwarnicki: Zarys rozwoju koncepcji i organizacji Biblioteki Narodowej w Warszawie. Warszawa 1961. EWoK. Wrocław 1971.
K.G., S. S. K.
biblioteki naukowe, placówki biblioteczne służące rozwojowi oraz potrzebom nauki i kształcenia przez prowadzenie działalności naukowo-badawczej i usługowej. Prowadzą również prace dydaktyczne, informacyjne i popularyzacyjne, mające na celu upowszechnienie wiedzy oraz rozwój kultury w społeczeństwie. Głównym zadaniem b.n. jest służba informacyjna oraz organizacja nowoczesnej bazy informacyjnej w postaci zbiorów, stanowiących podstawę do opracowania informatorów o piśmiennictwie, bibliogr., przeglądów dokumentacyjnych itp. Mogą one zatrudniać pracowników naukowo-badawczych oraz bibliotekarzy dyplomowanych i dyplomowanych pracowników dokumentacji naukowej. B.n. nie tworzą jednolitej sieci administracyjnej, a ich charakter naukowy wynika z funkcji pełnionej przez daną bibl. Do b.n. zalicza się *Bibl. Narodową jako centralną książnicę państwową posiadającą status instytutu naukowo-badawczego, *bibl. szkół wyższych oraz *bibl. Polskiej Akademii Nauk, *bibl. instytutów naukowo-badawczych i in. Ogółem, wg danych "Rocznika Statystycznego Kultury", w 1974 było w Polsce 289 b.n., w tym 67 bibl. PAN, 89 -szkół wyższych, 112 instytutów naukowo-badawczych i in. Księgozbiór tych bibl. obejmował łącznie 40 min wol. druków zwartych i czasop. oraz 10 min jedn. zbiorów specjalnych; czytelników było 816 tys., wypożyczeń 7 min wol. i in. jedn., na jednego czytelnika przypadało 8,8 wol. lub in. jedn. Pod względem liczebności zbiorów przodują bibl. szkół wyższych: uniwersyteckie (10), wyższych szkół technicznych (18), akademii rolniczych (7), wyższych szkół ekonomicznych (6), akademii medycznych (10), wyższych szkół pedagogicznych (4), wyższych szkół morskich (2), wyższych szkół artystycznych (16), wyższych szkół wychowania fizycznego (7), akademii teologicznych (2). Dysponowały one w 1974 26 min wol. druków zwartych i czasop. oraz 5 min jedn. zbiorów specjalnych, czytelników miały 625 tys., wypożyczeń 5 min. Zatrudniały blisko 2 tys. pracowników działalności podstawowej. Najstarsze tradycje i najnowsze zbiory reprezentują *Bibl. Jagiellońska, *Bibl. Uniwersytetu Warszawskiego, *Bibl. Główna Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu,
*Bibl. Uniwersytecka we Wrocławiu i *Bibl. Uniwersytecka w Łodzi. Wśród wyższych szkół technicznych *Bibl. Główna Politechniki Warszawskiej, *Bibl. Główna Akademii Górniczo-Hutniczej, wśród wyższych szkół rolniczych *Bibl. Główna Szkoły Głównej Gospoda* stwa Wiejskiego-Akademii Rolniczej w Warszawie, wśród wyższych szkół ekonomicznych *Bibl. Szkoły Głównej Planowania i Statystyki. Sieć bibl. PAN tworzą bibl. samodzielne, (*Bibl. Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, *Bibl. Kórnicka PAN, *Bibl. Gdańska PAN, *Bibl. PAN w Krakowie, *Bibl. PAN w Warszawie), placówek naukowych, stacji zagranicznych PAN w Rzymie i Paryżu. Akademia włączyła do swojej sieci także *bibl. towarzystw naukowych przez nią dotowanych. Spośród bibl. placówek naukowych PAN powyżej 200 tys. wol. i in. jedn. posiadają bibl.: Instytutu Zoologicznego, Instytutu Badań Literackich, Instytutu Geografii. Wiele bibl. specjalistycznych Akademii liczy powyżej 50 tys. i 100 tys. wol. i in. jedn. W 1974 bibl. sieci bibliotecznej PAN posiadały łącznie 5,5 min wol. i in. jedn., w tym 1 min zbiorów specjalnych; czytelników było 331 tys., wypożyczeń 343 tys., zatrudniano 620 pracowników.
Bibl. resortowych instytutów i zakładów naukowo--badawczych mają 2 min wol. i 1 min jedn. zbiorów specjalnych. W ciągu roku 64 tys. czytelnikom wy pożyczono 315 tys. książek i 485 tys. czasop. 23 bibl. na mocy uchwał Rady Ministrów w 1969 i 1971 zaliczono do b.n. Należą do nich m. in.: *Bibl. Śląska, *Główna Bibl. Lekarska, *Centralna Bibl. Rolnicza, *Centralna Bibl. Wojskowa, Główna Bibl. Komunikacyjna, *Bibl. Sejmowa, *Centralna Bibl. Statystyczna, 8 wielkich bibl. publ. w Warszawie, Łodzi, Bydgoszczy, Krakowie, Lublinie, Poznaniu, Szczecinie, Toruniu, *Bibl. Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, *Bibl. Czartoryskich w Krakowie, Bibl. Muzeum Narodowego w Warszawie oraz *Bibl. im. Zielińskich Towarzystwa Naukowego Płockiego. Bibl. te posiadają 5 min wol. i 722 rys. jedn. zbiorów specjalnych, ponad 90 tys. czytelników oraz dokonały rocznie ok. 800 tys. wol. wypożyczeń. Zgodnie z art. 19 Ustawy o bibliotekach w opracowaniu znajduje się projekt krajowego planu specjalizacji zbiorów materiałów bibliotecznych wraz z wyznaczeniem *bibl. centralnych w poszczególnych dziedzinach wiedzy, który ma stanowić część składową ogólnokrajowego planu informacyjnego SINTO. Zob. też sieć bibl. naukowych.
R. Przelaskowski: Biblioteki naukowe w Polsce. Warszawa 1958. B. Olejniczak: Biblioteki towarzystw naukowych w świetle nowej ustawy o bibliotekach. "Przegląd Biblioteczny" 1969 z. 2/3. M. Dembowska: Problemy bibliotek naukowych. Tamże 1970 z. 4. B. Świderski: Zasady specjalizacji bibliotek naukowych w zakresie gromadzenia zbiorów. Tamże.
T. K. biblioteki objazdowe zob. biblioteki ruchome.
biblioteki ogólne, książnice gromadzące dzieła ze wszystkich dziedzin wiedzy w przeciwieństwie do *bibl. specjalnych. Do b.o. należą *bibl. narodowe, *bibl. powszechne i do niedawna bibl. uniwersyteckie. Coraz większa specjalizacja nauki uniemożliwia wszechstronne skompletowanie zbiorów, każda więc b.o. ustala sobie pewien kierunek gromadzenia, eli-
biblioteki okrętowe
66
minując pozostałe dziedziny, którymi właściwy jej krąg odbiorców nie interesuje się. W uniwersyteckich b. o. ten kierunek zgodny jest z kierunkiem kształcenia na uczelni, w starszych bibl. decyduje o tym tradycja (rossica w *Bibl. Uniwersytetu Warszawskiego), często zapotrzebowanie społeczne na druki regionalne (Woj. i Miejska Bibl. Publ. w Kielcach) lub wybitna postać patrona (Miejska Bibl. Publ. im. J. Kasprowicza w Inowrocławiu).
S. S. K.
biblioteki okrętowe (nazywane również statkowymi), niewielkie księgozbiory znajdujące się na jednostkach pływających różnych typów, przeznaczone dla załogi i pasażerów. Wielkość zbiorów b.o. na poi. statkach waha się 50-500 wol. i zależna jest od liczby członków załogi i długości rejsu. Księgozbiór składa się z bele-trystyki, literatury społeczno-politycznej, podróżniczej i popularnonaukowej z różnych dziedzin. Doboru książek dokonuje się pod kątem zainteresowań załogi. Z uwagi na specyfikę pracy na statku poszukiwana jest szczególnie literatura rozrywkowa o treści pogodnej. Cechą charakterystyczną zbiorów b.o. jest ich stała wymienność; po każdym rejsie cały księgozbiór zostaje wymieniony na inny. Zaopatrywaniem b.o. statków morskich, zawijających do Gdyni i Gdańska, zajmuje się Centrala Księgozbioru Ruchomego Morskiego Ośrodka Metodyczno-Informacyjnego. Podobną funkcję dla portu szczecińskiego spełnia Woj. i Miejska Bibl. Publ. w Szczecinie, która posiada specjalną wypożyczalnię dla b.o. statków morskich. Pod koniec 1974 księgozbiór placówki gdyńskiej liczył 68,5 tys. wol., szczecińskiej 36,7 tys. wol. Odpowiedzialny za b.o. jest radiooficer lub intendent bądź delegat załogowy, zajmujący się sprawami kulturalno--oświatowymi. B.o. na jednostkach Marynarki Wo-fennej są zorganizowane na podobnych zasadach; zaopatrują je w książki bibl. okręgowe i garnizonowe. Niezależnie od zbiorów ruchomych, podlegających systematycznej wymianie, w b.o. znajdować się również może księgozbiór stały, zazwyczaj o charakterze encyklopedyczno-słownikowym. Z. B.
biblioteki organizacji społecznych zob. biblioteki społeczne.
biblioteki osiedli mieszkaniowych zob. biblioteki domowe.
biblioteki osiedlowe zob. biblioteki gminne, biblioteki oświatowe zob. biblioteki powszechne.
biblioteki państwowe, książnice różnych sieci i typów, stanowiące własność państwa i bezpośrednio przez państwo utrzymywane z budżetu centralnego i terytorialnego albo stanowiące własność związków publiczno-prywatnych i przez nie finansowane. W myśl art. 12 Ustawy o bibliotekach z 1968 "b.p. stanowią sieć resortową w ramach ogólnokrajowej sieci bibliotecznej" i obowiązane są do współdziałania. Należą do nich: *bibl. władz i urzędów, instytucji państw., *bibl. parlamentarne, *bibl. narodowe, *bibl. instytutów naukowo-badawczych, *bibl. fachowe zakładów pracy, *bibl. muzeów, *bibl. archiwalne, *bibl. teatralne, *bibl. pedagogiczne,
*bibl. szkolne, *bibl. szkół wyższych, *bibl. publiczne, a także *bibl. domów kultury i *bibl. placówek opieki pozaszkolnej. S. S. K.
biblioteki parlamentarne, książnice najwyższego w państwie z wyboru pochodzącego przedstawicielskiego ciała ustawodawczego. Należą do grupy *bibl. władz i urzędów. W zasadzie są to *bibl. specjalne i *bibl. prezencyjne. Gromadzą literaturę niezbędną dla członków parlamentu, zwłaszcza dla członków komisji parlamentarnych oraz osób współdziałających z parlamentem, a więc dla pracowników samorządu terytorialnego, biura parlamentarnego i dziennikarzy. B.p. mają zazwyczaj bogaty zestaw wydawnictw ciał ustawodawczych różnych krajów, zbiór konstytucji, dzieł z dziedziny ustawodawstwa i prawa administracyjnego oraz czasop. i publikacji informacyjnych. W niektórych krajach b.p. posiadają prawo do egzemplarza obowiązkowego. W tych przypadkach muszą kompletować całość narodowej produkcji wydawniczej, stają się więc jednocześnie *bibl. narodowymi. Tak jest w Stanach Zjednoczonych A. P. (Bibl. Kongresu w Waszyngtonie) i w Japonii (Bibl. Narodowa i Sejmowa w Tokio). W Polsce b.p. zwana *Bibl. Sejmową przechodziła różne stadia organizacji. Bibl. Sejmowa podlega Radzie Państwa. Bibl. Sejmu Śląskiego w Katowicach jako b.p. autonomicznej części Górnego Śląska istniała w 1.1922-36, od 1952 stała się naukową bibl. regionalną.
Z. Biedrzycki, S. Popiel: Biblioteka Śląska. Zarys dziejów i bibliografia. Katowice 1959. Biblioteka Sejmowa w Warszawie. "Informator Bibliotekarza i Księgarza'* 1960.
S. S. K.
biblioteki partii i stronnictw politycznych, książnice specjalne służące przede wszystkim działaczom politycznym w doskonaleniu teoretycznym i praktycznym, w pracy partyjnej i propagandowej. Gromadzą piśmiennictwo dotyczące dziejów i przemian warstw społecznych, ugrupowań politycznych, ruchu zawodowego, demografii, filozofii, ekonomii, gospodarki, historii i religioznawstwa. Największą ilościowo (183 tys. wol.) jest *Bibl. Wyższej Szkoły Nauk Społecznych przy KC PZPR zał. 1958; jej księgozbiór do użytku studentów jest wieloegzemplarzowy. Najważniejsza jest Bibl. Zakładu Historii Partii przy KCPZPR (110 tys. wol.). Zał. 1950 po przejęciu zbiorów Instytutu Historii Najnowszej oraz Min. Pracy i Opieki Społecznej stała się centralną bibl. ruchów społeczno-politycznych. Ma zadanie kompletowania retrospektywnego i gromadzenia bieżącego piśmiennictwa z historii poi. i międzynar. ruchu robotniczego, ludowego, zawodowego, kobiecego (nieraz unikaty), posiada zbiór druków konspiracyjnych (900 tyt. czasop. i 450 broszur). Prowadzi katalogi: alfabetyczne (książek, czasop. i prasy nielegalnej), systematyczne (druków zwartych i ciągłych), przedmiotowy (nielegalnej prasy z czasów II wojny światowej) i katalog cymeliów. Zakładane w 1. 1947-52 w miastach woj. bibl. ośrodków propagandy partyjnej PZPR dostarczają lekturę słuchaczom szkół partyjnych i uniw. marksizmu-leninizmu, udostępniając zbiory wszystkim. Największą z nich jest Bibl. Woj. Ośrodka Propagandy Partyjnej we Wrocławiu (80 tys. wol.). Do 1972 bibl. woj. ośrodków propagandy partyjnej pełniły funkcje instruktażowo-metodyczne w sto-
67
biblioteki placówek opieki pozaszkolnej
sunku do bibl. pow. W 1972 Wydział Propagandy, Prasy i Wydawnictw KC PZPR w uzgodnieniu z Min. Kultury i Sztuki podjął decyzję o włączeniu bibl. pow. ośrodków propagandy partyjnej do sieci bibl. publ. Na współczesne problemy polityczne nastawiona jest Bibl. Międzywojewódzkiej Szkoły Partyjnej w Katowicach (zał. 1951, 25 tys. wol.). Bibl. Zakładu Historii Ruchu Ludowego przy Naczelnym Komitecie Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego wraz z archiwum (zał. 1949) posiada 18 tys. druków zwartych z dużym zespołem broszur politycznych oraz unikatowy zbiór czasop. ludowych: 1,7 tys. tyt., w tym kolekcja Andrzeja Średniawskiego broszur i ulotek dotyczących początku ruchu ludowego na południowych ziemiach poi. Z księgozbiorów korzystać mogą działacze polityczni, naukowcy, dziennikarze i studenci tylko na miejscu. Centralna Bibl. Stronnictwa Demokratycznego rozpoczęła gromadzenie 1966, zorganizowała się 1972 (5 tys. wol., m. in. ruchy mieszczańskie, biografie, pamiętnikar-stwo, państwo i prawo, militaria, geografia, psychologia, socjologia). Przeznaczona dla działaczy politycznych i gospodarczych, magistrantom udostępnia na miejscu. Bibl. Ośrodka Szkolenia Aktywu SD zał. 1965 ma 3,5 tys. wol. i 60 tytułów czasop., służy pracownikom politycznym i gospodarczym, uczestnikom kursów tylko na miejscu.
B. Wróblewska: Biblioteka Zakładu Historii Partii przy KC PZPR. "Z pola Walki" 1966 nr 4. - A. Więzikowa: Działalność Zakładu Historii Ruchu Ludowego. "Studia z Dziejów Ruchu Ludowego" 1969.
S. S. K.
biblioteki pedagogiczne służą kształceniu i doskonaleniu pracowników pedagogicznych oraz pedago-gizacji społeczeństwa. Rozwój b.p. datuje się od XLX w. i związany jest z rozwojem pedagogiki i nauk pokrewnych, ze wzrastającym znaczeniem kształcenia nauczycieli i z ogólnym rozwojem bibl. specjalnych. Wśród b.p. należy wyróżnić centralne b.p., bibl. placówek naukowych, wyższych uczelni, urzędów państw., bibl. wchodzące w skład sieci b.p., bibl. studiów wychowania przedszkolnego oraz działy nauczycielskie *bibl. szkolnych. Do bibl. urzędów centralnych zaliczamy Bibl. Min. Oświaty i Wychowania zał. w 1917 jako Centralna B. P. Min. WRiOP, która została reaktywowana bezpośrednio po wyzwoleniu. Jej zbiory z zakresu oświaty i wychowania w jęz. poi. i obcych obejmują 48,5 tys. wol. wydawnictw zwartych, 216 jedn. zbiorów specjalnych i 7,7 tys. wol. czasop. (1974). Centralna B.P. przy Zarządzie Głównym ZNP zorganizowana w 1934 i reaktywowana po wyzwoleniu nie posiada żadnych odpowiedników terenowych. Gromadzi zbiory o charakterze uniwersalnym z uwzględnieniem książek i czasop. z zakresu oświaty i wychowania. Bibl. liczy 71,7 tys. wol. druków zwartych i 10 tys. wol. czasop. (1974). B.p. placówek naukowych reprezentują: Bibl. Instytutu Badań Pedagogicznych oraz Bibl. Instytutu Polityki Naukowej i Szkolnictwa Wyższego. Bibl. Instytutu Badań Pedagogicznych zał. w 1950 wchodzi w skład Zakładu Informacji i Dokumentacji Instytutu. Gromadzi zbiory w jęz. poi. i obcych z zakresu nauk pedagogicznych, psychologii i nauk pokrewnych, ze szczególnym uwzględnieniem podręczników szkolnych. Księgozbiór liczy 68,5 tys. wol., w tym 8,5 tys. wol. czasop. (1974).
Bibl. posiada katalog alfabetyczny, rzeczowy-syste-matyczny, oparty na klasyfikacji przyjętej przez Biuro Międzynarodowe Wychowania, oraz centralny katalog książek pedagogicznych znajdujących się w b.p. Bibl. Instytutu Polityki Naukowej i Szkolnictwa Wyższego, powstała w 1962 ze zbiorów byłej Bibl. Min. Szkolnictwa Wyższego, liczy (1974) 9,5 tys. wol. wydawnictw zwartych, 5,6 tys. wol. czasop. i 370 jedn. materiałów dokumentacyjnych. B.p. wyższych uczelni stanowią: 11 bibl. Wyższych Szkół Pedagogicznych, Bibl. Państw. Instytutu Pedagogiki Specjalnej i bibl. instytutów pedagogiki i psychologii w uniw. Zbiory bibl. WSP, związane z programem studiów stacjonarnych i zaocznych, posiadają charakter uniwersalny z uwzględnieniem pedagogiki i nauk pokrewnych; gromadzą literaturę piękną, a ponadto literaturę regionalną (WSP w Opolu silesiaca). Sieć b.p., obejmująca ogniwa: pedagogiczną bibl. woj. (PBW), jej oddziały lub filie (do 31 V 1975 pedagogiczne bibl. pow. PBP) miejskie dzielnico->we i działy nauczycielskie bibl. szkolnych, jest funkcjonalnie powiązana w zakresie gromadzenia zbiorów, udostępniania, informacji i poradnictwa metodycznego. Sieć ta ma długoletnie tradycje. W okresie międzywojennym organizowano tzw. centralne b.p. w poszczególnych okręgach szkolnych (w Toruniu od 1921, w Krakowie 1922, Łodzi 1925, Lublinie - 1927, Katowicach 1928, Poznaniu 1929). W okresie okupacji zbiory centralnych b.p. uległy zniszczeniu, ich odbudowa i organizacja nowych bibl., podjęta w 1945, została zakończona w 1951. W 1957 na podstawie uchwały Zjazdu ZNP i za zgodą CRZZ doszło do scalenia 324 bibl. ZNP z b.p. Obecnie sieć PBP obejmuje 332 placówki (1974). Zbiory b.p. liczą 6 400 tys. wol. wydawnictw zwartych i 253 tys. wol. czasop. (1974). W działach nauczycielskich bibl. szkolnych znajduje się ok. 13 551 tys. wol. (1973/74). Roczny przyrost książek w PBW i PBP wyniósł w 1974 657 tys. wol. Do największych b.p. w sieci należą PBW w Krakowie i PBW w Rzeszowie. Historyczna część zbiorów PBW w Krakowie zawiera stare podręczniki szkolne z XVI-XVIII w. i podręczniki metodyczne (np. z okresu Komisji Edukacji Narodowej), czasop. pedagogiczne i podobnie jak PBW w Rzeszowie sprawozdania szkół galicyjskich. We wszystkich PBW istnieją wydzielone działy służby informacyjno--bibliograficznej.
,,Z Doświadczeń Bibliotek Szkolnych i Pedagogicznych" 1959 i nast. 40 lat pracy Pedagogicznej Biblioteki Wojewódzkiej w Krakowie 1922-1962. Kraków 1963. - E. Białkows-ka; Dwadzieścia pięć lat bibliotek szkolnych i pedagogicznych.,, Z Doświadczeń Bibliotek Szkolnych i Pedagogicznych" 1970. EWoK. Wrocław 1971 (Biblioteki wyższych szkół pedagogicznych).
E.B.
biblioteki placówek opieki pozaszkolnej obejmują bibl. domów dziecka (379), młodzieżowych domów kultury (127), domów wczasów dziecięcych (42) oraz posiadające niewielką liczbę tomów bibl. specjalnych zakładów wychowawczych (346), państw, pogotowi opiekuńczych (26), ogródków jordanowskich (188), internatów i in. B.p. o.p. służą wychowaniu dzieci i młodzieży szkolnej, rozwijaniu ich zainteresowań i zamiłowań pozaszkolnych. Bibl. domów dziecka oraz bibl. internatów kładą szczególny nacisk na
biblioteki politechniczne
68
udzielanie uczniom pomocy w nauce. Organizację b.p.o.p., opracowanie zbiorów, kwalifikacje bibliotekarzy i zasady ich wynagradzania normują te same dokumenty, które dotyczą *bibl. szkolnych. Bibl. internatów stanowią zazwyczaj filie bibl. szkolnych,
0 ile internat przeznaczony jest dla uczniów danej szkoły. Internaty międzyszkolne posiadają własne bibl. Organizuje się również filie bibl. szkolnych w szpitalach rejonowych, w których leczą się uczniowie. Uczniowie przebywający na obozach lub koloniach korzystają ze zbiorów miejscowych bibl. szkolnych i bibl. publicznych. W gromadzeniu zbiorów bibliotekarze korzystają ze źródeł informacji o książkach publikowanych przez Min. Oświaty i Wychowania. W doborze książek nie ograniczają się jednak bibl., zwłaszcza bibl. domów dziecka, młodzieżowych domów kultury oraz bibl. domów wczasów dziecięcych, do pozycji związanych z potrzebami szkoły, gromadząc książki służące rozwijaniu pozaszkolnych zainteresowań indywidualnych czytelników, kulturalnej rozrywce, a także książki dla pracujących z dziećmi
1 młodzieżą nauczycieli i instruktorów. Stosowane przez bibl. atrakcyjne formy i metody pracy z czytelnikami mają na celu rozwijanie aktywności i samodzielności myślenia i działania dzieci i młodzieży, kształtowanie postaw społecznych, przygotowanie do udziału w życiu dorosłych, wyrabianie kultury. Bibl. wiążą swoją działalność z działalnością wychowawczą i dydaktyczną placówki i poszczególnych jej agend. Duże bibl. (8 w 1974), np. Pałacu Młodzieży w Katowicach od chwili powstania (1951), Pałacu Młodzieży w Warszawie (od 1955), w Łodzi (od 1950), w Szczecinie i in., prowadzą instruktaż dla bibliotekarzy szkolnych. Charakterem swej pracy przypominają placówki zagraniczne, jak np. pałace i domy pioniera w ZSRR czy w NRD. Poza b.p.o.p., podległymi Min. Oświaty i Wychowania, dzieciom i młodzieży udostępniają książki niektóre domy kultury dla dorosłych oraz niektóre domy zakładów przemysłowych i ośrodków sanatoryjnych. E. B.
biblioteki politechniczne, placówki biblioteczne wyższych szkół technicznych politechnik (Białystok, Częstochowa, Gdańsk, Gliwice, Kielce, Kraków, Łódź, Poznań, Rzeszów, Szczecin, Warszawa, Wrocław), Akademii Techniczno-Rolniczej w Bydgoszczy, Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie oraz wyższych szkół inżynierskich (Koszalin, Lublin, Opole, Zielona Góra). Należą do grupy *bibl. szkół wyższych podległych Min. Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki, powstawały i rozwijały się razem z macierzystą uczelnią i stanowią jej integralną część. Poszczególne b.p. tworzą sieć biblioteczną składającą się z *bibl. głównej, bibl. wydziałowych, instytutowych lub zakładowych. B.p. obsługują przede wszystkim pracowników naukowo--dydaktycznych i studentów własnej uczelni oraz personel inżynieryjno-techniczny danego regionu. Gromadzą księgozbiór z zakresu nauk technicznych zgodnie z dyscyplinami reprezentowanymi w uczelni, zwłaszcza duże ilości czasop. technicznych, a także zbiory specjalne: normy, opisy patentowe, katalogi firmowe oraz wtórne źródła informacji, głównie karty dokumentacyjne. W 1973 księgozbiór b.p. liczył ok. 7 min jedn. B.p. stanowią poważny warsztat
naukowy do prowadzenia prac badawczych w zakresie dyscyplin technicznych.
Zob. też Bibl. Główna Akademii Górniczo-Hutniczej, Bibl. Główna Politechniki Warszawskiej.
R. Przelaskowski: Biblioteki techniczne w Polsce. Warszawa 1956. M. Wielopolska: Rozwój organizacji bibliotek technicznych szkól akademickich w Polsce. Warszawa 1970.
J. d. L.
biblioteki Polskiej Akademii Nauk w ogólnokrajowym systemie bibliotecznym stanowią wyodrębnioną sieć i uczestniczą w działalności naukowej PAN poprzez organizację materiałów bibliotecznych, ich właściwe gromadzenie, opracowanie i udostępnianie, poprzez prowadzenie prac bibliograficznych, informacyjnych i dokumentacyjnych, a także poprzez prowadzenie własnych prac naukowo-badawczych głównie w zakresie bibliotekoznawstwa, bibliologii i nauk pokrewnych oraz prac edytorskich. Nadzór nad bibl. sieci PAN sprawuje sekretarz naukowy PAN za pośrednictwem Biura Wydawnictw i Bibl. PAN, a organem doradczym i opiniodawczym sekretarza naukowego w zakresie polityki bibliotecznej jest Komisja do Spraw Bibl., Informacji Naukowej i Archiwów PAN. {Zarządzenie nr 49/71 w sprawie organizacji i działania sieci bibliotek naukowych Polskiej Akademii Nauk. "Przegląd Biblioteczny" 1.972 z. 2). Bibl. sieci PAN zobowiązane są do uczestnictwa w środowiskowej współpracy bibl. naukowych w ogólnokrajowym systemie specjalizacji zbiorów bibliotecznych oraz w ogólnokrajowym systemie informacji, a także do współdziałania z Ośrodkiem Dokumentacji i Informacji Naukowej PAN, z Archiwum PAN i Ośrodkiem Rozpowszechniania Wydawnictw Naukowych PAN. W skład sieci wchodzą: bibl. samodzielne (*Bibl. Gdańska PAN, *Bibl. Kórnicka PAN, *Bibl. PAN w Krakowie, *Bibl. PAN w Warszawie i *Bibl. Zakładu Narodowego im. Ossolińskich PAN we Wrocławiu), bibl. placówek naukowych PAN (m. in. Instytutu Badań Literackich PAN, Instytutu Sztuki PAN, Instytutu Botaniki PAN, Zakładu Ochrony Przyrody PAN, Instytutu Zoologicznego PAN, Instytutu Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego PAN, Instytutu Geografii PAN, Instytutu Chemii Nieorganicznej PAN), bibl. zagranicznych stacji naukowych PAN (w Paryżu i Rzymie) oraz *bibl. towarzystw naukowych dotowanych przez PAN. Bibl. samodzielne PAN zobowiązane są do organizowania w ustalonym dla nich zasięgu działania środowiskowej współpracy bibl. sieci PAN i pełnią w stosunku do nich wiodące funkcje w zakresie instruktażu metodycznego, szkolenia i doskonalenia kadr bibliotekarskich, nadzoru nad organizacją i metodami pracy, analizy celowości nabytków zagranicznych. Bibl. Gdańska PAN funkcje takie spełnia w stosunku do innych bibl. sieci PAN na terenie Gdańska i woj. pomorskich; Bibl. Kórnicka PAN na terenie Poznania i woj.: poznańskiego, leszczyńskiego i zielonogórskiego; Bibl. PAN w Krakowie na terenie Krakowa i woj. południowo-wscho-dnich; Bibl. PAN w Warszawie na terenie Warszawy oraz woj. centralnych i wschodnich; Bibl. Zakładu Narodowego im. Ossolińskich PAN we Wrocławiu na terenie Wrocławia oraz Dolnego Śląska. Cała sieć bibl. PAN obejmuje 106 jednostek organizacyjnych i dysponuje liczbą blisko 5,5 min. wol. druków i jednostek zbiorów specjalnych.
biblioteki politechniczne
68
udzielanie uczniom pomocy w nauce. Organizację b.p.o.p., opracowanie zbiorów, kwalifikacje bibliotekarzy i zasady ich wynagradzania normują te same dokumenty, które dotyczą *bibl. szkolnych. Bibl. internatów stanowią zazwyczaj filie bibl. szkolnych,
0 ile internat przeznaczony jest dla uczniów danej szkoły. Internaty międzyszkolne posiadają własne bibl. Organizuje się również filie bibl. szkolnych w szpitalach rejonowych, w których leczą się uczniowie. Uczniowie przebywający na obozach lub koloniach korzystają ze zbiorów miejscowych bibl. szkolnych i bibl. publicznych. W gromadzeniu zbiorów bibliotekarze korzystają ze źródeł informacji o książkach publikowanych przez Min. Oświaty i Wychowania. W doborze książek nie ograniczają się jednak bibl., zwłaszcza bibl. domów dziecka, młodzieżowych domów kultury oraz bibl. domów wczasów dziecięcych, do pozycji związanych z potrzebami szkoły, gromadząc książki służące rozwijaniu pozaszkolnych zainteresowań indywidualnych czytelników, kulturalnej rozrywce, a także książki dla pracujących z dziećmi
1 młodzieżą nauczycieli i instruktorów. Stosowane przez bibl. atrakcyjne formy i metody pracy z czytelnikami mają na celu rozwijanie aktywności i samodzielności myślenia i działania dzieci i młodzieży, kształtowanie postaw społecznych, przygotowanie do udziału w życiu dorosłych, wyrabianie kultury. Bibl. wiążą swoją działalność z działalnością wychowawczą i dydaktyczną placówki i poszczególnych jej agend. Duże bibl. (8 w 1974), np. Pałacu Młodzieży w Katowicach od chwili powstania (1951), Pałacu Młodzieży w Warszawie (od 1955), w Łodzi (od 1950), w Szczecinie i in., prowadzą instruktaż dla bibliotekarzy szkolnych. Charakterem swej pracy przypominają placówki zagraniczne, jak np. pałace i domy pioniera w ZSRR czy w NRD. Poza b.p.o.p., podległymi Min. Oświaty i Wychowania, dzieciom i młodzieży udostępniają książki niektóre domy kultury dla dorosłych oraz niektóre domy zakładów przemysłowych i ośrodków sanatoryjnych. E. B.
biblioteki politechniczne, placówki biblioteczne wyższych szkół technicznych politechnik (Białystok, Częstochowa, Gdańsk, Gliwice, Kielce, Kraków, Łódź, Poznań, Rzeszów, Szczecin, Warszawa, Wrocław), Akademii Techniczno-Rolniczej w Bydgoszczy, Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie oraz wyższych szkół inżynierskich (Koszalin, Lublin, Opole, Zielona Góra). Należą do grupy *bibl. szkół wyższych podległych Min. Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki, powstawały i rozwijały się razem z macierzystą uczelnią i stanowią jej integralną część. Poszczególne b.p. tworzą sieć biblioteczną składającą się z *bibl. głównej, bibl. wydziałowych, instytutowych lub zakładowych. B.p. obsługują przede wszystkim pracowników naukowo--dydaktycznych i studentów własnej uczelni oraz personel inżynieryjno-techniczny danego regionu. Gromadzą księgozbiór z zakresu nauk technicznych zgodnie z dyscyplinami reprezentowanymi w uczelni, zwłaszcza duże ilości czasop. technicznych, a także zbiory specjalne: normy, opisy patentowe, katalogi firmowe oraz wtórne źródła informacji, głównie karty dokumentacyjne. W 1973 księgozbiór b.p. liczył ok. 7 min jedn. B.p. stanowią poważny warsztat
naukowy do prowadzenia prac badawczych w zakresie dyscyplin technicznych.
Zob. też Bibl. Główna Akademii Górniczo-Hutniczej, Bibl. Główna Politechniki Warszawskiej.
R. Przelaskowski: Biblioteki techniczne w Polsce. Warszawa 1956. M. Wielopolska: Rozwój organizacji bibliotek technicznych szkól akademickich w Polsce. Warszawa 1970.
J. d. L.
biblioteki Polskiej Akademii Nauk w ogólnokrajowym systemie bibliotecznym stanowią wyodrębnioną sieć i uczestniczą w działalności naukowej PAN poprzez organizację materiałów bibliotecznych, ich właściwe gromadzenie, opracowanie i udostępnianie, poprzez prowadzenie prac bibliograficznych, informacyjnych i dokumentacyjnych, a także poprzez prowadzenie własnych prac naukowo-badawczych głównie w zakresie bibliotekoznawstwa, bibliologii i nauk pokrewnych oraz prac edytorskich. Nadzór nad bibl. sieci PAN sprawuje sekretarz naukowy PAN za pośrednictwem Biura Wydawnictw i Bibl. PAN, a organem doradczym i opiniodawczym sekretarza naukowego w zakresie polityki bibliotecznej jest Komisja do Spraw Bibl., Informacji Naukowej i Archiwów PAN. (Zarządzenie nr 49171 w sprawie organizacji i działania sieci bibliotek naukowych Polskiej Akademii Nauk. "Przegląd Biblioteczny" 1972 z. 2). Bibl. sieci PAN zobowiązane są do uczestnictwa w środowiskowej współpracy bibl. naukowych w ogólnokrajowym systemie specjalizacji zbiorów bibliotecznych oraz w ogólnokrajowym systemie informacji, a także do współdziałania z Ośrodkiem Dokumentacji i Informacji Naukowej PAN, z Archiwum PAN i Ośrodkiem Rozpowszechniania Wydawnictw Naukowych PAN. W skład sieci wchodzą: bibl. samodzielne (*Bibl. Gdańska PAN, *Bibl. Kórnicka PAN, *Bibl. PAN w Krakowie, *Bibl. PAN w Warszawie i *Bibl. Zakładu Narodowego im. Ossolińskich PAN we Wrocławiu), bibl. placówek naukowych PAN (m. in. Instytutu Badań Literackich PAN, Instytutu Sztuki PAN, Instytutu Botaniki PAN, Zakładu Ochrony Przyrody PAN, Instytutu Zoologicznego PAN, Instytutu Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego PAN, Instytutu Geografii PAN, Instytutu Chemii Nieorganicznej PAN), bibl. zagranicznych stacji naukowych PAN (w Paryżu i Rzymie) oraz *bibl. towarzystw naukowych dotowanych przez PAN. Bibl. samodzielne PAN zobowiązane są do organizowania w ustalonym dla nich zasięgu działania środowiskowej współpracy bibl. sieci PAN i pełnią w stosunku do nich wiodące funkcje w zakresie instruktażu metodycznego, szkolenia i doskonalenia kadr bibliotekarskich, nadzoru nad organizacją i metodami pracy, analizy celowości nabytków zagranicznych. Bibl. Gdańska PAN funkcje takie spełnia w stosunku do innych bibl. sieci PAN na terenie Gdańska i woj. pomorskich; Bibl. Kórnicka PAN na terenie Poznania i woj.: poznańskiego, leszczyńskiego i zielonogórskiego; Bibl. PAN w Krakowie na terenie Krakowa i woj. południowo-wscho-dnich; Bibl. PAN w Warszawie na terenie Warszawy oraz woj. centralnych i wschodnich; Bibl. Zakładu Narodowego im. Ossolińskich PAN we Wrocławiu na terenie Wrocławia oraz Dolnego Śląska. Cała sieć bibl. PAN obejmuje 106 jednostek organizacyjnych i dysponuje liczbą blisko 5,5 min. wol. druków i jednostek zbiorów specjalnych.
69
biblioteki powszechne
Biblioteki Polskiej Akademii Nauk i towarzystw naukowych. Informator. Warszawa 1969. L. Łoś: Biblioteki Polskiej Akademii Nauk. Wrocław 1973.
Z. J.
biblioteki powiatowe, do 31 V 1975 pośrednie ogniwo trójstopniowej *sieci bibl. publicznych, obejmujące swoim zasięgiem obszar powiatu. W trakcie usprawniania działalności bibl. publ. połączono b.p. w 1954/ 55 z bibl. miejskimi miast pow. W miastach stanowiących powiaty miejskie działały osobno *bibl. miejskie. Do zadań b.p. należało: a) bezpośrednia obsługa biblioteczna miasta powiatowego (o ile nie było ono powiatem miejskim) w wypożyczalniach i czytelniach oraz przez filie i punkty bibl., b) wydawanie gminnym i miejskim bibl. w obrębie powiatu zaleceń w zakresie treści, organizacji, metod i programu pracy, c) udzielanie *bibl. gminnym i miejskim pomocy instrukcyjno-metodycznej, szkolenio-
wej, bibliograficznej i organizacyjnej, d) wypożyczanie tym bibl. książek i innych materiałów bibliotecznych, e) gromadzenie materiałów bibliotecznych dotyczących własnego regionu. Szczegółowy zakres działania i organizacji b.p. określał ramowy statut bibl. stopnia powiatowego nadany Zarządzeniem nr 109 Min. Kultury i Sztuki z 2 XI 1972. Od 1 VI1975 w wyniku wprowadzenia dwustopniowego podziału administracyjnego kraju b.p. przekształcone zostały w oddziały lub filie bibl. woj. z pozostawieniem im zadań, jakie dotychczas pełniły.
B. Modzelewska: Analiza funkcji powiatowej i miejskiej biblioteki publicznej na przykładzie powiatu ryckiego. Warszawa 1971.
Z. R.
biblioteki powszechne: 1. Dostępne dla wszystkich bez żadnych ograniczeń, mające za zadanie upowszechnianie czytelnictwa i udostępnianie piśmiennictwa ze wszystkich dziedzin szerokim kręgom społeczeń-
Wnętrze Miejskiej i Gminnej Biblioteki w Wołowie
Wnętrze biblioteki w Jaworze
biblioteki prawnicze
70
stwa. Termin b.p. w literaturze fachowej ma zakres szeroki i obejmuje: bibl. publ. o charakterze ogólnym (publ. bibl. powszechne), bibl. związków zawodowych i organizacji społecznych, bibl. parafialne, bibl. dla niewidomych, zakładów opieki społecznej, wojskowe i szpitalne. Potocznie bywa używany wymiennie y określeniami *bibl. publiczne, bibl. oświatowe. 2. Publiczne b.p., termin wprowadzony przez Dekret o bibliotekach z 1946 i używany do chwili ukazania oię Ustawy o bibliotekach z 1968, która dla sieci placówek bibliotecznych odpowiadających podziałowi administracyjnemu państwa i utrzymywanych przez właściwe organy administracji państwowej ustaliła nazwę bibl. publiczne.
H. Radlińska: Nasze biblioteki powszechne. W: Zagadnienia bibliotekarstwa i czytelnictwa. Wrocław 1961. R. Przelaskow-ski: Zagadnienia teoretyczne organizacji bibliotek. Studia i szkice. Warszawa 1972.
J. K.
biblioteki prawnicze, księgozbiory gromadzące piśmiennictwo z zakresu prawa. Zaliczamy do nich zarówno bibl. naukowe PAN i resortu szkół wyższych, jak i służące celom praktycznym bibl. wymiaru sprawiedliwości i organów państwowych. Bibl. Instytutu Nauk Prawnych PAN powstała w 1956 jako komórka Zakładu Dokumentacji i Bibliografii. Zgromadziła ok. 30 tys. wol. księgozbioru, którego cechą jest duża aktualność i wysoki procent bieżących wydawnictw zagranicznych. Bibl. posiada czytelnię, wypożyczalnię i wypożyczalnię międzybiblioteczną, poza tym prowadzi szeroką akcję informacyjną i wymienną, w tym również z zagranicą. Koordynuje też prace naukowe b.p. nad katalogiem systematycznym. B.p. szkół wyższych stanowią ogniwa w sieci bibliotecznej swoich uczelni i podlegają organizacyjnie bibl. głównym. Powstały przy wydziałach prawa (później wydziałach prawa i administracji) przez scalenie księgozbiorów katedr. Do największych należą istniejące od ok. 10 lat: Bibl. Wydziału Prawa i Administracji Uniw. Wrocławskiego (ok. 87 tys. wol.), Warszawskiego (ok. 50 tys. wol.) i Łódzkiego (ponad 20 tys. wol.). Duży i cenny księgozbiór posiada też Wydział Prawa i Administracji Uniw. Jagiellońskiego, ale rozdzielony na bibl. instytutowe. Istnieje na uczelniach tendencja do scalania księgozbiorów prawniczych, uwarunkowana jednak możliwościami lokalowymi i etatowymi. B.p. szkół wyższych oprócz wydawnictw aktualnych gromadzą księgozbiory o wartości historycznej oraz potrzebne ze względów dydaktycznych wieloegzemplarzowe zbiory skryptów, podręczników i pomocy naukowych. Prócz różnorodnych form udostępniania bibl. te pełnią funkcje informacyjne i dydaktyczne. Istnieją ponadto b.p. przy organach i instytucjach państwowych. Kierunek gromadzenia zbiorów określony jest przez charakter instytucji, udostępnianie, nastawione głównie na potrzeby wewnętrzne, wyjątkowo przybiera formy publiczne. Do największych i najznaczniejszych należy *Bibl. Sejmowa oraz Bibl. Sądu Najwyższego (ok. 18,5 tys. wol.), księgozbiór o wartości głównie aktualnej, uzupełniany literaturą obcą w zakresie ustawodawstwa, orzecznictwa, komentarzy oraz wyspecjalizowanymi monografiami dotyczącymi prawa sądowego. Mniejsze b.p. znajdują się przy sądach. Analogicznie w księgozbiory specjalistyczne wyposażona jest Pro-
kuratura Generalna i prokuratury woj., Główna Komisja Arbitrażowa, Trybunał Ubezpieczeń Społecznych (głównie ustawodawstwo i orzecznictwo do spraw rentowych i emerytalnych), Komenda Główna Milicji Obywatelskiej i in. Małe podręczne księgozbiory prawnicze znajdują się w każdej instytucji, zgodnie z zasadą przenikania prawa we wszystkie dziedziny życia społecznego.
T. O.
biblioteki prezencyjne, książnice, których zasoby mogą być udostępniane tylko na miejscu. B.p. muszą rozporządzać obszernymi czytelniami, licznym personelem kontrolnym i informacyjnym. Czytelnik powinien mieć pewność znalezienia tam odpowiedniej książki w dogodnym dlań czasie, stąd pożądana wieloegzemplarzowość zbiorów, choć przyczyną wprowadzenia ograniczeń wypożyczania staje się często ich unikatowość. W b.p. istnieje mniejsze niebezpieczeństwo zagubienia i zniszczenia druków, więc życie książki przedłuża się, a cały zasób może być w każdej chwili dostępny. B.p. napotykają jednak trudności przy stosowaniu zasad wypożyczania międzybibliotecznego. W praktyce b.p. stosować muszą czasami wyjątki od zasady prezencyjności, zwłaszcza przy badaniach naukowych. Charakter archiwalny zasobów piśmiennictwa narodowego zmusza do systemu prezencyjnego, jeśli nie całości zbiorów danej bibl. to określonej jej części (cymelia, unikaty, pierwsze wydania, cenne egzemplarze). B.p. są z reguły *bibl. narodowe, często specjalne, *bibl. władz i urzędów. Do nielicznych b.p. należą m. in.: *Bibl. Narodowa, *Bibl. Sejmowa, Bibl. Muzeum Wojska, Bibl. Muzeum Literatury oraz *bibl. sanatoryjne udostępniające wyłącznie chorym danego zakładu leczniczego. S. S. K.
biblioteki prywatne, księgozbiory stanowiące własność osób lub instytucji prywatnych. Mogą być przystosowane do społecznego udostępniania albo służą wyłącznie ich posiadaczom. B.p. gromadzone najczęściej systematycznie i celowo ulegały rozproszeniu w wyniku sprzedaży pojedynczych tomów dla większego zysku albo katastrof losowych. Ocalałe resztki poznaje się po znakach własnościowych lub po dedykacjach. Ze względu na dobór b.p. stanowią albo zbiór bibliofilski (np. cymelia Hieronima Wildera, warszawskiego księgarza i historyka sztuki), albo są zbiorami o specjalnym profilu (np. księgozbiór de-monologiczny Juliana Tuwima czy kolekcja histo-rycznowojskowa Wacława Jankiewicza). B.p. często przekazywane są do użytku publicznego przez właścicieli lub spadkobierców drogą fundacji (fundacja Władysława Zamoyskiego pod nazwą "Zakłady Kórnickie" ofiarowana w 1925 państwu), darowizny, depozytu, spadku lub sprzedaży (np. księgozbioru Tadeusza Banachiewicza bibl. Obserwatorium Astronomicznego w Chorzowie w 1955). Czasami właściciele rozprzedają swoje b.p.: tak uczynił Franciszek Uhorczak w Lublinie z księgozbiorem geograficzno--kartograficznym. Najczęściej posiadacze zastrzegają sobie, że ich b.p. stanowić będzie całość nierozdzielną, np. kilkujęzyczny księgozbiór bibliofilski oraz kolekcja druków nielegalnych A. A. Tołoczanowa zapisane w 1867 Bibl. Uniwersyteckiej w Warszawie, oznaczane specjalną pieczątką (15 tys. wol.). Po
71
biblioteki regionalne
reformie rolnej na podstawie okólnika Min. Oświaty z 1945 ocalałe podworskie b.p. weszły w skład bibl. państwowych i społecznych, nieraz były to resztki bogatych magnackich b.p., np. część b.p. z Klemen-sowa z superekslibrisami Jana Zamoyskiego dostała się w 1959 do Bibl. UMCS, a b.p. Brezów z Więcko-wic z XVIII-wiecznymi drukami pijarskimi do Pedagogicznej Bibl. Wojewódzkiej w Poznaniu. Wiele krajowych i obcych bibl. państw, i społecznych rozrosło się z b.p., a bibl. uniwersyteckich z profesorskich b.p.: od XIV w. miało to miejsce w *Bibl. Jagiellońskiej (w jej skład weszły ostatnio b.p. po uczonych zamordowanych w obozach koncentracyjnych, np. po filologu klasycznym Leonie Stern-bachu). Podstawą Bibl. Instytutu Badań Literackich jest od 1949 fundacja Jadwigi i Jana Michalskich "dla potrzeb nauki literaturoznawstwa" (32 tys. t.). W razie niebezpieczeństwa zniszczenia lub uszkodzenia zasobów b.p. wolno oddać je *bibl. państwowym w tymczasowy zarząd na mocy art. 36 Ustawy o bibliotekach z 1968. Obecnie, gdy warunki mieszkaniowe nie pozwalają na przechowywanie większej ilości książek, posiadacze b.p. oddają je za życia bibl. państw., np. Maria Dąbrowska przekazała w 1954 Bibl. Uniw. Warszawskiego 31 tys. t. W czasie II wojny światowej b.p. poniosły olbrzymie straty, okupanci hitlerowscy palili je na stosach (np. Stanisława P. Koczorowskiego 12 tys. druków poi., łac. i fr. z XVI-XX w., wśród nich wiele z dedykacjami). Zob. też bibl. domowe.
S. P. Koczorowski: Zbiory Stanisławo Koczorowskiego. "Tygodnik Warszawski" 1946 nr 14. - J. Michalski: 55 lat wśród książek. Wrocław 1950. Hieronim Łopaciński i biblioteka jego imienia. Lublin 1957. Z. Brykalska: Księgozbiór Arkadego Toloczanowa w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego. Warszawa 1960. - Prywatne straty kulturalne 1939-1945. W: Walka
0 dobra kultury. Warszawa 1970. A. Trepiński: Jak ratowano dobra kulturalne w domach prywatnych. Tamże J. A. Ko-siński: Biblioteka fundacyjna Józefa Maksymiliana Ossolińskiego. Wrocław 1972.
S. S. K.
biblioteki publiczne, dostępne dla wszystkich bez wyjątku, udostępniające swe zbiory bezpłatnie, utrzymywane z funduszów państw, przez władze terenowe. Współczesne b.p. były w przeszłości różnie nazywane (ludowe, oświatowe, masowe, powszechne). Nazwy te były wyrazem sytuacji społecznej i politycznej kraju, w jakim działały b.p. We wszystkich niemal krajach b.p. powstawały z inicjatywy społecznej wraz z demokratyzacją oświaty. Początki szerszej akcji społecznej na rzecz tworzenia b.p. przypadają na poł. XIX w. (Stany Zjednoczone A. P., Wielka Brytania). Wzory amer. dotarły do Europy zachodniej. W Polsce pierwszy projekt utworzenia b.p. łączy się z Bibl. Publ. przy Oddziale krakowskim Tow. Uniwersytetu Ludowego im. A. Mickiewicza (1905) oraz *Bibl. Publ. m. st. Warszawy (1907). Do rozwoju b.p. przyczyniła się w znacznym stopniu działalność licznych tow. spo-łeczno-oświatowych powstałych w Polsce na terenie poszczególnych zaborów. Do wybuchu II wojny światowej działało w Polsce ok. 1100 b.p. utrzymywanych przez samorządy. Trwały rozwój b.p. zapoczątkował Dekret o bibliotekach i opiece nad zbiorami bibliotecznymi z 1946. Dekret nawiązywał do przedwojennych projektów, powierzając państwu
1 samorządom (później radom narodowym), obowią-
zek zakładania i utrzymywania b.p. W ciągu kilkunastu lat powstała pełna sieć b.p. obejmująca: *bibl. gminne, *bibl. miejskie, *bibl. dzielnicowe, *bibl. powiatowe i *bibl. wojewódzkie, uzupełniona przez punkty biblioteczne. Naczelny nadzór i opiekę nad b.p. powierzono ministrowi oświaty, od 1951 ministrowi kultury i sztuki. Dla rozwiązania problemu zaopatrzenia bibl. w książki utworzono Komitet Upowszechniania Książki (KUK), który od 1948 podjął masową produkcję książek dla b.p. i dzięki poparciu jego akcji przez Radę Państwa i Min. Oświaty zorganizowano w 1. 1949-50 ok. 3 tys. bibl. gminnych i ok. 20 tys. punktów bibliotecznych. Obecnie podstawy prawne i organizacyjne sieci bibl. publ. określa *Ustawa o bibliotekach z 1968. Naczelny nadzór sprawuje minister kultury i sztuki, a bezpośredni nadzór właściwe organy administracji państwowej.
Funkcja b.p. bardzo się zmieniła, z placówek wypożyczających książki przekształcają się one w nowoczesne placówki upowszechniania wiedzy i informacji, prowadzą działalność dydaktyczną i służbę infor-macyjno-dokumentacyjną. Wiele b.p. wyposażonych jest w nowoczesne urządzenia techniczne. Obok małych placówek, prowadzonych społecznie (punkty bibl.), bibl. z niepełnozatrudnionym bibliotekarzem, działają wielkie b.p. o charakterze naukowym. Na koniec 1974 w Polsce działało: 9 tys. b.p., ponad 31 tys. punktów bibliotecznych, księgozbiór tych placówek przekraczał 70 min. wol. (208 wol. na 100 mieszkańców). B.p. w 1974 zarejestrowały ponad 7 min. czytelników (21,1 czytelników na 100 mieszkańców), którzy wypożyczyli ponad 141 min. wol. (422 wypożyczeń na 100 mieszkańców). Najważniejsze b.p. w Polsce: *Bibl. Publiczna m. st. Warszawy, *Miejska Bibl. Publiczna im. L. Waryńskiego w Łodzi, *Miejska Bibl. Publiczna im. E. Raczyńskiego w Poznaniu, *Książnica Miejska im. M. Kopernika w Toruniu, *Wojewódzka i Miejska Bibl. Publiczna im. H. Łopacińskiego w Lublinie, *Wojewódzka i Miejska Bibl. Publiczna - Bibl. Główna im. S. Staszica w Szczecinie.
W. Dąbrowska: Nowoczesne ustawodawstwo w zakresie bibliotek publicznych. Warszawa 1929. J. Korpała: Biblioteka Publiczna Towarzystwa Uniwersytetu Ludowego im. A. Mickiewicza w Krakowie. "Rocznik Biblioteki Narodowej" 1966. J. Kołodziejska: Biblioteki publiczne. Główne kierunki rozwoju. Warszawa 1972.
J. K.
biblioteki regionalne, gromadzące piśmiennictwo związane z najbliższym obszarem kraju zarówno treściowo (np. masoviana), jak i formalnie (np. przez miejsce wydania). B.r. otrzymują zwykle *egzemplarz obowiązkowy o zasięgu terytorialnym: w toruńskiej Książnicy Miejskiej trwa on bez przerwy 300 lat. B.r. powstały w wyniku zapotrzebowania społecznego na piśmiennictwo lokalne i lepiej rozwijają się tam, gdzie te zainteresowania są silniejsze. Mogą kompletować wyłącznie produkcję wydawniczą danego regionu lub o całym regionie albo ją tylko faworyzować. Mogą to być bibl. organizacyjnie samoistne: taką jest od 1952 *Bibl. Śląska wraz z filiami bytomską i cieszyńską. Mogą również, należąc do jakiejkolwiek sieci, spełniać zadania b.r.; takimi są *Książnica Miejska w Toruniu (502 tys. wol.), *Wojewódzka i Miejska Bibl. Pu-
biblioteki resortowe
72
bliczna w Lublinie (450 tys. wol.) od 1907 oparta na 10-ty siecznym zbiorze regionalnym H. Łopaciń-skiego. Niewątpliwie regionalnymi są bibl. specjalne Muzeum Historycznego m. Warszawy (zał. 1936) i Muzeum Historycznego m. Krakowa (zał. 1946, 4 tys. wol.). W dużym stopniu b.r. są: * Miejska Bibl. Publiczna w Bydgoszczy zał. 1903 (679 tys. wol.), Miejska Bibl. Publ. w Sandomierzu (zał. 1906) dzięki ocaleniu starych druków dotyczących Sandomierza, Miejska Bibl. im. Lelewela w Pułtusku zał. 1947 gromadząca literaturę związaną z Kurpiowszczyzną. Do pewnego stopnia rolę b.r. odgrywa Gabinet Śląsko-Łużycki Bibl. Uniwersyteckiej we Wrocławiu. Wśród bibliofilów było wielu właścicieli b.r., np. Kazimierz Stefański (zm. 1943) zbierał druki kaliskie, a Leon Formanowicz (1878-1942) wielkopolskie, uległy one zniszczeniu podczas II wojny światowej. W Warszawie znajduje się kilka zasobnych prywatnych b.r. gromadzących varsaviana. M. Dunajówna: Z działalności Książnicy Miejskiej I Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu. "Przegląd Biblioteczny" 1946. J. Mayer: 30-lecie Biblioteki Śląskiej. "Bibliotekarz" 1952 nr 1. J. Podgóreczny: Biblioteka Miejska w Bydgoszczy. "Przegląd Biblioteczny" 1957 z. 1. Hieronim Łopaciński i biblioteka jego imienia. Lublin 1957.
S. S. K. biblioteki resortowe zob. biblioteki władz i urzędów.
biblioteki rolnicze, księgozbiory specjalne gromadzące publikacje z zakresu szeroko pojmowanego gospodarstwa wiejskiego, a więc obok tradycyjnego rolnictwa (agrotechniki, zootechniki) również np. weterynarii, leśnictwa, przemysłu rolno-spożywczego. Już od połowy XIX w. na skutek oparcia tych wszystkich nauk stosowanych na osiągnięciach nauk matematyczno-przyrodniczych, technicznych i społecznych b.r. składają się również z wydawnictw dotyczących tych podstawowych dziedzin nauki. Zadaniem b.r. jest udostępnianie uczonym pracującym w dziedzinie rolnictwa literatury potrzebnej do badań naukowych oraz rolnikom zatrudnionym bezpośrednio w produkcji literatury fachowej, potrzebnej do wykonywania zawodu i wprowadzania postępu technicznego w rolnictwie. Bibl. szkół rolniczych służą wypełnianiu zadań dydaktycznych. Najstarsze planowo gromadzone zbiory druków rolniczych powstały w 1 poł. XVIII w. przy katedrach nauk kameralnych. W ciągu XIX w. ilość tych bibl. znacznie wzrosła. W XX w. rozwój badań naukowych w rolnictwie i szkolnictwa wyższego, tworzenie instytutów naukowych i stacji doświadczalnych przyczynił się do zwiększenia liczby b.r., których ilość wynosi obecnie ok. 2,5 tys. Najstarsze niewielkie jeszcze księgozbiory rolnicze w Polsce powstały przy katedrach rolnictwa w Liceum Zamojskim (1790-1803), na Uniwersytecie Krakowskim (1807-09), na Uniwersytecie Lwowskim (1814--49), na Uniwersytecie w Wilnie (1819-30). Do tworzenia pierwszej większej b.r. przystąpiono już w latach 1816-1820 przy Instytucie Agronomicznym w Marymoncie. Był to zaczątek do dziś istniejącej Centralnej Bibl. Rolniczej Oddział w Puławach. W 2 poł. XIX w. powstafy m. in. Bibl. Akademii Rolniczej w Dublanach (1856), Bibl. Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie (1875), Bibl. Kółka Rolników Studentów UJ (1890), przejęta
przez Bibl. Akademii Rolniczej w Krakowie, Bibl. Wydziału. Rolniczego Kursów Naukowych (1906), obecnie Bibl. Główna Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego Akademii Rolniczej w Warszawie. Wielki rozwój b.r. nastąpił w Polsce Ludowej w związku z prowadzonymi na szeroką skalę badaniami naukowymi w zakresie rolnictwa, leśnictwa i weterynarii oraz zwiększeniem ilości uczelni wyższych i średnich kształcących specjalistów w tych dziedzinach. Rolę wiodącą wśród bibl. naukowych instytutów rolniczych spełnia *Centralna Bibl. Rolnicza w Warszawie (1955) z oddziałami w Puławach i Bydgoszczy, licząca ok. 348 tys. wol. Posiada ona najbogatszy w Polsce zbiór zagranicznych zwartych i ciągłych wydawnictw rolnicznych uzyskiwanych w drodze zakupu oraz bardzo szeroko rozwiniętej wymiany i gromadzi bieżące poi. piśmiennictwo rolnicze w całości. Oddział w Puławach specjalizuje się w poi. literaturze rolniczej oraz rossicach XIX w., a Oddział w Bydgoszczy w germanicach XIX i pocz. XX w. Rolę ogólnych b.r. pełnią także w różnych rejonach bibl. istniejące przy akademiach rolniczych, posiadające księgozbiory z zakresu całokształtu lub większości dziedzin gospodarstwa wiejskiego. Najstarszą z nich i największą jest *Bibl. Główna Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego Akademii Rolniczej w Warszawie, zał. w 1906. Pozostałe powstały: Olsztyn 1950, Poznań 1952, Wrocław 1952, Kraków 1954, Lublin 1954, Szczecin 1955, Bydgoszcz 1974. Księgozbiory tych bibl. wynoszą ok. 1,5 min wol., a zbiory pozostających pod opieką bibl. głównych bibl. instytutów uczelnianych ok. 1 min wol. Bibl. wyższych szkół rolniczych współpracują ściśle od 1960 w Komisji do Spraw Specjalizacji Bibl. Głównych Wyższych Szkół Rolniczych, przekształconej w 1962 w Komisję Koordynacyjną, która od 1961 wydaje co kilka lat "Wykaz Czasopism Zagranicznych otrzymywanych przez Biblioteki Rolnicze". Prócz tych większych bibl. istnieje w Polsce ok. 250 b.r. w instytucjach, przedsiębiorstwach, towarzystwach i średnich szkołach rolniczych.
J. Pasierski: Specjalizacja rolniczych bibliotek naukowych. "Bibliotekarz" 1960 nr 6. M. Wigluszowa: Aktualne potrzeby współpracy bibliotek rolniczych. "Przegląd Biblioteczny" 1963 z. 1. C. Bieguszewska, L. Pelczarski: Biblioteki wyższych szkól rolniczych w okresie XX-lecia Polski Ludowej. Tamże 1965 z. 2. Zagadnienia informacji rolniczej w Polsce. Lublin 1965. H. Kamieńska: Zagadnienia informacji w naukowych bibliotekach rolniczych. "Roczniki Biblioteczne" 1967.
Z. K.
biblioteki ruchome (księgozbiory ruchome, komplety ruchome, bibl. objazdowe): 1. Bardzo rozpowszechniona w wielu krajach, a znana również i u nas forma obsługi czytelników za pośrednictwem księgozbioru stanowiącego wyposażenie *bibliobusu, który systematycznie objeżdża odległe od starych placówek bibliotecznych rozproszone osiedla i małe wsie, przeprowadzając w zaplanowanych miejscach postoju wypożyczenia i przyjmując zwroty oraz zamówienia na kolejną turę objazdową. 2. Nazwa b.r. (częściej komplety ruchome) utrzymała się także dla popularnych w okresie międzywojennym, dziś już zanikających księgozbiorów dobieranych planowo i przekazywanych przez placówkę macierzystą (zwaną zazwyczaj centralą kompletów ruchomych) zespołom pracowniczym, zwłaszcza zatrudnionym w warunkach niestałej lokalizacji (np. pracownikom
73
biblioteki specjalne
drogowym lub budowlanym). Po wykorzystaniu komplety są wymieniane na nowe zestawy książek. Obecnie coraz częściej komplety takie są przekazywane do stałych punktów bibliotecznych (a nie do nieokreślonych zespołów pracowniczych) i wymieniane na zasadzie księgozbiorów wymiennych lub *księgozbiorów płynnych (wymiana części kompletu), podobnie jak w sieci bibl. publ. Niemniej nazwa ta utrzymała się nadal w sieci bibl. związkowych (np. Centrale Księgozbiorów Ruchomych Związku Zaw. Pracowników Przemysłu Budowlanego). B.r. są także w tym sensie komplety książek przeznaczone dla wyjeżdżających na połowy statków rybackich lub kolonii wakacyjnych. K. R.
biblioteki sanatoryjne, księgozbiory ogólne i pre-zencyjne, służące chorym przebywającym w sanatoriach. Przy czynnej współpracy personelu leczniczego książki z zakresu literatury pięknej, rozrywkowej, popularnonaukowej i krajoznawczej dostarczane są nawet obłożnie chorym. Organizacyjnie b.s., a najczęściej punkty biblioteczne większych *bibl. uzdrowiskowych, należą do Państw. Przeds. "Uzdrowiska Poi." Zob. też bibl. szpitalne. S. S. K.
biblioteki składowe, książnice, gdzie przechowuje się mniej poszukiwane wydawnictwa, jak np. wąsko specjalistyczne rozprawy naukowe i prace dyplomowe, przestarzałe pisma teologiczne, obce czasop. techniczne, przyrodnicze, finansowe, prawnicze, zbiory rozporządzeń, druki urzędowe itd. z jednej lub częściej z kilku współpracujących ze sobą bibl. B.s. z reguły sytuowane są na krańcach miast lub poza ich granicami. Własne środki transportu, zapewniające szybką dostawę zamawianych książek, łączność telekomunikacyjna i dalekopisowa, wolny dostęp do półek magazynu, katalogi w b.s. i jednocześnie w bibl. współdziałających, możliwość pracy na miejscu to warunki dobrego funkcjonowania b.s. Zasadniczą ich częścią są magazyny o maksymalnej pojemności (Śmagazynowanie zwarte): poza tym b.s. posiadają nieliczne pomieszczenia dla personelu, miejsce na katalogi, niewielką czytelnię, kilka pracowni. Koszty utrzymania b.s. ponoszą wszystkie współpracujące bibl. Przechowywane materiały biblioteczne mogą: a) pozostawać własnością bibl. macierzystej, która je na czasowe przechowanie oddała; b) zastrzega ona sobie niewielką ilość egzemplarzy do swego rozporządzenia, pozostałe przekazując na własność b.s.; c) zapewnia sobie rozliczenie finansowe lub wymianę (nie dotyczy to bibl. należących do jednej sieci albo podległych jednemu resortowi). B.s. rozwiązują trudności tzw. "martwej literatury" zalegającej półki biblioteczne, co przy obecnym zalewie druków osłabia nabrzmiały problem magazynowania. Zbiornicę książek zabezpieczonych zorganizowano w Bytomiu, gdzie segregowano je i rozdzielano między bibl. różnego typu. W 1957 dla bibl. publ. województwa poznańskiego umieszczono b.s. we wsi Siedlce, na 100 tys. wol. Na mocy art. 13 Ustawy o bibliotekach z 1968 zaczęto zakładać b.s., m. in. pałac w Ciążeniu nad Wartą pomieści ok. 500 tys. wol. z Bibl. Uniw. im. A. Mickiewicza. Na składnicę rezerwy wieczystej wydawnictw PAN przystosowano w 1968 zabytkowy budynek w Tyborach-Kamionce
z magazynem na 1 min wol.; tamże w budowie b.s. PAN na 2 min. wol. z pomieszczeniami dla 12 użytkowników. S. S. K.
biblioteki specjalne, kompletujące piśmiennictwo jednej lub paru pokrewnych dziedzin wiedzy (np. Bibl. Instytutu Słowianoznawstwa PAN) albo obsługujące określony krąg czytelników (np. *bibl. dla niewidomych). B.s. często gromadzą takie grupy materiałów, jak plany i mapy (Bibl. Instytutu Geografii PAN), płyty (*bibl. muzyczne), patenty i normy (*bibl. techniczne) lub materiały o charakterze archiwalnym (np. mickiewicziana w bibl. Muzeum Literatury w Warszawie). B.s. powinny posiadać sprawny aparat informacyjny i o ile to możliwe zmechanizowane urządzenia oraz pozostawać pod jednolitym kierownictwem naczelnej komórki koordynującej. Pracownicy b.s. prócz kwalifikacji bibliotekarskich winni mieć wykształcenie specjalistyczne lub praktyczne wiadomości z odpowiedniej dziedziny. Pierwsze b.s. w Polsce powstały w pocz. XIX w.: Bibl. Towarzystwa Lekarskiego w Warszawie zał. 1822, spalona 1944. Bujny ich rozkwit nastąpił w 1. 50-tych XX w. Istnieje kilka sieci b.s. w różnym stopniu rozbudowanych i ze sobą związanych: *bibl. wojskowe z "Centralną Bibl. Wojskową w Warszawie wraz z bibl. szkół i jednostek wojskowych podległe Głównemu Zarządowi Polityczno-Wychowawczemu WP; *bibl. pedagogiczne wraz z *bibl. szkolnymi w gestii Min. Oświaty i Wychowania; sieć 71 b.s. sześciu wydziałów PAN wraz z 31 b.s. towarzystw naukowych dotowanych przez PAN (ponad 3 min. wol.). B.s. to również *bibl. rolnicze (*CentralnaBibl. Rolnicza w Warszawie jest bibl. wiodącą); *bibl. ekonomiczne (*Bibl. Szkoły Głównej Planowania i Statystyki spełnia funkcje naczelne); *bibl. medyczne, czyli lekarskie (*Główna Bibl. Lekarska w Warszawie zał. 1945 opiekuje się siedmioma b.s. oddziałów wojewódzkich); *bibl. muzyczne; *bibl. teatralne; *bibl. muzeów; *bibl. archiwalne. Zał. w 1945 Bibl. Naukowa Głównego Instytutu Górnictwa w Katowicach (100 tys. wol.), której podlega 100 bibl. fachowych, pełni funkcję naczelnej bibl. branżowej górnictwa węglowego. B.s. różnych sieci dzieła się wg węższych specjalności: *Bibl. Gdańska Polskiej Akademii Nauk, która kompletuje dzieła z historii basenu Morza Bałtyckiego, Bibl. Instytutu Morskiego w Gdańsku (zał. 1945, 58 tys. wol.) druki dotyczące ekonomicznych i prawnych zagadnień morskich; ponadto: Bibl. Instytutu Medycyny Morskiej we Wrzeszczu (zał. 1946, 26 tys. wol.), Stoczni Gdańskiej (zał. 1950, 20 tys. wol.), Poi. Linii Oceanicznych w Gdyni (zał. 1947, 23 tys. wol.: nawigacja, transport, ubezpieczenia morskie) oraz duże bibl. marynarki i szkół wyższych. Większe bibl. prywatne są to najczęściej b.s. zgodne z zainteresowaniami i wykształceniem właściciela, np. księgozbiór Tadeusza Lewickiego z Krakowa zakupiony w 1965 przez Instytut Orientalistyki PAN w Warszawie.
I. Morsztynkiewiczowa: Biblioteka Główna Urzędu Statystycznego. "Bibliotekarz" 1947 nr 1/2. T. Makowski: Centralna Biblioteka Wojskowa. Tamże. S. Konopka: Biblioteki lekarskie w Polsce 1944-1954. Warszawa 1956. - S. Kozak: Biblioteka Naukowa Głównego Instytutu Górniczego w Katowicach. "Biuletyn Informacyjny Biblioteki Śląskiej" 1957 nr 2. Biblioteki PAŃ i towarzystw naukowych. Warszawa 1969.
S. S. K.
biblioteki społeczne
74
biblioteki społeczne (związków i stowarzyszeń), różnego typu bibl. oświatowe służące zaspokajaniu potrzeb czytelniczych członków związków i stowarzyszeń społecznych. Zanim ukształtowała się sieć publ. *bibl. powszechnych, masowe organizacje społeczne (związki zawodowe, organizacje młodzieżowe, Związek Samopomocy Chłopskiej) i stowarzyszenia społeczne organizowały własne bibl., a nawet sieci biblioteczne. Po zorganizowaniu pełnej *sieci bibl. publicznych słabsze b.s., a także sieci tych bibl. uległy likwidacji. Najliczniejszą sieć b.s. stanowią bibl. związków zawodowych (bibl. związkowe), które mają za sobą długoletnie, bogate tradycje, ale szczególnie rozwinęły się w pierwszych latach po II wojnie światowej. Początkowo były finansowane przez Centralną Radę Związków Zawodowych. Po zmianie struktury organizacyjnej związków zlikwidowano małe bibl. i zorganizowano zdecentralizowaną sieć bibl. związkowych. Należą do niej stałe bibl. związkowe w przedsiębiorstwach i instytucjach zatrudniających ponad 500 pracowników, bibl. w dyrekcjach Funduszu Wczasów Pracowniczych, centrale księgozbioru ruchomego, obsługujące Śpunkty biblioteczne w mniejszych zakładach pracy. Właścicielem i dysponentem bibl. związkowej jest rada zakładowa. Bibl. związkowe w dużych zakładach pracy zatrudniają fachowych bibliotekarzy, w mniejszych zakładach prowadzą je pracownicy przyuczeni. Ogólną opiekę nad działalnością bibl. związkowych sprawuje Zespół Oświaty i Upowszechniania Kultury CRZZ. Instruktaż fachowy i doszkalanie pracowników bibl. związkowych prowadzą woj. i miejskie bibl. publ. Związki zawodowe posiadały w 1971 ok. 5,2 tys. bibl., które w większych ośrodkach uzupełniały wydatnie sieć bibl. publ. Wytyczne CRZZ (1962) zalecają tworzenie placówek środowiskowych obsługujących wszystkich okolicznych mieszkańców. Na uwagę zasługują również bibl. związków spółdzielczych, ośrodków propagandy partyjnej i Naczelnej Organizacji Technicznej (*bibl. techniczne), które służą celom kształcenia ustawicznego i samokształcenia.
Z. Hryniewicz: Czytelnictwo w bibliotekach robotniczych związków zawodowych. Warszawa 1932. M. Twardowski: 60 lat Biblioteki Związkowej Żyrardowskich Zakładów Przemyślu Lniarskiego im. Rewolucji 1905 r. Żyrardów 1961. Ś. Tran-dziuk: Podstawy prawne działalności kulturalno-oświatowej. Warszawa 1969.
J. K.
biblioteki spółdzielni mieszkaniowych, specjalne bibl. fachowe, gromadzące piśmiennictwo ogólnoekono-miczne oraz związane z budownictwem mieszkaniowym do użytku pracowników spółdzielczości mieszkaniowej, architektów, planistów i ekonomistów. Do b.s.m. należą: bibl. fachowa Ośrodka Informacji Ekonomicznej i Technicznej Centralnego Zarządu Spółdzielni Budownictwa Mieszkaniowego w Warszawie zał. 1961 (4,5 tys. wol.); Bibl. Centralnego Ośrodka Szkolenia Centralnego Zarządu Spółdzielni Budownictwa Mieszkaniowego w Miedzeszynie pod Warszawą zał. 1967 z przeznaczeniem dla osób szkolących się tam na kursach (4 tys. wol., w tym 20% beletrystyki); bibl. fachowe w biurach i agendach spółdzielni dla pracowników i działaczy samorządowych w zestawach przeciętnie po 500 wol.,
prowadzone przez pracowników do spraw samorządowych lub społeczno-wychowawczych.
S. S. K.
biblioteki stowarzyszeń zob. biblioteki społeczne.
biblioteki szkolne, bibl. służące realizacji programu nauczania i wychowania uczniów oraz kształceniu i doskonaleniu zawodowemu nauczycieli. Zasadniczy wpływ na sprecyzowanie zadań i charakteru b.sz. w Polsce wywarła polityka biblioteczna Komisji Edukacji Narodowej, Warszawskiego Tow. Przyjaciół Nauk, Izby Edukacyjnej Księstwa Warszawskiego i Komisji Oświecenia Królestwa Kongresowego. Instytucjom tym zawdzięczamy wydanie przepisów w sprawach obowiązku zakładania w szkołach bibl. dla uczniowi nauczycieli, zatrudniania w nich bibliotekarza, powiązania działalności b.sz. z programem szkolnym, nadzoru nad b.sz., świadczeń na rzecz uzupełniania zbiorów itp. W Polsce Ludowej b.sz. Itoczekały się pomyślnych warunków rozwoju. *Dekret o bibliotekach z 1946 włączył b.sz. do ogólnokrajowej sieci bibl. Zgodnie z założeniami polityki kulturalno-oświatowej państwa na szkole podstawowej spoczął obGV.Iqz.ek wyrobienia podstawowych elementów kultury czytelniczej u wszystkich uczniów. W związku z tym do programu jęz. poi. wprowadzono specjalny dział "ogólna wiedza o książce i zasadach pracy umysłowej" (obecnie "podstawy czytelnictwa i samokształcenia") mający na celu wdrożenie uczniom umiejętności samodzielnego i właściwego obcowania z książką. W 1971 Min. Oświaty i Szkolnictwa Wyższego wydało wytyczne programowe w zakresie przygotowania uczniów szkół średnich do korzystania z informacji naukowej, technicznej i ekonomicznej. B.sz. jest poglądowym warsztatem realizowania tych wymagań przez nauczycieli i bibliotekarzy. Kierunek działalności b.sz., jej organizację i prowadzenie ustaliła Instrukcja o organizacji i prowadzeniu bibliotek szkól powszechnych (1947), aktualizowana Wytycznymi do pracy bibliotek szkolnych (1953), a następnie Instrukcją o prowadzeniu bibliotek szkolnych (1968). W świetle tych dokumentów b.sz. jest nie tylko głównym ośrodkiem pracy uczniów i nauczycieli, lecz także miejscem upowszechniania lektury pedagogicznej w środowisku. Jako integralna część organizmu szkoły b.sz. wiąże ściśle swą pracę z działalnością dydaktyczno-wy-chowawczą szkoły. Jej zbiory zasadniczo skupione i opracowywane w bibl. ogólnoszkolnej udostępniane są w różnych punktach pracy z książką w szkole: w pracowniach przedmiotowych, w świetlicy, internacie, w formie kompletów dla czytelników kl. I-III, kompletów tematycznych wypożyczanych na zajęcia lekcyjne i pozalekcyjne z uczniami. Bibl. zbiorczych szkół gminnych opiekują się bibl. szkół i punktów filialnych. Ze względu na wspólny z bibl. publ. obowiązek przygotowania uczniów do korzystania ze zbiorów pozaszkolnych ustalone zostały analogiczne jak w bibl. publ. zasady opracowania zbiorów (układ rzeczowy książek na półkach, katalog alfabetyczny i rzeczowy wg klasyfikacji dziesiętnej). B.sz. zatrudniająca etatowego bibliotekarza udostępnia zbiory co najmniej pięć razy w tygodniu po pięć godzin. Bibliotekarze nieetatowi udostępniają zbiory co najmniej 3 razy na tydzień w starych godzinach.
75
biblioteki szkół wyższych
Dane statystyczne b.sz. włączane są do sprawozdań szkół z organizacji roku szkolnego. W początkowym okresie władze szkolne skupiły uwagę na odbudowie b.sz. zniszczonych w 85% w okresie okupacji przez podjęcie centralnego zaopatrywania w książki od 1946 bibl. szkół podstawowych (do 1960), liceów ogólnokształcących (do 1956), szkół zawodowych (do 1954). Po decentralizacji zakupu książek ustalono na ten cel normę finansową w wysokości co najmniej 16,50 zł na ucznia, rozwinięto szeroką informację o książkach w czasop. bibliograficznych i specjalnie wydawanych katalogach (np. Katalog 8-klasowej szkoły podstawowej, wyd. I 1966, wyd. II popr. i uzup. 1971), wydano też zarządzenia określające kryteria doboru książek do b.sz. Zbiory b.sz. liczyły (1974) ponad 105 min. wol. Bibl. szkoły podstawowej liczy przeciętnie 2,5 tys. wol., bibl. liceum ogólnokształcącego 9,8 tys. wol., bibl. szkoły zawodowej 5,4 tys. wol. Księgozbiory działów nauczycielskich obejmują ok. 13% całości zbiorów szkolnych. Z b.sz. korzystają wszyscy nauczyciele i 95% uczniów (1973/74). Wszystkie b.sz. udostępniają na miejscu księgozbiór podręczny. Czytelnię w samodzielnych pomieszczeniach mimo jej dużej wagi, podkreślonej w programach reformowanego szkolnictwa posiada 32% liceów ogólnokształcących, 24% szkół zawodowych, i 9% szkół podstawowych (1973/74). Od 1957 b.sz. w szkołach z liczbą uczniów ponad 450 i księgozbiorem powyżej 3 tys. wol. zatrudniają etatowych bibliotekarzy, W b. szkół podstawowych pracowało 4334 bibliotekarzy etatowych. W mniejszych szkołach opiekują się bibl. dodatkowo wynagradzani nauczyciele pracujący w godzinach nadliczbowych, posiadający określone kwalifikacje bibliotekarskie. Uzyskują je obecnie na kursach organizowanych przez terenowe Instytuty Kształcenia Nauczycieli i Badań Oświatowych oraz w Instytutach Bibliotekoznawstwa i Informacji w uniwersytetach.
"Z Doświadczeń Bibliotek Szkolnych i Pedagogicznych" 1959 i nast. W. Goriszowski: Wybrane zagadnienia bibliotekarstwa szkolnego. Warszawa 1962. M. Douglas: Biblioteka w szkole podstawowej i jej działalność. Warszawa 1964. E. Białkowska, S. Bzdęga: Organizacja i metody pracy bibliotek szkolnych. Warszawa 1966. Biblioteki szkolne w Polsce Ludowej. Warszawa 1966-1969. T. Parnowski: Książka szkolna. W: Oświata i wychowanie w Polsce Ludowej. Warszawa 1968. EWoK. Wrocław 1971.
E. B.
biblioteki szkół wyższych (uczelniane), bibl. wchodzące w skład szkoły wyższej, stanowiące oddzielne jednostki organizacyjne w strukturze uczelni, podobnie jak wydziały. Pod względem doboru zbiorów, sposobu ich opracowania i metod ich udostępniania przystosowane są przede wszystkim do obsługi środowiska akademickiego, tj. studentów i grona nauczającego. B.sz.w. są zorganizowane w każdej wyższej szkole w *sieć biblioteczną, która obejmuje: *bibl. główną jako centralę administracyjną i metodyczną oraz bibl. wydziałowe, instytutowe, zakładowe, zespołów katedr, katedr, studiów itp. jednostek szkoły, nazywane w skrócie bibl. zakładowymi. Bibl. sieci współpracują z sobą i wzajemnie się uzupełniają na zasadach koordynacji działań, centralizacji lub decentralizacji. Bibl. główna skupia piśmiennictwo ze wszystkich dziedzin wiedzy reprezentowanych w uczelni, ma więc charakter *bibl. ogólnej,
bibl. zakładowe są bibl. specjalnymi o węższym tematycznie zakresie zbiorów. W przeciwieństwie do wielu krajów, głównie anglosaskich, gdzie bibl. główne są przeznaczone prawie wyłącznie dla środowiska uczelni macierzystej, w Polsce obsługują szersze kręgi czytelnicze i mają charakter *bibl. publicznych. Równolegle z rozwojem i wzrostem znaczenia szkolnictwa wyższego w życiu społecznym po II wojnie światowej nastąpił ogromny rozwój b.sz.w. pod względem liczby i jakości ich zasobów, form organizacyjnych oraz zakresu i zasięgu zadań. Zjawisko powszechne na całym świecie wystąpiło szczególnie jaskrawo w krajach o ustroju socjalistycznym. W Polsce Ludowej były na początku pierwszego roku akad. 22 bibl. główne; obecnie (stan na rok akad. 1973/74) jest bibl. głównych 89, bibl. zakładowych ponad 2 tys. Rozporządzają one łącznie ponad dwudziestomilionowym księgozbiorem i obsługują
mmmm
Biblioteka Uniwersytetu Gdańskiego w Sopocie
ponad pół min. użytkowników rocznie. Dziś wszystkie szkoły akademickie (uniwersytety, politechniki, akademie medyczne, rolnicze i teologiczne, wyższe szkoły ekonomiczne, pedagogiczne, muzyczne, artystyczne, inżynieryjne itp.) posiadają bibl. główną i bardziej lub mniej rozbudowaną sieć bibl. zakładowych. Do 1951 formy organizacyjne i metody pracy b.sz.w. rozwijały się w oparciu o tradycyjne wzorce z okresu międzywojennego, w zależności od indywidualnej inicjatywy w obrębie poszczególnych uczelni, chociaż zgodnie z *Dekretem o bibl. z 1946 wchodziły w skład krajowej sieci *bibl. naukowych i należały do gestii Naczelnej Dyrekcji Bibl. przy Min. Oświaty. W 1952 większość b.sz.w. przeszła pod zarząd Min. Szkolnictwa Wyższego (następnie Min. Oświaty i Szkolnictwa Wyższego, obecnie Min. Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki), które zajęło się stabilizacją ich form organizacyjnych, sprecyzowaniem ich zadań i ujednoliceniem metod pracy. Uchwałą Rady Ministrów z 1952 nadano bibl. głównej uprawnienia ogólnouczelnianego zakładu naukowego i ustalono, że "bibl. główna oraz wszystkie bibl. instytutów, zespołów katedr i katedr stanowią jednolitą sieć biblioteczną". Dalsze rozwiniecie i sprecyzowanie zadań b.sz.w. wprowadziła Ustawa o szkolnictwie wyższym z 1958 (częściowo zmieniona w 1968 i dziś obowiązująca), która m. in. stanowi, że "szkoła posiada bibl. główną, która jest ogólnouczelnianym zakładem o zadaniach naukowych, dydak-
biblioteki szpitalne
76
tycznych i usługowych i może mieć charakter publ. bibl. naukowej". Ustawa powierza bibl. głównej nadzór nad działalnością bibl. innych jednostek organizacyjnych uczelni, określa kwalifikacje dyrektora bibl. i wprowadza go ex officio do senatu akademickiego. Następne zarządzenia szczegółowe regulowały sprawy kadrowe, określały stanowiska i kwalifikacje personelu, precyzowały zadania dydaktyczne i zakres tematyczny prac naukowo-badawczych b.sz.w. W 1964 zatwierdzona została ostatecznie struktura organizacyjna wszystkich b.sz.w. podległych resortowi szkolnictwa wyższego; wprowadzono na jednolitych zasadach oparty system podziału wewnętrznego (oddziały, sekcje, stanowiska pracy) w zależności od rozmiarów uczelni oraz zadań i wielkości zbiorów bibliotecznych. Instytucją jednoczącą wszystkie b.sz.w. niezależnie od ich przynależności resortowej jest *Komisja Informacji, Bibliotek, Wydawnictw i Bazy Poligraficznej, organ opiniodawczy i wnioskodawczy ministra nauki, szkolnictwa wyższego i techniki. Obecnie sprawą aktualną i dyskusyjną jest w Polsce, podobnie jak na całym świecie, zagadnienie nowego ukształtowania b.sz.w., aby sprawniej mogły pełnić swe funkcje naukowe i społeczne wobec lawinowo rozrastającego się piśmiennictwa naukowego i ogromnego wzrostu społeczności akademickiej. Rozważa się konieczność reform struktury organizacyjnej bibl. głównej i ściślejszego zespolenia jej z bibl. zakładowymi dla podniesienia efektywności usług bibliotecznych, zwłaszcza w dziedzinie informacji o zbiorach i ich zawartości.
Zob. też Bibl. Główna Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, Bibl. Główna Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego Akademii Rolniczej w Warszawie, Bibl. Główna Politechniki Warszawskiej, Bibl. Główna Uniw. Gdańskiego, Bibl. Główna Uniw. im. A. Mickiewicza w Poznania, Bibl. Główna Uniw. M. Curie--Sklodowskiej w Lublinie, Bibl. Jagiellońska, Bibl. Uniwersytecka Katolickiego Uniw. Lubelskiego, Bibl. Uniwersytecka w Łodzi, Bibl. Uniwersytecka we Wrocławiu, Bibl. Uniw. M. Kopernika w Toruniu, Bibl. Uniw. Śląskiego w Katowicach, Bibl. Uniw. Warszawskiego, Bibl. Wyższej Szkoły Nauk Społecznych przy KC PZPR, bibl. ekonomiczne, bibl. medyczne, bibl. muzyczne, bibl. pedagogiczne, bibl. politechniczne, bibl. prawnicze, bibl. rolnicze, bibl. wojskowe.
H. Więckowska: Rola i zadania biblioteki głównej w szkole wyższej. "Życie Szkoły Wyższej" 1956 z. specj. H. Więckowska: Biblioteki uniwersyteckie w Polsce Ludowej. Tamże 1965 nr 6. Les bibliotheąues universitaires devant Vexplosion de"mo-graphiąue et Vaccroissement de Vćdition. Liege 1967. A. Klo-ssowski: Działalność bibliotek szkól wyższych resortu Oświaty Szkolnictwa Wyższego w 25-leciu Polski Ludowej. "Roczniki Biblioteczne" 1969. J. Thompson: An introduction to uni-versity administration. London 1970. R. D. Rogers, D. C. Weber: Unhersity library administration. New York 1971. A. Wróblewski: Biblioteki szkól wyższych w liczbach. Warszawa 1972.
H. W.
biblioteki szpitalne, placówki biblioteczne dla chorych związane z zakładami lecznictwa zamkniętego (szpitale, sanatoria, domy opieki), mające pomóc pacjentom w przetrwaniu i przezwyciężeniu choroby przez odpowiednią lekturę. W Polsce istnieją równolegle różne typy b.sz. W sanatoriach, szpitalach przeciwgruźlicznych i psychiatrycznych istnieją bibl.
zakładowe. Gromadzą one i udostępniają obok księgozbiorów fachowych medycznych również literaturę piękną i popularnonaukową, z której korzystają pacjenci i personel szpitala. W niektórych szpitalach chorzy korzystają niekiedy z bibl. związkowych. W 1. 60-tych powstały na zasadzie obopólnych porozumień pierwsze filie i punkty bibl. publ. w szpitalach. Pierwsza placówka tego typu powstała w 1964 w Lublinie. Do ukazania się w 1968 Ustawy o bibliotekach jedynymi aktami prawnymi dotyczącymi bibl. dla chorych były regulaminy szpitalne. Problemem b.sz. dla chorych zajęło się Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich. W 1968 w Zarządzie Głównym SBP powstała sekcja b.sz. Przeprowadzono analizę ankietową stanu b.sz. w całym kraju. Zorganizowano dwie konferencje krajowe (1972, 1973), na których wspólnie z lekarzami określono znaczenie czytelnictwa w procesie terapii i zachowania zdrowia oraz wytyczono dalsze kierunki rozwoju bibl. dla chorych w zakładach lecznictwa zamkniętego. Postulowano: włączenie bibl. dla chorych do zespołów terapeutycznych szpitali, celowy dobór księgozbiorów z punktu widzenia *biblioterapii, zapewnienie chorym warunków czytania, wprowadzenie specjalizacji bibliotekarstwa szpitalnego w uczelniach wyższych i średnich kształcących bibliotekarzy oraz zainicjowanie badań nad wpływem literatury na zdrowie pacjentów. Zob. też bibl. sanatoryjne, bibl. uzdrowiskowe.
W. Kozakiewicz: Czytelnictwo chorych. Warszawa 1968. Książka w służbie chorych. Warszawa 1968. D. Gostyńska: Bibliotekarstwo i biblioterapia w szpitalu. "Bibliotekarz** 1969 nr 5. W. Kozakiewicz: Biblioteki szpitalne wobec realizacji ustawy. Tamże 1970 nr 3. D. Gostyńska: Zagadnienia biblioterapii w szpitalach. "Szpitalnictwo Polskie" 1971 nr 2. W. Kozakiewicz: Problemy organizacji bibliotek szpitalnych. Tamże 1972 nr 6.
W. K.
biblioteki teatralne, wyspecjalizowane księgozbiory następujących rodzajów:
Bibl. Państw. Wyższych Szkół Teatralnych w Warszawie, Krakowie i Łodzi gromadzą oprócz materiałów bibliotecznych związanych z kierunkami studiów również literaturę z dziedzin pokrewnych. Bibl. PWST im. A. Zelwerowicza w Warszawie posiada ponadto bogaty zbiór teatraliów fr., ang., czes. i ros., a Bibl. PWSTFiT im. L. Schillera w Łodzi specjalizuje się także w zakresie literatury dotyczącej sztuki filmowej i telewizyjnej. Zbiory tych bibl. udostępniane są przede wszystkim pracownikom i studentom uczelni, ponadto innym zainteresowanym tą tematyką osobom i instytucjom. Bibl. teatrów gromadzą przede wszystkim teksty utworów scenicznych oraz literaturę z historii teatru, scenografii, kostiumologii (głównie na wewnętrzny użytek pracowników), a także materiały dokumentacyjne w zakresie działalności poszczególnych scen. Najstarszą w tej grupie jest Bibl. Teatru im. J. Słowackiego w Krakowie (zał. 1893), która w zbiorach swych posiada m. in. bogatą kolekcję fotografii oraz zbiór afiszów (od 1865) i recenzji teatralnych (od 1899). Podobnie bogatym materiałem dokumentacyjnym dysponuje Bibl. Teatru Poi. w Warszawie (zał. 1913), a Bibl. Teatru im. S. Wyspiańskiego w Katowicach oprócz zbiorów ilustrujących działalność tej sceny przechowuje dużą część dawnego księgozbioru Teatru Miejskiego we Lwowie. Zbiory biblioteczne i dokumentacyjne gromadzą również
77
biblioteki towarzystw naukowych
inne teatry, m. in. w Bielsku-Białej, Kielcach, Lublinie, Poznaniu i Rzeszowie.
Bibl. Muzeów Teatralnych w Warszawie i Krakowie. Pierwsza ma charakter ogólnopol. i gromadzi materiały biblioteczne i dokumentacyjne dotyczące historii teatru poi. XVII-XX w., w tym również materiały do dziejów scen warszawskich. Oprócz księgozbioru specjalistycznego, egzemplarzy scenicznych, afiszy i programów teatralnych w zbiorach Muzeum znajdują się bogate materiały ikonograficzne, projekty scenograficzne, dokumenty fotograficzne i fonograficzne, a także zespoły archiwalne (m. in. archiwum L. Schillera i archiwum Teatru Poi. w Warszawie). Druga z nich jest Oddziałem Teatralnym Muzeum Historycznego m. Krakowa i posiada nieduży księgozbiór podręczny z historii teatru poi., a w zbiorach muzealnych przechowuje fotografie i in. materiały dokumentacyjne związane z teatrem krakowskim, głównie od 1782 po czasy dzisiejsze. Bibl. Stowarzyszenia Poi. Artystów Teatru i Filmu (zał. 1950) przechowuje i gromadzi teksty sztuk teatralnych, literaturę z zakresu teorii teatru i filmu, krytyki teatralnej i filmowej, monografie ludzi związanych z teatrem i filmem, a także materiały fotograficzne, muzykalia oraz afisze i programy teatralne.
Teatralia różnego typu (m. in. drukowane i rękopiśmienne teksty utworów scenicznych, afisze i programy teatralne, fotografie, rękopiśmienne źródła do dziejów teatru poi.) znajdują się m. in. w Bibl. Narodowej, Bibl. Jagiellońskiej, Bibl. Zakładu Narodowego im. Ossolińskich PAN (w jej Dziale Dokumentów Życia Współczesnego prowadzi się pełną dokumentację działalności teatrów Dolnego Śląska) oraz w Bibl. i Dziale Dokumentacji Naukowej Instytutu Sztuki PAN. Z. J.
biblioteki techniczne (biblioteki NOT), sieć biblioteczna składająca się z *Zakładu Informacji Nauko-wo-Technicznej Ośrodka Postępu Technicznego NOT w Warszawie oraz bibl. woj. i rejonowych, podlegająca Głównej Komisji Informacji Naukowo-Tech-nicznej i Bibl. przy Zarządzie Głównym NOT. Zakład Informacji Naukowo-Technicznej powstał w 1973 i składa się z dwu sekcji: Bibl. i Informacji oraz Wydawnictw i Reprografii. Od 1969 trwa proces stopniowego przekształcania b.t. w oddziałach woj. i rejonowych w ośrodki informacji. B.t. służą kadrze inżynieryjno-technicznej zrzeszonej w NOT i SNT. Gromadzą księgozbiory o charakterze podręcznym, wydawnictwa NOT i SNT oraz prasę i czasop. techniczne różnych branż, poi. i obce. Działają 23 b.t. NOT, z tego pięć (Warszawa, Częstochowa, Kalisz, Łódź, Rzeszów) w ramach Ośrodków Informacji Naukowo-Technicznej oraz dwa (Lublin i Wrocław) w połączeniu z Woj. Ośrodkami INTE współpracują z bibl. sieci CINTE. W 1974 zbiory b.t. NOT liczyły łącznie ok. 175 tys. jedn. Zob. też bibl. fachowe.
R. Przelaskowski: Biblioteki techniczne w Polsce. Warszawa 1956. R. Przelaskowski: O typach i typizacji bibliotek naukowych. "Przegląd Biblioteczny" 1957 z. 1.
J. d. L.
biblioteki teologiczne, bibl. specjalne gromadzące piśmiennictwo z dziedziny teologii. Na ogół b.t. posiadają również dzieła z innych dziedzin, zwłaszcza
nauk humanistycznych. Centralnymi b.t. są: *Bibl. Uniwersytecka Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, która będąc bibl. wielodziedzinową, specjalizuje się jednocześnie w piśmiennictwie teologicznym, oraz Bibl. Akademii Teologicznej w Warszawie, która wysuwając na plan pierwszy religioznawstwo i teologię uwzględnia w swej polityce gromadzenia nauki matematyczno-przyrodnicze i w szerokim zakresie nauki prawnicze. Dla teologii niekatolickich (ewangelickiej, starokatolickiej i prawosławnej) zadania bibl. centralnej przejęła Bibl. Chrześcijańskiej Akademii w Warszawie. Niektóre bibl. diecezjalnych seminariów duchownych pełnią rolę centralnych b.t. na terenie diecezji. Tenże charakter w obrębie zakonu mają niektóre bibl. klasztorne. Wiele *bibl. kościelnych, które powstały w czasach przedrozbiorowych i w XIX w., mimo przewagi piśmiennictwa teologicznego nie posiada jednolitych zasobów i przechowuje (wskutek wchłonięcia księgozbiorów prywatnych, złączenia z bibl. kapitulnymi i przyjęcia resztek bibl. skasowanych klasztorów) dzieła wykraczające poza zakres szeroko pojętej teologii. Niekiedy to rozszerzenie tematyki jest celowo zamierzone. Np. Bibl. Warmińskiego Seminarium Duchownego Ho-sianum w Olsztynie przyjęła jako swoją specjalizację gromadzenie piśmiennictwa odnoszącego się do historii, kultury i religii Warmii i Mazur; Bibl. Wyższego Seminarium Duchownego we Wrocławiu kładzie nacisk w swej polityce gromadzenia zbiorów na wrocławiana i silesiaca. Z drugiej strony zaznacza się tendencja do wyodrębnienia z całości zbiorów książek nowszych i nadanie księgozbiorom bardziej jednolitego i użytkowego charakteru. Bibl. Arcybiskupiego Seminarium Duchownego w Gnieźnie oddała swe rpsy i stare druki Archiwum Archidiecezjalnemu. Bibl. Seminarium Duchownego w Poznaniu, nie rezygnując z własności tych materiałów bibliotecznych, skupiła je w Oddziale Rękopisów i Starych Druków, łącząc go administracyjnie i lokalowo z Archiwum Archidiecezjalnym. Bibl. Częstochowskiego Seminarium Duchownego w Krakowie przekazała swe stare druki Bibl. Diecezjalnej w Częstochowie, Bibl. zaś Seminarium Duchownego w Siedlcach Bibl. KUL. Jeszcze wyraźniej ta dążność występuje w bibl. zakonnych powstałych w nowszych czasach. Nie gromadzą starych druków lub posiadają je w niewielkiej ilości, m. in. Bibl. Salezjańskiego Instytutu Teologicznego w Krakowie, Wyższego Seminarium Duchownego Księży Oblatów w Obrze, Księży Salwatorianów w Bagnie, Seminarium Zagranicznego w Poznaniu. Główną troską otacza się w nich nowszą literaturę teologiczną. Niektóre bibl., jak np. Sercanów w Stadnikach, dając przewagę książkom teologicznym, nie pomijają też innych dziedzin piśmiennictwa z beletrysryką włącznie; Bibl. Księży Werbistów w Pieniężnie natomiast zgodnie z charakterem działalności zakonu wysuwa na plan pierwszy tematykę misyjną i literaturę dotyczącą krajów, w których działalność misyjna jest prowadzona.
W. N.
biblioteki towarzystw naukowych, typ *bibl. naukowych. Związane z macierzystymi organizacjami stanowią część ich wyposażenia badawczego. Obecnie w Polsce jest ich 36 o łącznej liczbie zbiorów ok. 610 tys. wol. Istnieją dwa rodzaje b.t.n.: ogólne,
biblioteki uczelniane
78
gromadzące zbiory z wielu dyscyplin naukowych, i specjalistyczne, gromadzące zbiory jednej dyscypliny, uzupełniane wybraną literaturą z nauk pokrewnych. Zasobność poszczególnych b.t.n. jest bardzo różna: począwszy od małych podręcznych księgozbiorów, liczących poniżej tys. wol., do zbiorów kilkusettysięcznych. Dwie najstarsze i najzasobniejsze są wyodrębnione w samodzielne placówki jako bibl. ogólne tow. regionalnych: *Bibl. im. Zielińskich Towarzystwa Naukowego Płockiego (zał. 1820, ponad 143 tys. wol.) i *Bibl. Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (zał. 1857, ponad 254 tys. wol.). Pozostałe zał. w XIX w. stanowią obecnie część różnych zbiorów naukowych, np. bibl. PAN w Krakowie i w Warszawie. B.t.n. specjalistyczne powstały w większości po 1945 i zlokalizowane są w Warszawie. T*Jastępnie skupia ich kolejno najwięcej Wrocław i Kraków. Najstarsze wśród dziś istniejących, jednocześnie z bogatszymi księgozbiorami, są bibl. Poi. Tow. Ludoznawczego we Wrocławiu (zał. 1895, ok. 62 tys. wol.), Poi. Tow. Geologicznego w Krakowie (zał. 1921, ok. 19 tys. wol.) i Poi. Tow. Botanicznego w Warszawie (zał. 1923, ok. 29 tys. wol.). Wśród b.t.n. przeważają bibl. z wąskim tematycznie zakresem zbiorów. Mają one cenną wartość naukową jako zbiór literatury dotyczącej wyspecjalizowanego zagadnienia. Zawartość zbiorów wykazywana jest często tylko przez katalog alfabetyczny, ale wiele bibl. prowadzi równolegle katalog rzeczowy i kartoteki zagadnieniowe oraz udziela informacji. Większość nabytków w b.t.n. pochodzi z wzajemnej wymiany krajowej i zagranicznej wydawnictw własnych tow. i darów ludzi związanych z tow. Bibl. udostępniają swe zbiory zainteresowanym w celach naukowych i zawodowych na miejscu lub przez wypożyczanie międzybiblioteczne.
Biblioteki Polskiej Akademii Nauk i towarzystw naukowych. Informator. Warszawa 1969. - B. Olejniczak: Biblioteki towarzystw naukowych w świetle nowej ustawy o bibliotekach. "Przegląd Biblioteczny" 1969 z. 2/3. EWoK. Wrocław 1971.
U.S.
biblioteki uczelniane zob. biblioteki szkói wyższych, biblioteki uniwersalne zob. biblioteki ogólne.
biblioteki uniwersyteckie zob. biblioteki szkół wyższych.
biblioteki uzdrowiskowe, książnice ogólne w miejscowościach uzdrowiskowych, dostępne dla wszystkich, a w pierwszym rzędzie dla chorych i kuracjuszy, przy czynnej współpracy z personelem leczniczym docierające nawet do leżących w łóżkach. Posiadają zestaw literatury pięknej, rozrywkowej, społeczno-politycz-nej, popularnonaukowej, turystyczno-krajoznawczej i regionalnej. Odpowiedni dobór książek jest trudny ze względu na różnorodność zainteresowań, różny poziom wieku, wykształcenia i stan zdrowotny kuracjuszy; zakupu dokonuje się po uzgodnieniu z komisją doboru książek, w skład której wchodzą lekarze, psychologowie, pracownicy kulturalno-oświa-towi i bibliotekarze. B.u. współpracują z innymi bibl. najbliższego terenu oraz prowadzą szkolenie fachowe własnych pracowników. W Polsce umieszczone w 24 miejscowościach obsługują 29 uzdrowisk wraz z filiami oraz punktami bibliotecznymi w sanato-
riach. Książki są własnością Państw. Przeds. "Uzdrowiska Poi.", a w Dusznikach, Kudowie oraz Busku-Solcu miejskich rad narodowych. B.u. posiadają katalogi alfabetyczne, niekiedy także działowe. Centralna b.u. w Polanicy (12 tys. wol.) prowadzona jest wspólnie z Centralną Bibl. Wczasów Pracowniczych. Największa b.u. (17,5 tys. wol.) obsługuje uzdrowiska Szczawno-Zdrój i Jedlinę-Zdrój. Poza tym duże księgozbiory istnieją w Kudowie (14 tys. wol.), w Lądku-Długopolu (13 tys. wol.) i Kołobrzegu (powyżej 12 tys. wol.). Łącznie we wszystkich 60 b.u. i *bibl. sanatoryjnych oraz punktach bibliotecznych znajduje się ponad 175 tys. wol. S. S. K.
biblioteki wędrowne zob. biblioteki ruchome.
biblioteki wiodące, placówki biblioteczne, które osiągnąwszy wybitną efektywność w swojej działalności podejmują na zlecenie władz lub na podstawie porozumienia z grupą pokrewnych typem bibl. inicjatywę upowszechniania doświadczeń i doskonalenia pracy bibliotecznej w całej grupie bibl. drogą organizowania wspólnych dyskusji, pokazów itp. na tematy fachowe, jak również przez przyjmowanie na praktyki i staże bibliotekarzy i kandydatów na bibliotekarzy kierowanych tu przez inne bibl. Więzią dominującą są tu faktycznie pełnione funkcje, związane wprawdzie zazwyczaj z więzią organizacyjną (działalnością w obrębie jednej sieci), nie wynikające jednak z pozycji danej placówki w sieci (np. b.w. uczelniana w stosunku do organizacyjnie równorzędnych innych bibl. uczelnianych lub b.w. publ. w stosunku do innych bibl. publ. tego samego województwa). Nazwa b.w. jest bliskoznacz-nym, ale nie synonimicznym określeniem w stosunku do określenia *bibl. wzorcowa. Różnica tkwi w elementach samorzutności i inicjatywy tkwiących w treści określenia b.w. K. R.
biblioteki władz i urzędów, rodzaj specjalnych bibl. państw, niezbędnych do wykonywania celów służbowych głównych ośrodków zarządzania. Do b.w.u. należą bibl. ministerstw, centralnych instytucji na prawach resortów, głównych urzędów, centralnych zarządów i innych tej rangi. Często mają filie terenowe albo zawiadują podręcznymi księgozbiorami w jednostkach podległych danemu urzędowi. Zbiory b.w.u. zróżnicowane są odpowiednio do zadań właściwego urzędu oraz związanych z nim komisji rzeczoznawców. Gromadzenie zbiorów odbywa się przy udziale rady bibliotecznej. Pracownicy b.w.u. dobierani są nie tylko spośród bibliotekarzy o pełnych kwalifikacjach, ale i spośród fachowców odpowiednich dziedzin wiedzy. B.w.u. winny zaopatrywać się w bieżącą literaturę specjalną, w krajowe i obce czasop. fachowe, mieć dobrze zorganizowany aparat informacyjny wraz z wystawkami nowości wydawniczych, rozbudowane katalogi, archiwum wycinków prasowych. B.w.u. winna cechować bezpośrednia, szybka i operatywna współpraca z pracownikami urzędu i wybitnymi fachowcami. Ułatwia ją ustawienie zbiorów w magazynie raczej systematyczne lub działowe, wolny dostęp do półek i możliwość nieskrępowanego wglądu do katalogów. Największymi b.w.u. są: Bibl. Głównego Urzędu Statystycznego zał. 1918, obecnie *Centralna Bibl.
79
biblioteki wojskowe
Statystyczna (300 tys. wol.); Bibl. Główna Min. Komunikacji zał. 1919 (73 tys. wol.); Bibl. Min. Oświaty i Wychowania zał. 1917 (56 tys. wol.); Bibl. Centralna Narodowego Banku Poi. nadrzędna w stosunku do bibl. wojewódzkich oddziałów Banku (85 tys. wol.); Bibl. Najwyższej Izby Kontroli zał. 1945 (13 tys. wol.), której podlega 13 bibl. delegatur i 3 bibl. oddziałów NIK. Zob. też bibl. parlamentarne.
E. Assbury: Biblioteka Główna Ministerstwa Komunikacji. "Przegląd Biblioteczny" 1947 z. 1/2. Z. Morsztynkiewi-czowa: Biblioteka Głównego Urzędu Statystycznego. "Przegląd Statystyczny" 1958 z. 2. I. Klimowiczowa, E. Suchodol-ska: Informator o bibliotekach i ośrodkach informacji naukowej w Polsce. Warszawa 1973.
S. S. K.
biblioteki wojewódzkie, najwyższe ogniwo *sieci bibl. publicznych, obejmujące zasięgiem swej działalności całe woj. w zasadzie łącznie z miastem woj. Większość b.w. uwidacznia to w swej oficjalnej nazwie: woje-
Wojewódzka ijjMiejska Biblioteka Publiczna w Koszalinie
wódzka i miejska biblioteka publiczna (WiMBP). Do zadań b.w. należy zgodnie z Ustawą o bibliotekach: a) obsługa bezpośrednia mieszkańców miasta woj. w wypożyczalniach i czytelniach oraz przez *filie i *punkty biblioteczne, b) wydawanie bibl. publ. niż-
szych stopni zaleceń w zakresie treści, organizacji, metod i programu pracy, c) udzielanie bibl. niższych stopni pomocy instrukcyjno-metodycznej, szkoleniowej, bibliograficznej i organizacyjnej, d) wypożyczanie tym bibl. książek i innych materiałów bibliotecznych, e) gromadzenie materiałów bibliotecznych dotyczących własnego regionu. Szczegółowy zakres działania i organizacji b.w. określa ramowy statut bibl. publ. stopnia woj. nadany pismem Min. Kultury i Sztuki z 20 VI 1975. B.w., kontrolując sprawozdawczość bibl. sieci, prowadzą też obserwacje i analizy dotyczące funkcjonowania, efektywności pracy i rozmieszczenia placówek sieci, ich warunków pracy, stanu wyposażenia i zaopatrzenia, a to w celu stałego usprawniania działalności bibl. publ. Bezpośredni nadzór nad b.w. sprawują wojewodowie. Zob. też Wojewódzka i Miejska Bibl. Publ. im. H. Łopacińskiego w Lublinie, Wojewódzka i Miejska Bibl. Publ. im. T. Mikulskiego we Wrocławiu, Wojewódzka i Miejska Bibl. Publ. - Bibl. Główna im. S. Staszica w Szczecinie. K. R.
Czytelnia czasopism w Bibliotece Wojewódzkiej i Miejskiej w Szczecinie
biblioteki wojskowe, placówki resortowej sieci bibliotecznej służące zaspokojeniu potrzeb czytelników środowiska wojskowego i cywilnego interesującego się problematyką obronną. Przez odpowiednio gromadzone i udostępniane piśmiennictwo pomagają w kształceniu i wychowaniu żołnierzy, w pracy naukowo-badawczej Sił Zbrojnych PRL oraz upowszechnianiu wiedzy obronnej wśród społeczeństwa. B.w. i wojskowa sieć informacji naukowej tworzą funkcjonalnie jednolity system gromadzenia, opracowywania i udostępniania materiałów bibliotecznych oraz wytwarzania i rozpowszechniania wtórnych i pochodnych źródeł informacji. Wojskową siecią informacji naukowej w Siłach Zbrojnych PRL kieruje Centralny Ośrodek Naukowej Informacji Wojskowej (CONIW). Dzieje b.w. w Polsce otwiera działająca w 1. 1767-95 Bibl. Szkoły Rycerskiej. W 1. 1919-39 istniała sieć b.w., składająca się z bibl. naukowych i oświatowych. We wrześniu 1944 Naczelne Dowództwo WP powzięło decyzję o odbudowaniu b.w. W 1945 wznowiła działalność *Cen-tralna B.W., stopniowo organizowano b.w. w okręgach, garnizonach, szkołach i instytucjach wojskowych. W ten sposób powstała sieć biblioteczna, którą kierował Zarząd Kultury Głównego Zarządu Politycznego WP. Aktualnie b.w. ze względu na swój charakter i realizowane zadania dzielą się na naukowe, fachowe i oświatowe. Bibl. naukowe służą potrzebom naukowym wojska, kształcenia oraz upowszechniania wiedzy wojskowej poprzez prowadzenie działalności naukowo-badawczej i usługowej. Zaliczamy do nich Centralną B.W., Bibl. Naukową Sztabu Generalnego oraz bibl. instytutów naukowo--badawczych, akademii wojskowych i szkół oficerskich. Bibl. fachowe mają służyć potrzebom praktycznym w zakresie wykonywania zadań służbowych i szkolenia zawodowego. Są to bibl. instytucji centralnych MON, dowództw rodzajów sił zbrojnych, szefostw rodzajów wojsk i służb, zakładów i innych jednostek wojskowych. Bibl. oświatowe zaspokajają potrzeby czytelnicze żołnierzy i rodzin wojskowych.
Polskie biblioteki wojskowe 1767-1967. Warszawa 1969. EWoK. Wrocław 1971.
K. Z.
biblioteki wzorcowe
80
biblioteki wzorcowe, urządzone wzorowo, należycie wyposażone księgozbiory z dobranym zestawem książek, ze stałym wykwalifikowanym personelem, z wystarczającą ilością etatów i ustalonym budżetem, dające rękojmię ciągłej i planowej pracy oraz możliwości stosowania prób i eksperymentów. Przy pomocy b.w. ustanawia się ilościowe i czasowe normy pracy, prowadzi się fachowy instruktaż, wprowadza się nowe metody propagandy literatury i nowości wydawniczych, pracy z książką i czytelnikiem, przeprowadza badania czytelnictwa. B.w. winny ściśle współpracować z innymi bibl. i instytucjami kultu-ralno-oświatowymi regionu. Pismo Min. Kultury i Sztuki z 30 XI 1959 przewidywało zorganizowanie w województwach i 4 miastach wydzielonych jednej bibl. dziecięcej jako b.w., która "dzięki warunkom lokalowym, księgozbiorowi, organizacji i obsadzie personalnej będzie miejscem praktyk i wycieczek instrukcyjnych". Pismo z 1 III 1960 zlecało wytypowanie w województwie 2 pow. bibl. pubi. jako placówek przykładowych. W 1. 1947-61, a potem od 1965 działały w miastach wydzielonych i w każdym powiecie bibl. przykładowe szkół podstawowych zaopatrzone w pełny asortyment książek zaleconych i opracowań dla doskonalenia bibliotekarzy. Instrukcja Min. Oświaty z 1968 przewidywała jedną bibl. przykładową w każdym powiecie dla szkół podstawowych i jedną w okręgu dla bibl. szkół średnich z zadaniem wypracowania metod pracy z książką w szkole. Zob. też bibl. szkolne, bibl. wiodące.
W. Rożek: Biblioteki przykładowe i ich rola w doskonaleniu metod pracy bibliotek szkolnych. W: Biblioteki szkolne w Polsce Ludowej. Warszawa 1969.
S. S. K.
biblioteki zakładowe zob. biblioteki fachowe, biblioteki szkól wyższych.
biblioteki zakładów karnych i domów poprawczych,
typ bibl. oświatowo-wychowawczych. Polityka penitencjarna zalicza bowiem książkę do ważniejszych środków oddziaływania wychowawczego. Rola b.z.k. nie ogranicza się więc tylko do dostarczenia skazanym rozrywki. Przy doborze literatury zwraca się szczególną uwagę na utwory, które eksponują wzorce bohaterów reprezentujących właściwe walory moralne, estetyczne, patriotyczne oraz zaangażowanie społeczne. Nie włącza się do tych bibl. książek o tematyce sensacyjno-kryminalnej. Duży nacisk kładzie się na literaturę popularnonaukową i spo-łeczno-polityczną. W zakładach karnych i domach poprawczych, przy których istnieją szkoły lub prowadzi się kursy zawodowe, bibl. posiadają komplety podręczników i pełne zestawy lektur przystosowane do typu szkoły i programu nauczania. Osobny dział przeznaczony wyłącznie dla pracowników gromadzi literaturę fachową z zakresu więziennictwa. B.z.k. dzięki systematycznym i planowym zakupom są stosunkowo dobrze zaopatrzone w literaturę klasyczną poi. i obcą, jak też współczesną. Każdy skazany ma prawo wypożyczyć przynajmniej raz w tygodniu książki z bibl. wg własnego wyboru. Więzień ma również prawo do zakupu książek i prenumeraty prasy z funduszy własnych.
M. N. Gernet: Psychologia czytelnictwa więziennego. "W Służbie Penitencjarnej" 1937 nr 6. Z. Maroszek: Rola i metody
pracy bibliotek więziennych. "Przegląd Więziennictwa" 1958 nr 2. A. Chwastek: Z badań nad czytelnictwem prasy wśród więźniów. "Roczniki Biblioteczne" 1970. A. Chwastek: Przyczynek do badań nad czytelnictwem w zakładach karnych. Tamże 1971.
A. Ch.
biblioteki zakładów zamkniętych zob. biblioteki szpitalne, biblioteki zakładów karnych.
biblioteki związków zob. biblioteki społeczne.
biblio tekozna ca, badacz w dziedzinie nauki o bibl., specjalista zajmujący się problemami związanymi z bibl., tj. funkcjonowaniem różnych struktur bibliotecznych dawniejszych i dzisiejszych, warunkami i drogami rozwoju ich organizacji i zadań, swoistością i efektywnością działalności z uwzględnieniem zróżnicowania ich typów. Zob. też bibliotekoznawstwo. K. R.
bibliotekoznawstwo, nauka poświęcona badaniom Śbiblioteki, jednego z podstawowych elementów w procesie gromadzenia, społecznego rozprowadzania i informacji o zawartości *książki. Wchodzi w skład zespołu dyscyplin bibliologicznych badających procesy związane z powstawaniem, upowszechnianiem, użytkowaniem i recepcją czytelniczą książki. Pojęcie b., jego zakres tematyczny i metody badawcze rozwijały się równolegle do rozwoju samego przedmiotu badań, tj. bibl., jej zadań i roli społecznej uwarunkowanej potrzebami epoki, sytuacją polityczną, ustrojową, gospodarczą i kulturalną. Termin b. pojawił się najwcześniej w 1808 w tytule dziełka Martina Schrettingera (1772-1851) jako Bibliotheks-wissenschaft, lecz upowszechnił się w Niemczech dopiero od wystąpienia Karla Dziatzko (1842-1903), założyciela pierwszej uniwersyteckiej katedry b. w Getyndze (1886). W literaturze niem. zajmowano się odtąd precyzowaniem pojęcia i zakresu b. oraz jego stosunkiem do *nauki o książce, nadając mu w ostatnich latach w NRD pierwszoplanowe znaczenie wśród nauk bibliologicznych. Definicja anglosaska sprowadza pojęcie b. (library science) do teoretycznej i praktycznej wiedzy jako podstawy prawidłowej organizacji bibl., jej zbiorów, metod pracy i czytelnictwa. Literatura radziecka, kładąc nacisk na wychowawczą rolę bibl., traktuje b. (bibliotie-kowiedienije) jako dyscyplinę badającą przede wszystkim społeczną funkcję bibl., która ma służyć wychowaniu komunistycznemu, polityce i gospodarce państwa radź. W Polsce terminu b. użył po raz pierwszy Włodzimierz Górski (1824-1878) w swym podręczniku Krótki rys zasad bibliotekoznawstwa (Warszawa 1862), nadając mu znaczenie zbliżone do dzisiejszego pojęcia *bibliotekarstwa. W literaturze późniejszej pojęcia te długo jeszcze traktowano zamiennie. Dopiero wielki rozwój bibl. XX w., zwłaszcza w Polsce Ludowej, i wzrost ich znaczenia jako instytucji naukowych, oświatowych i wychowawczych, zróżnicowanie ich funkcji społecznych i typów organizacyjnych, specjalizacja i koordynacja w zakresie gromadzenia, udostępniania i upowszechniania zbiorów bibliotecznych i informacji o ich zawartości wszystko to sprawiło, że b. zainteresowane problemami polityki, organizacji, historii i metodyki bibliotekarstwa zajęło czołowe miejsce wśród dyscyplin
81
"Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej"
bibliologicznych. Powstałe po II wojnie światowej katedry uniwersyteckie w Łodzi (1945), Warszawie (1952) i Wrocławiu (1956) otrzymały nazwę katedr b., a na ich obszerny program dydaktyczny złożyło się pięć podstawowych grup przedmiotów: *księgo-znawstwo, historia bibl. ze szczególnym uwzględnieniem rozwoju ich funkcji społecznych i ich organizacji, *bibliografla w połączeniu z *informacją i Śdokumentacją, bibliotekarstwo wraz z "czytelnictwem i elementy naukoznawstwa. Powstanie katedr podniosło znaczenie b. jako dyscypliny akademickiej i nie pozostało bez wpływu na precyzowanie jej zakresu tematycznego i metod badawczych. Chociaż nie doszło jeszcze u nas, podobnie jak za granicą, do całkowitego skrystalizowania pojęcia b. jako dyscypliny naukowej i chociaż podzielone są zdania na temat jej st ounku do nauki o książce i stopnia jej samodzielności, to jednak dostrzega się już dziś wyraźnie kierunek rozwoju współczesnego b. poi. Nie zaniedbując tradycyjnych badań historycznych, które się pogłębia i unowocześnia, coraz większy nacisk kładzie się obecnie na funkcje społeczne bibl. współczesnej, strukturę i ukształtowanie jej czynności wewnętrznych, jej rolę w systemie oświatowym, jej aktywny udział w rozwoju nauki i znaczenie w procesie obiegu informacji. Ten stosunkowo nowy u nas kierunek badań bibliotekoznawczych, inspirowany przez praktykę i służący doskonaleniu działalności praktycznej, ma oprócz naukowego doniosłe znaczenie społeczne. Zmierza, bowiem do modernizacji bibl., do określenia ich miejsca w życiu kulturalnym i gospodarczym nowoczesnego społeczeństwa, do przystosowania ich do optymalnej użytkowości. Badania swe opiera b. przede wszystkim na analizie i eskperymencie, bazą doświadczalną jest żywy organizm biblioteczny, jego struktura i stopień jego użytkowania. Ze względu na obszerną i wciąż jeszcze rozszerzającą się problematykę ('organizacja biblioteki, *ekonomika biblioteczna, ustawodawstwo, Śbudownictwo biblioteczne, czytelnictwo, *staty-styka biblioteczna) korzysta jednocześnie z ustaleń i metod badawczych innych dyscyplin, i to nie tylko humanistycznych (historia, literaturoznawstwo, filologia, naukoznawstwo, socjologia, psychologia, pedagogika, teoria informacji naukowej itp.), ale również z nauk eksperymentalnych i technicznych. Zob. też kształcenie bibliotekarzy.
K. Głombiowski: Bibliotekoznawstwo jako dyscyplina uniwersytecka. "Roczniki Biblioteczne" 1962. - Gegenstand und Methoden der Bibliothekswissenschaft ah Hochschuldisziplin. Leipzig 1963. W. Piasecki: Bibliotekoznawstwo w cudzysłowie czy bez cudzysłowu"! "Przegląd Biblioteczny" 1963 z. 3/4. J. S. Sharma: The substance of library science. 1965. O. H. Czubarian: Obszczeje bibliotiekowiedienije. Moskwa 1968. W. Piasecki: Zwięzły wstęp do bibliotekoznawstwa. Kraków 1968. - O. F[eylj: Bibliothekswissenschaft. W: Lexikon des Bibliothekswesens. Berlin 1969. - K. Głombiowski: O funkcjonalną koncepcję nauki o książce. "Studia o Książce" 1970. J. Cejpek: Nad dwiema koncepcjami wyższych studiów bibliotekoznawczych. "Studia o Książce" 1971. - H. Więckowska: Bibliotekoznawstwo polskie. Przeszłość stan obecny perspektywy rozwoju. Referat na II Kongres Nauki Polskiej. "Przegląd Biblioteczny" 1973 z. 3.
biblioterapia, dział psychologii czytelnictwa, znajdujący się również w sferze zainteresowań medycyny, pedagogiki, socjologii. Zakłada wykorzystanie lektury książek i czasop. dla regeneracji systemu nerwowego i psychiki człowieka chorego. Bada także moż-
liwości profilaktycznego traktowania książki i czytelnictwa w szerszych zbiorowościach społecznych. Obiektem działania b. są pacjenci szpitali i sanatoriów oraz chorzy indywidualni przebywający stale w domu. W zakres b. wchodzi działalność praktyczna w dziedzinie oddziaływania książki w różnych środowiskach społecznych poprzez odpowiedni dobór lektur oraz metod i form pracy z czytelnikiem wymagającym szczególnej opieki. Zob. też bibl. szpitalne.
W. Kozakiewicz: Czytelnictwo chorych. Warszawa 1966.
J. Koł.
bibułka japońska, cienka bibułka (gramat. 9 g) z bielonych włókien bambusowych, nieklejona i niesa-tynowana, o bardzo mocnym splocie włókien i dość dobrej przejrzystości, stosowana jako materiał wzmacniający przy *konserwacji zbiorów. Zob. też Iaminacja. Z. P.
bigówka zob. maszyny introligatorskie.
biobibliografia, praca zawierająca życiorys określonej postaci, czasem omówienie jej twórczości, oraz wykaz jej publikacji, tzn. "bibliografię osobową podmiotową; niekiedy bywa także podawana bibliogr. osobowa przedmiotowa. Np. A. Szwejcerowa, J. Groszyńska: Marceli Nencki. Materiały biograficzne i bibliograficzne. 1956. Czasem b. przyjmuje postać kalendarium życia i twórczości; dla tej formy charakterystyczny jest układ chronologiczny materiałów. Np. M. Dernałowicz, K. Kostenicz, Z. Makowiecka: Kronika życia i twórczości Mickiewicza. Lata 1798-1824. 1957. B. zbiorowe dotyczą zespołów osobowych.
K. Kostenicz: Kalendaria życia i twórczości pisarzy. W: Dokumentacja w badaniach literackich i teatralnych. Warszawa 1970
J. P.
bit, cyfra dwójkowa (skrót terminu ang. binary digit), jednostka pojemności *pamięci oraz pomiaru informacji, odpowiadająca w zasadzie w rachunku binarnym znakom 1 lub 0, przedstawiona w postaci perforacji (względnie jej braku) na karcie lub taśmie, namagnesowania w kierunku strzałki zegara (lub przeciwnym), impulsu (lub jego braku). Pojemność urządzenia pamięciowego mierzona w b. jest logarytmem o podstawie "2" możliwych stanów tego urządzenia. B. zdefiniowany jest w PN-71/T-01016. Zob. też bajt. M. i K. L.
"Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej", wydawnictwo periodyczne ukazujące się nieregularnie od 1949, początkowo powielane, od 1957 drukowane (częstotliwość od mieś. do rocz.; za 1967 i 1968 nie ukazało się). B.B.J. zawierał z początku prawie wyłącznie wykazy nabytków Bibl. (następnie także bibl. zakładowych UJ), od 1953 pojawiają się artykuły i kronika (dział artykułów powiększono od 1957). Ważną częścią B.B.J. są katalogi wystaw, np. Autografy pisarzy poi. w Bibl. (1955 nr 3), Monteskiana XVII w. (1955 nr 8/9). Ukazało się kilka zesz. specjalnych, m. in.: dotyczący działalności Bibl. po wojnie (1954 nr 7/9), poświęcony Adamowi Mickiewiczowi (1956 nr 12) i Karolowi Estreicherowi (1959 nr 1/2). Od 1960 nr 2 zmieniono profil B.B.J.:
6
"Biuletyn Biblioteki Publicznej m. st. Warszawy"
poza wykazami nabytków zamieszcza się artykuły historyczne i literackie, oparte przeważnie na zbiorach Bibl. oraz z zakresu historii książki, nadto charakterystyki ciekawszych druków i rpsów. Redaktorzy: Adam Bar (do 1955 nr 2), Irena Bar (1955 nr 3 -1960 nr 1), Ignacy Zarębski (1960 nr 2 - R.18:1966), Stanisław Grzeszczuk (od R.19:1969). H. S.
"y Biblioteki Publicznej m. st. Warszawy" zob. "Bibliotekarz".
"Biuletyn Ośrodka Dokumentacji i Informacji Naukowej PAN" zob. "Zagadnienia Informacji Naukowej".
"Biuletyn Polskiego Komitetu do Spraw UNESCO" zob. UNESCO.
biuro biblioteki zob. komórki organizacyjne biblioteki.
Biuro Międzynarodowej Wymiany Wydawnictw zob. Biblioteka Narodowa.
blok katalogowy zob. szafa biblioteczna sz. katalogowa.
branżowy ośrodek informacji zob. ośrodek informacji.
broszura: 1. Wydawnictwo, którego objętość w zależności od zwyczajów przyjętych w urzędowej statystyce wydawniczej waha się od 32 (Związek Radziecki) do 100 s. (Francja). W Polsce jako broszurę traktuje się druk o objętości nie przekraczającej 4 arkuszy druku (64 s.). Niegdyś oprawiano kilka, a nawet kilkanaście broszur razem w tzw. klocki, na zasadzie wspólnego autora, tematyki, formy wydawniczej, a czasem przypadku. Obecnie oprawia się tylko często używane tytuły, a nieoprawne przechowuje w tekturowych pudłach (przeznaczonych także dla druków ulotnych, rpsów, prospektów, patentów, norm itp.). B. (i inne materiały) o przejściowym znaczeniu, ale często wykorzystywane umieszcza się w pudle odkrytym, zwykle o wysokości nieco niższej od wysokości przechowywanych materiałów; obiekty o wartości trwałej przechowuje się w pudłach zakrytych, dla zbiorów cennych winny być zaopatrzone w otworki umożliwiające cyrkulację powietrza, zabezpieczone przed kurzem bibułką japońską lub innym cienkim luźnotkanym materiałem. 2. W księgarstwie b. nazywa się każdy tom nieoprawny bez względu na objętość.
F. Sedlaczek: Pomieszczenie i urządzenie biblioteki. Warszawa 1966. M. Husarska, I. Sadurska: Konserwacja zbiorów archiwalnych i bibliotecznych. Warszawa 1968.
J. C, Z. P.
broszurowanie książek, czynności introligatorskie kończące poligraflczno-wydawniczy proces produkcji książek. Obejmują cięcie papieru, falcowanie (złamy-wanie) arkuszy i formowanie składek (leg), zbieranie i kompletowanie składek oraz ich łączenie (zszywanie ręczne lub maszynowe) w bloki, wykonanie okładek (zwykle miękkich) i łączenie bloków z okładkami. Do czynności b.k. należy również przyklejanie tablic i map wchodzących w skład broszurowanych egz. oraz niekiedy wyrównujące obcinanie marginesów (bocznego, dolnego i górnego). Z. P.
82
budownictwo biblioteczne, planowanie i realizowanie pomieszczeń i *budynków bibliotecznych. Do 1. 40-tych w Europie obowiązywał generalnie układ trójdzielny: opracowanie, przechowywanie i udostępnianie zbiorów, tj. pomieszczenia dla personelu, zbiorów i czytelników. W Stanach Zjednoczonych A.P. poczęły się w tym czasie upowszechniać, a po II wojnie światowej uzyskały priorytet w b.b. *bibl. modularne, które zapewniają całkowitą przemienność funkcji w całym budynku. Popularność zdobyła też zasada *wolnego dostępu do półek, propagowana m. in. przez A. S. Macdonalda jeszcze w 1933, a głównymi jej realizatorami byli dwaj specjaliści K. D. Metcalf i R. E. Ellsworth. Zasada wolnego dostępu do półek przyjęła się w Europie w bibl. publ. Skandynawii, Wielkiej Brytanii, RFN, Francji i Węgier z ograniczeniem do wyselekcjonowanego księgozbioru najczęściej użytkowanego. Nawet w najbardziej nowoczesnych bibl., np. w miejskiej zrealizowanej po wojnie we Francji (w Lilie), zbiory cenne, dawniejsze mieszczą się w magazynach zamkniętych. Zapewnienie wolnego dostępu do półek w bibl. uniwersyteckich jest zagadnieniem bardziej złożonym. Zbiory te są zwykle znacznie większe i ustawiane według zasady numerus currens. Dlatego też liczne powojenne bibl. uniwersyteckie w Europie zachowały jeszcze magazyny wydzielone (Giessen, Moguncja, Bazylea), a dopiero w ostatnich latach w W. Brytanii wybudowano kilka bibl. uniwersyteckich typu modularnego, w których do 90% zbiorów zapewniono wolny dostęp. Są to m. in.: największa angielska bibl. uniwersytecka w Edynburgu (1 500 tys. t. i 2,5 tys. miejsc) oraz bibl. w nowych ośrodkach uniwersyteckich: Warwick i Lancaster, gdzie 1,5 tys. studentów może pracować jednocześnie na trzech kondygnacjach gmachu wśród książek ze swojej specjalności. Wg tych samych koncepcji budowano wielką bibl. uniwersytecką w Munster w RFN. Natomiast we Francji wybudowano po wojnie 98 bibl. uniwersyteckich z magazynami wydzielonymi i dużymi czytelniami kierunkowymi, w których na jedno miejsce przypada 11 studentów. (W W. Brytanii w nowych bibliotekach 2-3 studentów). Warunkiem aktualności funkcjonalnej, użytkowej i technologicznej nowych budynków bibliotecznych jest szybkość przygotowania dokumentacji i przeprowadzenia realizacji (w przypadku Bibl. Uniwersyteckiej w Edynburgu złożony ten proces trwał niecałe cztery lata). Sprawą szczególnie skomplikowaną jest b.b. w zakresie bibl. narodowych. Zagadnieniu ich roli i zadań poświęcone było międzynarodowe seminarium w Rzymie w 1973. W ciągu ostatnich 50 1. wybudowano na świecie zaledwie kilkanaście gmachów dla bibl. narodowych wobec setek zrealizowanych w tym czasie typowych budynków bibl. uczelnianych. Główną trudność stanowi tu z konieczności dłuższy niż dla innych typów bibl. okres przygotowawczy, w efekcie czego budowle te już w trakcie realizacji stają się przestarzałe. Przykładem choćby dzieje adaptacji Zamku Królewskiego w Budapeszcie na Węgierską Bibl. Narodową. Z budynków bibliotecznych wybudowanych w ostatnim 25-leciu w Polsce, tylko niektóre, np. Bibl. Uniwersytecka w Gdańsku (dwa budynki, byłej Bibl. Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Sopocie i Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Gdańsku), Bibl.
83
budynek biblioteczny
Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, Bibl. Uniwersytecka w Toruniu (1973) i Bibl. Miejska we Włocławku (1972) posiadają współczesne układy funkcjonalne (dwie ostatnie są bibl. modularnymi). Bibl. Uniw. Lubelskiego (zbiory Uniw., AR i Wyższej Szkoły Inżynierskiej), podobnie jak Uniw. Łódzkiego (1960) zostały wzniesione bez uwzględnienia najnowszych tendencji i choć obie dysponują dużą kubaturą, ich wnętrza są nieprzekształcalne, a więc mało funkcjonalne. Charakter nowoczesny mają wybudowane obiekty dla Bibl. Miejskich i Woj. w Koszalinie i Zielonej Górze oraz dla Książnicy Miejskiej w Toruniu. Większość bibl. zajmuje pomieszczenia prowizoryczne, często w budynkach starych, uniemożliwiających stosowanie nowoczesnych form gromadzenia i udostępniania zbiorów. Czasem są to adaptowane obiekty architektury zabytkowej (synagogi w Zamościu i Przemyślu, budowla z pocz. XIX w. w Puławach, gmachy poklasztorne: XVI-wieczny Bibl. Uniwersyteckiej i XVII-wieczny Bibl. Zakł. Nar. im. Ossolińskich we Wrocławiu), czasem budynki z ub. stulecia (Bibl. Uniwersytecka w Warszawie) lub z pocz. XX w. (Bibl. Uniwersytecka w Poznaniu). Częściowym rozwiązaniem trudnej sytuacji lokalowej bibl. jest modernizowanie i rozbudowa budynków będących jeszcze kilkadziesiąt lat temu wzorem b.b., np. Bibl. Jagiellońskiej "poszerzonej" w 1963 o nowe pracownie, czytelnie i magazyn na ok. 500 tys. t. Rozbudowano także Bibl. Miejską i Wojewódzką w Szczecinie, Bibl. m. st. Warszawy (nowe skrzydło
od ul. Koszykowej, 1973). Budynki typowe wznoszone są b. rzadko (Syców w woj. kaliskim, Goleniów w szczecińskim). W zasadzie każdy nowy budynek biblioteczny powstały w ostatnich dziesięcioleciach reprezentuje indywidualne poglądy swego projektanta. Sprawa budowy Bibl. Narodowej dyskutowana jest od 1961. Rok później rozstrzygnięto konkurs architektoniczny. Obiekt zlokalizowano na terenie o powierzchni 6 ha na Polu Mokotowskim. Zob. też klimatyzacja, obciążenie stropów, ochrona przeciwdźwiękowa, ogrzewanie, oświetlenie, wentylacja, wskaźniki i normatywy.
J. Wierzbicki: Muzea i biblioteki. Warszawa 1961. - H. R. Galvin, M. Van Buren: Budynek malej biblioteki publicznej. Warszawa 1962. W. Piasecici: Biblioteka. Wprowadzenie do zagadnień budowy. Warszawa 1962. R. Stromeyer: Euro-paische Bibliotheksbauten seit 1930. Wiesbaden 1962. A. Thompson: Library buildings of Britain and Europę. London 1963. Budownictwo biblioteczne. Materiały seminarium w Kazimierzu nad Wisłą 28-30 maja 1962. Warszawa 1964. - K. D. Metcalf: Planning academic and fesearch library buildings. New York 1965. - S. G. Berriman, K. C. Harrison: British public library buildings. London 1966. G. Liebers: Bibliotheksbauten in der Bundesrepublik Deutschland. Frankfurt a. M. 1968. - F. Wild: Bibliotheken fur Forschung und Lehre. Miinchen 1969. M. Brawne: Bibliotheken. Architektur und Einrichtung. Stutt-gart 1970. P. Prohl, P. Tzschaeksch: Bau und Ausstatung wissenschaftlicher Bibliotheken. Berlin 1970.
J. W.
budynek biblioteczny, budynek zawierający zespół funkcjonalnie ze sobą związanych pomieszczeń, w których funkcjonuje bibl. B.b. jest najczęściej budynkiem wolnostojącym, może jednak występować jako element zabudowy obrzeżnej zwartej.
Rzut pierwszego piętra Biblioteki Głównej Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu
... i
budżet biblioteki
84
Ś *ŚŚŚŚ *
Rzut przyziemia biblioteki publicznej wg typowego projektu dla miasta z 25 tys. mieszkańców
B.b. mieści przeważnie wyłącznie pomieszczenia biblioteczne, choć w pewnych przypadkach posiada program złożony. Przed samą wojną np. w Toruniu wzniesiono gmach przeznaczony na Muzeum Pomorskie, Książnicę Miejską i Archiwum Miejskie. We Włocławku ukończono w 1972 budynek, który mieści Bibl. Miejską i Klub Międzynarodowej Prasy i Książki. W pewnych przypadkach b.b. ogranicza się do jednej kondygnacji w bardzo wielkim gmachu, np. w SSdertalje w Szwecji, gdzie dla Bibl. Miejskiej przeznaczono ostatnią kondygnację wysokościowca, którego niższe piętra zajmuje dom towarowy i biura.
Typowe b.b., realizowane wielokrotnie według tej samej dokumentacji. W Polsce typowe b.b. zostały opracowane w 1. 1963-64, w dwóch seriach. Dla mniejszych miast do 5, 10 i 15 tys. mieszkańców oraz dla miast średnich do 20 i 25 tys. mieszkańców. Są to szkieletowe budynki modularne, o jednej lub dwóch kondygnacjach. Typowe b.b. zostały zrealizowane zaledwie w paru miejscowościach (Syców w woj. kaliskim, Goleniów w szczecińskim). Najbardziej rozpowszechnione są w Związku Radzieckim, gdzie opracowano wiele projektów dla bibl. różnych wielkości, np. w 1964 na 100 tys. t. i 120 miejsc w czytelniach. W NRD zaprojektowano w tym samym czasie typowe b.b. dla miast do 8, 15, 30, 40, 50 i 70 tys. mieszkańców. Cała seria obejmuje budynki parterowe, szkieletowe o module konstrukcyjnym 6x6 m.
2ob. też budownictwo biblioteczne, projektowanie budynku bibliotecznego.
J. Wierzbicki: Publiczne biblioteki w Szwecji. "Bibliotekarz" 1963 nr 8. W. Rzepka: Projekty typowych bibliotek dla miast: 5, 10 i 15 tys. mieszkańców. "Bibliotekarz" 1964 nr 7/8. J. Wierzbicki: Biblioteki typowe dla miast: 20 i 25 tys. mieszkańców. Tamże. J. Wierzbicki: Typowy projekt biblioteki na 100 000 tomów i 120 miejsc w czytelniach. Tamże 1965 nr 12. R. Raoul: The Library and Museum of the Performing Arts at Lincoln Center. New York 1966. - J. Wierzbicki: Seria bibliotek typowych NRD. "Bibliotekarz" 1966 nr 1. J. Wierzbicki: Miejska biblioteka naukowa w Mannheim. Tamże 1966 nr 9. J. Wierzbicki: Biblioteka Miejska we Włocławku. Tamże 1971 nr 1.
J. W.
budżet biblioteki, środki pieniężne przyznawane i wydatkowane na cele utrzymania bibl. i na jej rozwój w okresie jednego roku. W Polsce okres budżetowy pokrywa się zwykle z rokiem kalendarzowym. Odpowiedzialność za prawidłową gospodarkę b.b. ponosi dyrektor. Niektóre bibl. stanowiące samodzielne jednostki budżetowe (np. Bibl. Narodowa) uzyskują własne środki finansowe i w całości nimi gospodarują. Ich działalność finansowa obejmuje planowanie (preliminarz budżetowy), rachunkowość budżetową, dostarczającą danych liczbowych dla analizy i kontroli realizacji budżetu, wykonawstwo i sprawozdawczość. Całość spraw finansowo--majątkowych prowadzi główny księgowy. W bibl. niesamodzielnych b.b. jest częścią budżetu jednostek nadrzędnych. Budżet dzieli się na paragrafy i poz., jak osobowy i bezosobowy fundusz płac, fundusze
85
Bytom
na zakup środków rzeczowych trwałych i przedmiotów nietrwałych, na dostawy, roboty i usługi, na inwestycje. Przyznane na realizację planu budżetowego kredyty powinny być wydatkowane rytmicznie. Zob. też planowanie biblioteczne.
W. Parkasiewicz: Planowanie. W: Organizacja i administracja biblioteki. Warszawa 1964. B. Olejniczak: Organizacja i technika pracy administracyjnej. Tamże.
Z. D.
Bydgoszcz (m. woj., 314 tys. mieszk., 4 wyższe uczelnie). Największą bibl. jest *Miejska Bibl. Publiczna (1903), która posiada 679 tys. wol. Ogólno-kulturalne potrzeby mieszkańców zaspokajają 4 czytelnie specjalistyczne oraz 33 filie dla dorosłych i dzieci. Bibl. Oddziału *Centralnej Bibl. Rolniczej (jej zaczątkiem były zbiory XVIlI-wiecznej Bibl. Instytutu Rolnego, które w 1921 przeszły do Bibl. Państw. Instytutu Gospodarstwa Wiejskiego, a po II wojnie światowej znalazły się w terenowej sieci Centralnej Bibl. Rolniczej) liczy 50 tys. wol. i 5 tys. tyt. prenumerowanych bieżąco czasop. Oddział *Głównej Bibl. Lekarskiej obecnie obsługuje także utworzoną niedawno Akademię Medyczną. Bibl. Główna Wyższej Szkoły Pedagogicznej, zał. w 1969, ma ok. 121 tys. wol. Bibl. Główna Akademii Tech-niczno-Rolniczej powstała w 1974 z połączenia bibl. WSL (działającej od 1951) i bibl. Akademii Rolniczej (1969), ma 76 tys. wol. oraz 47 tys. norm i patentów, a bieżąco prenumeruje 1450 tyt. czasop. W 1974 utworzona Filia Wyższej Szkoły Muzycznej korzysta na razie z bogatego księgozbioru Filharmonii Pomorskiej. Wśród bibl. fachowych można wymienić:
bibl. Belmy, Elektry, Fotonu, Rometu, Zachemu i Kabelu. Od 1947 działa tu także Bibl. NOT. Potrzebom szkół, prócz sieci bibl. szkolnych służy Woj. Bibl. Pedagogiczna. Od 1967 działa tu również Bibl. Bydgoskiego Tow. Naukowego.
K. R.
Bytom (m., 193,8 tys. mieszk.). Charakter tutejszej *sieci bibliotecznej nadają *bibl. fachowe. Posiadają łącznie ok. 80 tys. wol. i obsługują pracowników kopalń węgla (np. "Bytom", "Dymitrow", "Miechowice", "Rozbark", "Szombierki") i hut (np. "Bobrek", "Zygmunt"). Potrzebom kopalń i hut służą również bibl. przy Dyrekcji Bytomskiego Zjednoczenia Przemysłu Węglowego, Centralnym Zarządzie Przemysłu Wyrobów Metalowych, Centralnym Biurze Konstrukcji Maszyn, Stacji Ratownictwa Górniczego, Przedsiębiorstwie Budowy Szybów, Instytucie Pracy oraz Bibl. NOT. Humanistyczny profil reprezentują bibl. związkowe w Jiczbie ok. 25 (250 tys. wol.) oraz Miejska Bibl. Publ. z 22 *filiami i księgozbiorem liczącym ok. 261 tys. wol. W B. jest także Bibl. Muzeum Górnośląskiego, zał. 1945 (częściowo ze zbiorów dawnej Bibl. Muzeum Śląskiego w Katowicach); gromadzi ona głównie silesiaca i wydawnictwa z zakresu nauk przyrodniczych oraz z archeologii, sztuki, etnografii. Nauczycielom służy Miejska Bibl. Pedagogiczna, szkołom sieć szkolna, obejmująca 72 bibl. Na terenie m. znajduje się także Bibl. Wojskowa oraz Bibl. dla Niewidomych, obsługująca całe woj. katowickie. Ma tu również swój oddział *Bibl. Śląska oraz *Bibl. Narodowa. K. R.
carrel zob. celka.
celka (separatka, carrel), niewielkie zamknięte i wydzielone pomieszczenie do pracy w bibl., zwykle *czytelni albo *magazynie bibliotecznym. C. może być wydzielona za pomocą ścianek, które w partii górnej są zazwyczaj przeszklone. Bywają także c. ograniczone ściankami wysokości tylko 1,5 m, wówczas tworz\ boksy, które można swobodnie ustawiać. C. wyposażona w stół z półką lub szafką umożliwia przechowywanie potrzebnych materiałów przez dłuższy czas. C. występują przeważnie w bibl. uniwersyteckich.
Zob. też pracownia, udostępnianie zbiorów bibliotecznych. J. W.
cena książki, suma pieniędzy, którą powinien wpłacić za książkę jej nabywca. Rozróżnia się kilka rodzajów c.k.; c. detaliczna, czyli katalogowa, to cena ustalona dla nabywcy niehurtowego. Stałe c. katalogowe zaczęto podawać w katalogach dopiero w XVIII w. Obok c. katalogowej istnieje c. hurtowa, po której odliczając rabat hurtowo-de-taliczny, wydawca sprzedaje książki dla sieci księgarskiej. Od XVII w. występuje również c. subskry p-cyjna określana przez wydawcę przed przystąpieniem do publikacji dzieła i pobierana przy podpisaniu *subskrypcji. C. antykwaryczna to c.k. wyczerpanych, używanych, sprzedawanych najczęściej w antykwariatach. C. antykwaryczną ustala się w zależności od popytu i podaży, rzadkości występowania na rynku księgarskim i stanu zachowania oferowanych egz. C.k. współczesnych ustalane są przez wydawców (nakładców) z uwzględnieniem kosztów produkcji (papier, usługi poligraficzne, honoraria autorskie, koszty administracyjno-handlowe) i przewidywanego zysku. W Polsce podstawę do ustalenia c.k. stanowi Uchwała Rady Min. nr 236 w sprawie ustalania cen detalicznych na publikacje nieperiodyczne z 12X1973 ("Mon. Poi." 1973 nr 267 poz. 267), uzupełniona Uchwalą Rady Min. nr 297 z 23 XII 1973. Uchwala podaje stawki ramowe za 1 arkusz wydawniczy. W niektórych przypadkach (albumy) c.k. ustala wydawca na podstawie kosztów produkcji. C.k. nie zawsze określa jej istotną wartość, co np. w praktyce bibliotecznej występuje jaskrawo przy szczegółowej ewidencji materiałów nabytych przez bibl. Przy kupnie (*gromadzenie zbiorów) jako wartość książki przyjmuje się cenę, tj. rzeczywisty koszt zakupu, w przypadku materiałów otrzymanych inną drogą (w darze, z wymiany) przyjmuje
86
się tzw. bieżącą wartość szacunkową, ustalaną na podstawie opracowanych komisyjnie wytycznych. Przykładowe wytyczne w sprawie wyceny zawiera Załącznik do Instrukcji Min. Kultury i Sztuki z 15 VIII 1970 podający zwane potocznie w bibliotekarstwie c. szacunkowe.
S. Malawski: Obrót księgarski. Warszawa 1960. S. Poieć: Organizacja i technika księgarstwa. Warszawa 1962.
E. K.
centralizacja (decentralizacja) pracy bibliotecznej:
1. System organizacji bibl. w ramach nadrzędnej jednostki organizacyjnej wiążący się z problematyką zarządzania tymi bibl. Np. w wielkomiejskich bibl powszechnych, organizacyjnie scentralizowanych, filie biblioteczne są komórkami bibl. głównej, podporządkowanymi jej organizacyjnie. Podobnie w scentralizowanych bibl. szkół wyższych, w których bibl. zakładowe są jednostkami zarządzanymi przez bibl. główną. Przy organizacji zdecentralizowanej bibl. wyżej wspomniane tworzą niezależne od siebie jednostki. Między pełną centralizacją i pełną decentralizacją bibl. jednej instytucji istnieje wiele form pośrednich. Jedną z nich jest np. decentralizacja koordynowana (decentralizm koordynowany), w której bibl. główna pełni rolę koordynacyjną w stosunku do innych bibl. tej samej jednostki organizacyjnej. 2. W znaczeniu funkcjonalnym c.p.b. oznacza skupienie typowych czynności bibliotecznych w bibl. rozporządzających wykwalifikowaną kadrą, odpowiednimi pomieszczeniami, wyposażonych w nowoczesną aparaturę, z myślą, aby wyniki takiej pracy służyły mniejszej czy większej liczbie bibl., niezależnie od ich przynależności organizacyjnej. C.p.b. może odnosić się zatem zarówno do *sieci bibliotecznej w ramach jednej instytucji, jak i do wszystkich lub niektórych typów bibl. o różnej przynależności (np. resortowej) oraz obejmować bibl. jednej miejscowości, regionu lub całego kraju. C.p.b. stała się nawet punktem wyjścia dla współpracy międzynar. W ramach tzw. podziału pracy w katalogowaniu (shared cataloging) nabytków zagranicznych w Bibl. Kongresu w Waszyngtonie niektóre kraje na podstawie zawartej umowy dostarczają tej bibl. najważniejsze poz. z bieżącej produkcji wydawniczej wraz z ich katalogowymi opisami, które Bibl. Kongresu wykorzystuje do opracowania centralnie drukowanych *kart katalogowych. C.p.b. może dotyczyć takich czynności, jak techniczna strona *groma-dzenia zbiorów (sporządzanie dla współpracujących bibl. zbiorowych zamówień na wydawnictwa zwarte, na prenumeratę czasop., prowadzenie międzybibliotecznej wymiany wydawnictw, zbiorcza akcesja), katalogowanie alfabetyczne i rzeczowe (należy tu też centralny druk kart katalogowych), przygotowanie nabytków do włączenia do zbiorów, oprawa i konserwacja, mikrofilmowanie i powielanie materiałów bibliotecznych, wypożyczanie, działalność informacyjna (m. in. centralne katalogi), szkolenie i podnoszenie kwalifikacji personelu bibliotecznego itp. Silnym bodźcem dla c.p.b. stało się zastosowanie w pracach bibliotecznych elektronicznych maszyn cyfrowych (komputerów) do przetwarzania danych, ważnym uzasadnieniem dla ich użycia jest bowiem masowość powtarzalnych procesów. C.p.b. umożliwia bardziej ekonomiczną gospodarkę środkami
87
Centralna Biblioteka Statystyczna
stojącymi do dyspozycji bibl., jej wynikiem mogą być oszczędności czasu, sił roboczych i kosztów pracy oraz usprawnienie usług. Przeciwieństwem c.p.b. jest ich decentralizacja, tj. przekazanie prac różnym komórkom organizacyjnym bibl. lub różnym bibl., gdy pracownia centralna nie może podołać zadaniom i powstają przestoje lub gdy specyfika pracy wymaga specjalistów, którymi centrala nie dysponuje, np. przy katalogowaniu rzeczowym lub opracowaniu *zbiorów specjalnych.
A. Romańska: Sieć biblioteczna uniwersytetu w świetle doświadczeń Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie. "Przegląd Biblioteczny" 1965 z. 2. P. Hiatt: Cooperatiye processing centers for public libraries. "Library Trends" 1967 nr 1. International implications of the shared cataloging program. "Libri" 1967 nr 4. G. G. Firsow: Centralizowannaja kata-logizacija w SSSR. Uczebno-metodiczeskoje posobie. Leningrad 1968. R. Przelaskowski: Zagadnienia teoretyczne organizacji bibliotek. Studia i szkice. Warszawa 1972.
Z. D.
Centralna Biblioteka dla Niewidomych zob. biblioteki dla niewidomych.
Centralna Biblioteka Rolnicza w Warszawie, powołana Uchwałą Rady Ministrów nr 912 z 12 XI 1955, jest kontynuatorką pierwszej w Polsce naukowej bibl. rolniczej, utworzonej w 1. 1816-20 w ramach Instytutu Agronomicznego w Marymoncie, której zbiory (Marymont, Puławy) ulegały wielokrotnie poważnym zniszczeniom w czasie powstań listopadowego i styczniowego i dwóch wojen światowych. Ostatnia z nich spowodowała szczególne straty, znaczna bowiem część księgozbioru została wywieziona w głąb Niemiec i zaginęła. C.B.R., od chwili powołania kierowana przez Tadeusza Żeligowskiego, posiada dwa oddziały w Puławach i Bydgoszczy, współdziała z terenową siecią bibl. publ., zwłaszcza gromadzkich, w zakresie doboru zbiorów bibliotecznych o tematyce przydatnej dla praktyki rolniczej. Księgozbiór centrali i oddziałów liczył w 1974 347,9 tys. wol., z czego na centralę przypadało ok. 38,6 tys. wol. zawierających 80,3 tys. druków zwartych. C.B.R. gromadzi cały dorobek piśmiennictwa z zakresu nauk rolniczych w kraju i wydawnictwa zagraniczne w wyborze. Kieruje całokształtem polityki gromadzenia literatury rolniczej, a przede wszystkim koordynuje import książek i czasop. dla bibl. rolniczych instytutów naukowo-badawczych i in. zakładów. Rozwija współpracę i prowadzi wymianę z 521 instytucjami i bibl. rolniczymi w 70 krajach świata. Od 1962 pełni ponadto funkcję resortowego ośrodka informacji naukowej, technicznej i ekonomicznej w rolnictwie, prowadzi działalność informacyjną, kieruje rozwojem sieci ośrodków inte, opracowuje wytyczne działania sieci, prowadzi doszkalanie ich pracowników. Współpracuje w zakresie bibliotekarstwa i informacji w ramach Międzynar. Ośrodka Informacji Krajów Członków RWPG. Prowadzi działalność dokumentacyjną ok. 1 tys. tyt. czasop., opracowuje centralną kartotekę (ok. 800 tys. kart dokumentacyjnych) i zestawienia dokumentacyjne oraz wykonuje usługi "fotorepro" zgodnie z zamówieniami odbiorców. Frekwencja w 1974: zarejestrowanych czytelników 5,5 tys., udostępnionych zbiorów 71,4 tys. wol. Wśród własnych wydawnictw C.B.R. podstawowe poz. stanowią: kwart. "Wykaz Nabytków Zagranicznych Bibliotek Naukowych
Resortu Rolnictwa", mieś. "Przegląd Bibliograficzny Zawartości Czasopism Rolniczych i Bibliotecznych" (zagranicznych), dwutyg. "Ekspres-Informacja", seryjne wydawnictwo przeglądowe światowej literatury Opracowania Problemowe, wydawnictwo ciągłe obejmujące materiały szkoleniowe dla służb informacyjnych "Informacja Rolnicza" oraz ulotki informacyjne dla ogółu kadry inż.-technicznej i producentów.
W. Pawlikowski: Informacja naukowa, techniczna i ekonomiczna w rolnictwie. Warszawa 1966. [Sprawozdania z corocznej działalności C. B. R.]. "Informacja Rolnicza" 1964 i nast.
Winc. Paw.
Centralna Biblioteka Statystyczna w Warszawie (poprzednia nazwa: do 1970 Bibl. Głównego Urzędu Statystycznego) powstała w 1918, wraz z Głównym Urzędem Statystycznym, z niewielkich zbiorów Warszawskiego Komitetu Statystycznego i Lwowskiego Wydziału Krajowego. Opiekunem zbiorów i jednym z jej organizatorów był Ludwik Krzywicki. W 1939 C.B.S. poniosła straty, nie odzyskując dzieł wypożyczonych oraz z powodu zniszczenia części czasop. W okresie 1939/40 Niemcy przewieźli zbiory do Krakowa, gdzie zorganizowali Urząd Statystyczny Generalnej Guberni, i zlokalizowali je w Collegium Novum UJ, a następnie w czasie wycofywania się wywieźli wybraną ich część do Niemiec. C.B.S. już ich nie odzyskała. W 1945 pozostała część zbiorów, zachowana dzięki ofiarności i poświęceniu pracowników, wróciła do Warszawy. C.B.S. jest bibl. naukową o charakterze publ. Oprócz działów typowych dla struktury organizacyjnej innych dużych bibl. (Gromadzenia Zbiorów, Opracowania, Czasopism, Udostępniania i Konserwacji) posiada w Dziale Informacyjno-Bibliograficznym Informatorium Statystyczne. Sprawuje też pieczę nad krajową siecią bibl. i informatoriów statystycznych terenowych organów statystyki państw. W PRL do 1966 dyrektorem C.B.S. był przedwojenny kierownik Irena Morsztynkiewicz, od 1968 funkcję tę sprawował Zdzisław Kułakowski, od 1973 dyrektorem jest Andrzej Jopkiewicz. W 1974 zbiory wynosiły ok. 300 tys. wol. Corocznie wpływa 8 tys. wol., przy tym ok. 60% to wydawnictwa zagraniczne. Znaczną poz. w księgozbiorze stanowią czasop.: 1,3 tys. tyt., w tym ok. 700 zagranicznych. C.B.S. jest największą bibl. statystyczną i jedną z największych bibl. ekonomicznych w Polsce. Gromadzi światowe piśmiennictwo, przede wszystkim z zakresu nauk społeczno-ekonomicznych ze szczególnym uwzględnieniem statystyki i demografii oraz mechanizacji przetwarzania danych, w mniejszym wyborze z zakresu ekonomii, prawa, socjologii, filozofii, poligrafii, historii, polityki. W wydzielonym pięciotysięcznym zbiorze cymeliów C.B.S. posiada rzadko spotykane, a jednocześnie wartościowe i ważne poz., m. in. dzieła Długosza, Kromera, Haura i in. dawnych autorów. C.B.S. ma znaczną wymianę wydawnictw, zwłaszcza z zagranicą. Utrzymuje kontakty wymienne z 470 instytucjami, w tym z 300 instytucjami w 100 krajach świata. Otrzymywane publikacje mają dużą wartość użytkową, zwłaszcza kompleksowe opracowania organizacji międzynar., takich jak ONZ i jej organizacje wyspecjalizowane (np. UNESCO) oraz RWPG, EWG i in. C.B.S. przestawia się stopniowo na coraz szerszą działalność
Centralna Biblioteka Wojskowa
88
informacyjną, polegającą na sukcesywnym wprowadzaniu nowych form informacji, opartej zwłaszcza na fachowej literaturze zagranicznej. Cenniejsze zbiory C.B.S. udostępnia pod postacią mikrofilmów. Dla wygody czytelników zorganizowano Gabinet Roczników Statystycznych Świata, w którym udostępnia się wszystkie bieżące publikacje zagraniczne. Wypożyczenia sięgają 80 tys. wol. Rejestruje się rocznie 11 tys. osób korzystających z nowocześnie urządzonej czytelni (z wolnym dostępem do półek). C.B.S. prowadzi szeroką działalność wydawniczą. W ostatnich latach opracowano i opublikowano dwie fundamentalne bibliogr. z zakresu statystyki: Bibliografia wydawnictw Głównego Urzędu Statystycznego 1918-1968 i Bibliografia polskiego piśmiennictwa statystycznego 1944-1969. Wydawane są periodyki: "Biuletyn Nabytków" (dwumies.), "Serwis Bibliograficzny Wybranych Artykułów z Czasopism Polskich" (mieś.), "Przegląd Czasopism Zagranicznych" (streszczenia, kwart.), seria bibliogr. tematycznych, w której ukazały się m. in. zesz. Analiza statystyczna, Bank danych, Ochrona środowiska człowieka, Przepływy między gałęziowe.
I. Morsztynkiewicz: Biblioteka Głównego Urzędu Statystycznego. "Wiadomości Statystyczne" 1964 nr 3. Z. Kułaków s k i: System informacyjny Centralnej Biblioteki Statystycznej. "Statystyk Terenowy" 1972 nr 6.
Z. Kuł.
Centralna Biblioteka Wojskowa, powstała w 1917 z zasobów bibl. Komisji Wojskowej Tymczasowej Rady Stanu. W 1918 przejęta została przez Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy. W czerwcu 1919 otrzymała nazwę Centralnej Bibl. Wojskowej. W 1927 została podporządkowana Szefowi Sztabu Generalnego. Organizatorem i pierwszym dyrektorem C.B.W. był Marian Łodyński, szczególnie zasłużony dla jej rozwoju, od 1933 do wybuchu wojny dyrektorem był Jan Niezgoda. Do 1936 C.B.W. kierowała siecią bibl. wojskowych w Polsce. W 1938 ogólny stan zbiorów C.B.W. wynosił: druków zwartych i czasop. 353,9 tys. wol., rpsów ok. 4,1 tys. jedn., map 3,2 tys., atlasów 300, sztychów 11,5 tys., fotografii 8,4 tys., druków ulotnych i afiszów 22,4 tys., wycinków prasowych 78,9 tys. Wartość zbiorów podnosiły cenne depozyty: Poi. Archiwum Wojenne, zbiory Bibl. Raperswilskiej, rpsy Bibl. Batignolskiej i Archiwum Weteranów Powstania Styczniowego. We wrześniu 1939 w czasie nalotów niem. spłonęły niemal całkowicie zbiory C.B.W. Ocalono ok. 8 tys. wol., z których część uległa zniszczeniu po powstaniu w 1944, resztę wywieźli okupanci do Heeresarchiv-Zweigstelle Dan-zig w Oliwie. W 1945 C.B.W. została restytuowana jako centralna książnica Wojska Polskiego. Kierował nią doświadczony bibliotekarz wojskowy Tadeusz Makowski. W 1947 C.B.W. przystąpiła do pracy nad odbudową bibliotekarstwa wojskowego w kraju. Wydano Instrukcję o prowadzeniu bibliotek wojskowych, szereg przepisów, druków i materiałów dla bibl. wojskowych. Wcielona w 1951 w skład Domu WP pod kierownictwem Stefana Rosołowskiego pełni obok funkcji bibl. naukowej także kulturalno--oświatową. Do dawnej rangi i nazwy wraca C.B.W. w 1957. Dyrektorem w 1. 1957-60 był Tadeusz Kędzierski, 1960-72 Józef Sulimowicz, następnie Lucjan Jaworski, a obecnie funkcję tę sprawuje
Stanisław Korman. Od 1961 C.B.W. otrzymuje egz. obowiązkowy wszystkich jawnych druków wojskowych wydawanych przez jednostki wojskowe i Wydawnictwo MON. Od 1973 przyjęła obowiązek organizowania dokształcania bibliotekarzy bibl. oświatowych WP. C.B.W. jest główną książnicą WP podległą bezpośrednio Głównemu Zarządowi Politycznemu WP. Obejmuje działy: Gromadzenia i Uzupełniania Zbiorów; Opracowania Druków Zwartych Nowych i Katalogów; Czasopism i Druków Ciągłych; Zakład Zbiorów Specjalnych; Magazynów Bibliotecznych; Udostępniania Zbiorów; Pracownię Bibliograficzno-Informacyjną; Pracownię Naukowo-Badawczą i Metodyczno-Instruktorską; Sekcję Administracji Ogólnej i Obsługi Technicznej. Ogólny stan zbiorów C.B.W. na początku 1975 wynosił 295,8 tys. opracowanych jedn., w tym 161,4 tys. wol. druków zwartych, 94 tys. wol. czasop. i wydawnictw zbiorowych, 9,5 tys. jedn. kartografii, 594 jedn. rpsów, 3,4 tys. wol. starych druków, 13,6 tys. jedn. dokumentów życia społecznego, 428 nagrań dźwiękowych, 2,1 tys. jedn. grafiki, 9,5 tys. fotografii, 809 mikrofilmów. Roczne przybytki sięgają 15-18 tys. jedn. gromadzonych zgodnie z profilem zbiorów, w którym mieszczą się: literatura poi. i obca (dawna i współczesna) z zakresu nauki wojskowej i wychowania wojskowego; całokształt produkcji wydawniczej o tematyce wojskowej opublikowanej na terenie państwa poi. i wydawnictw dotyczących wojska poi. wydanych poza granicami kraju; inne materiały i publikacje zawierające informacje przydatne dla rozwoju poi. myśli wojskowej, doskonalenia sił zbrojnych, wychowania i szkolenia żołnierzy oraz dla badań nad historią wojska i wojen. Prócz militariów kompletuje publikacje i in. materiały związane z obronnością kraju oraz potrzebami szkolenia i wychowania w WP, piśmiennictwo, z zakresu historii, filozofii, polityki, ekonomii, prawa, pedagogiki, socjologii, geografii, techniki oraz literaturę piękną dotyczącą wojska lub wydaną przez instytucje wojskowe. Szczególnie cenne w zbiorach C.B.W. są fragmenty dawnych wojskowych księgozbiorów poi. (Szkoły Rycerskiej, gen. J. H. Dąbrowskiego, Korpusu Kadetów w Kaliszu, Szkoły Elementarnej Artylerii i Inżynierów, Kwatermistrzostwa Generalnego Wojska...). Wśród wydawnictw periodycznych najbogatsze są zbiory czasop. wojskowych poi. i obcych, m. in. czasop. konspiracyjnych i frontowych z okresu II wojny światowej. Obecnie C.B.W. prenumeruje 264 tyt. czasop. poi. oraz 510 obcych. Zbiory kartograficzne należą do największych w kraju. Wśród grafiki o tematyce wojskowo--historycznej i munduroznawczej znajduje się kolekcja ekslibrisów bibl. wojskowych i osób prywatnych. C.B.W. jako otwarta bibl. naukowa dostępna jest dla każdego obywatela kraju. Zbiory udostępnia się drogą wypożyczeń lub w czytelni (52 miejsca): działa także Wypożyczalnia Międzybiblioteczna. C.B.W. posiada katalog główny (alfabetyczny i rzeczowy oparty o UKD) oraz katalogi specjalne, dotyczące poszczególnych rodzajów zbiorów (m. in. katalog czasop. i wydawnictw zbiorowych, katalog grafiki, kartografii, mikrofilmów). Ponadto C.B.W. przy współpracy innych bibl. wojskowych prowadzi od 1965 centralny katalog czasop. wojskowych. Powstały w 1971 Oddział Naukowo-Badawczy
89
charakterystyka wyszukiwawcza dokumentu
i Instrukcyjno-Metodyczny zajęły się badaniami nad czytelnictwem w wojsku oraz działalnością instruktorską w bibl. wojskowych. Własna powielarnia i pracownia mikrofilmowa wykonują przede wszystkim prace dla potrzeb C.B.W., świadczą również bezpośrednie usługi na rzecz czytelnika. C.B.W. wydaje dwa kwart.: "Polską Bibliografię Wojskową" (w 1. 1921-39 zat: "Komunikat Bibliograficzny", lukę wojenną uzupełniono w 1974) oraz od 1956 "Biuletyn Nabytków". Poza periodykami wydała m. in.: Bibliografię polskich bibliografii wojskowych, Centralny katalog czasopism wojskowych, Kartki z dziejów polskich bibliotek wojskowych, Polskie biblioteki wojskowe 1767-1967, Książka w życiu żołnierzy Ludowego Wojska Polskiego oraz szereg tematycznych opracowań bibliograficznych o charakterze zalecającym, m. in.: Nauka a obrona narodowa, Ludowe Wojsko Polskie 1943-1969, Armia Radziecka 1918-1968, Wojna obronna Polski w 1939 (dwa wyd.).
S. Rosołowski: Centralna Biblioteka Wojskowa w Warszawie w latach 1945-1964. Podstawy organizacyjne. "Roczniki Biblioteczne" 1965. - Polskie Biblioteki Wojskowe 1767-1967. Materiały z Sesji Naukowej odbytej w dniach 9-11 X 1967 r. Warszawa 1969. - J. Sulimowicz: La Bibliothegue Centrale Mili-taire Mer et aujourd'hui. "Revue Internationale Histoire Militaire" 1969 nr 28. Centralna Biblioteka Wojskowa. Informator. Oprać. E. Czemarmazowicz i in. Warszawa 1970.
A. J.
centralne drukowanie kart katalogowych zob. katalogowanie centralne.
Centralny Instytut Informacji Naukowo-Technicznej i Ekonomicznej zob. Instytut Informacji Naukowej Technicznej i Ekonomicznej.
Centrum Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej (CINTE), instytucja centralna inicjująca i koordynująca rozwój informacji naukowej, technicznej i ekonomicznej w Polsce, utworzona na mocy Uchwały Rady Ministrów nr 35 z 12 II 1971 z siedzibą w Warszawie. Podstawowym zadaniem CINTE jest *programowanie, planowanie, koordynowanie i nadzorowanie rozwoju i działalności ogólnokrajowego *systemu informacji naukowej, technicznej i ekonomicznej, w szczególności: programowanie i koordynowanie przedsięwzięć mających na celu planowe wprowadzenie i rozwój ogólnokrajowego systemu informacji; opracowywanie długofalowych programów i planów rozwoju działalności informacyjnej w kraju; inicjowanie i prowadzenie działalności informacyjnej dla centralnych organów zarządzania; prowadzenie działalności wydawniczej w dziedzinie informacji naukowej, technicznej i ekonomicznej; koordynacja w zakresie dokształcania i doskonalenia pracowników i użytkowników informacji; ustalanie obowiązujących w ogólnokrajowym systemie informacji ujednoliconych *nośników informacji i *języków informacyjno-wyszukiwawczych; prowadzenie importu dokumentów trudno dostępnych, niezbędnych dla *działalności informacyjnej instytucji gospodarczych; organizowanie opracowania *opisów dokumentacyjnych z wielu dziedzin życia gospodarczego i naukowego i publikowanie kart dokumentacyjnych. CINTE reprezentuje poi. służbę informacji naukowej, technicznej i ekonomicznej za granicą; współpracuje z odpowiednimi insty-
tucjami krajowymi i zagranicznymi oraz organizacjami prowadzącymi działalność informacyjną, m. in. z Międzynar. Centrum Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej RWPG. CINTE podporządkowany jest *Instytut Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej, nad którego działalnością sprawuje nadzór. Przy CINTE działa Rada Naukowo-Programowa stanowiąca jego organ doradczy i opiniodawczy w sprawach mających istotne znaczenie dla rozwoju informacji naukowej, technicznej i ekonomicznej. Wewnętrzna organizacja CINTE obejmuje następujące podstawowe komórki: a) Zespół programowania i planowania działalności informacyjnej; b) Zespół organizacji i koordynacji sieci inte; c) Zespół metodyki, mechanizacji i automatyzacji procesów informacyjnych; d) Zespół współpracy z zagranicą; e) Dział ogólny; f) Dział administracyjno-finansowy. Ponadto w ramach CINTE działają: Ośrodek Informacji Centralnej, Zakład Informacji i Wydawnictw, Zakład Współpracy z Zagranicą w zakresie Piśmiennictwa Naukowego. CINTE sprawuje również opiekę nad "Ośrodkiem Francuskim Dokumentacji Naukowo-Technicznej.
E. Szubert: Nowa organizacja służby informacji w Polsce. "Aktualne Problemy Informacji i Dokumentacji" 1971 nr 2. Zakres działalności Centrum Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej oraz Instytutu Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej. Warszawa 1972.
M. i K. L.
cenzus, spis wszystkich znanych egz. określonego dzieła wraz z podaniem zbiorów, w których się znajdują. Np. E. Lazare: Die Gutenberg-Bibel, ein Zensus. "Das Antiquariat" 1951. Termin rzadko używany. J. P.
charakterystyka wyszukiwawcza dokumentu, zbiór elementów zapisanych w przyjętym dla danego *systemu informacyjno-wyszukiwawczego *języku informacyjno-wyszukiwawczym, identyfikujących dokument oraz charakteryzujących jego zawartość treściową. Ch.w.d. składa się z części merytorycznej, omawiającej jego zawartość treściową, sposób jej ujęcia (np. dedukcyjny, opisowy, tabelaryczny itp.), poziom (naukowy, popularny itp.), język itd. oraz z części formalno--wydawniczej określającej odpowiednie cechy dokumentu (autor, tytuł, wydawca, rok, miejsce wyd., objętość itp.). Ch.w.d. powinna być dostateczna dla wszechstronnego scharakteryzowania jego zawartości oraz zidentyfikowania. W szczególności odnosi się to do ilości *deskryptorów, *słów kluczowych itp. uzależnionej wyłącznie od zawartości treściowej dokumentu oraz założonej głębokości indeksowania. Zadaniem ch.w.d. jest umożliwienie dotarcia do dokumentu, jeżeli tylko dokument ten zawiera któraś z cech objętych zapytaniem informacyjnym bez względu na sposób jego sformułowania. Dokładność i wszechstronność ch.w.d. powinna w przyszłości umożliwić automatyczną analizę i syntezę dokumentów, musi więc być wykonywana z uwzględnieniem różnych, możliwie wszystkich, punktów widzenia przez pracowników posiadających dobrą znajomość dziedziny, o której mówi dokument oraz dziedzin z nią związanych.
A. I. Michajlow, A. I. Czerny, R. S. Gilarewski: Podstawy informacji naukowej. Warszawa 1968.
M. i K. L.
charakteryzowanie dokumentu
charakteryzowanie dokumentu zob. klasyfikowanie.
Chorzów (m., 155 tys. mieszk.). Górniczo-przemy-słowy charakter m. znajduje odbicie w grupie rozwijających się *bibl. fachowych przy kopalniach ("Barbara-Chorzów", "Kopalnia Polska" rejon "Prezydent"), hutach ("Batory", "Kościuszko") oraz w instytucjach związanych z miejscowym przemysłem (Zakłady Koksownicze "Hajduki", Chorzowska Wytwórnia Konstrukcji Stalowych "Kon-stal", Zakłady Azotowe im. Pawła Findera, Biuro Projektów Kopalnictwa Surowców Chemicznych "Biprokop", Instytut Ekonomiki i Organizacji Przemysłu) i in. Planetarium i Obserwatorium Astronomiczne posiada interesujący księgozbiór, powstały ze zbiorów profesorów Tadeusza Banachiewicza i Kordylewskiego. Muzeum Ch. dysponuje zbiorem, zapoczątkowanym w 1905, liczącym obecnie ponad 16 tys. wol. Wszechstronną lekturą obsługują pracowników przemysłu bibl. przy zakładach pracy i w przyzakładowych domach kultury (7 największych bibl. związkowych obejmuje ok. 80 tys. wol.). Potrzeby czytelnicze ogółu mieszk. zaspokaja Miejska Bibl. Publ. z księgozbiorem liczącym 198 tys. wol. i siecią 17 filii (w tym 2 w szpitalach). *Bibl. szkolne działają w 39 szkołach, rozporządzając zasobem obejmującym ok. 300 tys. wol. Ch. posiada także Pedagogiczną Bibl. Miejską. K. R.
chronogram zob. datowanie. chronostych zob. datowanie.
Cieszyn (m., 30,6 tys. mieszk., filia Uniw. Śląskiego). M. o sięgających pocz. XIX w. tradycjach drukarskich i wydawniczych posiada zabytkową bibl., zapoczątkowaną w 1802 lub 1806, dzięki przekazaniu do użytku publ. przez Leopolda J. Szersznika własnego księgozbioru (ok. 18 tys. wol. i zbiory specjalne). Były one podstawą Bibl. i Muzeum im. Leopolda J. Szersznika, do których weszły później inne kolekcje, jak Bibl. Czytelń Ludowych (gromadzona od 1861), księgozbiór Józefa I. Kraszewskiego (ok. 8 tys. wol.), Bibl. Tow. Ludoznawczego (i zbiory po Tadeuszu Regerze). Ogół mieszk. korzysta z Miejskiej Bibl. Publ. i jej dwóch filii, jednej czytelni i sześciu punktów bibl. (ok. 73,6 tys. wol.). Oprócz wymienionych bibl. w C. znajduje się również Miejska Bibl. Pedagogiczna oraz Bibl. Filii Uniw. Śląskiego. K. R.
cimelia (rara), cenne i rzadkie obiekty biblioteczne, mające wartość muzealną, zazwyczaj wydzielane z ogólnych zasobów ze względu na konieczność specjalnej ich ochrony, udostępniane na szczególnych warunkach (często w postaci fotokopii lub mikrofilmu). Do c. należą rpsy i inkunabuły, pierwsze edycje dzieł klasyków, wytwory sławnych oficyn drukarskich, zabytki sztuki introligatorskiej i edytorskiej, zbiory o sławnej proweniencji (np. egz. pochodzące z księgozbiorów królewskich, magnackich, znakomitych pisarzy lub naukowców) i wszelkie unikaty.
P. Breillat: Les reserres precieuses dans les bibliotheąues. Paris 1965.
J.C.
90
CINTE zob. Centrum Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej.
CIUS zob. Międzynarodowa Rada Unii Naukowych. CLIP zob. języki formalne. COBOL zob. języki formalne.
CODEN, system pięcioliterowego kodu stosowany w zasadzie dla skracania tyt. czasop. Cztery pierwsze znaki oznaczają skrót tyt. wydawnictwa, piąty określa serię skrótów, do której zaliczony został skrócony tyt. Celem systemu jest krótkie, szybkie, dokładne i jednoznaczne określenie wydawnictwa, z którego pochodzi informacja. W szczególności ma ono umożliwiać zwięzły zapis informacji w *pamięciach maszyn cyfrowych. System CODEN został opracowany i opublikowany w 1953 przez Charlesa Bishopa, obecnie obejmuje ok. 100 tys. skrótów tytułów. Wydawany jest w Filadelfii corocznie pt. "CODEN for periodical titles: Periodical titles by CODEN", w formie taśm magnetycznych i *kart wielokolumnowych. Skróty tyt. włączane są do wykazu na życzenie zainteresowanych, przy czym może to być dokonywane telefonicznie, za pomocą dalekopisu, korespondencji itp. Zgłoszenie tyt. do uwzględnienia w CODEN pociąga za sobą minimalną opłatę manipulacyjną. Przy niewielkiej liczbie tyt. zgłoszonych skrót otrzymuje się bezzwłocznie. Oprócz skrótów czasop. CODEN obejmuje obecnie wydawnictwa ciągłe nieregularne, niektóre typy publikacji zwartych (w szczególności wydawnictwa z sympozjów tzw. "proceedings", dzieła zbiorowe, patenty, książki itp.). W przypadku zmiany tyt. wydawnictwa nadane zostaje mu również nowe CODEN. Pierwsza litera naczelnego wyrazu tyt. przyjęta zostaje jako pierwsza litera CODEN, następnymi jego składnikami są w zasadzie pierwsze litery dalszych ważniejszych wyrazów skróconego tyt. Skrót tyt. musi być zawsze czteroliterowy, jeżeli więc tyt. wydawnictwa składa się z mniej niż czterech wyrazów, podaje się kolejne litery wyrazu bądź wyrazów tyt. z pominięciem rodzajników, spójników, przysłówków. Obowiązuje reguła mnemotechniczna, jeśli jest to tylko możliwe. Tyt. koduje się według brzmienia oryginalnego lub transliteracji, przy czym jęz. kodowanego tyt. oznacza jednocześnie jęz. podstawowy wydawnictwa. Jeżeli wydawnictwo jest wielojęzyczne, uwzględnia się tyt. w jęz. kraju, w którym ukazała się publikacja, zaopatrując tytuły innojęzyczne w odpowiednie odsyłacze. Przy tyt. publikowanych równolegle w dwóch lub więcej wersjach językowych, każdej z tych wersji daje się odpowiadające im osobne CODEN. W przypadku wielu tyt. wydawanych przez jedną instytucję (np. uniw.) podaje sieje w układzie przemiennym: wg instytucji i wg właściwego tyt., jednak bez zmiany CODEN. Przykłady: Tyt. CODEN
Journal of the American Chemical So-ciety JACS-A
United States Naval Medical Bulletin (US=X) XNMB-A
Czasop. z tyt. w wersji oryginalnej i obcojęzycznej:
91
czas dostępu
Kishocho Kenkyu Jiho KKJI-A
Journal of Meteorological Research (To-kyo) (wydawnictwo nie ma wersji inno-języcznej) KKJI-A
Czasopismo w dwóch odrębnych wersjach językowych:
Elektrićestvo ELEK-A
Electric Technology (USSR; wersja ang.--języczna) ELTG-A
Czasop. o jednym tyt. w różnych układach:
University of California. Publications in Geography UCGE-A
California University. Publications in Geography UCGE-A
Publications in Geography. University of California UCGE-A
Rocznik CODEN zawiera: 1) opis systemu i sposób posługiwania się nim, 2) układ alfabetyczny CODEN tyt. czasop. z podaniem ich pełnych brzmień, 3) układ cyfrowo-alfabetyczny CODEN tyt. wydawnictw nieperiodycznych z podaniem ich brzmień pełnych, 4) układ alfabetyczny tyt. czasop. z podaniem ich CODEN, 5) układ alfabetyczny tyt. wydawnictw nieperiodycznych z podaniem ich CODEN, 6) układ alfabetyczny CODEN zdeaktualizowanych z podaniem aktualnych.
A. L. Ba tik: The CODEN-System. "I. Chem. Docum." 13(3): 1973.
M. i K. L.
collectanea, zbiór materiałów, zwłaszcza rękopiśmiennych (w oryginałach lub odpisach) czasem pomieszanych z drukowanymi, odnoszących się do określonego zagadnienia, wydarzenia historycznego lub okresu. J. C.
compositum, nazwa złożona z dwóch lub więcej wyrazów czasem połączonych łącznikiem, przyim-kiem lub spójnikiem; traktowana jest jako jeden wyraz w *szeregowaniu * opisów bibliograficznych i *opisów katalogowych. K. P.
cybernetyka, nauka o procesach sterowania zachodzących w urządzeniach technicznych, organizmach żywych i społecznościach. Sterowanie jest rozumiane w tym wypadku niezmiernie szeroko jako wszelkie celowe oddziaływanie na przebieg jakiegoś procesu, np. na rozwój organizmu żywego, na realizację planów produkcyjnych, na organizację ruchu drogowego itp. Przedmiotem rozważań teoretycznych c. są układy powiązane z otoczeniem odrębnymi wejściami receptorami, przez które układ odbiera wszelkiego rodzaju bodźce, i wyjściami efek-torami, przez które układ wywiera działanie na otoczenie, czyli reaguje na otoczenie. Takimi układami mogą być maszyny matematyczne, organizm ludzki, społeczeństwo, rodzina itp., a więc dowolne systemy rozumiane jako pewne całości lub zbiory elementów. Przynależność do danego systemu uwarunkowana jest przez związki (relacje) wzajemnej zależności pomiędzy elementami systemu. Ogół tych związków nazywany jest strukturą systemu. Ideą przewodnią c. jest przeprowadzanie analizy procesów sterowniczych na podstawie badań struktur (zbiorów relacji) i wykrywanie jednakowych związków dla róż-
nych z punktu widzenia fizycznego układów. Innymi słowy, zadaniem c. jest poszukiwanie tzw. praw strukturalnych, abstrahując od rodzaju całości lub zbioru elementów. Np. jednym z takich podstawowych związków jest "informacja. Hasło: "Bez informacji nie ma sterowania" najlepiej oddaje wagę tego pojęcia w rozważaniach cybernetycznych. Innym ważnym pojęciem stosowanym w c. jest sprzężenie zwrotne, określające pewien rodzaj sterowania, przy którym reakcje układu, a więc wyjściowe oddziaływania, wpływają, często za pośrednictwem innych układów, na bodźce wejściowe. Rozwój c, jako osobnej dyscypliny, datuje się od ogłoszenia w 1948 pracy Norberta Wienera (1894-1964): Cybernetics or control and communication in the animal and the machinę {Cybernetyka, czyli sterowanie i komunikacja w zwierzęciu i maszynie). Znaczenie jej polegało m. in. na wykazaniu możliwości wykorzystywania wiedzy dotyczącej procesów sterowniczych, zachodzących w maszynach i innych urządzeniach technicznych, do rozwiązywania problemów biologicznych, psychologicznych lub socjologicznych oraz, odwrotnie, na wskazaniu możliwości wykorzystywania wyników badań nauk biologicznych i humanistycznych do rozwiązywania problemów sterowania w układach konstruowanych przez człowieka. Z rozwojem c. związane są w szczególności niektóre kierunki badań. Należy do nich bionika nauka z pogranicza biologii i techniki, zajmująca się procesami sterowania w organizmach żywych, automatyka nauka zajmująca się teorią i praktyczną realizacją urządzeń sterujących procesami (głównie technologicznymi) bez udziału człowieka lub z ograniczonym jego udziałem, ekonome-tria nauka zajmująca się ustalaniem prawidłowości zachodzących w życiu gospodarczym przy wykorzystaniu do tego celu aparatu współczesnej statystyki matematycznej, oraz szereg nauk zajmujących się procesami szeroko pojętej komunikacji, do których zaliczyć można *informatykę i semio-tykę.
H. Greniewski: Elementy cybernetyki sposobem niematema-tycznym wyłożone. Warszawa 1958. N. Wiener: Cybernetyka a społeczeństwo. Warszawa 1961. O. Lange: Całość i rozwój w świetłe cybernetyki. Warszawa 1962. M. Mazur: Cybernetyczna teoria układów samodzielnych. Warszawa 1966. L. Tiepłow: O cybernetyce. Warszawa 1967. Informacja i cybernetyka. Red. A. Berg. Warszawa 1970.
B. S.
cytata wydawnicza, część *opisu bibliograficznego artykułu lub utworu literackiego zamieszczonego w "wydawnictwie zwartym, zbiorowym bądź czasop. podająca niektóre cechy bibliograficzne całości zawierającej opisywany utwór bibliograficzny. Elementami niezbędnymi c.w. dla utworu bibliograficznego w wydawnictwie zwartym są (po przyimku W:): nazwa autora wydawnictwa; tyt., oznaczenie kolejności wyd.; nr tomu, miejsce i rok wyd. oraz strony zajęte przez utwór; elementem uzupełniającym jest nazwa wydawcy. Elementami niezbędnymi c.w. dla artykułu w czasop. lub wydawnictwie zbiorowym są tyt. wydawnictwa, rok, za który je wydano, nr tomu i zesz. oraz strony zajęte przez artykuł; elementem uzupełniającym jest miejsce wyd.
J. P. czas dostępu zob. pamięć.
czasopisma bibliotekarskie
92
czasopisma bibliotekarskie, periodyk fachowe służące doskonaleniu zawodowemu bibliotekarzy oraz czasop. naukowe i informacyjne wydawane przez bibl. Pierwsze poi. cz.b. były wydawnictwami krótkotrwałymi: "Przegląd Biblioteczny. Czasopismo poświęcone bibliotekoznawstwu, bibliotekarstwu i bibliografii", wydawany przez Tow. Bibl. Publicznej w Warszawie pod red. Stefana Dembego (wyszły rocz. 1908-9 w 4 zesz.) oraz wyd. w 1919 "Bibliotekarz. Organ Sekcji Bibliotek Powszechnych Związku Bibliotekarzy Polskich. Miesięcznik poświęcony sprawom bibliotek powszechnych" pod red. Wandy Dąbrowskiej (ukazało się 6 nrów w 4 zesz.). Trwałymi publikacjami były dwa dalsze czasop. wyd. w okresie międzywojennym: kwart. * "Przegląd Biblioteczny. Wydawnictwo Związku Bibliotekarzy Polskich. Centralny organ naukowy polskiego bibliotekarstwa" (od 1927) oraz mieś. "Biuletyn Biblioteki Publicznej m. st. Warszawy" (R. 1:1929/30), od R. 6 pt. *"Bibliotekarz" z podtytułem (od 1938) "Czasopismo poświęcone sprawom bibliotek publicznych". Obydwa te czasop. jedyne w tym okresie ukazywały się do wojny 1939 jako organy ZBP i zostały wznowione w 1945 ("Bibliotekarz") oraz w 1946 ("Przegląd Biblioteczny"). Po wojnie nastąpił znaczny rozwój cz. b. zarówno pod względem ilościowym, jak też zróżnicowania poziomu i kręgu odbiorców. W 1949 zaczął wychodzić trzeci organ Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich *"Poradnik Bibliotekarza," mieś. przeznaczony przede wszystkim dla pracowników małych bibl. publ. Od 1957 ukazuje się kwart, (faktycznie półrocz.) *"Roczniki Biblioteczne. Organ naukowy bibliotek szkół wyższych". Wydawnictwami odnoszącymi się do poszczególnych rodzajów bibl. są: "Z Doświadczeń Bibliotek Szkolnych i Pedagogicznych", wydawany również przez SBP (nieregularnie, od 1959) oraz "Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne. Organ Ośrodka ABMK przy Katolickim Uniwersytecie Lubelskim". Pojawiają się także czasop. wydawane przez duże bibl.: """Rocznik Biblioteki Narodowej" (od 1965) zawierający artykuły z zakresu szeroko pojętej nauki o książce, "Libri Gedanenses. Rocznik Biblioteki Gdańskiej PAN" (od 1967), zawierający prace dotyczące historii książki w Gdańsku oraz sprawozdania Bibl. Gdańskiej, ponadto trzy wydawnictwa ciągłe bibl. uniwersyteckich: "Acta Uni-versitatis Wratislaviensis. Bibliotekoznawstwo" (1955-68), "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu. Biblioteka" (1960-70), "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu M. Kopernika w Toruniu. Nauka o Książce" (1962-70). Te trzy wydawnictwa zostały zawieszone i jako ich kontynuacja ukazują się *"Studia o Książce" (od 1970). Niektóre większe bibl. publikują periodyczne biuletyny zawierające oprócz wykazów nabytków informacje z życia bibl. oraz artykuły o tematyce bibliotekarskiej, m. in.: *"Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej" (od 1949), "Biuletyny Głównej Biblioteki Lekarskiej" (od 1952), "Biuletyn Informacyjny Biblioteki Śląs-skiej" (od 1956), "Biuletyn Informacyjny Biblioteki Narodowej" (od 1958). Wydawnictwem ciągłym o charakterze popularnym, zawierającym różne informacje dotyczące zagadnień bibliotekarskich, jest wydawany przez SBP od 1956 "Kalendarz Bibliotekarza" (od 1957 pt. "Informator Bibliotekarza",
od 1960 jako "Informator Bibliotekarza i Księgarza"). Liczną grupę stanowią regionalne czasop. instruk-cyjno-metodyczne, zawierające także informacje o życiu bibl. publ., wydawane od lat 50-tych przez bibl. publ., przeważnie woj.: WiMBP (Białystok, Lublin dwa czasop., Rzeszów, Szczecin, Wrocław, Zielona Góra), WBP (Opole, Poznań, Warszawa), MBP (Kraków); przykładowo: kwart. "Pomagamy sobie w Pracy", wydawany przez WiMBP w Opolu oraz WBP w Katowicach (od 1955), kwart. "Bibliotekarz Lubelski" (od 1956), kwart. "Bibliotekarz Zachodniopomorski" wydawany przez WiMBP w Szczecinie, WiMBP w Koszalinie oraz miejscowy oddział SBP (od 1959), półrocz. "Informator Bibliotekarza Wielkopolskiego" (od 1967). Osobne miejsce zajmują cz. b. wydawane przez bibl. o dużych tradycjach historycznych, posiadające bogate zbiory specjalne. Zawierają one materiały bibliograflczno--dokumentacyjne zbiorów własnych, edycje tekstów oparte na posiadanych materiałach oraz sprawozdania z działalności i informacje o zbiorach. Należą tu dwa wydawnictwa o tradycji przedwojennej: *"Rocznik Zakładu Narodowego im. Ossolińskich" (od 1927, ostatnio wyd. t. 11:1976), *"Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej" (nieregularnie, od 1929, ostatnio wyd. 12:1976) oraz dwa, które zaczęto publikować po wojnie: *"Ze Skarbca Kultury. Biuletyn informacyjny Zakładu Narodowego im. Ossolińskich Biblioteki PAN" (jeden zesz. rocznie, od 1951), *"Rocznik Biblioteki PAN w Krakowie" (R. 1:1955, wyd. 1957).
H. Walterowa: Analiza czasopism ZBiAP w świetle potrzeb terenu. "Bibliotekarz" 1953 nr 1. A. Kłossowski: Wydawnictwa ciągle resortu oświaty i szkolnictwa wyższego z zakresu nauki o książce i bibliotece. "Rocznik Biblioteki Narodowej" 1970. - EWoK. Wrocław 1971. - A. Kłossowski, K. Migoń: Czasopisma bibliotekoznawcze i księgoznawcze w Polsce. Warszawa 1971.
H. S.
czasopismo, periodyk, wydawnictwo periodyczne (Śwydawnictwo ciągłe), którego zakończenia nie przewiduje się, ukazujące się w postaci osobnych zesz. (nrów), objętych wspólnym ryt., w regularnych odstępach czasu. Ze względu na częstotliwość wychodzenia cz. dzielą się na tyg., dwutyg., mieś., dwumies., kwart., półrocz, i rocz. Zesz. (nry), których liczba zazwyczaj jest stała i z góry określona, tworzą jednostkę danego tyt., zw. rocznikiem, tomem lub woluminem. Każdy zesz. posiada kolejny nr w ramach ustalonej jedn. lub ciągły od początku istnienia cz., może też być zaopatrzony w określenie okresu, którego dotyczy. Poszczególne zesz. (nry) mają paginację własną lub ciągłą w ramach rocz. oraz posiadają spis treści (z wyjątkiem tyg.), czasem (głównie w cz. naukowych) również w jęz. obcych. Zamknięty rocz. (tom, wol.) otrzymuje kartę tytułową i ogólny spis treści w układzie alfabetycznym lub rzeczowym, ew. krzyżowym. Dla niektórych cz. naukowych opracowuje się wieloletnie spisy zawartości (indeksy). Każdy nr cz. zawiera szereg artykułów różnych autorów, zgrupowanych często w działy; artykuły w cz. naukowych zaopatrywane są w streszczenia obcojęzyczne. W skład niektórych cz. wchodzą różnego rodzaju dodatki, często w postaci premii dla prenumeratorów. Cz. stanowią ważny materiał informacyjny o aktualnych zagadnieniach życia
93
czytelnia
i o najnowszej problematyce nauki i techniki. Sprawność informacyjna cz. zależy m. in. od poprawności ich kompozycji wydawniczej, czyli odpowiedniego rozmieszczenia części składowych (tytulatura, artykuły, streszczenia autorskie, spis treści, indeksy). Wg danych UNESCO (1965) ukazuje się na świecie ponad 80 tys. tyt. cz. o różnym charakterze i przeznaczeniu. Duży rozwój obserwuje się w zakresie cz. naukowych, a w szczególności specjalistycznych, które prezentują rocznie w skali światowej olbrzymią ilość artykułów. W Polsce w 1974 wychodziło ogółem 2918 tyt. cz. (bez gazet) w nakładzie 31 362 tys. egz. Cz. stanowią ważny i podstawowy materiał zbiorów bibliotecznych. Znaczną wagę przykłada się do bieżącego zasobu cz., tj. materiałów będących w toku ukazywania się. Zbiory retrospektywne cz. często traktuje się jako źródła historyczne dla odtworzenia pewnych zdarzeń, opinii i sądów. Kompletność zbiorów czasopiśmiennych w Polsce nie przedstawia się dobrze. Wiele cz. przetrwało do naszych czasów w stanie szczątkowym, a niektóre znane są tylko z literatury. Uzupełnianie luk nie jest łatwe. Podjęta przez Bibl. Narodową akcja mikrofilmowania cz. poi. ma znaczenie zarówno zabezpieczające szybko niszczejące zbiory, jak również stworzenie kompletnych ciągów poszczególnych tyt. Bibliotekarstwo naukowe. Warszawa 1956. K. Zawadzki: Zbiory czasopism w bibliotekach polskich. "Rocznik Biblioteki Narodowej" 1965. Przepisy bibliograficzne. Kompozycja wydawnicza czasopisma. PN-71/N-01160. 1972.
J. C.
Częstochowa (m. woj., 192 tys. mieszk., 2 wyższe szkoły). W klasztorze OO. Paulinów znajduje się "bibliotheca nova" (księgozbiór gromadzący piśmiennictwo od 150 lat, liczący 37 tys. wol.) oraz cenny, starannie oprawny, przechowywany w zabytkowej sali bibliotecznej (z wyposażeniem z XVIII w.) zbiór 6 tys. dzieł pochodzących sprzed 1800, z XVIII-wiecznym katalogiem. Do starych księgozbiorów zalicza się też fachową Bibl. Magistratu, gromadzoną od pocz. XIX w., dziś włączoną do zbiorów Państw. Archiwum w Cz. Z późniejszego okresu pochodzi gromadząca piśmiennictwo regionalne Bibl. Publ. im. Władysława Biegańskiego, zał. w 1917 i następnie przekazana magistratowi. Przetrwała ona II wojnę światową bez zniszczeń i rozpoczęła działalność powojenną już jako ogniwo sieci bibl. publicznych. Stan jej na koniec 1974 wynosił ponad 292 tys. wol. druków zwartych i ponad 5 tys. wol. czasop., w tym 280 tyt. bieżących; zbiory udostępnia w Bibl. Głównej w 2 wypożyczalniach i 3 czytelniach oraz 18 filiach w m. Z bibl. korzysta ok. 20% mieszk., dokonując ok. miliona wypożyczeń rocznie. Od 1 VI 1975 przekształcona została w bibl. woj. Piśmiennictwo naukowe gromadzą: Bibl. Politechniki Częstochowskiej, licząca ok. 78 tys. wol. druków zwartych, ok. 31 tys. wol. czasop. i ok. 87 tys. jedn. zbiorów specjalnych; Bibl. Główna ma 6 czytelni, wypożyczalnię miejscową i międzybiblioteczną; sieć bibl. zakładowych składa się z 15 placówek, obejmujących ok. 31 tys. wol. druków zwartych, 328 tyt. czasop. bieżących i 5,6 tys. jedn. zbiorów specjalnych. Bibl. Wyższej Szkoły Pedagogicznej zawiera ok. 43 tys. wol. druków zwartych i 1022 wol. czasop. W Cz. znajduje się ok. 50 *bibl. fachowych, wśród nich
ok. 30 bardzo aktywnych; wymienić tu należy m. in.: Bibl. Ośrodka Zakładowego INTE Huty im. Bieruta, Bibl. Techniczną Stradomskich Zakładów Przemysłu Wełnianego, Bibl. Ośrodka INTE Zjednoczenia Rud Żelaznych oraz Bibl. Ośrodka INTE Oddziału Rejonowego NOT. Cz. posiada sieć bibl. szkolnych, która dysponuje ok. 600 tys. wol. i obsługuje 122 szkoły.
Z. Żmigrodzki: Biblioteki częstochowskie. Częstochowa 1967.
K. R.
część, oznaczenie podziału treści publikacji nadane przez autora lub wydawcę. Cz. wyróżniona jest zwykle przez numerację, często posiada własny *tytuł umieszczony na oddzielnej karcie lub w *nagłówku pierwszej stronicy tekstu; "liczbowanie stronic w obrębie cz. może być ciągłe lub oddzielne. Cz. może być jednocześnie oddzielnym "woluminem i stanowić odrębną jednostkę wydawniczą, połączoną z całością dzieła tytułem nadrzędnym i numeracją. W zależności od przyjętej nazwy podziału publikacji cz. mogą występować w obrębie *tomów lub tomy mogą dzielić się na cz. Zob. też zeszyt. K. P.
czytanie, jeden z procesów przyswajania wszelkich treści wyrażonych za pomocą znaków w materiałach rękopiśmiennych, drukowanych i powielanych specjalną techniką (druk dla niewidomych). Cz. jest procesem psychofizycznym, który wymaga spełnienia podstawowych warunków: umiejętności rozróżniania i łączenia liter w wyrazy, rozumienia myśli zawartych w czytanym tekście oraz możności ich przyswojenia i krytycznego stosunku do przeczytanych treści. Kierunki badań procesu czytania obejmują: metody nauczania cz., rodzaje psychiczne czytelnika, recepcję treści lekturowych, efekty cz.
J. Koł.
czytelnia (lektorium), pomieszczenie przeznaczone do korzystania ze zbiorów bibliotecznych na miejscu. W zależności od przeznaczenia cz. dzielą się na ogólne i specjalne. Cz. ogólna, przeznaczona dla szerokich kręgów czytelniczych, wyposażona jest w *księgo-zbiór podręczny oraz ew. instalacje sygnalizacyjne umożliwiające bezpośrednie kontakty czytelnika z bibliotekarzem. W przeszłości cz. były duże, współczesne budownictwo biblioteczne zdecentralizowało cz. ogólną na mniejsze pomieszczenia, zwłaszcza w bibl. z *wolnym dostępem do półek. Cz. specjalna powstała w wyniku rozwoju i specjalizacji w nauce oraz decentralizacji w strukturze organizacyjnej wyższych uczelni, co pociągnęło za sobą przejście od koncepcji bibl. uniwersalnej do *specjalizacji w gromadzeniu zbiorów. W dużych bibl. naukowych wyodrębnione są cz. specjalne według dziedzin wiedzy: nauki humanistyczne, biologiczne, bibliologiczne, historyczne, albo też według rodzajów piśmiennictwa: cz. specjalne starych druków, rpsów itp. Cz. specjalne mogą być przeznaczone dla określonych kategorii czytelników: dla dzieci, młodzieży, studentów, pracowników nau-kowo-dydaktycznych, profesorów. Cz. specjalne wyposażone są w odpowiadające ich charakterowi księgozbiory podręczne, w skład których wchodzą
czytelnia mikrofilmów
94
Czytelnia główna Książnicy Miejskiej im. Mikołaja Kopernika w Toruniu
również czasop., i rozwijają służbę informacyjno--bibliograficzną z danej dziedziny. Cz. czasop. są organizowane w bibl. w związku z dynamicznym wzrostem ilości tyt. czasop. w całym świecie. W bibl. różnych typów wyodrębnia się dla ich użytkowania na miejscu odrębne pomieszczenia. W większości bibl. udostępnia się czasop. bieżące wyłożone na specjalnych regałach, natomiast dawniejsze dostarcza się bądź w oryginale, bądź w postaci zreproduko-wanej: mikrofilmu, fotokopii, mikrofiszy. Cz. zbiorów specjalnych dysponują wyodrębnionym pomieszczeniem bibliotecznym, w którym udostępnia się na miejscu szczególnie cenne zbiory: rpsy, stare druki, grafikę, kartografię, muzykalia, mikrofilmy. Wykorzystywanie tych materiałów w cz. zbiorów specjalnych ułatwiają specjalne urządzenia techniczne (odpowiednie pulpity, czytniki). Współcześnie udostępniane są zbiory muzyczne dzięki pomieszczeniom dźwiękochłonnym wyposażonym w urządzenia słuchawkowe, które umożliwiają słuchanie muzyki wielu osobom naraz; cz. zbiorów muzycznych bywają wyposażone w oryginalne instrumenty muzyczne, jak pianino, skrzypce, oraz urządzenia do reprodukowania muzyki, magnetofony, adaptery itp. Cz. zbiorów specjalnych w dużych bibl. tworzy się dla każdego rodzaju oddzielnie, w mniejszych po-
Czytelnia czasopism Biblioteki Publicznej m. st. Warszawy
przestaje się często na jednej, wspólnej dla wszystkich. Cz. w bibl. uczelni wyższych odgrywają w "'udostępnianiu zbiorów bibliotecznych główną rolę. W cz. bibl. głównych uniw. udostępnia się prawie dwukrotnie więcej wol. niż wypożycza poza nią. W bibl. głównych uniw. istnieją rozbudowane systemy cz., do których wchodzą najczęściej cz. główne o charakterze publ., cz. czasop., cz. dla profesorów, specjalne itp. Oprócz tego istnieją również cz. bibl. zakładowych. W większych bibl. publ. (Warszawa, Łódź, Szczecin) wyodrębniły się osobne cz. naukowe, z których korzysta młodzież ucząca się oraz studenci. Korzystanie z cz. określają odpowiednie regulaminy odrębne dla materiałów udostępnianych w cz. zbiorów specjalnych. Książki i czasop. zamówione z magazynów cz. rezerwuje się na nazwisko czytelnika na czas określony regulaminem.
M. Rojnić: The problem of readittg rooms in uniyersiiy libraries. "Libri" nr 12 1962. M. Rojnić: The problem of reading rooms for students in unhersity libraries. "Libri" nr 15 1965. M. Kunze: Grundziige der Bibliothekslehre. Leipzig 1966. M. Gessner: Fachlesesale und Lesesaalsysteme. "Jahrbuch d. Deutschen Bucherei" 1967. H. Fuchs: Bibliotheksrerwal-tung. Wiesbaden 1968. - M. S. Wielopolska: Rozwój i organizacja bibliotek technicznych szkól akademickich. Warszawa 1970. A. Wróblewski: Biblioteki szkól wyższych w liczbach. Warszawa 1972.
J. Koł.
czytelnia mikrofilmów, we współczesnych bibl. naukowych zwykle osobna czytelnia, o specjalnym wyposażeniu, organizacyjnie związana przeważnie ze *zbiorami mikrofilmowymi; zazwyczaj prócz "mikrofilmów udostępnia się w niej *mikrokarty i *mikrobłony. Cz.m. wyposażona jest w odpowiednią ilość i typy *czytników w zależności od udostępnianych materiałów i frekwencji czytelniczej z tym, że z reguły czytniki są ustawione pojedynczo na oddzielnych stołach, zaopatrzonych w indywidualne lampy z przysłoniętym światłem. W cz. m. znajduje się często katalog zbiorów mikrofilmowych oraz ewentualne zbiory mikrokart czy mikrobłon, a także podstawowe pomoce naukowe. Cz.m. jest częstokroć wyposażona w dodatkowe urządzenia techniczne, jak przewijarki do mikrofilmów czy aparaty do szybkiego wykonywania powiększeń z mikrofilmów. Powierzchnia przypadająca na jednego czytelnika winna wynosić ok. 4 m2. Sala cz.m. musi mieć zainstalowaną klimatyzację, cz.m. zaleca się wyposażyć również w podręczny zbiór najczęściej użytkowanych mikrofilmów. W Polsce większa cz.m. istnieje w Bibl. Narodowej w Warszawie.
D. C. Weber: La salle de lecture de microtextes. "Bulletin de 1'UNESCO a 1'intention des Bibliotheques" 1966. - A. Wy-czański: Mikrofilmnowa postać książki. Wrocław 1972.
A. W.
czytelnictwo, proces społecznej komunikacji, w którym "książka stanowi narzędzie przenoszenia kultury za pomocą symboli. Cz. realizuje się wówczas, gdy treść zawarta w książce jest interpretowana przez odbiorcę jako zespół znaczących symboli. Grupa osób odbierająca wspólne treści zawarte w książkach tworzy węższą lub szerszą rozmiarami publiczność czytelniczą. Cz. umożliwia przyswojenie sobie wartości kulturowych, które narastały w przeszłości i kumulują się w książkach. Jest jedną z form uczestnictwa kulturalnego, która sprzyja aktywizacji
95
czytelnictwo
intelektualnej, formowaniu się postaw refleksyjnych, integracji we wspólnocie kulturalnej, zasobie wiedzy i wartości estetycznych. Wyznaczniki te upoważniają do traktowania cz. jako miernika uczestnictwa w kulturze, zwłaszcza iż poprzez książkę jednostka i grupy społeczne włączają się do kultury ponadlokalnej, narodowej i ogólnoludzkiej. Cz. jako zjawisko kulturalne stanowi przedmiot zainteresowania socjologii, psychologii, pedagogiki, historii, literaturoznawstwa, medycyny, ekonomii, *bibliotekoznawstwa. Społeczny zakres cz., jego rozmiary, preferencje, motywacje i potrzeby określają warunki społeczne, w których się ono rozwija, oraz zespół cech psychofizycznych jednostek i grup społecznych. Głównym warunkiem rozwoju cz. jest upowszechnienie oświaty. O materialnym i technicznym dostępie do książki decydują rozmiary produkcji materiałów drukowanych, zaawansowanie technik poligraficznych, zasady polityki ruchu wydawniczego, sprawność organizacyjna instytucji handlowych rozprowadzających książki (księgarnie, kioski, kolportaż, subskrypcje oraz placówki udostępniające je bezpłatnie: bibl., czytelnie, kluby, świetlice). Powszechność cz. zależy również od ukształtowanych tradycji kulturowych, aktywności społecznej, stanu zamożności mieszkańców, cen książek, ukształtowanych wzorców wychowawczych, prestiżu nauki i wykształcenia w społeczeństwie, kierunków życiowych aspiracji, aktualnych
Czytelnictwo w bibliotekach publicznych
form stosowanych w dydaktyce szkolnej, aprobowanego modelu kulturowego w szerokich kręgach społeczeństwa.
Cz. jako zjawisko społeczne wystąpiło w poł. XIX w. i stanowiło rezultat stopniowego wprowadzania, w poszczególnych krajach obowiązku szkolnego, zastosowania nowoczesnych technik w produkcji książek i czasop. oraz uzyskiwania czasu wolnego przez ludzi pracy. W tymże czasie cz. stało się przedmiotem zainteresowania przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych. Cz. kształtuje się rozmaicie w różnych regionach świata i w poszczególnych krajach. Obszary analfabetyzmu są jeszcze bardzo rozległe i wynosiły w 1972 ok. 810 min. osób dorosłych. W Afryce analfabeci stanowili w 1969 81,5% ogółu ludności, w Azji (bez części radzieckiej) 67,8%, w Ameryce Łacińskiej 50%. Polska należy do krajów o rozwiniętym cz. W 1973 ze wszystkich bibl. poi. korzystało 18 079 tys. czytelników. Przeciętny czytelnik wypożyczył w ciągu roku 15,8 jedn. bibliotecznych. W* 1973 na 100 mieszkańców 20,9 korzystało z bibl. publ. Podobne rezultaty osiąga bibliotekarstwo w Czechosłowacji, Danii, Niemieckiej Republice Demokratycznej, Norwegii, Szwecji, Wielkiej Brytanii, Związku Radzieckim. Rozmiary cz. powszechnego w Polsce Ludowej kształtują się niejednakowo w różnych środowiskach. Przyjmuje się, że w skali ogólnopolskiej kontakty
procent 240 220
200 180 160 KO
120
100
80-
60-
40-
20-
0-
Czytelnicy na 1000 mieszkańców
1973
1970
1965
1960
1957
lata
liczba Ś260
240 Ś220 200 180
160 M40
120
100
80
60
Ho
20 0
czytelnik
96
z książką ma 50-60% mieszkańców wsi i 70-80% mieszkańców większych lub szybko uprzemysławiających się miast. Czytający jedną do trzech książek w miesiącu lub w ciągu dwóch miesięcy stanowią 8-15% mieszkańców wsi i 10-20% mieszkańców miast. W cz. powszechnym głównym źródłem zaopatrzenia mieszkańców w książki są bibl. publ., które obejmują swoimi wpływami ok. 2/3 obywateli, deklarujących swoje kontakty z książką. Ponad połowę publiczności czytającej w bibl. publ. stanowi ucząca się młodzież. W cz. powszechnym dominuje od lat beletrystyka. Zainteresowania czytelnicze skupiają się głównie wokół XIX-wiecznej poi. prozy klasycznej i klasyki światowej. Z literatury współczesnej, zarówno poi. jak i obcej, największą popularnością cieszą się utwory utrzymane w dziewiętnastowiecznych konwencjach literackich, przekazujące za ich pomocą treści współczesne, jak i zaczerpnięte z przeszłości; zaznacza się również zainteresowanie powieścią historyczno-obyczajową z czasów II wojny światowej oraz literaturą o tematyce na wskroś współczesnej, skupionej wokół zagadnień etyczno-moralnych. Oprócz powszechnego zainteresowania literaturą piękną istnieje drugi nurt, choć niewspółmiernie węższy zainteresowanie książką fachową i popularnonaukową. Czytelnicy literatury niebeletrystycznej nie przekraczają kilkunastu procent w różnych badanych zbiorowościach. Wśród książek niebeletrystycznych cieszą się powodzeniem pozycje o charakterze poradnikowym oraz pozycje zawierające treści naukowe lub popularnonaukowe, ale ujęte w formę właściwą książce literackiej.
Zob. też badanie czytelnictwa, czytanie, przysposobienie biblioteczne.
J. Hassenforder: Le developpement compare des bibliotheąues publiąues en France, en Grandę Bretagne et aux Etats Unis dans la seconde moitie du XIXe siecle. Paris 1967. R. Escarpit: Rewolucja książki. Warszawa 1969. R. C. Benge: Libraries and cultural change, London 1970. M. Walentynowicz: Podstawy czytelnictwa powszechnego. Wrocław 1970.
J. Koł.
czytelnik, osoba umiejąca czytać i przyswajać sobie treści zawarte w lekturze oraz korzystająca z tych umiejętności indywidualnie lub w ramach usług bibl. Termin czytelnik zbiorowy oznacza grupę osób związanych przynależnością społeczną, profesją, zainteresowaniami lekturowymi lub stosunkiem do określonych rodzajów piśmiennictwa, obsługiwanych w bibl. zespołowo; grupa specjalnie czynnie włączająca się w działalność usługową bibl. stanowi aktyw czytelniczy (*aktywność czytelnicza).
Zob. też dziennik lektury, kategorie czytelników, klub czytelniczy, koło przyjaciół biblioteki, rada czytelników, zespół czytelniczy. J. Koł.
czytnik (lektor), aparat do odczytywania mikrore-produkcji, rodzaj rzutnika z układem optycznym pozwalającym na znaczne powiększenie zminiaturyzowanych dokumentów. Cz. do mikrofilmów działające na zasadzie diaskopu dają powiększenie podobne do redukcji stosowanej przy ich sporządzaniu, najczęściej 8-20-krotne; nadają się zwłaszcza do czytania mikrofilmów pozytywowych. Produkuje się wiele typów cz. przeznaczonych bądź do odczytywania określonych rodzajów mikroreprodukcji (np. tylko do mikrofilmów lub mikrobłon, tj. sporządzonych na materiale przezroczystym), bądź uniwersalnych. Do odczytywania mikroreprodukcji sporządzonych na materiale nieprzezroczystym (mi-krokarta i jej pochodne) służą cz. działające na zasadzie światła odbitego. O jakości cz. stanowi rozdzielczość obiektywu oraz zabezpieczenie wykorzystywanego materiału przed uszkodzeniem. Obecnie coraz szersze zastosowanie znajdują cz. połączone z automatycznym urządzeniem do kopiowania, tzw. printer-reader, wytwarzającym odbitki metodą kserograficzną lub dyfuzyjną.
Manuel prattgue de reproduction documentaire et de selection. 1964. H. W. Ballou: Guide to microreproduction eąuipement. Maryland 1965. A. Wyczański: Mikrofilm nowa postać książki. Wrocfaw 1972.
Z. P.
defekt
dalekopis, aparat telegrafii przewodowej, najnowocześniejszy typ nadawczo-odbiorczego aparatu telegraficznego, stosowany w łączności teleksowej (telegraficznej łączności abonenckiej). Składa się z nadajnika z klawiaturą, odbiornika, urządzenia drukującego, napędu elektrycznego. D. może być wyposażony dodatkowo w dziurkarkę, która przygotowuje taśmę, oraz w nadajnik do telegrafowania z taśmy dziurkowanej. Nadawanie telegramów odbywa się w zasadzie ręcznie za pomocą klawiatury podobnej do klawiatury maszyny do pisania. Istnieją d. arkuszowe (drukujące telegramy na arkuszu papieru) lub taśmowe (na taśmie papierowej). Do nadawania można wykorzystać przygotowaną wcześniej taśmę dziurkowaną, co w znacznym stopniu przyspiesza proces nadania telegramu. Wydajność przy nadawaniu ręcznym do 200, przy nadawaniu z taśmy dziurkowanej do 400 znaków na minutę. Nadany tekst może być odbierany w identycznej postaci na jednym lub większej liczbie d. wywołanych, przyłączonych do sieci teleksowej. Zob. też mechanizacja i automatyzacja w bibl. J. Trusz: Podręczna encyklopedia teleelektryki. Teletechnika. Warszawa 1964. J. Thierry: Środki łączności operatywnej. Warszawa 1969.
Z. P.
dane wejściowe zob. informacja wejściowa, dane wyjściowe zob. informacja wyjściowa, dar zob. akcesja, gromadzenie zbiorów.
datowanie, oznaczenie roku powstania i druku dokumentu. Forma d. zależy od aktualnych w danym okresie zwyczajów drukarzy i instytucji wydawniczych oraz od systemu rachuby czasu. Oprócz współcześnie stosowanej rachuby czasu wyrażonej cyframi arabskimi lub rzymskimi, występują w książkach oznaczenia według kalendarza ery bizantyjskiej, rewolucji francuskiej, ery faszystowskiej, w drukach ros. według kalendarza juliańskiego i in. W starych drukach d. bywa podane w postaci chronogramu (chronostychu) wyrazu lub zwrotu, w którym duże litery oznaczające cyfry rzymskie stanowią datę wydania. W wydawnictwach występują różne daty: ukończenia dzieła, często podana po tekście bądź w przedmowie lub zakończeniu; druku, zamieszczona na odwrocie *karty tytułowej, w *kolofonie lub w *metryce książki; copyrightu, tj. rejestracji w Copyright Office w Waszyngtonie, poprzedzona
często literą C i podana w połączeniu z nazwą osoby lub instytucji wydawniczej, której gwarantuje się prawa autorskie; imprimatur, czyli udzielenia zezwolenia na rozpowszechnienie publikacji, przeważnie treści religijnej, przez władze kościelne; cenzury, zezwolenia na druk przez władze administracyjne. D. może występować w formie antedatowania podania daty wcześniejszej od właściwej, lub post-datowania podania daty późniejszej. Instytucje wydawnicze ukrywają czasem rok wydania ze względów handlowych. D. wydawnictwa może być celowo sfałszowane ze względów politycznych, np. druki konspiracyjne z okresu wojny, czasem zaś z innych względów, np. żartobliwych.
W *opisie katalogowym i *opisie bibliograficznym d. polega na oznaczeniu roku wydania dokumentu, sprawdzeniu poprawności oznaczenia występującego w *tytulaturze i w razie braku lub błędu w ustaleniu właściwego roku albo przetransponowaniu oznaczenia sformułowanego według odmiennej rachuby czasu na określenie według kalendarza używanego obecnie. Pomocą w d. są różnego rodzaju bibliogr. oraz informatory, cechy materialne książki (papier, druk), pisownia i treść publikacji. W czasop. data umieszczona na karcie tytułowej roczn. lub tomu oznacza rok, za który lub na który dany tom został wydany. Podobnie bywa w okresowych bibliogr. lub sprawozdaniach, w których rok druku jest z reguły późniejszy niż okres obejmowany przez wydawnictwo, a uwidoczniony w tyt. K. P.
de visu zob. autopsja dokumentu.
decentralizacja pracy bibliotecznej zob. centralizacja pracy bibliotecznej.
dedykacja, tekst zamieszczony w książce przez autora, wydawcę lub drukarza, zwykle na karcie przedty-tułowej lub tytułowej (*karta), w którym ofiaruje się dzieło osobie lub grupie osób w dowód uznania lub dla wyrażenia uczuć. Rozróżnia się d. drukowane i d. rękopiśmienne; te ostatnie mogą pochodzić od ofiarodawcy na pojedynczym egz. darowanym określonej osobie lub instytucji. K.P.
defekt, druk z brakami powstałymi bądź przy wytwarzaniu, bądź przez późniejsze uszkodzenie lub usunięcie całych części kart (w tym wypadku używano określenia destrukt). Za wady (braki) techniczne uważa się zniekształcone pismo (zbite czcionki), przebijanie, niezadrukowane strony, poprzestawiane arkusze lub ich brak, wypadanie bloku z okładki przy oprawie twardej itp. D. z wadami technicznymi nabyty w księgarni "Domu Książki" może być wymieniony na inny egz. w każdej księgarni tego przedsiębiorstwa do czasu wyczerpania się nakładu danego tytułu, w okresie nie dłuższym niż 6 1. od daty wydania, nawet gdy jest opatrzony *dedykacją lub pieczątką ewidencyjną. W przypadku wyczerpania tytułu d. może być zwrócony z wypłatą równowartości według ceny katalogowej. Późniejsze uszkodzenia powstałe przy transporcie, składowaniu, ekspozycji, mogą spowodować utratę pierwotnej wartości i obniżkę ceny d.; inne uszkodzenia w postaci usunięcia kart itp. mogą np. w bibl. być podstawą zakwalifikowania d. na ""makulaturę. E. K.
Dekret o bibliotekach
98
Dekret o bibliotekach i opiece nad zbiorami bibliotecznymi (z 17 IV 1946), pierwszy w bibliotekarstwie poi. XX w. akt prawny określający zakres opieki państwa nad wszystkimi bibl. i zbiorami bibliotecznymi. Obowiązywał 18 VI 1946-17 VII 1968, tj. do momentu wejścia w życie * Ustawy o bibliotekach (z 9 IV 1968). D. o b. wydany tuż po zakończeniu II wojny światowej, która spowodowała ogromne zniszczenia w zbiorach bibl. poi., mocno akcentował ogólnonarodowy charakter własności zbiorów bibliotecznych: "Biblioteki i zbiory biblioteczne, zarówno krajowe, jak i znajdujące się za granicą, a będące własnością lub w posiadaniu obywateli poi. lub instytucji poi., uznaje się za narodowe mienie kulturalne, powołane do służenia dobru ogólnemu" (art. 1). D. o b. ustanawiał ogólnokrajową sieć bibl. utrzymywanych przez państwo lub inne związki publiczno-prawne (art. 2). Naczelny nadzór i opiekę nad bibl. i zbiorami bibliotecznymi powierzał ministrowi oświaty (art. 3), który wykonywał te funkcje poprzez Naczelną Dyrekcję Bibl., stanowiącą jeden z departamentów Min. Oświaty. Uprawnienia te zostały przekazane na mocy Ustawy (z 31 X 1951, "Dziennik Ustaw" nr 58, poz. 400) ministrowi kultury i sztuki, który wykonywał te same określone w D. o b. funkcje poprzez Centralny Zarząd Bibl., przekształcony w 1957 w Departament Bibl., a następnie (w 1958) w Departament Pracy Kulturalno-Oświa-towej i Bibl. D. o b. ustanawiał także organ doradczy ministra oświaty *Państwową Radę Biblioteczną oraz terenowe organy opiniodawczo-doradcze: woj., pow. i gminne komitety biblioteczne. Państw. Rada Biblioteczna nie została wówczas powołana, a część jej zadań oraz zadań komitetów bibliotecznych wykonywała w 1. 1952-56 Rada Czytelnictwa i Książki oraz jej organy terenowe (m. in. por. jej statut: "Monitor Polski" z 1952 nr A-75,1196). Po 1957 organem doradczym ministra kultury i sztuki w zakresie bibl. była Sekcja Bibl. i Czytelnictwa Rady, Kultury i Sztuki. Wskutek zasadniczej zmiany w strukturze organizacyjnej centralnej i terenowej administracji państw., rozwoju bibl. oraz powstania nowego typu bibl. (fachowych) i silnego wiązania działalności tych bibl. z ich instytucjami macierzystymi w ramach poszczególnych resortów przepisy D. o b. nie odpowiadały już rzeczywistej organizacji bibliotekarstwa poi. Zrodziła się potrzeba określenia nowych zasad koordynowania rozwoju bibl. różnych typów, unifikacji metod działania bibl. w ogólnokrajowej sieci itp. Nowe zasady określone zostały w Ustawie o bibliotekach z 1968. D. o b. był w dziejach bibliotekarstwa poi. aktem prawnym o ogromnym znaczeniu, stanowił podstawę działań w zakresie powojennej odbudowy i rozwoju bibl. Dzięki przepisom D. o b. sprawnie przeprowadzono akcję zabezpieczania zbiorów bibliotecznych rozproszonych wskutek działań wojennych i planowej akcji niszczenia dóbr kulturalnych narodu poi. przez hitlerowców; zabezpieczono zbiory tzw. podworskie oraz stanowiące b. własność instytucji upaństwowionych. W okresie obowiązywania przepisów D. o b. zbiory bibl. poi. powiększyły się 30-krotnie (z ok. 6 min. jedn. do ok. 180 min.), a łączna liczba udostępnionych czytelnikom jedn. wyniosła kilkanaście miliardów.
Dekret z dnia 17 kwietnia 1946 r. o bibliotekach i opiece nad
zbiorami bibliotecznymi. "Dziennik Ustaw" 1946 nr 26 poz. 163. J. Grycz: Kilka uwag do dekretu o bibliotekach. "Bibliotekarz" 1946 nr 3. I. Grycz: Polska polityka biblioteczna w latach powojennych. W: Z zagadnień teorii i praktyki bibliotekarskiej. Wrocław 1961. J. Janiczek: Zwycięstwo słusznej sprawy. "Bibliotekarz" 1964 nr 3. J. Baumgart: Bibliotekarstwo polskie w 25-lecie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. "Roczniki Biblioteczne" 1970. Zob. też literaturę przy hasłach: prawo biblioteczne, Ustawa o bibliotekach.
T. Z.
departament dokumentacji, bibliotek i archiwów zob. UNESCO.
depozyt, pojedynczy obiekt biblioteczny albo ich zespół, powierzony bibl. na przechowanie przez osobę prywatną lub instytucję, z zachowaniem prawa własności depozytora. Złożony w bibl. na czas określony tzw. d. czasowy wymaga przedłużenia umowy depozytowej przed wygaśnięciem terminu jej ważności. Akt depozytarny zawiera zwykle zastrzeżenia dotyczące przechowywania, opracowania i udostępniania d. (zwłaszcza d. rękopiśmiennych). D. wieczysty (bezterminowy) wymaga również zachowania warunków umowy, ale jest prawie równoznaczny z darem (*gromadzenie zbiorów). Przy wpływie większej liczby d. wskazane jest prowadzenie ewidencji d., umów depozytowych i depo-zytorów w księdze d. Przepisy prawne dotyczące przechowywania d. zawiera Kodeks Zobowiązań. D. raczej nie otrzymuje *znaku własnościowego bibl. lub otrzymuje go w formie pieczątki bądź *ekslibrisu z napisem: "Z depozytu..." Czasem zespół d. zachowuje własną numerację lub wydziela się dla niego w inwentarzu osobną grupę numerów. Obecnie d. są rzadko spotykaną formą uzupełniania zbiorów bibliotecznych, występują natomiast w zmienionej funkcji jako długotrwałe wypożyczenie, nazywane potocznie d. Stosuje się je przy centralnym opracowaniu katalogowym i centralnie prowadzonym inwentarzu, np. w niektórych bibl. szkół wyższych, wypożyczając na czas nieokreślony do bibl. instytutowej czy zakładowej część zbiorów z dziedziny im właściwej lub niezbędnej dla ich działalności.
E. K.
deskryptor, jedno- lub kilkuwyrazowy termin względnie symbol, utworzony zgodnie z przyjętymi zasadami i stosowany jako sformalizowany, jednoznacznie reprezentujący zawartość pojęciową *askryptorów i stanowiący element składowy *tezaurusa lub innego typu jęz. deskryptorowego. W sformułowaniach słownych d. podlega szeregowi prawideł; składa się zazwyczaj z jednego lub kilku wyrazów, przy czym formą preferowaną jest rzeczownik lub zespół rzeczowników uzupełniony w razie potrzeby wyrazami w innej formie gramatycznej. Dla wprowadzenia danego d. do *języka informacyjno-wyszu-kiwawczego bierze się pod uwagę możliwie dużą częstotliwość jego występowania w tematyce, dla której budowany jest obejmujący go jęz. i system wyszukiwawczy. W tezaurusie d. występuje w zasadzie w otoczeniu terminów pojęciowo szerszych, węższych, pokrewnych, będących również d. oraz askryptorów reprezentowanych przez ten d. D. służą do możliwie pełnego i jednoznacznego określania treści dokumentów, ich *charakterystyk wyszukiwawczych oraz zapytań informacyjnych. Termin
99
d. po raz pierwszy w tym znaczeniu zastosowany został w pocz. 2 poł. XX w. i obecnie przyjęty jest powszechnie. M. i K. L.
destrukcja zbiorów bibliotecznych zob. patologia zbiorów bibliotecznych.
dezyderat, życzenie czytelnika zgłoszone pisemnie lub ustnie dotyczące uzupełnienia księgozbioru bibl. D. mogą dotyczyć pojedynczych tyt. lub też stanowić sugestie co do kierunku uzupełniania całych działów piśmiennictwa. D. zanotowane na kartkach, tzw. dezyderatkach, i gromadzone w kartotekach d. służą jako źródło informacji
0 potrzebach czytelniczych, niezbędnej przy dokonywaniu uzupełnień i *selekcji zbiorów. Szczególnie pomocne są one przy planowaniu zakupów *no-wości wydawniczych, a przede wszystkim literatury zagranicznej. W bibl. szkół wyższych, specjalnych, fachowych oraz dużych publ. kartoteki d. prowadzi się w czytelniach i wypożyczalniach. J. Koł.
dezyderatka zob. dezyderat.
dezynfekcja, zabieg konserwatorsko-profilaktyczny mający na celu zapobieganie i zwalczanie mikroorganizmów pasożytujących na materiałach bibliotecznych (papier, skóra, kleje itp.) środkami chemicznymi. Centralne Laboratorium Konserwacji Archiwaliów przy Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie opracowało metodę dezynfekcji roztworem chlorku rtęci (sublimatu) i tymolu w eterze
1 benzenie. Zabieg wykonany tą metodą niszczy mikroorganizmy i uodpornia obiekty przed dalszym zarażeniem. Wadą metody jest wysoka toksyczność roztworu i stąd konieczność stosowania jej przy użyciu digestoriów z wyciągiem mechanicznym oraz zachowania innych środków ostrożności. Dobre wyniki daje gazowanie Rotanoxem w *ko-morze próżniowej (*dezynsekcja), ale choć zabieg ten niszczy większość mikroorganizmów, nie zabezpiecza obiektów przed ponownym zarażeniem. Łatwa do przeprowadzenia, lecz mniej skuteczna jest d. przy użyciu par tymolu w zamkniętej i szczelnej szafie, skrzyni lub pomieszczeniu. W celach profilaktycznych stosuje się d. sprzętów (regałów, szaf) drewnianych przy użyciu środka grzybobójczego do impregnowania drewna, np. preparatami opartymi na pięciochlorofenolu i jego soli sodowej; d. pomieszczeń przy użyciu środków grzybobójczych rozpraszanych w powietrzu za pomocą generatora aerozolowego. Wg badań CLKA dobre wyniki daje zastosowanie Raschitu (para-chloro-meta-krezol) w postaci 5% roztworu alkoholowego w ilości 1 g na 1 m3 powietrza.
M. Husarska, I. Sadurska: Konserwacja zbiorów archiwalnych i bibliotecznych. Warszawa 1968.
Z. P.
dezynsekcja, zabieg konserwatorsko-profilaktyczny mający na celu zapobieganie lub zwalczanie preparatami chemicznymi owadów pasożytujących na materiałach bibliotecznych. D. zapobiegawcza polega na impregnowaniu lub posypywaniu półek środkami owadobójczymi lub odstraszającymi. Zbiory zaatakowane przez owady gazuje się w *komorze
dokumentacja
próżniowej lub masowo w pomieszczeniach magazynowych, dobrze uszczelnionych oraz wyposażonych w silny wyciąg wentylacyjny do odprowadzenia gazów. Środek dezynsekcyjny (dwusiarczek węgla, mieszanina tlenku etylenu i dwutlenku węgla, preparat p.n. Rotanox, Cartox) wprowadza się na okres 24 godzin, po czym pomieszczenie dobrze się wentyluje. Podczas gazowania wstęp do pomieszczeń całkowicie wzbroniony. Niektóre owady, np. mole, dają się łatwo zwalczać za pomocą para--dwuchlorobenzenu rozwieszanego w woreczkach w pomieszczeniu magazynowym. Żadna z metod nie zabezpiecza zbiorów przed ponownym atakiem owadów. Zdezynsekowane obiekty należy przenosić do pomieszczeń i na regały uprzednio również zdesyn-sekowane, np. przez przemycie podłogi i części drewnianych roztworem Tritoxu.
Z. P.
diaskop (rzutnik), aparat do wyświetlania na ekranie nieruchomych obrazów wykonanych na podłożu przeźroczystym (przeźrocza). D. o zautomatyzowanym przesuwie przeźroczy umożliwia sterowanie projekcją z pewnej odległości, co ułatwia prowadzenie połączonego z wyświetlaniem wykładu. D. stereoskopowy wyświetla przeźrocza stereoskopowe i daje projekcję nieruchomych obrazów trójwymiarowych.
Zob. też audiowizualne środki techniczne, epidiaskop, episkop. Z. P.
Dni Książki, forma popularyzacji książki i bibl. w szerokich kręgach społecznych poprzez środki masowego przekazu. Organizowane w wielu krajach, w Polsce od 1946, obchodzone są na wiosnę jako Dni Oświaty, Książki i Prasy. W ciągu roku odbywają się imprezy o zbliżonym charakterze: D. K. Rolniczej, D. K. i Prasy Technicznej, D. K. Radzieckiej, D. K. "Człowiek-Świat-Polityka". *UNESCO ogłosiło rok 1972 Międzynarodowym Rokiem Książki. J. Koł.
dodatek zob. addenda.
dokształcanie bibliotekarzy zob. kształcenie bibliotekarzy.
dokumentacja: 1. Zbiór dokumentów, materiałów źródłowych, świadczących o zaszłych faktach bądź uzasadniających zamierzone działania: naukowe, planistyczne, organizacyjne inwestycyjne itp. Ze względu na charakter dokumentów d. może być ostateczna, tj. pozwalająca na szczegółowe i pełne poznanie określonego zagadnienia; pierwotna, tj. zebrana lub opracowana jako pierwsza dla danego zagadnienia; wstępna, tj. pozwalająca na ogólne zorientowanie się w określonym zagadnieniu i na ew. powzięcie decyzji kierunkowych (np. czy podjąć określone badania naukowe i w jakim kierunku, czy realizować określoną inwestycję itp.); wynikowa, tj. złożona z dokumentów podających wyniki jakiejś zakończonej działalności lub wykonanych czynności. Ze względu na dziedziny, których d. dotyczy, wyróżnić można np. d. budowlaną dotyczącą prowadzenia robót budowlanych, d. inwestycyjną umożliwiającą prowadzenie działalności inwestycyjnej i sta-
dokument)' biblioteczne
100
nowiącą świadectwo tej działalności, d. naukową obejmującą zbiór dokumentów związanych z określonym odkryciem naukowym, przeprowadzonym doświadczeniem, procesem myślowym itp. D. naukową jest również zbiór odpowiednio dobranych i opracowanych dokumentów będących źródłem informacji o problemach, pracach i osiągnięciach nauki (jako całości i w poszczególnych dziedzinach). W tym znaczeniu d. naukowa ma charakter pochodny, ponieważ rejestruje prace, doświadczenia i osiągnięcia uprzednio opisane. 2. Dziedzina wiedzy, utożsamiana niekiedy z *informacją naukową.
M. i K. L.
dokumenty biblioteczne, wszelkie materiały gromadzone w bibl. D.b. dzielą się na graficzne (pubUkacje drukowane lub powielane, rpsy), oglądowe (fotografie, przezrocza, filmy, czasem obiekty zaliczane do eksponatów muzealnych) i słuchowe (płyty gramofonowe, taśmy magnetofonowe). Obecnie daje się zauważyć rozwój gromadzonych przez bibl. rodzajów dokumentów. Spowodowany jest on m. in. postępem technik reprograficznych zmieniających formę przekazów myśli ludzkiej. R. Hancko: Zarys wiadomości o dokumentach. Warszawa 1972.
J. C.
dokumenty oglądowo-słuchowe zob. materiały audiowizualne.
dokumenty pierwotne (prymarne), publikacje przedstawiające informacje o wynikach badań naukowych (lub o faktach z zakresu życia praktycznego) w formie oryginalnej, nieskróconej, zgodnej z ustaleniami autora. D. pierwotne stanowią podstawę opracowania *dokumentów pochodnych.
M. Dembowska: Dokumentacja i informacja naukowa. Warszawa 1965.
J. C.
dokumenty pochodne, materiały informacyjne opracowane na podstawie dokumentów pierwotnych, jak bibliogr., "tematyczne zestawienia dokumentacyjne, przeglądy piśmiennictwa, opracowania syntetyczne omawiające postępy wiedzy w poszczególnych dziedzinach, karty dokumentacyjne itp.
M. Dembowska: Dokumentacja i informacja naukowa. Warszawa 1965.
J. C. dokumenty prymarne zob. dokumenty pierwotne.
dokumenty wtórne, wszelkiego rodzaju reprodukcje sporządzone z dokumentu oryginalnego bądź pochodnego, wykonane najczęściej za pomocą technik *reprografii.
M. Dembowska: Próba klasyfikacji pojęciowej dokumentu w dokumentacji i informacji naukowej. "Aktualne Problemy Informacji i Dokumentacji" 1966 nr 2.
J.C.
Zespól dokumentów życia społecznego
WROCtAW 24
1973
WYSTAWA GO&Et-łM
KOPERNIK W OC DZIECKA
101
drukarstwo
dokumenty życia społecznego, materiały biblioteczne
0 charakterze informacyjnym, normatywnym, propagandowym i reklamowym; są wynikiem działalności społecznej instytucji czy organizacji, zazwyczaj nie przeznaczone do handlu księgarskiego ukazują się czasem w specjalnej formie, jak *afisze, *druki ulotne lub w różnych formach zapisu dźwięku (taśma, płyta) czy obrazu (film, fotografia). D.ż.s. powstałe w zasadzie dla osiągnięcia doraźnych celów politycznych, propagandowych czy handlowych mogą być ważnym źródłem informacji dla różnych dziedzin gospodarki jako *literatura firmowa, a także mogą stać się dokumentami o trwałej wartości historycznej. Do d.ż.s. zaliczane są różnorodne materiały tak pod względem formy, jak i treści. Mogą to być rozmaite katalogi, programy, obwieszczenia, odezwy, księgi adresowe czy telefoniczne, ulotki reklamowe, cenniki itp. Bieżące znaczenie informacyjne oraz wartość naukowa d.ż.s. powoduje, że gromadzone
1 przechowywane są one w bibl., gdzie organizuje się specjalne *działy d.ż.s. W bibl. poi. gromadzi się głównie współczesne materiały (pochodzące przeważnie z *egzemplarza obowiązkowego), tylko w nielicznych bibl. zgromadzono materiał retrospektywny, jak np. druki polityczne z czasów powstań narodowych (Bibl. Narodowa) lub zbiór zarządzeń i odezw z 1846 oraz obwieszczeń z okresu okupacji hitlerowskiej (Bibl. Jagiellońska). Współczesne d.ż.s. zawierające materiały o zasięgu ogólnopolskim gromadzone są w Bibl. Narodowej i w Bibl. Jagiellońskiej, inne bibl. ograniczają się zazwyczaj do problematyki regionalnej lub problemów wybranych, jak np. zagadnienia życia naukowego (Bibl. PAN w Warszawie), teatraiia (Instytutu Sztuki PAN), muzykalia (Archiwum Śląskiej Kultury Muzycznej przy PWSM w Katowicach). Niektóre rodzaje d.ż.s. gromadzone są w powołanych specjalnie w tym celu instytucjach. D.ż.s. w formie materiałów audiowizualnych znajdują się w Archiwum Dokumentacji Mechanicznej w Warszawie, plakaty w Muzeum Plakatu w Wilanowie, a d.ż.s. dotyczące współczesnego życia muzycznego w Polsce zbierane są w Polskim Centrum Muzycznym w Warszawie.
Dokumenty życia społecznego w bibliotekach. Wrocław 1970.
J. C.
droga książki: 1. Kolejne etapy bibliotecznego *opra-cowania zbiorów bibliotecznych i przysposobienia ich do *udostępniania czytelnikom. D.k. obejmuje czynności związane z zakupem, *akcesją, *katalo-gowaniem, *sygnowaniem, ustawieniem książki na półkach itp. Dzięki zastosowaniu urządzeń technicznych (kopiarki, maszyny elektroniczne) oraz scentralizowaniu procesów opracowywania zbiorów (np. centralny druk kart katalogowych, centralne klasyfikowanie książek itp.) d.k. ulega skracaniu. 2. W *czytelnictwie pod tym określeniem rozumie się organizacyjną stronę docierania książki do czytelnika, począwszy od momentu jej wyprodukowania do sprzedaży lub wypożyczenia. J. Koł.
druk ulotny (ulotka), druk najczęściej anonimowy, nie przekraczający czterech stron objętości, przeznaczony do szerokiego i szybkiego rozpowszechnienia (czasem rozrzucany z samolotów); ma przeważnie znaczenie doraźne, informacyjne lub propagandowe.
Do d.u. zalicza, się ogłoszenia, wywieszki, afisze, plakaty, odezwy polityczne, wszelkiego rodzaju programy (teatralne, widowiskowe i koncertów), katalogi, cenniki, prospekty handlowe. D.u. mogą być przedmiotem zestawień bibliograficznych jako cenne materiały źródłowe. J. C.
druk zbędny, egzemplarz niepotrzebny bibl., najczęściej *dublet albo publikacja wykraczająca treścią poza zakres gromadzonych przez bibl. zbiorów lub zdezaktualizowana pod względem naukowym, gospodarczym, politycznym. Gospodarkę d.z. w bibl. reguluje Zarządzenie Min. Kultury i Sztuki z 15 II 1973 w sprawie zasad wymiany, nieodpłatnego przekazywania i sprzedaży materiałów bibliotecznych. Zob. też selekcja zbiorów. E. K.
drukarnia biblioteczna, zakład typograficzny, stanowiący jednostkę organizacyjną bibl., przystosowany do wykonywania centralnie drukowanych kart katalogowych, drukowania bibliogr., publikacji książkowych z zakresu bibliotekoznawstwa i informacji naukowej, nietypowych formularzy itp. Posiadają go zazwyczaj jedynie największe bibl. o charakterze centralnym (w Polsce Bibl. Narodowa). Niektóre inne bibl. mają urządzenia do powielania kart katalogowych (powielanie matryc), niekiedy w połączeniu z *pracowniami reprograficznymi.
Z. D.
drukarstwo, dawniej rzemiosło polegające na powielaniu tekstów przez wykonanie odbitki ze składu złożonego z ruchomych czcionek lub z ilustracji, obecnie pojęcie to oznacza przemysł poligraficzny. W szerszym znaczeniu (poligrafia) obejmuje wszystkie techniki drukowania łącznie z introligatorstwem. Początki d. europejskiego wiążą się z nazwiskiem Johanna Gutenberga (ok. 1399-1468), który uważany jest za wynalazcę urządzenia do odlewu czcionek (ok. 1440), za pomocą którego można było odlewać z odpowiedniego stopu dowolną ich ilość. Wynalazek Gutenberga rozprzestrzenił się szybko w Niemczech (Strasburg 1458, Kolonia 1465, Augsburg 1468); wkrótce dotarł do innych krajów: Włochy 1464, Szwajcaria 1468, Czechy 1468, Węgry 1473, Polska (Kraków) 1473/74. Na przełomie XVIII i XIX w. produkcja książki zaczyna przestawiać się na mechanizację i uprzemysłowienie. Przewrót w technice druku zapoczątkował F. Koenig w 1811 dzięki wynalazkowi tzw. prasy pospiesznej. W 1835 powstał pierwszy model maszyny rotacyjnej wg projektu R. Hilla. Przewrót w składzie wywołało zbudowanie w 1886 przez Otmara Mergenthalera (1854-99) pierwszej maszyny do składania i odlewania wierszy linotypu. W 1897 T. Lanston wynalazł monotyp, czyli dwuczęściową maszynę (taster i odlewarka) do składania i odlewania pojedynczych znaków drukarskich. W 1878 Kareł Klić (1841-1926) wynalazł heliograwiurę, a w 1890 rotograwiurę, zmechanizowaną i nowoczesną formę wklęsłodruku. Z końcem XIX w. rozwinęła się chemigrafia, a znacznie wcześniej (ostatnie lata XVIII w.) Alois Senefelder (1771-1834) wynalazł litografię, która później przekształciła się w offset (jedną z form drukowania płaskiego). W XX w. d. staje się poważną gałęzią
drzeworyt
102
przemysłu, dostarczającą na rynek czytelniczy milionowe nakłady gazet, książek, czasop., magazynów ilustrowanych, broszur itp.
D. w Polsce zapoczątkowane zostało w 1. 1473-77. Działał wtedy w Krakowie wędrowny drukarz Kasper Straube. Najsilniejszym ośrodkiem poi. d. był w XV i XVI w. Kraków, który w 2 poł. XVI w. liczył 12 oficyn. W okresie reformacji powstały iiczne drukarnie na terenie Korony i W. Księstwa Litewskiego. D. poi. rozwinęło się bujnie w XIX w., szczególnie w 2 jego poł. Dalszy rozwój następuje w okresie międzywojennym. Zarejestrowano wówczas
siębiorstw wydawniczo-handlowych. Podległe Zjednoczeniu zakłady poligraficzne wyspecjalizowały się głównie w produkcji książek, wydawnictw albumowych i in.; w niektórych zakładach drukowane są prócz tego dzienniki i czasop. Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza "Prasa-Książka-Ruch", największy w Polsce koncern wydawniczy, prowadzi swą działalność poprzez 20 wydawnictw, 16 zakładów poligraficznych, 3 agencje i 7 wyspecjalizowanych przedsiębiorstw. Główny zrąb produkcji zakładów poligraficznych RSW "Prasa-Książka-Ruch" stanowią dzienniki i czasop. (60% nakładów prasy) oraz wy-
papier
tVok
II n fl n n fl -naniesiona warstwa farby ___forma drukująca
papier
ttok
forma drukująca
elementy drukujące
p.trok -papier
Podstawowe rodzaje technik drukowania
a) drukowanie wypukłe
b) drukowanie płaskie
c) drukowanie wklęsie
forma drukująca
"niecki rastrowe wypernione farbą
w Polsce ponad 4,6 tys. drukarń, jednakże zaledwie kilkanaście zatrudniało ponad 100 pracowników. Największym ośrodkiem była Warszawa (w 1938 prawie 50% drukarń). Przemysł poligraficzny w Polsce w 1945, na skutek olbrzymich zniszczeń wojennych, budowano od nowa, dotyczyło to zarówno form organizacyjnych, jak również inwestycji budowlanych, maszyn, techniki i technologii produkcji. Obecnie cały kluczowy przemysł poligraficzny, zatrudniający ok. 50 tys. pracowników, podlega Min. Kultury i Sztuki, natomiast dysponuje nim ok. 30 gestorów. Najważniejszym z nich jest Zjednoczenie Przemysłu Poligraficznego, które posiada 44 zakłady poligraficzne, odlewnię czcionek, fabrykę matryc linotypowych, 3 fabryki farb, 4 zakłady naprawcze maszyn poligraficznych, 10 przed-
dawnictwa polityczno-propagandowe. Polska Akademia Nauk posiada 2 zakłady poligraficzne. Poszczególnym ministerstwom oraz Związkowi Spółdzielczości Pracy i Spółdzielczości Inwalidzkiej podlegają inne niewielkie zakłady poligraficzne obsługują one instytucje i indywidualnych klientów. Do największych zakładów poligraficznych w Polsce zalicza się Dom Słowa Poi., Drukarnię im. Rewolucji Październikowej i Prasowe Zakłady Graficzne RSW "Prasa" w Warszawie oraz Zakłady Graficzne im. M. Kasprzaka w Poznaniu. Najważniejszymi ośrodkami przemysłu poligraficznego są: Warszawa, Kraków, Poznań, Wrocław, Katowice, Łódź. W zakresie stosowanych technik drukowania i technik ilustracyjnych prymat posiada w dalszym ciągu technika drukowania wypukłego, jednak coraz bardziej
103
dział administracyjno-gospodarczy
rozszerza się technika drukowania płaskiego oraz wklęsłodruku. W nieznacznym stopniu stosowany jest światłodruk oraz drukowanie sitowe. W technice wypukłej (rys. a) elementy drukujące (nafarbiane) znajdują się powyżej elementów niedrukujących. W płaskiej obraz zostaje przeniesiony metodą fotochemiczną na formę (blacha cynkowa, aluminiowa, bimetalowa lub trimetalowa). Elementy drukujące i niedrukujące znajdują się na jednej powierzchni. Jest to metoda drukowania pośredniego polegająca na wzajemnym odpychaniu się wody i farby (miejsca drukujące przyjmują farbę, niedrukujące wodę, rys. b). Do drukowania płaskiego zaliczany jest m. in. offset i światłodruk. We wklęsłodruku (rys. c) elementy drukujące znajdują się poniżej elementów niedrukujących. Farba gromadzona w wytrawionych nieckach rastrowych zostaje wchłonięta przez przyciśnięty papier. Współczesne techniki poligraficzne dają praktycznie nieograniczone techniczne możliwości wykonywania reprodukcji wszystkich rodzajów twórczości artystycznej (malarstwo, grafika). Dzieła malarstwa reprodukowane są w jednej z trzech stosowanych technik drukowania jedno-barwnie (czarno-białe) lub wielobarwnie. Dzieła grafiki mogą być reprodukowane podobnie (dla zachowania ew. półtonów) lub też metodą kreski. Badania naukowe dotyczą historii d. krajów, ośrodków i poszczególnych oficyn (inkunabulistyka, drukarstwo renesansowe i reformacyjne, przemiany organizacyjne w epoce Oświecenia i w okresie industrializacji), rozwoju technik poligraficznych i ich związków z rewolucją naukowo-techniczną. Badania te prowadzi się jednostkowo lub instytucjonalnie, a rezultaty ogłasza w fachowych czasop. typografów, bibliologów i bibliotekoznawców. Przewodnią rolę w dziedzinie badań i zastosowań technologicznych spełnia Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Przemysłu Poligraficznego. Zob. też edytorstwo, ruch wydawniczy.
J. Grycz: Z dziejów i techniki książki. Wrocław 1951. - P. A. Popriaduchin: Technologia drukarstwa. Warszawa 1952. A. Jeger: Druk wypukły poligraficzny. Warszawa 1957. Cz. Rudziński: Druk wklęsły rotograwiura. Warszawa 1961. M. Drabczyński: Zecerstwo. Warszawa 1964. S. Dahl: Dzieje książki. Wrocław 1965. - J. Kuglin: Poligrafia książki. Wrocław 1968. - EWoK. Wrocław 1971.
B. KI.
drzeworyt, technika graficzna należąca do grupy rytów wypukłych; formą drukującą w d. jest wygładzony i zagruntowany klocek drewniany, w którym żłobi się rysunek metalowymi ostrzami. Pociągnięte farbą części wypukłe zostają odbite na papierze. W zależności od sposobu cięcia drewna odróżniamy d. wzdłużny, czyli langowy (najdawniejszy, stosowany do XVIII wieku), oraz d. sztorcowy, którego cięcia wykonywane są w poprzek słojów twardego drewna bukszpanowego. Pierwszy zastosował ten sposób Thomas Bewick w Anglii w końcu XVIII w. D. sztorcowy odznacza się precyzyjnością rysunku, zróżnicowaniem kreski oraz subtelnością przejść od jaśniejszych do ciemniejszych tonów. Z twardego klocka d. sztorcowego uzyskuje się większą ilość dobrych odbitek. D. bywają najczęściej czarno-białe, niekiedy również barwne. J. C.
dublet, drugi lub dalszy identyczny egz. dokumentu. Za d. nie uważa się jednak starych druków różnią-
cych się specjalną oprawą, rękopiśmiennymi notatkami, pochodzeniem (np. od ważnych historycznie osób, instytucji) itp. D. w bibl. pojawiają się w wyniku zakupu całych księgozbiorów, wpływają z darów i wymiany, wyjątkowo z pomyłek przy realizacji zakupów zagranicznych. Stanowią rezerwę dla zastąpienia nimi egz. zniszczonych, często są podstawą zasobu wymiennego bibl. w prowadzeniu *wymiany bibliotecznej.
E. Kurdybacha: Międzybiblioteczna wymiana dubletów. "Biuletyn Informacyjny Biblioteki Narodowej" 1967. R. Afta-nazy: Polityka obrotu dubletami w świetle postulatów koordynacji międzybibliotecznej dawniej i dziś. W: Materiały biblioteczne z konferencji organizowanych w 1. 1963-1968 przez Biuro Wydawnictw i Bibliotek PAN. Warszawa 1971.
E. K. dyplomatyka zob. archiwistyka.
dysertacja, rozprawa napisana dla uzyskania stopnia naukowego. Wymóg publikowania d. drukiem obowiązuje tylko w niektórych krajach. D. rejestrowane są w specjalnych, często wydawanych bieżąco bibliogr.; w Polsce ukazuje się corocznie (od 1959) Katalog rozpraw doktorskich i habilitacyjnych.
J. C.
dyskografia, wykaz nagrań płytowych lub magnetofonowych, zarówno z utworami muzycznymi, jak i mówionymi. Zależnie od przyjętego kryterium doboru, podobnie jak bibliogr., mogą występować różne rodzaje d. W wielu krajach publikowane są d. bieżące, niekiedy jako człony *bibliografii narodowej. Często spotyka się d. specjalne, rejestrujące nagrania z tekstami mówionymi (tzw. "książki mówione") i d. osobowe przedmiotowe rejestrujące twórczość danego kompozytora lub wykonawcy. Normy Międzynar. Organizacji Normalizacyjnej (ISO) zalecają stosowanie w d. ujednoliconego opisu. W Polsce zagadnienie to jest przedmiotem normy Opis bibliograficzny, PN-73JN-01152. Rodzajem d. przeznaczonym do celów handlowych są katalogi płyt wydawane przez producentów lub księgarzy. D. bieżąca poi. nagrań płytowych od 1970 ukazuje się w Polsce jako jeden z członów bibliogr. narodowej. J. P.
dyżurny, pracownik bibl., sprawujący bezpośrednią służbę dla użytkowników (przy *katalogach, w Śczytelniach, w *dziale informacji naukowej, w *maga-zynach bibliotecznych, w *wypożyczalni), zwłaszcza w godzinach po zakończeniu normalnej pracy służbowej bibliotekarzy, gdy bibl. jest nadal czynna (po południu, wieczorem) dla czytelników.
Z. D.
dział administracyjno-gospodarczy, *komórka organizacyjna w bibl. o charakterze całkowicie lub częściowo samodzielnym zajmująca się czynnościami niezbędnymi dla funkcjonowania agend działalności bibliotecznej. Do czynności tych należy m. in. zarządzanie budynkiem oraz wyposażeniem bibliotecznym i utrzymywanie ich w sprawności technicznej i porządku, zaopatrzenie materiałowe, transport itp. Niekiedy zalicza się tu także rachunkowość i sprawy personalne bibl., chociaż zazwyczaj wyodrębnione są one w osobne komórki organizacyjne (np. w Bibl. Publ. m.st. Warszawy obok Działu Administra-
dział akcesji
104
cyjno-Gospodarczego istnieje Dział Finansowo-Bu-dżetowy i Referat Kadr). Nomenklatura nie jest ujednolicona i ustalona. Większe bibl. publ. posiadają działy (względnie oddziały) organizacyjno-admini-stracyjne, pedagogiczne bibl. woj. działy admini-stracyjno-gospodarcze. W Bibl. Narodowej w Warszawie wg statutu z 1968 istnieje jako komórka organizacyjna najwyższego rzędu (na równi z trzema wielkimi działami bibliotecznymi i dwoma instytutami) Dział Administracyjno-Produkcyjny, w którego skład wchodzi kancelaria, rachunkowość, techniczna działalność drukarska, reprograficzna i konserwatorsko-introligatorska. W strukturze bibl. szkół wyższych nie ma dz.a.-g., przyjmuje się bowiem, że czynności administracyjno-gospodarcze, finansowe i personalne bibl. spełniają odpowiednie komórki organizacyjne macierzystej uczelni. W praktyce jednakże dyrekcje tych bibl. muszą prowadzić gospodarkę swoimi środkami i zasobami oraz ich bieżącą ewidencję, gdyżjest to niezbędne dla realizacji planów pracy.
Organizacja i administracja biblioteki. Warszawa 1964.
Z. D. dział akcesji zob. dział gromadzenia zbiorów.
dział bibliotek zakładowych, *komórka organizacyjna w *bibl. głównych szkół wyższych, w niektórych niższego rzędu, tj. sekcja bibliotek zakładowych (*bibl. szkół wyższych) działająca samodzielnie lub jako część składowa działu informacji naukowej. Dekret o bibliotekach z 17 IV 1946 stał się punktem wyjścia dla ujednolicenia polityki bibliotecznej także w obrębie poszczególnych szkół wyższych. Sprawę tę postulowano na *konferencji bibl. naukowych w Krynicy w 1951, a ostatecznie uregulowało ją Zarządzenie Min. Szkolnictwa Wyższego z 1961. Do zadań dz.b.z. należy gromadzenie i opracowywanie materiałów w sprawach struktury sieci bibliotecznej szkoły wyższej, organizacji wewnętrznej bibl. zakładowych, zasad polityki gromadzenia i udostępniania zbiorów oraz *działalności informacyjnej, potrzeb w zakresie lokali, wyposażenia, etatów i funduszów. Dz.b.z. zajmuje się poradnictwem zawodowym i instruktażem dla pracowników bibl. zakładowych w zakresie organizacji i metod pracy, a w szczególności metodyki bibliotecznej, czuwa nad kwalifikacjami zawodowymi pracowników, opracowuje zbiorcze plany pracy i sprawozdania z działalności, prowadzi katalogi centralne zbiorów b.z. Personel dz.b.z. składa się m.in. z instruktorów współpracujących bezpośrednio z b.z. Dz.b.z. może dzielić się na sekcje lub referaty: centralnego katalogu oraz instruktażu i nadzoru. Z b.z. współpracują także inne działy bibl. głównej, np. oddział gromadzenia prowadząc centralny zakup wydawnictw importowanych i centralną prenumeratę czasop. dewizowych, dział opracowania katalogując centralnie nabytki zagraniczne dla wszystkich. bibl. sieci itd.
A. Romańska: Sieć biblioteczna uniwersytetu w świetle doświadczeń Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie. "Przegląd Biblioteczny" 1965 z. 2. M. Wójcik: Podstawy prawne działalności sieci bibliotecznych w szkołach wyższych oraz miejsce w tej sieci tzw. "bibliotek studenckich". Tamże 1967 z. 3/4.
Z. D.
dział biblioteki zob. komórki organizacyjne biblioteki.
dział czasopism, *komórka organizacyjna w większych bibl., zajmująca się całością względnie częścią procesów bibliotecznych (od *akcesji po Śudostępnianie), które są związane z wszystkimi lub niektórymi rodzajami wydawnictw ciągłych (wydawnictwa seryjne, zbiorowe, periodyczne, czasop. i dzienniki) wpływających do zbiorów lub z niektórymi z nich (czasop. i dzienniki). Dz.cz. wyodrębnił się w strukturze bibl. w XX w. wraz ze wzrostem znaczenia wydawnictw ciągłych. Cechy charakte-
Pracownia Oddziału Czasopism Biblioteki Jagiellońskiej
rystyczne tych wydawnictw (ich ukazywanie się bez zaplanowanego z góry zakończenia, duża liczba części składowych tworzących jeden ciąg, hasło w katalogu alfabetycznym przeważnie tytułowe, a jeżeli autorskie, to w formie *autorstwa korpora-tywnego, wielkość formatów niektórych czasop. i większości dzienników) pociągają za sobą konieczność: w akcesji odmiennej, ciągłej rejestracji dla wpływających części jednego bieżącego tyt. (karty akcesyjne dla wydawnictw ciągłych, dla czasop. o różnej częstotliwości, dla dzienników); w *katalogowa-niu odmiennego opracowania, umożliwiającego wymienienie zmian w tyt., podtyt., częstotliwości, redakcji, wydawnictwie, drukarni, formacie oraz wyliczenie części składowych (tomów, rocz., nrów, zesz.), często przy użyciu kart katalogowych o formacie większym niż format międzynar.; w *inwentaryzo-waniu odrębnego inwentarza, zwłaszcza w systemie europejskim, gdy cały ciąg otrzymuje jeden nr inwentarza (w systemie amer., przy nadawaniu każdemu skompletowanemu rocz. czy tomowi, prowadzenie odrębnego inwentarza dla czasop. nie jest już tak konieczne); w udostępnianiu prowadzenie odrębnej *czytelni czasopism (ze względu na duże formaty konieczne są stoły odpowiedniej wielkości), niekiedy także oddzielne dla czasop. bieżących (z ekspedycją bieżących nr w czytelni i w magazynie przyczytelnianym); w magazynowaniu oddzielnego *magazynu dla wielkich formatów z pozostawieniem miejsca na bieżący przyrost poszczególnych tyt. W udostępnianiu czasop. bieżących, zwłaszcza zagranicznych, bibl. powinny przejawiać maksymalną aktywność (periodyczne sporządzanie wykazów tyt. czasop., zawiadamianie czytelników o nowych tyt., które zaczęły wpływać do bibl., organizacja obiegu bieżących nrów czasop. wśród
105
dział dziecięcy
pracowników naukowych). Bibl. specjalne oprócz katalogu czasop. prowadzą niekiedy selekcyjne kartoteki bieżących czasop. zagranicznych, a bibl. uniwersalne kartoteki zagadnieniowe na aktualne, ważne tematy. Szczególne znaczenie ma oprawa roczn. czy tomów czasop. po ich pełnym skompletowaniu (wraz z kartą tytułową rocz. i rocznym spisem treści) oraz konserwacja czasop. i gazet jako materiałów bardzo narażonych na zużycie (bardzo słaby papier gazetowy). Sporządzanie mikrofilmów czasop. i gazet, zwłaszcza rzadkich, starych i uszkodzonych, i w ogóle stosowanie różnych technik reprograficz-nych pomaga uchronić je przed dalszym zużyciem, a jednocześnie umożliwia stworzenie możliwie pełnych ciągów (od pierwszego do ostatniego rocz. bez luk) drogą np. czasowego wypożyczenia brakujących nrów i rocz. do zmikrofilmowania z innych bibl. Mikrofilmy czasop. i gazet można zakupywać niekiedy bezpośrednio od bibl., z zagranicy jednak najczęściej od wyspecjalizowanych przedsiębiorców. Od kilku lat rozpowszechniły się przedruki, zazwyczaj fototypiczne, wyczerpanych, cennych czasop. (np. w Polsce przedruk "Nowego Przeglądu" i fototypiczny przedruk "Trybuny Ludów" Mickiewicza). Ze względu na wielką liczbę czynności manipulacyjnych przy akcesji czasop. (zapis wpływu każdego nru, reklamacje w przypadku nienadesłania go na czas) nadaje się ona szczególnie do automatyzacji za pomocą komputerów (osiąga się automatyczny wydruk wykazów czasop. bieżących, reklamacji, list rocz. skompletowanych do oprawy). Najlepiej gdy automatyzacja akcesji wiąże się ściśle z automatyzacją katalogowania czasop. Dz.cz. powinien się mieścić w pobliżu miejsca wpływu materiałów do bibl. lub w dobrym z nim powiązaniu, w pobliżu księgozbioru informacyjno-bibliograficznego, zawierającego bibliogr. tyt. czasop. i zawartości czasop., w pobliżu katalogu czasop. i centralnego katalogu czasop. (uczelni, miasta, regionu), jeśli bibl. go prowadzi, oraz w pobliżu czytelni czasop. Magazyny (dla rzadziej wykorzystywanych czasop. można stosować "magazynowanie zwarte) najlepiej umieszczać w pobliżu czytelni czasop.. na tym samym poziomie, tak aby wielkich i ciężkich przesyłek nie narażać na dłuższy transport. W razie konieczności umieszczenia magazynów czasop. na innym poziomie trzeba wybierać piętra najbliższe, dobrze powiązane za pomocą transportu pionowego (windy i wyciągi). Używane transporty poziome (pojemni-kowo-taśmowe) na ogół nie są przystosowane do przenoszenia czasop. większego formatu i gazet. Charakterystyka ta odnosi się do przeważającej w Polsce funkcjonalnej struktury bibliotecznej. W bibl. o strukturze przedmiotowej, w których organizacyjnie wyodrębnione są oddziały zbiorów poszczególnych, na ogół szerokich dziedzin wiedzy teoretycznej i stosowanej (np. prawo, medycyna), czasop. po centralnie przeprowadzonej akcesji i katalogowaniu są rozprowadzane do odpowiednich działów rzeczowych, w których są przechowywane i udostępniane.
F. Korpalowa: Z dziejów Oddziału Czasopism Biblioteki Jagiellońskiej. "Biuletyn Prasoznawczy" 1957 nr 1.
Z. D.
dział dokumentacji i informacji naukowej zob. dział informacji naukowej.
dział *dokumentów życia społecznego, *komórka organizacyjna w niektórych większych bibl. zajmująca się gromadzeniem, opracowywaniem, przechowywaniem i udostępnianiem tych materiałów bibliotecznych, których nie zalicza się do zasobu druków zwartych i czasop. ze względu na przemijającą wartość użytkową oraz przeznaczenie dla wąskiego kręgu użytkowników. W ich skład mogą wchodzić m. in. niektóre wydawnictwa o charakterze informacyjnym, często o niewielkiej objętości, które w krótkim czasie dezaktualizują się (np. rozkłady jazdy, księgi adresowe, kalendarze), oraz o charakterze przemysłowym i handlowym (np. prospekty reklamowe, cenniki, instrukcje obchodzenia się z maszynami i aparatami), druki związane z działalnością partii politycznej (np. odezwy, ulotki wyborcze), z imprezami kulturalnymi (np. katalogi wystaw, programy widowisk) itp. Bibliogr. narodowe i księg. nie rejestrują w zasadzie dokumentów życia społecznego, handel księg. nie zajmuje się ich rozprowadzaniem, do bibl. napływają z tytułu *egzemplarza obowiązkowego lub z wymiany, darów czy zakupu, zwłaszcza antykwarycznego. Bibl. gromadzą je zazwyczaj w wyborze dostosowanym do profilu zbiorów. Bibl. mające obowiązek przechowywania poi. produkcji wydawniczej (*Bibl. Narodowa, *Bibl. Jagiellońska) gromadzą je w całości w skali kraju lub regionu. Materiały te podlegają w bibl. *opracowaniu grupowemu, nie wchodzą do *inwentarzy bibliotecznych i przechowywane są zazwyczaj w odrębnej części magazynów jako wydzielona całość. Jednostką katalogową nie jest w tym przypadku pojedynczy druk, lecz cała ich grupa (stąd nazywa się je też drukami opracowania grupowego), wyodrębniona na zasadzie rzeczowej (druki polityczno--społeczne, gospodarcze itd.) lub formalnej (np. wg formy wydawniczej: czasop. zakładowe, afisze teatralne). Prawie do końca XIX w. bibl. nie doceniały wartości tego typu materiałów jako dokumentacji życia gospodarczego, politycznego i kulturalnego. Dz.d.ż.s. w bibl. zaczęły powstawać dopiero w XX w., przy czym nie zawsze mają status działów, niekiedy tylko sekcji lub referatów (najczęściej w ramach działu opracowania alfabetycznego druków nowszych lub *działów zbiorów specjalnych). W budynku bibliotecznym dz.d.ż.s. musi mieć zapewnioną dobrą łączność z *działem gromadzenia zbiorów, z *magazynem własnych zasobów, z Śkatalogami i z *czytelniami.
E. Chełstowski: Informacja o zbiorach dokumentów życia społecznego Biblioteki Jagiellońskiej z lat 1939-1945. "Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej" 1961 nr 2. - W. Wolińska: Druki opracowania grupowego. "Przegląd Biblioteczny" 1968 z. 3/4. Dokumenty życia społecznego w bibliotece. Wrocław 1970.
Z. D.
dział dziecięcy, *komórka organizacyjna w miejskich lub dzielnicowych bibl. publ. służąca czytelnictwu dzieci w wieku od 6 do 15 lat. Jej wyodrębnienie wynika ze specjalnych potrzeb czytelnika dziecięcego, który nawiązując pierwsze kontakty ze słowem drukowanym i nabierając nawyków obcowania z książką, wymaga odpowiednio dobranego księgozbioru (przystępne, stopniujące trudności, bogato ilustrowane pozycje z literatury pięknej i popularnonaukowej), wyodrębnionych pomieszczeń (czytelni i wypożyczalni), wyposażenia w materiały i aparaturę
dział graficzny
106
audiowizualną (np. rzutniki do przeźroczy, magnetofony) i stosowne meble uwzględniające wymiary czytelników dziecięcych, właściwych metod i form pracy bibliotecznej (np. głośne czytanie, recytacje, opowiadanie bajek i baśni, dyskusje, konkursy, wystawki książek ilustrowanych) realizowanych przez bibliotekarzy o kwalifikacjach pedagogicznych i umiejętności nawiązywania kontaktu z dziećmi. Działalność dz.dz. w bibl. publ., w których korzystanie ma charakter dobrowolny, wiąże się z pracą bibl. szkolnych. Dlatego też w księgozbiorach dz.dz. powinna znajdować się m.in. lektura podstawowa i uzupełniająca do programu szkół podstawowych.
T. Zarzębski: Przepisy prawne dla bibliotek powszechnych. Warszawa 1965. B. Groniowski, M. Gutry: Organizacja i metody pracy bibliotek dziecięcych. Wyd. 3. Warszawa 1967. H. Łopińska: Struktura organizacyjna biblioteki dla dzieci. W: W bibliotece dla dzieci. Poradnik metodyczny. Wyd. 2. Warszawa 1972.
Z. D.
dział graficzny zob. dział zbiorów graficznych.
dział gromadzenia zbiorów (*akcesji, nabytków, przybytków, uzupełniania zbiorów), *komórka organizacyjna bibl. zajmująca się nabywaniem wydawnictw i in. dokumentów zgodnie z ustalonymi dla bibl. zasadami i polityką *gromadzenia zbiorów. Ustalenie ogólnych zasad gromadzenia materiałów bibliotecznych, wytyczenie właściwego zakresu zbiorów oraz organizacja doboru poszczególnych poz. określane są zwykle przez kierownictwo bibl. W bibl. o strukturze przedmiotowej dobór materiałów przeprowadzają pracownicy odpowiednich działów rzeczowych. W niektórych krajach rozwinął się tzw. system referatowy, tzn. bibl. zatrudnia grupę bibliotekarzy, z których każdy poza kwalifikacjami bibliotecznymi 'ma wyższe wykształcenie w innej dziedzinie wiedzy. W reprezentowanej specjalności dokonuje on doboru materiałów do nabycia, opracowuje je rzeczowo i zajmuje się informacją naukową we właściwym sobie zakresie. W bibl. szkół wyższych w doborze materiałów bibliotecznych uczestniczy personel dydaktyczno-naukowy uczelni. W wielu bibl. uwzględnia się także uzasadnione życzenia czytelników. Wpływające do dz.g.z. dezyderaty (po uściśleniu opisu bibliograficznego i stwierdzeniu, że odpowiadają profilowi zbiorów, nie są dubletami oraz że bibl. posiada środki na ich nabycie) kierowane są do realizacji w księgarniach lub u partnerów międzybibliotecznej *wymiany wydawnictw. Zamówienia sporządza się zwykle w kilku egz.: w bibl. zamawiającej tworzą one kartoteki zamówień w układzie wg haseł autorskich lub tytułowych, wg nazwy dostawcy-księgarza itp.; w niektórych bibl. jedną kopię zamówienia włącza się nawet do głównego katalogu alfabetycznego, aby uprzedzić czytelnika, że poz. została już zamówiona. Jeżeli zamówienie nie jest terminowo realizowane przez dostawcę, dz.g.z. reklamuje je.
Rodzaje wpływu materiałów bibliotecznych: *egzemplarz obowiązkowy, jeśli bibl. otrzymuje go z mocy prawa, wydawnictwa własne bibl. lub instytucji, której częścią jest dana bibl., kupno, wymiana, dary. Po otrzymaniu wydawnictwa przez bibl. sprawdza się jego zgodność z towarzyszącym mu spisem (wykazem egz. obowiązkowego, rachunkiem
sprzedawcy, listą wymiany lub darów) oraz stan fizyczny (kompletność), a spisowi nadaje się nr bieżący danego rodzaju wpływu w obrębie roku. Poz. nie zamówione, nie odpowiadające spisowi lub egz. zdefektowane odsyła się do dostawcy z żądaniem odpowiedniej ich zamiany. Wydawnictwo odpowiadające zamówieniu oznacza się *znakiem własnościowym (pieczęcią) bibl. i nrem akcesji, składającym się zwykle z dwu ostatnich cyfr daty rocznej,
1-ifflH
Pracownia Oddziału Gromadzenia Zbiorów Biblioteki Jagiellońskiej
skrótu symbolizującego rodzaj wpływu, nru listy i nru poz. na liście, np. 73 K 256/23 (K = kupno). W przypadku czasop. i gazet pierwszy nr rocz. lub tomu otrzymuje nr akcesji. Dalsze nry wpływające do skompletowania rocz. (tomu) są odnotowywane w wielorubrykowych kartach akcesji. W przesyłkach z egz. obowiązkowymi, z wydawnictwami z wymiany, a zwłaszcza z darów wpływają wydawnictwa, które nie odpowiadają profilowi gromadzenia danej bibl. lub stanowią dublety w stosunku do jej zbiorów. Zostają one z miejsca włączone do zasobu dubletów i *druków zbędnych lub zwracane dostawcy czy ofiarodawcy. Wszystkie inne wydawnictwa przesyła się do właściwych działów opracowania. Struktura organizacyjna dz.g.z. w większych bibl. odpowiada zazwyczaj rodzajom wpływu; istnieją więc w dz.g.z. komórki organizacyjne niższego rzędu (sekcje, referaty, stanowiska pracy): egz. obowiązkowego, kupna, wymiany, darów, druków zbędnych i dubletów. Komórka organizacyjna np. egz. obowiązkowego może ulegać dalszemu podziałowi wg rodzaju wydawnictw: druków zwartych i czasop. Komórki kupna, wymiany, rzadziej darów, są również niekiedy dzielone na krajowe i zagraniczne. Niekiedy dz.g.z. zajmując się akcesją czasop. bieżących prowadzi również ich czytelnię, niekiedy zaś w bibl. istnieje samodzielna sekcja czasop., zajmująca się gromadzeniem i udostępnianiem czasop. Do zakresu działalności dz.g.z. należy czasem zadanie organizowania dla czytelników krótkoterminowej i systematycznie zmienianej ekspozycji nowych ważniejszych nabytków wraz z zapewnieniem możliwości ich wstępnej lektury. W dziale tym może się także mieścić komórka kontroli obiegu wydawnictw
107
dział katalogowania rzeczowego
w bibl. w trakcie ich opracowania. Dz.g.z. są zwykle lokalizowane w pobliżu wejścia do bibl. i w dobrym powiązaniu z dojazdem do niej (przywóz paczek z książkami). Dz.g.z. winien się mieścić w sąsiedztwie katalogu i podstawowego księgozbioru informacyjno--bibliograficznego. Niezbędne są dobre powiązania transportowe dz.g.z. wewnątrz gmachu bibliotecznego z *dzialem opracowania zbiorów i *działem czasopism. Przy dużym wpływie bibliotecznym (w wielkich miejskich bibl. publ. z licznymi filiami, w wielkiej sieci bibliotecznej dużych uczelni wyższych) stosuje się w akcesji zbiorów technikę elektroniczną (*automatyczne przetwarzanie danych) dla sporządzania zbiorczych zamówień i kontroli ich realizacji. Z. D.
dział *informacji naukowej (dział informacyjno-biblio-graficzny, dział dokumentacji i informacji naukowej), *komórka organizacyjna w większych bibl. udzielająca pomocy użytkownikom w sprawach związanych z wykorzystywaniem zasobów bibl., katalogów, kartotek itd., z poszukiwaniem wiadomości faktograficznych lub określonego piśmiennictwa zarówno w zbiorach danej placówki, jak i w innych bibl. oraz w bibliogi., a także wykonująca określone zadaniami bibl. prace dokumentacyjne. Bibl. jako całość spełnia od dawna funkcje informacyjne, dz.i.n. wyodrębniły się stosunkowo niedawno; w Polsce w latach międzywojennych (np. w Centralnej Bibl. Wojskowej, w Bibl. Publ. m. st. Warszawy), a w szerszym zakresie dopiero po II wojnie światowej. Ze względu na szybki wzrost produkcji wydawniczej na świecie i na pogłębiającą się specjalizację zbiorów pomyślny rozwój działalności informacyjnej w bibl. zależny jest od współpracy bibl. sieci krajowej z "ośrodkami informacji naukowej, technicznej i ekonomicznej, a także od włączenia się do światowych systemów informacji ogólnej i specjalnej, zwłaszcza zautomatyzowanych, oraz od właściwego wykorzystywania wyników ich prac dla potrzeb nauki, techniki, gospodarki i kultury poi. Dz.i.n. organizuje własny warsztat informacyjny (księgozbiór podręczny składający się z "informatorów i bibliogr., kartoteki zagadnieniowe, kartoteki *kart dokumentacyjnych, zbiory patentów, norm, wycinków itd. zgodnie z potrzebami użytkowników). Dz.i.n. dzieli się zazwyczaj na dwie sekcje: informacji i dokumentacji. Sekcja informacji zajmuje się zaspokajaniem potrzeb informacyjnych poszczególnych czytelników na ich skonkretyzowane życzenie, organizuje zwiedzanie bibl., przygotowuje wystawy biblioteczne, prowadzi niekiedy szkolenie dla użytkowników i własnego personelu. Sekcja dokumentacji opracowuje ogólne wykazy nabytków, bibliogr. działalności bibl. lub instytucji macierzystej, niekiedy także *katalogi centralne i *bibliografie regionalne lub specjalne itp. Lokalizacja dz.i.n. w bibl. winna odpowiadać jego węzłowym funkcjom: w pobliżu głównych dróg czytelnika, w pobliżu katalogów i czytelni. Kwalifikacje i wykształcenie pracowników dz.i.n. powinny odpowiadać tym dziedzinom wiedzy i kultury, jakie reprezentuje w swych zbiorach bibl. Szczególnie w *bibl. specjalnych potrzebne jest pracownikom dz.i.n. wykształcenie wyższe w dziedzinie specjalizacji bibl.
M. Manteufflowa: Służba informacyjno-bibliograficzna. W:
Bibliotekarstwo naukowe. Warszawa 1956. Służba informacyjna w bibliotekach. "Zeszyty Przekładów" 1963 nr 14. Biblioteki ogólne a informacja naukowa. Tamże 1970 nr 23. Ogólnokrajowa Konferencja SBP nt. działalności informacyjnej bibliotek (Łódź 15-16 czerwca 1972 r.), "Przegląd Biblioteczny" 1973 z. 1.
Z. D.
Dział Informacji Naukowo-Technicznej Ośrodka Postępu Technicznego Naczelnej Organizacji Technicznej zob. Zakład Informacji Naukowo-Technicznej Ośrodka Postępu Technicznego Naczelnej Organizacji Technicznej.
dział instrukcyjno-metodyczny, *komórka organizacyjna w bibl. publ. mająca za cel doskonalenie działalności publ. bibl. powszechnych swego terenu (województwa, gminy, miasta) i pracy kulturalno-oświa-towej prowadzonej za pomocą książki oraz szerzenia czytelnictwa. Szczegółowe zadania dz.i.-m. obejmują pomoc i poradnictwo dla bibl. w zakresie planowania i organizowania sieci bibliotecznej, techniki bibliotecznej, upowszechniania i badania czytelnictwa oraz szkolenia i samokształcenia bibliotekarzy. W skład dz.i.-m. wchodzi gabinet metodyczny, który organizuje konsultacje i instruktaż, opracowuje materiały i wskazówki metodyczne, prowadzi szkolenie bibliotekarzy (seminaria, kursy, praktyki), analizuje metody pracy bibl. i wyniki ich działalności, upowszechnia doświadczenia przodujących bibl., inicjuje wymianę doświadczeń i materiałów, inspiruje współzawodnictwo międzybiblioteczne. Do wykonywania swoich zadań gabinet metodyczny powinien być wyposażony w odpowiednią aparaturę do powielania tekstów oraz do sporządzania i reprodukowania materiałów audiowizualnych (aparaty fotograficzne, *epidiaskop, rzutnik, "czytnik mikrofilmowy, magnetofon, adapter itp.). Zbiory gabinetu winny obejmować wszelkiego rodzaju dokumenty związane z potrzebami działalności instrukcyjno--metodycznej (instrukcje, regulaminy, wzory formularzy, okazy urządzeń i mebli bibliotecznych, modele i makiety itd.). Dz.i.-m. zatrudnią także instruktorów terenowych, którzy współpracują z przydzielonymi pod ich opiekę bibl. Rolę centralną dla wszystkich dz.i.-m. pełni "Instytut Książki i Czytelnictwa Bibl. Narodowej w Warszawie, udzielający im porad i konsultacji, koordynujący plany opracowań metodycznych w skali krajowej, opracowujący materiały metodyczne o charakterze ogólnym oraz organizujący i prowadzący badania czytelnicze.
M. Mazurkiewicz: Prace instrukcyjno-metodyczne w sieci publicznych bibliotek powszechnych. Warszawa 1962. S. An-toszczuk: Funkcje działów instrukcyjno-metodycznych bibliotek wojewódzkich i miejskich. Warszawa 1967.
Z. D.
dział katalogowania rzeczowego, "komórka organizacyjna w większych bibl., zajmująca się opracowaniem zbiorów z punktu widzenia ich treści. Wynikiem pracy dz.k.rz. jest "katalog rzeczowy zbiorów bibliotecznych umożliwiający użytkownikom wyszukanie pozycji z określonej dziedziny wiedzy lub na określony temat. Bibl. opracowują zwykle jeden z jego rodzajów, np. "katalog działowy (najczęściej w bibl. publicznych), "katalog systematyczny i jako jeden z jego typów katalog dziesiętny (głównie w bibl. z piśmiennictwem technicznym), "katalog
dział katalogów
108
przedmiotowy lub inne. Zdarza się niekiedy, że bibl. prowadzi dwa różne katalogi zbiorów podstawowych. W wielkich poi. bibl. uniwersalnych katalog rzeczowy obejmuje zazwyczaj jedynie część zbiorów, z reguły nowszą. W mniejszych bibl. katalogowanie rzeczowe odbywa się w ramach *dzialu opracowania zbiorów, przy czym niekiedy bywa organizacyjnie wyodrębnione w sekcję katalogów rzeczowych. Opracowanie rzeczowe zbiorów specjalnych odbywa się we właściwych działach, które również prowadzą odrębne katalogi rzeczowe, odpowiadające specyfice gromadzonego materiału. Personel dz.k.rz. powinien posiadać kwalifikacje, umożliwiające poprawne opracowanie rzeczowe piśmiennictwa z tych zakresów wiedzy i kultury, w których bibl. się specjalizuje. Przy lokalizacji dz.k.rz. w budynku bibliotecznym należy zadbać o dobrą łączność z działem alfabetycznego opracowania zbiorów oraz z działem katalogów i z katalogami bibliotecznymi.
M. Bronarska, R. Lutman: Zagadnienia i stan katalogów rzeczowych w polskich bibliotekach naukowych. "Przegląd Biblioteczny" 1957 z. 2/3.
Z. D.
dział katalogów, *komórka organizacyjna w większych bibl. zajmująca się katalogami bibliotecznymi, a w szczególności *katalogami alfabetycznymi wydawnictw zwartych nowych. Podstawę prawną utworzenia dz.k. w bibl. uniwersyteckich w Polsce dała ramowa struktura organizacyjna bibl. szkół wyższych z 1961. Poprzednio pieczę jnad katalogami alfabetycznymi wydawnictw zwartych nowych sprawował dział katalogowania alfabetycznego, w którym w miarę potrzeby wyodrębniono komórkę organizacyjną niższego rzędu w postaci sekcji lub referatu katalogów. Ze względu na tę genezę zakres działalności dz.k. bywa w bibl. różnie ujmowany; nie rozciąga się np. na *katalogi czasopism i katalogi zbiorów specjalnych, a tylko częściowo na *katalogi centralne i *katalogi rzeczowe. Dz.k. zajmuje się nieraz powielaniem kart katalogowych dla różnych rodzajów katalogów bibl., włączaniem kart do katalogu alfabetycznego. W bibl. starszych, mających często kilka katalogów alfabetycznych z różnych okresów istnienia bibl., dz.k. podejmuje niekiedy i realizuje stopniowe ich scalanie, przy czym poważniejsze melioracje pozostają w gestii działu katalogowania alfabetycznego. Dz.k. współuczestniczy też w udzielaniu informacji o zbiorach własnych bibl., chociaż ze względów organizacyjnych i merytorycznych (bliski związek informacji bibliotecznej i bibliograficznej) zajmuje się tym na ogół *dział informacji naukowej. Rozwój działalności dz.k. przewiduje powielanie kart katalogowych dla innych rodzajów zbiorów własnych (czasop., zbiorów specjalnych oraz dla nabytków bibl. zakładowych), zwłaszcza z importu. W miarę uzyskiwania coraz sprawniejszej aparatury do powielania kart i w perspektywie zasadniczej zmiany w technice pracy (np. katalogowanie za pomocą komputerów) stanie się to koniecznością. Dz.k. powinien mieć ścisłe powiązanie z pomieszczeniami katalogów alfabetycznych. Z. D.
dział katalogów centralnych, *komórka organizacyjna w niektórych większych bibl. zajmująca się rejestracją wszystkich, a częściej tylko pewnych wy-
branych typów, zbiorów w określonych bibl.: *sieci (np. bibl. zakładowych wyższej uczelni), miejscowości, regionu lub kraju. Dz.k.c. gromadzi *opisy katalogowe, szereguje je w odpowiednich kartotekach (pożądane jest równoczesne prowadzenie dwu szeregów: alfabetycznego i rzeczowego), udziela zainteresowanym informacji o miejscu bibliotecznego przechowania poszukiwanego przez nich piśmiennictwa (obieg tej informacji znacznie usprawnia powiązanie większych bibl. w kraju i za granicą siecią połączeń dalekopisowych), wreszcie po weryfikacji materiałów, ujednoliceniu opisów i opracowaniu indeksów publikuje *katalogi centralne. W Polsce głównym ośrodkiem centralnych katalogów ogólnych, tzn. obejmujących wszystkie dziedziny wiedzy i kultury, jest Bibl. Narodowa. Jej Zakład Starych Druków prowadzi centralny katalog w zakresie piśmiennictwa dawnego, Zakład Katalogów Centralnych nowszego (XIX i XX w.) w bibl. poi. Ze względu na potrzebę przyspieszenia informacji o centralnych katalogach bieżących nabytków zagranicznych Bibl. Narodowa prowadzi prace nad automatyzacją ich sporządzania (system ARKA). Inne bibl. naukowe w Polsce opracowują i publikują centralne katalogi specjalne, obejmujące piśmiennictwo jednej dziedziny lub gałęzi nauki, techniki itp. W niektórych bibl. prowadzących katalogi centralne odpowiednie komórki organizacyjne mają rangę sekcji w ramach oddziału bibl. zakładowych (np. w Bibl. Jagiellońskiej w Krakowie i Bibl. Politechniki Wrocławskiej), a często w ogóle nie są organizacyjnie wyodrębnione.
I. Brummel: Les catalogues collectifs, Organisation et fonction-nement. Paris 1956. J. Czerniatowicz, J. Gruszecka: Centralne katalogi. Warszawa 1956. J. Gruszecka: Wykaz centralnych katalogów w Polsce. Warszawa 1967. Ogólnokrajowa konferencja SBP w sprawie centralnych katalogów. "Przegląd Biblioteczny" 1970 z. 2/3. - EWoK. Wrocław 1971 (Katalog centralny).
Z. D.
dział magazynów i konserwacji zbiorów, *komórka organizacyjna bibl. zajmująca się przechowywaniem i zabezpieczeniem materiałów bibliotecznych. W bibl. europejskich, w których ze względu na ekonomię miejsca przeważa *ustawienie zbiorów wg formatów zgodnie z tzw. numerus currens ("numer bieżący), tzn. mechanicznie nadawaną sygnaturą miejsca w magazynie i w których jedynym kluczem pozwalającym dotrzeć do poszukiwanych pozycji pozostają katalogi (alfabetyczny i rzeczowy), ukształtowała się zasada klauzury magazynowej, czyli dostępności do magazynów wyłącznie dla personelu magazynu i (pod pewnymi warunkami) dla pracowników bibl., a nie dla czytelników, co jest dodatkowo uzasadniane względami bezpieczeństwa zbiorów. W bibl. anglosaskich np., które zachowały i rozwinęły zasadę rzeczowego ustawienia zbiorów na regałach, magazyny biblioteczne, będąc jednocześnie czytelniami, są dostępne dla użytkowników, którzy sami wybierają sobie z regałów poszukiwane pozycje. Problem miejsca w magazynie podyktował wprowadzenie tzw. *magazynowania zwartego dla rzadziej wykorzystywanych części zbiorów, co umożliwia wydatne zwiększenie pojemności magazynów, oczywiście pod warunkiem odpowiedniej wytrzymałości stropów i po zainstalowaniu regałów prze-
109
dział prac naukowych
suwanych, najczęściej elektrycznie. Istotne znaczenie odgrywa dobre powiązanie magazynów z czytelniami i z wypożyczalnią za pomocą *transportu poziomego i pionowego. Dz.m. i k.z. przejmuje z *działów opracowania zbiory do włączenia, dokonuje ich *pizysposobienia bibliotecznego, wprowadzając oznaczenie sygnatury miejsca na grzbiet lub okładkę, zabezpieczając tymczasowo egzemplarze nie oprawione, a następnie ustawia na regałach. Przy bieżącej obsłudze czytelnictwa dz.m. i k.z. wyszukuje i wydaje materiały biblioteczne dla czytelni i wypożyczalni, prowadzi ewidencję wydanych pozycji i ich zwrotu. Konserwacja zbiorów polega na zapewnieniu im odpowiednich stałych warunków przechowania (temperatura i wilgotność), na dokonywaniu drobnych napraw i zabezpieczeń na miejscu i na kierowaniu zbiorów do oprawy i prac restauracyjno-konserwatorskich. Sprawdzanie zgodności stanu zbiorów na półkach ze stanem ewidencji majątkowej w inwentarzach i z rejestracją wypożyczeń, czyli tzw. *inwentaryzacja przeprowadzana jest w magazynach z reguły przez specjalne komisje posługujące się odpowiednimi arkuszami inwentaryzacyjnymi.
A. Gawinkowa, J. Millerowa: Rozmieszczenie i konserwacja księgozbiorów. Wyd. 3. Warszawa 1966.
Z. D.
dział młodzieżowy, *komórka biblioteczna w niektórych miejskich bibl. publ. przeznaczona dla czytelników w wieku 14-19 lat. Wypożyczalnia i czytelnia dz.m. rozporządzają wyodrębnionym księgozbiorem uwzględniającym zarówno potrzeby szkoleniowe, jak i zainteresowania młodzieży. W dz.m. duże znaczenie mają różnego rodzaju formy pracy zbiorowej z czytelnikami (np. dyskusje na tematy aktualne, spotkania z autorami, konkursy, wystawy). Służą one organizacji czasu wolnego od pracy zwłaszcza tej młodzieży, która po ukończeniu szkoły podstawowej nie kontynuuje dalszej nauki. Dz.m. przygotowuje stopniowo swoich użytkowników do korzystania ze zbiorów i aparatu informacyjnego całej bibl.
Biblioteki dla dzieci i młodzieży za granicą. "Zeszyty Przekładów" 1971 nr 27.
Z. D.
dział muzyczny zob. dział zbiorów muzycznych, dział nabytków zob. dział gromadzenia zbiorów.
dział opracowania zbiorów, jedna z podstawowych *komórek organizacyjnych bibl., zajmująca się przygotowaniem materiałów bibliotecznych do udostępniania przez ich skatalogowanie (alfabetyczne i rzeczowe) i wcielenie do zbiorów oraz prowadząca ewidencję majątkową tych zbiorów (inwentarz). W większych książnicach *opracowanie zbiorów bywa rozdzielone między kilka komórek organizacyjnych bibl. (działy: opracowania alfabetycznego wydawnictw zwartych nowych, czasop., katalogowania rzeczowego, katalogów, zbiorów specjalnych). W mniejszych bibl. dz.o.z. wykonuje całość prac związanych z katalogowaniem i ewidencją zbiorów, dzieląc się niekiedy na komórki organizacyjne niższego rzędu (sekcje lub referaty) wyodrębnione
ze względu na fazy opracowania (katalogowanie alfabetyczne, katalogowanie rzeczowe) i rodzaj opracowywanych materiałów (druki zwarte, czasop., zbiory specjalne). W związku ze zwiększeniem się liczby bibl., wzrostem produkcji wydawniczej na świecie oraz koniecznością ekonomicznego wykorzystania pracowników bibliotecznych dokonuje się znacznych wysiłków w dziedzinie scentralizowania i zmechanizowania przynajmniej części procesów katalogowania, zwłaszcza alfabetycznego druków zwartych nowych, ale także opracowania rzeczowego. Użytkowanie do celów katalogowania opisów bi-
Pracownia Oddziału Opracowania Biblioteki Jagiellońskiej
bliogr. narodowej, opracowywanie i rozprowadzanie w wielu krajach centralnie drukowanych kart katalogowych dla różnych typów bibl., drukowanie opisów katalogowych w nowych publikacjach książkowych rozpoczęte na szeroką skalę w Związku Radzieckim od 1970, ponowne podjęcie w Stanach Zjednoczonych A. P. próby katalogowania wydawnictw zwartych już w czasie ich druku (zwane dawniej katalogowaniem "u źródła", obecnie katalogowaniem w czasie druku albo *katalogowaniem w wydawnictwie) wszystko to zmierza do odciążenia dz.o.z. w poszczególnych bibl., do uwolnienia bibliotekarzy różnych bibl. od konieczności wykonywania tej samej pracy. Do znanej już dawniej mechanizacji katalogowania (maszyny do pisania, różnego rodzaju techniki powielania) dołączyło się od 1960 stosowanie elektronicznych *maszyn cyfrowych. Komputerowi powierza się proces układania opisów katalogowych, drukowanie katalogów w różnych ujęciach, a także automatyczne wyszukiwanie informacji o pozycjach reprezentowanych w zbiorze. Dz.o.z. powinien mieć zapewnione dobre połączenie z *działem gromadzenia zbiorów i *działem magazynów i konserwacji zbiorów, a także dogodne dojście do katalogów oraz księgozbioru bibliogra-ficzno-informacyjnego, niezbędnego przy katalogowaniu. Z. D.
dział prac naukowych, organizacyjno-naukowych i dydaktycznych, *komórka organizacyjna w większych bibl. szkół wyższych, powołana ramowym statutem organizacyjnym dla bibl. głównych szkół wyższych w 1961, spełniająca zadania sekretariatu naukowego dyrekcji bibl. (zbiorcze planowanie i sprawozdawczość w zakresie ogólnobibliotecznym, piano-
dział przybytków
110
wanie i sprawozdawczość w zakresie działalności naukowej i wydawniczej, współdziałanie w planowaniu i realizacji nowych budynków bibliotecznych, udział w przygotowywaniu wystąpień o charakterze ogólnobibliotecznym, wymagających naukowego rozeznania itp.), zajmująca się organizacją ogólnobi-bliotecznych przedsięwzięć naukowych, prowadząca we własnym zakresie prace naukowe o doniosłym znaczeniu dla bibl., organizująca zajęcia z *przyspo-sobienia bibliotecznego i *informacji naukowej dla studentów macierzystej uczelni oraz szkolenie we-wnątrzbiblioteczne dla pracowników. Wobec rosnącego zakresu działalności bibl. jednym z najważniejszych zadań dz.p.n. staje się praca nad racjonalizacją i usprawnieniem pracy bibliotecznej, analiza i projektowanie reorganizacji form działalności bibl., zwłaszcza przed wprowadzeniem w pracach bibliotecznych elektronicznych maszyn do przetwarzania danych. Lokalizacja dz.p.n. powinna zapewniać dobre jego powiązanie z dyrekcją bibl. i z *działem informacji naukowej, zwłaszcza zaś z wydzielonym księgozbiorem bibliologicznym, który stanowi warsztat codziennej pracy dla dz.p.n.
A. Knot: Organizacja pracy naukowej w bibliotekach głównych szkól wyższych. "Sprawy Biblioteczne" 1956 z. 1. - H. Wię-ckowska: Rola i zadania biblioteki głównej w szkole wyższej. Tamże. J. Baculewski: Problematyka prac naukowo-badaw-czych w bibliotekach szkól wyższych. W: Materiały z konferencji Rogowskiej w sprawie działalności i rozwoju bibliotek. Warszawa 1962. B. Kocowski: Prace naukowo-badawcze i dydaktyczne szkól wyższych. Tamże.
Z. D.
dział przybytków zob. dział gromadzenia zbiorów.
dział *rękopisów, *komórka organizacyjna w większych bibl. naukowych zajmująca się *gromadzeniem, *opracowaniem, *przechowywaniem i *konserwacją oraz częstokroć *udostępnianiem rpsów bibliotecznych. Rpsy archiwalne, będące wynikiem działalności kancelaryjnej urzędów, organizacji, przedsiębiorstw itp., są zastrzeżone dla archiwów państw. Rpsy biblioteczne organizacyjnie stanowią niekiedy sekcję lub referat działu zbiorów specjalnych albo dział wyodrębniony, tworzący wraz z innymi działami zbiorów specjalnych jednej bibl. komórkę organizacyjną wyższego rzędu, mającą wspólną sekcję udostępniania (czytelnię). Dz.r. bierze czynny udział w uzupełnianiu zbiorów zgodnie z profilem gromadzenia typując rpsy do nabycia i uczestnicząc w ich ocenie. Opracowanie rpsów przebiega w dwu
Pracownia Oddziału Rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej
etapach: opracowania akcesyjnego, w którym dokonuje się wstępnej identyfikacji materiałów, ich prowizorycznego opisu i wstępnej ewidencji pod numerami akcesyjnymi, mającymi charakter tymczasowy (dane te wprowadza się jednocześnie do indeksów służących zarówno dalszym pracom wewnętrznym w dz.r., jak i udostępnianiu); z kolei przystępuje się do pełnego naukowego katalogowania rpsu. Opisy skatalogowanych ostatecznie części zbioru otrzymują właściwe numery *inwentarza i są publikowane w kolejnych tomach katalogu rpsów, którego wydawanie należy do podstawowych obowiązków bibl. Postuluje się opracowanie centralnego katalogu różnych kategorii rpsów bibliotecznych (np. literackich, historycznych) w zbiorach poi. Ze względu na wartość dokumentalną i materialną rpsy wymagają zabezpieczonego magazynowania (najcenniejsze z nich w ogniotrwałych pomieszczeniach), właściwych warunków przechowywania i ograniczenia w udostępnianiu z zasady tylko w czytelni do uzasadnionego użytku naukowego. Poza obręb bibl. wypożycza się je jedynie w wyjątkowych przypadkach i na ściśle określonych 'warunkach. Możliwości udostępniania rpsów znacznie zwiększa ich mikrofilmowanie, będące jednocześnie jedną z form zabezpieczenia. Dla celów wystawiennictwa sporządza się makiety rpsów i reprodukcje. Wewnętrzny podział pracy w dz.r. wyznacza zróżnicowanie między materiałami starszymi i nowszymi, gdyż ich opracowanie wymaga różnych kwalifikacji. W budynku bibliotecznym dz.r. należy lokalizować w sąsiedztwie innych oddziałów zbiorów specjalnych ze względu na podobne wymagania w zakresie bezpieczeństwa zbiorów, warunków ich magazynowania i kontroli.
Wytyczne opracowania rękopisów w bibliotekach polskich. Wrocław 1955. K. Muszyńska: Zbiory rękopisów w bibliotekach polskich. Informator bibliotekarza i księgarza na r. 1966. Warszawa 1965. R. B. Bordin, R. W. Warner: The modern manuscript library. New York 1966.
Z. D.
dział starych druków, *komórka organizacyjna w. większych bibl. naukowych gromadząca, opracowująca, przechowująca i udostępniająca druki od XV do XVIII w. włącznie, niezależnie od ich rodzaju (wydawnictwa zwarte, ciągłe, druki ulotne). Niekiedy dz.s.d. razem z innymi *działami zbiorów specjalnych (rpsów, grafiki, kartografii, muzykaliów) tworzy jednostkę organizacyjną wyższego rzędu, mającą wspólną czytelnię i wypożyczalnię. Mniejsze *zbiory starych druków wchodzą w skład ogólnego działu zbiorów specjalnych. W bibl. zagranicznych zamiast dz.s.d. istnieje częstokroć dział książki rzadkiej, gromadzący zarówno stare druki, jak i cenne pozycje spośród druków nowych. W związku z rozwojem drukarstwa zbiory starych druków dzieli się często na grupy chronologiczne wg wieków. W ten sposób wyodrębnia się także grupa druków z XV w., zwanych inkunabułami. W bibl. poi. przeprowadza się także w obrębie starych druków podział na wydawnictwa poi. lub z Polską związane (polonica) i obce. Katalogowanie starych druków wymaga dobrej znajomości historii drukarstwa oraz analizy typograficznej umożliwiającej rozróżnienie poszczególnych wydań przy nie zmienionych danych karty tytułowej. Dz.s.d. jest dobrym warsztatem pracy nad historią
111
dział zbiorów graficznych
drukarstwa, dawnego introligatorstwa oraz nad zbieractwem książek w dawnych wiekach. Tzw. badania proweniencyjne analizują *znaki własnościowe na książkach, podpisy lub pieczęci poprzednich właścicieli indywidualnych i instytucjonalnych (klasztorów, szkół, urzędów itd.), umożliwiając odtworzenie historii dawnych zbiorów i zbieraczy. Podział dz.s.d. na jednostki organizacyjne niższego rzędu (sekcje, referaty) może opierać się na zasadzie funkcjonalnej (*gromadzenie, *opracowanie, *przechowanie, *udostępnianie, *informacja) lub przedmiotowej (druki różnych epok.). Przechowywanie zbiorów starych druków wymaga dobrych warunków "magazynowania (odpowiednia stała temperatura i wilgotność) oraz właściwej *konserwacji. Dla koordynacji prac w zakresie starych druków w Polsce został powołany w 1945 w Wydziale Bibl. Min. Oświaty Oddział Dawnej Książki, który w 1954 został przeniesiony do Bibl. Narodowej jako Ośrodek Opieki nad Dawną Książką i działa w ramach *Zakładu Starych Druków tej Bibl. Poza badaniami nad historią drukarstwa i introligatorstwa poi. prowadzi kalatog centralny starych druków bibl. poi. i zajmuje się instruktażem w zakresie ich opracowania.
B. K o c o w sk i: Zadania i metody badań proweniencyjnych w zakresie starych druków. "Przegląd Biblioteczny" 1951 z. 1/2. H. Szwejkowska: Problemy starych druków w polskich bibliotekach naukowych. W: Druga Konferencja Naukowa Komisji Bibliografii i Bibliotekoznawstwa Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego. Wrocław 3-5 XI1954. Referaty i dyskusje. Wrocław 1957. - Karę book collections. Chicago 1965.
Z. D.
dział "udostępniania zbiorów, jedna z głównych *ko-mórek organizacyjnych w bibl., której zadaniem jest dostarczenie użytkownikom potrzebnych im materiałów bibliotecznych do lektury i wykorzystania na miejscu oraz wypożyczanie tych materiałów na zewnątrz czytelnikom indywidualnym i zbiorowym (urzędom, instytucjom naukowym itp.). Zasady, na jakich się to odbywa, formułuje zatwierdzony przez władze zwierzchnie regulamin bibl. Bibl.
0 charakterze prezencyjnym udostępniają zbiory wyłącznie na miejscu, biorą jednakże udział w wypożyczaniu międzybibliotecznym na określonych warunkach (np. jeśli poszukiwanej pozycji nie można znaleźć w innych bibl.). Bibl., które nie ograniczają się do udostępniania na miejscu, wyłączają jednakże z wypożyczania najcenniejsze partie zbiorów (np. zbiory specjalne, czasop., egzemplarze pierwszych wydań). Wychodząc poza zasoby własnej bibl., dz.u.z. wypożycza dla czytelników, w razie potrzeby, pozycje ze zbiorów innych bibl. krajowych i zagranicznych. W organizacji dz.u.z. występują jako komórki niższego rzędu ""czytelnie (np. ogólna, poszczególnych dziedzin wiedzy, dla pracowników naukowych, czasop.) oraz "wypożyczalnie (miejscowa
1 zamiejscowa oraz międzybiblioteczna). Udostępnianie zbiorów specjalnych na miejscu odbywa się zazwyczaj poza ramami organizacyjnymi dz.u.z. w czytelniach bądź w pracowniach *działów zbiorów specjalnych. Udostępnianie materiałów audiowizualnych (np. płyt, taśm magnetofonowych z nagraniami muzycznymi lub tekstowymi, mikrofilmów, przeźroczy, filmów) wymaga odpowiedniej aparatury (adapter, magnetofon, czytnik mikrofilmowy, rzutnik przeźroczy, projektor filmowy) i specjalnych
pomieszczeń (izolowane kabiny dla przesłuchiwania nagrań, sala dla wyświetlania przeźroczy i filmów). Nowe perspektywy przed udostępnianiem otwiera zarysowujący się rozwój międzybibliotecznej łączności telewizyjnej, dzięki której w niedalekiej przyszłości stanie się możliwe szybkie dostarczanie oddalonym bibl. obrazu tekstu za pośrednictwem telewizora. Przy rejestracji wypożyczeń na zewnątrz coraz częściej stosuje się odpowiednią aparaturę fotograficzną lub urządzenia peryferyjne elektronicznej "maszyny cyfrowej (zestawienia *karty czytelnika z czytelną dla maszyny perforacją jego numeru identyfikacyjnego i *karty książki z perforacją niezbędnych danych dla identyfikacji). System ten uwalnia bibliotekarzy od żmudnego, pracochłonnego prowadzenia kartoteki wypożyczeń, zapewnia automatyczny wydruk upomnień dla czytelników przetrzymujących wypożyczone książki, a jednocześnie umożliwia dokładną statystykę wypożyczania całości zbiorów i poszczególnych pozycji księgozbioru. Agendy dz.u.z. (czytelnie i wypożyczalnie) powinny się mieścić w pobliżu "katalogów bibliotecznych i w dobrej łączności z "magazynami zbiorów, przy czym wypożyczalnie należy lokalizować niedaleko głównego wejścia do bibl. oraz kancelarii bibliotecznej zajmującej się przyjmowaniem i ekspedycją przesyłek książkowych. Pracownicy dz.u.z. powinni być dobrze zorientowani w zasobach i katalogach bibliotecznych oraz mieć łatwość kontaktu z czytelnikami.
Materiały biblioteczne z konferencji organizowanych w latach 1963-1968 przez Biuro Wydawnictw i Bibliotek PAN. Wrocław 1971.
Z. D.
dział uzupełniania zbiorów zob. dział gromadzenia zbiorów.
dział zbiorów graficznych (dział graficzny, ikonograficzny), "komórka organizacyjna w większych bibl. zajmująca się gromadzeniem, opracowaniem, przechowywaniem i udostępnianiem tych materiałów bibliotecznych, których istotę stanowi przedstawienie obrazowe, wizualne, a nie tekst słowny, odgrywający tu jedynie rolę pomocniczą, uzupełniającą. Historycznie najwcześniejszy przedmiot gromadzenia bibliotecznego stanowiła grafika artystyczna, rysunki i ryciny oryginalne (drzeworyty, miedzioryty, litografie itp.) zbierane pod kątem rozwoju sztuki i jej form. Niekiedy są to kolekcje o wartości historycznej i artystycznej, zwane gabinetami rycin, zapoczątkowane w XVIII i XIX w. W ich skład wchodzą rysunki i ryciny luźne, a także albumy oryginalnej grafiki artystycznej, niejednokrotnie utworzone sztucznie przez zbieraczy dawnych epok. Pewną odmianę dz.z.g. stanowią działy pięknej książki ograniczające się do wydawnictw drukowanych, dobieranych ze względu na wysoki poziom sztuki drukarskiej i walory wyposażenia ilustracyjnego. W niektórych bibl. zagranicznych dz.z.g. gromadzi również malarstwo oryginalne i jego wierne, artystyczne reprodukcje w celu wypożyczania użytkownikom, dla umożliwienia im kontaktu ze sztuką. Inny nowszy kierunek rozwoju dz.z.g. to gromadzenie materiałów wizualnych ze względu na ich wartość ikonograficzną, dokumentującą obraz rzeczywistości i jej
dział zbiorów kartograficznych
112
zmian (wizerunki osób, terenu, budynków, narzędzi pracy itd.), niezależnie od techniki wykonania (odbitki fotomechaniczne, fotografie). Opracowanie zbiorów graficznych wymaga uwzględnienia różnych punktów widzenia: autorstwa (twórca oryginału, rytownik, fotograf), techniki wykonania i charakterystyki treściowej (tematyka obrazu). Niekiedy dz.z.g. opracowuje indeksy ikonograficzne zawartości ilustracyjnej książek i czasop. przechowywanych w zbiorze głównym bibl. lub w innych *zbiorach specjalnych (rpsów, starych druków itd.). Zbiory *ikono-graficzne wymagają dobrych warunków magazynowania (optymalna stała temperatura i wilgotność) oraz odpowiednich *regałów i *szaf, umożliwiających przechowywanie luźnych rysunków i rycin oraz albumów o wielkich formatach w położeniu poziomym, a także zabezpieczenia od światła słonecznego, kurzu i szkodników biologicznych. Poważny problem
Czytelnia Zbiorów Graficznych i Kartograficznych
stanowi *konserwacja tych zbiorów, którą przeprowadzać powinni specjaliści. Zbiory graficzne są z zasady udostępniane jedynie na miejscu. Czytelnie powinny być wyposażone w stoły o dużej powierzchni i dobrze oświetlone. Wypożyczania na zewnątrz cenniejszych obiektów, zwłaszcza grafiki oryginalnej, dokonuje się wyjątkowo. Przynajmniej część personelu dz.z.g. powinna mieć wyższe wykształcenie Św zakresie historii sztuki. Dz.z.g. tworzy niekiedy z innymi oddziałami zbiorów specjalnych jednostkę organizacyjną wyższego rzędu (np. Dział Zbiorów Specjalnych w Bibl. Narodowej w Warszawie) ze wspólną czytelnią i wypożyczalnią. Mniejsze zbiory graficzne wchodzą zwykle jako sekcje, referaty w skład ogólnego oddziału zbiorów specjalnych bibl.
.S. Nawara: Zbiory ikonograficzne w bibliotekach naukowych. W: Pierwsza Konferencja Naukowa Komisji Bibliografii i Bibliotekoznawstwa Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego. Wrocław 10-21 Xl 1953. Referaty i dyskusje. Wrocław 1956.
Z.D.
dziai zbiorów kartograficznych (dział kartograficzny), *komórka organizacyjna w większych bibl. naukowych zajmująca się *gromadzeniem, *opracowaniem, *przechowaniem i *udostępnianiem samoistnie wydanych map i planów rękopiśmiennych i drukowanych, atlasów, globusów itp. Księgozbiór podręczny dz.z.k. składa się z informatorów i opracowań w zakresie kartografii i geografii, służących dla poprawnego bibliotecznego opracowania zbiorów kar-
tograficznych i jako pomoc dla korzystających z tych zbiorów. Dz.z.k. jest jednym z oddziałów *zbiorów specjalnych i może tworzyć wraz z nimi całość wyższego rzędu: dział zbiorów specjalnych. W mniejszych bibl. *zbiory kartograficzne wchodzą do ogólnego działu zbiorów specjalnych, w którym mogą stanowić wyodrębnioną komórkę organizacyjną niższego rzędu: sekcję lub referat. Dz.z.k. poza opracowaniem zbiorów ściśle kartograficznych rejestruje w katalogu ważniejsze mapy niesamodzielne, znajdujące się w podstawowym zbiorze bibl. Centralny katalog zbiorów kartograficznych w Polsce prowadzi Instytut Geografii PAN, będący jednocześnie placówką Uniw. Warszawskiego. W 1. 1961-68 opublikowano cztery zesz. katalogu obejmujące atłasy i dzieła geograficzne do końca XVIII w. oraz atlasy z 1. 1801-1919. Dla magazynowania i udostępniania map niezbędne są specjalne szafy z szufladami o dużej powierzchni umożliwiającymi przechowywanie rozłożonych arkuszy oraz stoły
0 odpowiedniej wielkości.
T. R. Smith: The map collection in a generał library. A manuał for classification and processing procedures. Lawrence, Kans. 1961. C. E. Le Gear: Maps, their care, repair andpreservation in iibraries. Washington 1956. Polskie zbiory kartograficzne. Informator bibliotekarza na r. 1959. Warszawa 1958.
Z.D.
dział zbiorów muzycznych (dział muzyczny), *ko-mórka organizacyjna w większych bibl. gromadząca, opracowująca, przechowująca i udostępniająca graficzne zapisy dźwięku, czyli nuty rękopiśmienne
1 drukowane oraz mechaniczne zapisy dźwięku, czyli nagrania (płyty i taśmy magnetofonowe) oraz piśmiennictwo muzykologiczne. Muzykalia są zaliczane w bibl. do *zbiorów specjalnych. W bibl., w których istnieje jedynie ogólny dział zbiorów specjalnych, *zbiory muzyczne wchodzą w jego skład, tworząc niekiedy w jego obrębie jednostkę organizacyjną niższego rzędu, tj. sekcję lub referat. Czasem istnieje samodzielny dz.z.m. Do przechowywania płyt i taśm potrzebne są odpowiednie *szafy i pojemniki. Dz.z.m. jest wyposażony w aparaturę i pomieszczenia do nagrywania i odtwarzania utworów muzycznych. Użytkownicy mają możliwość przesłuchiwania płyt i taśm magnetycznych indywidualnie (przy stolikach podłączonych do magnetofonów i adapterów, wyposażonych w słuchawki lub w izolowanych akustycznie kabinach) lub zbiorowo (w odpowiednio przystosowanej sali wido-wiskowo-odczytowej, w której przeprowadzać można także koncerty muzyki mechanicznej). W bibl. publ., zwłaszcza zagranicznych, dz.z.m. prowadzi m. in. wypożyczanie nagrań. Rozbudowany dz.z.m. może dzielić się na jednostki organizacyjne niższego rzędu (sekcje lub referaty) stosownie do rodzajów materiałów muzycznych (druki, rpsy, nagrania). Bibliotekarze zatrudnieni w dz.z.m. powinni mieć obok kwalifikacji bibliotekarskich także wykształcenie muzykologiczne.
E. Th. Bryant: Musie librarianship. A practical guide. London 1959. A. Ott: Die Musikbiliotheken. W: Handbuch der Bi-bliothekswissenschaft. Wiesbaden 1959. K. Mu sio}: Organizacja i inwentaryzacja zbiorów muzycznych. "Przegląd Biblioteczny" 1961 z. 3/4. M. Prokopowicz: Katalogowanie płyt. "Przegląd Biblioteczny" 1962 z. 3. B. Zielińska: O katalogowaniu nagrań muzycznych. "Przegląd Biblioteczny" 1964 z. 1/2.
Z. D.
113
działalność dydaktyczna bibliotek
dział zbiorów specjalnych: 1. Nazwa nadrzędna dla tych *komórek organizacyjnych w bibl., których wyodrębnienie ma za podstawę rodzaj gromadzonych zbiorów (rpsy, stare druki, kartografia, literatura regionalna, grafika, muzykologia, dokumenty życia społecznego, mikroformy, patenty, normy, wycinki, tzw. literatura firmowa: prospekty, cenniki, opisy produkowanych urządzeń i aparatów, instrukcje itd.). Dz.z.s. zajmuje się zazwyczaj całością funkcji bibliotecznych związanych z właściwym sobie rodzajem zbiorów: typuje i w razie potrzeby ocenia wartość nowych nabytków (bibliotecznemu *dzia-łowi gromadzenia zbiorów pozostaje tylko techniczna
Gabinet Śląsko-Łużycki w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu
strona formalności związanych z nabyciem), opracowuje je, magazynuje, udostępnia, prowadzi działalność informacyjną itd. Dz.z.s. tworzą niekiedy wspólnie komórkę organizacyjną wyższego rzędu, mającą ogólne kierownictwo (np. Dział zbiorów specjalnych w Bibl. Narodowej) i prowadzącą łącznie niektóre funkcje biblioteczne, np. udostępnianie. W większych bibl. uniwersalnych o charakterze naukowym dz.z.s. są zasadniczo dostępne jedynie dla osób pracujących naukowo. Ponieważ nie występuje tam zjawisko masowej frekwencji, można je lokować w gmachu bibliotecznym w miejscach oddalonych od głównego ruchu użytkowników, przy zapewnieniu dobrych i bezpiecznych warunków
Gabinet Zbiorów Numizmatyczno-Sfragistycznych w Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu
*przechowania zbiorów (nietypowy sprzęt), właściwą *konserwację i odpowiednie warunki udostępniania. 2. Komórka organizacyjna skupiająca całość *zbiorów specjalnych bibl., zazwyczaj ilościowo nielicznych. W miarę potrzeby dz.z.s. dzieli się na komórki organizacyjne niższego rzędu, sekcje lub referaty, stosownie do rodzaju zbiorów.
J. Grycz: Bibliotekarstwo praktyczne w zarysie, Wyd. 2. Wrocław 1951. B. Szulc-Golska: Oddział Zbiorów Specjalnych Biblioteki Głównej U AM w Poznaniu. "Bibliotekarz" 1960 nr 11 /12.
Z. D.
działalność dydaktyczna bibliotek, jedna z podstawowych funkcji nowoczesnej bibl. polegająca na organizowaniu różnych form szkolenia w zakresie bibliotekarstwa, bibliogr. i informacji dla studentów wyższych uczelni, własnego personelu bibliotecznego oraz czytelników dla ułatwienia im pracy w bibl. lub podnoszenia poziomu usług bibliotecznych. Myśl przyjścia z pomocą młodzieży akademickiej w bibl. uniwersyteckich kiełkowała już w okresie międzywojennym, nawiązywał do niej Józef Grycz w swym Przewodniku dla korzystających z bibliotek (1925). Po wojnie pod naporem wzmagającego się czytelnictwa studenckiego bibl. stanęły przed koniecznością zorganizowania pomocy czytelnikom słabo przygotowanym do samodzielnej pracy. W 1. 50-tych bibl. szkół wyższych wprowadziły tzw. lekcje biblioteczne zapoznające studentów ze zbiorami i sposobami ich wykoizystywania. Ustawa
0 szkolnictwie wyższym z 1958 zobowiązała *bibl. główne do udziału w procesie dydaktycznym uczelni
1 nałożyła na nie zadania usługowe, dydaktyczne i naukowe. Dz.d.b. przybiera obecnie różne formy. ŚPrzysposobienie biblioteczne dla wstępujących studentów własnej uczelni obejmuje kilka godzin obowiązkowych zajęć na początku każdego roku akademickiego. Studenci podzieleni są na grupy kierunkowe nie przekraczające 25 osób. Na program zajęć składają się: krótkie pogadanki zapoznające z bibl., jej zbiorami, metodą poszukiwań katalogowych, racjonalnym korzystaniem z materiałów oraz ćwiczenia praktyczne (wypełnianie rewersu, szukanie w katalogu). Wyższą formą są zajęcia przyuczające do posługiwania się bibliogr. i innymi wydawnictwami informacyjnymi, przeznaczone dla studentów wyższych lat studiów, przygotowujących prace dyplomowe. Zajęcia te w przeciwieństwie do pierwszych nie są uznane za obowiązkowe, choć w praktyce cieszą się dużym powodzeniem. Inny rodzaj dz.d.b. to praktyki wakacyjne studentów bibliotekoznawstwa. Praktyki prowadzi personel biblioteczny, program uzgadniany jest z wykładowcami, którzy sprawują kontrolę i egzekwują od praktykantów sprawozdania z odbytych praktyk. Wszystkie bibl. rozwijają dz.d. w stosunku do własnego personelu. Jest to tzw. szkolenie przywarszta-towe, które przechodzi każdy pracownik biblioteczny, zwłaszcza młody, nowo zatrudniony. Szkolenie przy-warsztatowe przybiera różne formy i ma na celu:
a) zapoznanie pracownika z metodami pracy w danej bibl., z kierunkiem jej rozwoju, z całokształtem powiązanych z sobą czynności, a także ze zbiorami;
b) stałe podnoszenie kwalifikacji poszczególnych pracowników poprzez organizowanie ogólnych i specjalistycznych zebrań, seminariów, kursów z dyskusją
8
działalność informacyjna
114
na tematy aktualne związane z modernizacją metod pracy, z referowaniem fachowej literatury zagranicznej itp.; c) przygotowywanie poszczególnych pracowników do zawodowych egzaminów państwowych, doktoratów, habilitacji itd.
Stalą i powszechnie prowadzoną formą dz.d.b. w stosunku do najszerszych kręgów czytelniczych i potencjalnych użytkowników są *wystawy okolicznościowe i tematyczne, pokazy cenniejszych lub najnowszych wydawnictw połączone często z prelekcjami o znaczeniu dydaktycznym i jednocześnie propagandowym. Do tego typu dz.d.b. należą również oprowadzania wycieczek po bibl. na różnych poziomach i dla różnych celów poznawczych. Środkami ułatwiającymi dz.d.b., zwłaszcza tę, która skierowana jest do użytkownika masowego, są różnego rodzaju wydawnictwa, przewodniki biblioteczne, regulaminy dla czytelników, ulotki i plakaty informacyjne i propagandowe. Planowanie, programowanie i organizowanie dz.d.b. skupione jest zasadniczo w oddzielnej agendzie bibliotecznej w *działach prac naukowych, dydaktycznych i naukowo-organizacyjnych, w bibl. publ. akcja ta skoncentrowana jest w ośrodkach metodycznych i instrukcyjnych, choć w praktyce spotyka się i inne rozwiązania organizacyjne. Do pracy dydaktycznej powoływani są wysoko kwalifikowani pracownicy, najczęściej *bibliotekarze dyplomowani. Zob. też bibl. szkół wyższych, kształcenie bibliotekarzy, propaganda biblioteczna.
M. Des Loges: O niektórych funkcjach i zadaniach dydaktycznych bibliotek szkól wyższych. W: Sprawy biblioteczne zesz. spec. "Życia Szkoły Wyższej" 1956. H. Więckowska: Rola i zadania biblioteki głównej w szkole wyższej. Tamże. A. Kłossowski: Działalność bibliotek szkól wyższych resortu oświaty i szkolnictwa wyższego w 25-leciu Polski Ludowej. "Roczniki Biblioteczne" 1969. J. Baumgart: Biblioteka i informacja naukowa w procesie dydaktycznym szkoły wyższej. Tamże 1971.
H. W.
działalność informacyjna, całokształt prac i czynności mających za zadanie praktyczne zaspokajanie celów i potrzeb informacyjnych za pomocą odpowiednio przystosowanych środków. Do podstawowych problemów dz.i. należą: gromadzenie i przechowywanie materiałów, tj. źródeł informacji, ich opracowywanie i 'przetwarzanie informacji, udostępnianie, Wobec ogromnej masy istniejących i stale narastających źródeł informacji, konieczności ich opraco-
wania i selekcji oraz przystosowania do wykorzystania wzrasta znaczenie dz.i., której stawia się wymagania kompletnego lub optymalnego doboru materiałów informacyjnych, szybkiego opracowania i przekazywania informacji, jej ścisłości i niezawodności, przystosowania do zróżnicowanych potrzeb użytkowników. Dąży się przy tym do coraz szerszego stosowania *mechanizacji i automatyzacji procesów informacyjnych. Zob. też procesy informacyjne.
M. Dembowska: Dokumentacja i informacja naukowa. Warszawa 1965. A. I. Michajlow, A. I. Czerny, R. S. Gila-rewski: Podstawy informacji naukowej. Warszawa 1968. W. Piróg: Zagadnienia informacji i dokumentacji naukowej. Warszawa 1972.
M. i K. L.
działalność naukowa bibliotek, zakres czynności nowoczesnej bibl. naukowej obejmujący prowadzenie prac naukowo-badawczych zbiorowych, zespołowych i indywidualnych w zakresie *księgoznawstwa, Śbibliotekoznawstwa i ""informacji naukowej. Duże bibl. naukowe były w Polsce zawsze ośrodkami, w których poszczególni pracownicy, najczęściej dyrektorzy i kustosze, uczeni różnych specjalności, zajmowali się badaniami naukowymi. Były to prace o różnej tematyce, związane z indywidualnymi zainteresowaniami autorów. Poważne prace dotyczące księgoznawstwa i bibliografii zwłaszcza od ostatniego ćwierćwiecza XIX w. wychodziły najczęściej spod pióra czynnych bibliotekarzy.
Karta tytułowa zeszytu Polonia typographica
iM H ONI \
' 'M.iWMIi.
ZBIÓR PODOBIZN
ZASOBU DRUKARSKIEGO
TŁOCZNI POLSKICH
.XVI STULECIA
ALEKSANDER AUGFZDĘCKI
KRÓŁEWIEOSZAMOTUŁY
f549~I56H?)
OSSOLINEUM
115
działalność naukowa bibliotek
Najpoważniejszym ośrodkiem tego typu prac badawczych była przez dłuższy czas *Bibl. Jagiellońska. Po II wojnie światowej dz.n.b. została prawnie uregulowana i jej tematyka sprecyzowana. Do ogólnokrajowych planów naukowych włączone zostały także prace wykonywane w bibl. Ustawa
0 szkolnictwie wyższym z 1958 i * Ustawa o bibliotekach z 1968 nałożyły na *bibl. szkół wyższych obowiązek pracy naukowej w zakresie księgo-znawstwa, bibliotekoznawstwa, bibliogr., edytorstwa i dokumentacji zbiorów własnych. Do struktury organizacyjnej bibl. uniwersyteckich wprowadzono w 1964 *działy prac naukowych, których zadaniem jest inicjowanie, planowanie, organizowanie i realizowanie zespołowych i indywidualnych prac nauko-wo-badawczych. Obowiązek uczestniczenia w dz.n.b. mają przede wszystkim *bibliotekarze dyplomowani (Rozporządzenie Rady Ministrów z 22IV 1967), którzy m. in. z tej racji zrównani zostali w prawach
1 obowiązkach z personelem naukowo-dydaktycz-nym macierzystych uczelni. Spośród bibl. szkół wyższych największy udział w dz.n. mają bibl. uniwersyteckie. Zakres tematyczny prac jest obecnie bardzo szeroki: historia książki i bibl., bibliogr. i naukowa dokumentacja zbiorów, bibliotekarstwo współczesne, budownictwo, ustawodawstwo i szkolnictwo biblioteczne. Przeważają bibliogr. regionalne, osobowe i specjalne różnych gałęzi nauki, a także drukowane i opatrzone naukowym komentarzem katalogi rpsów, starych druków, inkunabułów, gra-
fiki, muzykaliów. Wiele bibl. szkół wyższych ogłasza stale uzupełniane wykazy bibliograficzne publikacji pracowników naukowych swych uczelni macierzystych oraz bibliogr. czasop. regionalnych. Drugie miejsce pod względem liczebności zajmują prace badawcze dotyczące historii książki i bibl., mają one na ogół charakter regionalny. Skromniej przedstawiają się badania z zakresu bibliotekarstwa współczesnego oparte na doświadczeniu i wynikami swymi mające służyć doskonaleniu praktyki. Rozpraw, artykułów i doniesień na tematy zawodowe jest wprawdzie bardzo dużo, lecz ograniczone do problematyki własnej bibl. mają charakter informacyjny, sprawozdawczy i jednostkowy, chociaż niektóre bibl. szkół wyższych podjęły już ostatnio prace o szerszym znaczeniu, dotyczące ekonomiki bibl. szkół wyższych i ich nowoczesnej organizacji oraz czytelnictwa, zwłaszcza studenckiego. Wyniki badań naukowych prowadzonych przez bibliotekarzy szkół wyższych ogłaszane są w różnych *czasopismach bibliotekarskich i specjalnych. Podstawowym organem naukowym bibl. szkół wyższych są *"Roczniki Biblioteczne", które ukazują się od 1957 (od 1969 jako organ Komisji d/s Bibl. i Informacji Naukowej Rady Głównej Szkolnictwa Wyższego). Drugim ogólnopolskim organem szkół wyższych są wychodzące od 1970 ""Studia o Książce", które są międzyuczelnianym czasop. powstałym z połączenia uniwersyteckich zesz. naukowych z zakresu księgo-znawstwa i bibliotekoznawstwa. Niektóre bibl. po-
Karty przedtytułowa i tytułowa centralnego katalogu inkunabułów
A NUION4I1S
INK I .NABIŁY
W HIBUOTKkAClt POLSKICH
INCUNABULA
QUAE IN BIBLIOTHKChS POLONtAE ASSKRYANTI B
działalność usługowa biblioteki
116
siadają własne serie wydawnicze, np. Wydawnictwa Bibliograficzne Biblioteki Uniwersyteckiej w Łodzi (od 1954), lub własne czasop., np. *"Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej". Ostatnio ukazały się dwa wielkie dzieła encyklopedyczne obejmujące całokształt księgoznawstwa w bardzo szerokim zakresie Słownik biograficzny pracowników książki polskiej (1972), owoc zespołowej pracy pracowników bibl. uniwersyteckich i dwóch bibl. PAN (pod redakcją Ireny Treichel z Bibl. Uniwersyteckiej w Łodzi), obejmujący 3 tys. na źródłowym materiale opartych biogramów poi. bibliotekarzy, bibliografów, drukarzy, księgarzy, wydawców, ilustratorów, introligatorów itp. i wydana przez Ossolineum Encyklopedia wiedzy o książce (1971), w której kilkaset artykułów wyszło spod pióra bibliotekarzy, a kilkunastu pracowników bibl. uczelnianych pełniło obowiązki redaktorów.
Ożywioną dz.n. prowadzą *bibl. Polskiej Akademii Nauk. Nastawione przede wszystkim na naukowe opracowanie własnych zbiorów (drukowane katalogi rpsów, starych druków, grafiki) mają również poważny dorobek w zakresie prac bibliograficznych, monograficznych i edytorskich. *Bibl. Gdańska PAN specjalizuje się w badaniach księgoznawczych Pomorza, posiada własne serie wydawnicze i wydaje rocz. "Libri Gedanensis" z bogatym działem historycznym i informacyjnym. *Bibl. Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu i *Bibl. Kórnicka prowadzą badania historyczno-literackie i księ-goznawcze, głównie XIX i XX w. na podstawie własnych zbiorów. *Bibl. PAN w Krakowie publikuje od 1955 "Rocznik Biblioteki PAN" z działem historycznym i informacyjnym. *Bibl. PAN w Warszawie specjalizuje się w badaniach zagadnień prawnych i organizacyjnych bibl. i prowadzi stale aktualizowany informator o piśmiennictwie z dziedziny naukoznawstwa i prognozologii. W 1968 rozpoczęła prace nad Słownikiem polskich towarzystw naukowych. W 1972 Bibl. opublikowała okolicznościowy wykaz pt. Polskie towarzystwa naukowe od XV wieku. Duże bibl. miejskie, jak *Bibl. Publiczna m. st. Warszawy, *Miejska Bibl. Publiczna im. L. Waryńskiego w Łodzi, "Książ-nica Miejska im. M. Kopernika w Toruniu, ^Miejska Bibl. Publiczna w Krakowie oraz niektóre bibl. woj. i pedagogiczne prowadzą badania naukowe, głównie historyczne w zakresie bibliotekoznawstwa, i podejmują tematykę regionalną. Dz.n. tych bibl. koncentruje się w działach informa-cyjno-metodycznych, a wyniki studiów ogłaszane są częściowo w regionalnych czasop. bibliotekarskich. Największym i najbardziej rozbudowanym ośrodkiem dz.n. jest *Bibl. Narodowa. Różno-kierunkowe badania księgoznawcze prowadzi tu kilka wyspecjalizowanych zakładów i instytutów. *Zakład Starych Druków oprócz publikacji Centralnego katalogu inkunabułów prowadzi pod kierunkiem Alodii Gryczowej studia nad dziejami drukarstwa poi. XVI w. {Polonia typographica saeculi sedecimi) i razem z Instytutem Badań Literackich wydawał do 1965 monografie w serii Książka w Dawnej Kulturze Polskiej. Zakład Rękopisów publikuje Katalogi rękopisów Biblioteki Narodowej, których od 1955 ukazało się 10 t. *Instytut Bibliograficzny jest rozbudowaną placówką skupiającą wszystkie
prace i studia dotyczące bibliogr. retrospektywnej i bieżącej, normalizacji bibliograficznej i statystyki wydawniczej. "Instytut Książki i Czytelnictwa specjalizuje się w badaniach czytelnictwa współczesnego i zagadnień związanych z upowszechnianiem książki, tj. z funkcjonowaniem bibl. i księgarń. Instytut publikuje serię Z Badań nad Czytelnictwem, gdzie w 1. 1966-73 ukazało się 14 prac monograficznych, kilkadziesiąt artykułów naukowych i wydawnictw instrukcyjno-metodycznych. Czasop. ogólnym poświęconym zagadnieniom bardzo szeroko pojętego księgoznawstwa jest wydawany przez Bibl. Narodową od 1965 *"Rocznik Biblioteki Narodowej".
Zob. też czasopisma bibliotekarskie, działalność wydawnicza bibl., encyklopedie i słowniki bibliotekarskie, informatory o zbiorach, instytuty i ośrodki badawcze.
A. Knot: Organizacja pracy naukowej w bibliotekach szkól wyższych. "Życie Szkoły Wyższej" 1956. H. Więckowska: Organizacja, stan i kierunki badań bibliologicznych 1945-1967. "Przegląd Biblioteczny" 1968 z. 1/2. A. Klossowski: Działalność bibliotek szkól wyższych resortu oświaty i szkolnictwa wyższego w 25-leciu Polski Ludowej. "Roczniki Biblioteczne" 1969.
H. W.
działalność usługowa biblioteki, świadczenia bibl. na rzecz jej użytkowników indywidualnych i zbiorowych (instytucjonalnych). W krajach socjalistycznych dz.u.b. jest w zasadzie świadczona bezpłatnie. Do dz.u.b. należy * udostępnianie zbiorów (na miejscu w czytelniach i w formie wypożyczania poza obręb bibl.) nie tylko drukowanych i rękopiśmiennych, lecz także materiałów audiowizualnych (płyt, taśm magnetofonowych, grafiki oryginalnej i reprodukcji, przeźroczy, filmów itp.), biblioteczna *działalność informacyjna w jej różnorodnych formach (informacja biblioteczna, bibliograficzna i rzeczowa, informacja zbiorowa w postaci wykazów nabytków bibliotecznych, wystaw, zwiedzania bibl.), działalność dokumentacyjna (dla instytucji macierzystej, dla miasta i dla regionu), usługi reprograficzne (sporządzanie na zamówienie mikrofilmów, fotokopii, kserokopii itp.), które są odpłatne. Przy centralizacji pracy bibliotecznej niektóre bibl. prowadzą działalność usługową dla innych bibl. (np. centralny druk kart katalogowych, scentralizowane gromadzenie, opracowanie i oprawa, instruktaż i konsultacja itp.). Z. D.
działalność wydawnicza bibliotek, jedna z funkcji nowoczesnej bibl. w zakresie dokumentacji i informacji o zbiorach. Rozwija się w kilku kierunkach: 1) Dokumentacja zbiorów własnych ("informatory o zbiorach) i informacja o bibl. Należą tu "informatory o bibl., poradniki i regulaminy dla czytelników, periodyczne biuletyny informacyjne (np. ""Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej", "Biuletyn Informacyjny Biblioteki Narodowej"), nadto sprawozdania roczne, publikowane jednak przez niewiele bibl. w Polsce (najdłuższą tradycję ma Bibl. Uniwersytecka w Łodzi, od 1945/46; z innych można wymienić bibl.: Śląską, Publiczną w Łodzi, Politechniki Łódzkiej, Krakowskiej, dwuletnie sprawozdania WBP w Szczecinie). Jeszcze rzadziej są publikowane sprawozdania wieloletnie (np. Bibl. Narodowej za 1945-56, Pierwsze dziesięciolecie Biblioteki
117
działalność wydawnicza ośrodków informacji
Uniwersyteckiej w Łodzi 1945-1954). Niektóre bibl., zwłaszcza większe, publikują opracowania naukowe poświęcone historii bibl. (np. H. Kozerska: Warszawska Biblioteka Uniwersytecka w 1. 1832-1871. 1959; S. Kubiak: Biblioteka Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu 1919-1966. 1967). 2) Licznie są publikowane przez bibl. prace bibliograficzne: a) Często są to zestawienia dotyczące instytucji, z którymi bibl. są związane (np. J. Racięcka: Uniwersytet Łódzki w pierwszym dziesięcioleciu 1945-1955. Materiały bibliograficzne. 1955; A. Kur-landzka, B. Tuhan-Taurogiński: Bibliografia prac magisterskich, doktorskich i habilitacyjnych przyjętych w SGGW w Warszawie w 1. 1918-1963. 1966) lub wykazy prac pracowników tych instytucji, roczne i okresowe (np. M. Górkiewicz: Bibliografia publikacji pracowników Akademii Górniczo-Hutni-czej z 1. 1919-1958. 1960); b) Inne prace bibliograficzne, niekiedy publikowane jako wydawnictwa seryjne (np. Wydawnictwa Bibliograficzne Biblioteki Uniwersyteckiej w Łodzi), często są to zestawienia dotyczące dziedziny, z którą jest związana bibl. specjalna periodyczne (np. mieś. "Przegląd Bibliograficzny Zawartości Czasopism Rolniczych i Biologicznych otrzymanych przez Centralną Bibliotekę Rolniczą", od 1952) lub jednorazowe, np. oprać, przez Bibl. SGPiS Planowanie gospodarki narodowej w Polsce Ludowej. Materiały do bibliografii (1960-1964). 3) Prace dokumentacyjne o charakterze ogólniejszym interesujące ogół bibl. lub pewną ich część; należą tu *katalogi centralne oraz informatory o bibl. 4) Prace naukowe z zakresu bibliotekoznawstwa i nauki o książce, publikowane oddzielnie bądź w ramach własnych serii wydawniczych, obejmujących często także prace bibliograficzne (np. Prace Biblioteki Publicznej m. st. Warszawy, od 1949: Prace BUW, od 1959; Prace Biblioteki Śląskiej, od 1961; Prace Biblioteki Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, od 1963); okresowo trzy bibl. uniwersyteckie wydawały oddzielne podserie w zesz. naukowych swych uczelni ("Acta Universitatis Wra-tislaviensis, Bibliotekoznawstwo", "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, Biblioteka", "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu M. Kopernika w Toruniu, Nauka o Książce"), od 1970 połączone w ogólnopolskim organie szkół wyższych pt. *"Studia o Książce", pod red. Karola Głombiow-skiego. 5) "Czasopisma bibliotekarskie o charakterze ogólnokrajowym (""Rocznik Biblioteki Narodowej") bądź regionalnym (liczna grupa czasop. instrukcyjno--metodycznych wydawane przez woj. i miejskie bibl. publ.); odrębny charakter mają cztery czasop. wydawane przez bibl. o tradycjach historycznych, które zawierają materiały będące dokumentacją zbiorów własnych, edycje tekstów oraz sprawozdania z działalności: ""Rocznik Zakładu Narodowego im. Ossolińskich", wydawane także przez Bibl. Ossolineum *"Ze Skarbca Kultury", ""Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej" oraz ""Rocznik Biblioteki PAN w Krakowie". 6) Osobne miejsce należy się *Bibl. Narodowej, która jest poważnym ośrodkiem wydawniczym mającym własny Zakład Graficzny. Wydawnictwa jej są związane głównie z "Instytutem Bibliograficznym (bibliogr. narodowe, bibliogr. bib-liologiczne, prace teoretyczne"), z "Instytutem Książki i Czytelnictwa (czytelnictwo, np. seria Z Badań
nad Czytelnictwem; prace dokumentacyjne w zakresie bibliotekarstwa, np. seria Zeszyty Przekładów) oraz z innymi komórkami, np. katalogi centralne wydawnictw zagranicznych, Centralny katalog inkunabułów w bibliotekach polskich, Katalog rękopisów, "Katalog Mikrofilmów", "Rocznik Biblioteki Narodowej" i in. Zob. też działalność naukowa bibl.
M. Rotterowa: Wydawnictwa bibliotek szkół wyższych 1945--1960. Materiały bibliograficzne. "Roczniki Biblioteczne" 1962.
H. S.
działalność wydawnicza ośrodków informacji, ma na
celu głównie informację o bieżącym piśmiennictwie, przede wszystkim zagranicznym. Wynikiem tej działalności są: a) "karty dokumentacyjne, opracowane przez ośrodki, powielane i rozprowadzane przez "Centrum Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej; b) bieżące "wydawnictwa informacyjne (najczęściej mieś. i kwart.): "informacje ekspresowe, "przeglądy dokumentacyjne, biuletyny informacyjne; wydawnictwa te, adresowane przeważnie do wąskiego kręgu odbiorców, mają na ogół małe nakłady (większość do 500 egz.). Niektóre ośrodki publikują po kilka wydawnictw, bogacąc stopniowo informację, np. Branżowy Ośrodek INTE Instytutu Metalurgii Żelaza wydaje mieś. "Przegląd Dokumentacyjny Hutnictwa" (od 1948), dwutyg. "Informację Ekspresową Hutnictwa i Stali" (od 1960) oraz mieś. "Biuletyn Patentowy Hutnictwa Żelaza" (od 1965); c) doraźne "tematyczne zestawienia dokumentacyjne, rzadziej większe zestawienia bibliograficzne (np. seria Materiały do Bibliografii Piśmiennictwa Rolniczego w Polsce, 24 zesz. w 1955-70). Najważniejszymi wydawcami w zakresie informacji są CINTE i "Instytut Informacji Naukowej Technicznej i Ekonomicznej). Należą tu: a) wydawnictwa o charakterze infor-macyjno-bibliograficznym: mieś. ""Przegląd Piśmiennictwa Zagadnień Informacji" (od 1962), informatory kwartalne: o "tematycznych zestawieniach dokumentacyjnych (od 1954), tłumaczeniach (od 1954), konferencjach, zjazdach i wystawach (od 1961), informator}' miesięczne: o zakończonych pracach naukowych (od 1966), o sprawozdaniach z podróży zagranicznych (od 1961), kwartalna bibliogr. przeznaczona dla zagranicy "Polish Technical and Economic Ab-stracts" (także w wersji ros. pt. "Obzor Polskoj Tiechniczeskoj i Ekonomiczeskoj Litieratury" od 1951, pierwotnie obie wersje wspólnie, ograniczone do techniki) i in.; b) wydawnictwa o charakterze naukowym oraz instrukcyjno-metodycznym i informacyjnym, m. in. dwumies. ""Aktualne Problemy Informacji i Dokumentacji" (od 1953), wydawnictwa seryjne: Informacje, Wskazówki, Wytyczne (1965-71 46 zesz.); Prace, Studia, Przyczynki (1965-74 71 zesz.), Materiały Szkoleniowe (1965-74 60 zesz.); nadto pewna liczba wydawnictw zwartych, np. Poradnik pracownika informacji naukowo-technicznej i ekonomicznej (1964), Informator o ośrodkach informacji działających na rzecz wszystkich zainteresowanych (1968), Informator o placówkach zaplecza naukowo--technicznego (1974), wydany wspólnie z ODiIN PAN Tezaurus informacji naukowej (oprać. K. Leski, M. Leska, 1972); c) tablice "Uniwersalnej Klasyfikacji Dziesiętnej: pełne wydanie (41 tomów), wydania skrócone, wydania pośrednie (t. 1 1974) oraz kwart.
dzieło
118
"UKD. Zmiany i Uzupełnienia" (od 1964); d) wydawnictwa Ośrodka Informacji Centralnej (dla władz centralnych i kadr kierowniczych); e) tłumaczenia poi. piśmiennictwa naukowego na j. ang. (dla National Science Foundation w Stanach Zjednoczonych). Skromniejszy dorobek ma *Ośrodek Dokumentacji i Informacji Naukowej PAN, od 1974 Ośrodek Informacji Naukowej PAN. Publikuje on od 1962 potocz. *"Zagadnienia Informacji Naukowej" (do 1972 pt. "Biuletyn Ośrodka Dokumentacji i Informacji Naukowej PAN"), kwart. "Przegląd Piśmiennictwa o Naukoznawstwie" (od 1964), wydawnictwo periodyczne "Polish Scientific Periodicals Contents" (od 1962, 10 zesz. rocznie), "Katalog Mikrofilmów Sprowadzonych z Zagranicy" (nieregularnie, z. 1: 1954/58), kwart. "Przegląd Sprawozdań z Wyjazdów Zagranicznych" (1963-70), serię Informatory ODiIN PAN o ośrodkach informacji w poszczególnych krajach (1962-69 16 zesz.), serie: Prace ODiIN PAN (1968-74 16 zesz.) oraz Materiały Szkoleniowe (od 1969), nadto sporadycznie inne wydawnictwa, np. Stan i potrzeby informacji naukowej w naukach społecznych. Materiały z III Sympozjum pracowników informacji naukowej PAN i Czechosł. Akademii Nauk (1971).
Katalog krajowych wydywnictw informacyjnych. Warszawa 1966. D. Gajewski: Analiza wybranych tytułów krajowych wydawnictw informacyjnych. Warszawa 1968. J. Seliga: Wydawnictwa informacyjne w Polsce, Próba charakterystyki. "Aktualne Problemy Informacji i Dokumentacji" 1968 nr 6. A. Leszczyk: Działalność wydawnicza ośrodków inte. Warszawa 1970.
H. S.
dzieło, utwór literacki, naukowy, artystyczny itp. wyrażony w formie piśmienniczej, graficznej lub innej. W bibliotekarstwie, bibliogr. i dokumentacji d. występuje w postaci rpsu, wydawnictwa lub in-
nego dokumentu: ikonograficznego, kartograficznego, nutowego, muzycznego itp. Potocznie określa się d. jako wydawnictwo zawierające utwór lub zbiór utworów jednego lub wielu autorów. D. jako wydawnictwo (jedno- lub wielotomowe) może zawierać pojedyncze utwory, ich zbiory, w całości lub wyborze, albo fragmenty, wyjątki itp. D. może być wydane zgodnie z pierwowzorem sporządzonym przez autora albo w postaci tłumaczenia na inny język, nowego opracowania, przeróbki itp. D. piśmiennicze, opublikowane w formie wydawniczej, a także inne d. upowszechniane w postaci zgodnej ze swym rodzajem, są przedmiotem prawa autorskiego. D. współ-wydane, utwór opublikowany razem z innym jako jedna całość wydawnicza bez wspólnej karty tytułowej, albo opatrzony taką kartą, wymieniającą poszczególne pozycje. Szczególną odmianą d. współwy-danego jest tzw. klocek wydawniczy, tj. całość, którą wydawca sporządził przez połączenie poprzednio wydanych utworów lub ich części, dodając nową kartę tytułową, sugerującą powstanie nowego wydawnictwa. D. współoprawne (właściwie wydawnictwo współoprawne), wydawnictwo, najczęściej broszura, złączone z innym wspólną oprawą introligatorską. Utworzony w ten sposób wol. nosi nazwę klocka. K. P.
dziennik lektury, dziennik prowadzony przez systematycznych *czytelników, którzy pragną uprawiać lekturę planowo. Dz.l. ułatwia zapamiętywanie przeczytanych utworów, a szczególnie nazwisk autorów, tytułów i wątków treściowych. Stosowany jest powszechnie przez uczniów w bibl. szkolnych, osoby studiujące zaocznie lub zdobywające wiedzę drogą samokształcenia oraz osoby pracujące naukowo. Dz.l. opatrywane są często spisem planowanych lektur.
J. Koł.
efektywność informacji
edycja zob. wydanie.
edytorstwo: 1. W najogólniejszym znaczeniu działalność wydawnicza, publikowanie dzieł drukiem. Obejmuje takie zawodowe funkcje wydawcy, jak programowanie wydawnicze, współpracę z autorem, opracowanie redakcyjne, przygotowanie zewnętrznej, graficznej formy dzieła, kooperację z drukarnią i współdziałanie z *księgarstwem i bibliotekami. Osoba wykonująca te czynności jest nazywana edytorem lub częściej wydawcą. 2. W obrębie *nauki o książce szczegółowa dyscyplina, której celem jest badanie czynności związanych z wydawaniem książek, ich opis, uogólnianie doświadczeń i formułowanie dyrektyw dla praktyki wydawniczej. Zakres badań e. wynika ze złożoności cech książki, która wyraża określoną treść, spełnia funkcje poznawcze i artystyczne, jest dziełem sztuki graficznej, produktem przemysłu poligraficznego i jako towar jest rozpowszechniana w systemie dystrybucji handlowej. Wydawanie książek obejmuje więc trzy grupy czynności: programowanie wydawnicze, wytwarzanie książki i jej rozpowszechnianie. E. bada każdą z tych grup czynności, zajmuje się przeto badaniem kierunków i metod programowania wydawniczego w ogólności oraz poszczególnych typów publikacji, opracowaniem redakcyjnym tekstu, estetyką książki, kompozycją artystyczno-graficzną dzieła, kooperacją z drukarniami oraz metodami rozpowszechniania książek. E. ma ścisłe związki przede wszystkim z innymi szczegółowymi dyscyplinami nauki o książce, jak historia książki, *bibliotekoznawstwo, "bibliografia, teoria "informacji naukowej. Ma również punkty styczne z innymi naukami, jak teoria kultury, socjologia kultury, nauka o literaturze, ekonomika księgarstwa, poligrafia książki, materiałoznawstwo poligraficzne. 3. W najwęższym znaczeniu oznacza w praktyce wyd. przygotowanie maszynopisu zgodnie z obowiązującymi normami, dotyczącymi kompozycji wydawniczej (teksty wprowadzające, tekst główny, teksty pomocniczo-wyjaśniające itd.), kompozycji tytulatury wydawniczej, skróconych opisów bibliograficznych, indeksów, spisu treści etc, oraz zgodnie z konwencjami edytorskimi przyjętymi w danym wydawnictwie. W tym znaczeniu "opracowanie edytorskie" maszynopisu odróżnia się od naukowego opracowania redakcyjnego oraz adiustacji językowo-stylistycznej. 4. E. naukowe, samodzielna dyscyplina w obrębie wiedzy o literaturze, której celem jest ustalenie metod wydawania dzieł literackich, głównie autorów zmarłych. Działalność
filologów zmierzającą do ustalenia poprawnego tekstu nazywano dawniej krytyką tekstu, z ich doświadczeń rozwinęła się samodzielna dyscyplina naukowa zwana e. naukowym lub tekstologią. Zadaniem tekstologów jest odtworzenie historii powstania utworu, określenie jego autorstwa, ustalenie poprawnej postaci tekstu zgodnie z twórczą intencją autora, zwłaszcza w przypadku istnienia wielu zachowanych przekazów tekstu, przygotowanie komentarza oraz ew. przygotowanie do druku. E. naukowe jest wykładane na uniwersytetach jako pomocnicza dyscyplina filologiczna na studiach polonistycznych. Zob. też kompozycja wydawnicza książki, ruch wydawniczy. L. M.
efektywność informacji, zapewnienie skuteczności informacji, przy możliwie najniższym zużyciu czasu i wysiłku niezbędnego dla zapoznania się z nią i jej wykorzystania przez operatywność systemu informacji nastawionego na skracanie cykli jej opracowania, przesyłania i wydawania; pełność i dobór *źródeł informacji, a w konsekwencji zbioru materiałów informacyjnych; stopień stężenia zawartości informacyjnej opracowań; jakość informacji (eliminowanie informacji nieścisłej); sposób opracowania informacji, dostosowany do potrzeb i indywidualności użytkownika, zapewniający najlepszą percepcję w minimum czasu. Skuteczność systemów informacyjnych określa się dziś niejednokrotnie za pomocą tzw. wskaźników: a) trafności, tj. stosunku liczby dokumentów, których zawartość odpowiada zapytaniu, do liczby dokumentów wyszukanych w odpowiedzi na to zapytanie; b) szumu, tj. stosunku liczby dokumentów wyszukanych niewłaściwie, tzn. nie zawierających informacji poszukiwanych do liczby wszystkich dokumentów wyszukanych w odpowiedzi na zapytanie; c) efektywności informacji mierzonej ilością czasu potrzebnego do uzyskania ze zbioru adekwatnej odpowiedzi na zapytanie informacyjne. Jest to wskaźnik umożliwiający porównywanie skuteczności działania systemów informacyjnych, zazwyczaj rozpatrywany łącznie z odpowiednimi wskaźnikami ekonomicznymi; d) wyszukiwania informacji określający stosunek liczby dokumentów wyszukanych na zapytanie do liczby dokumentów w zbiorze odpowiadających zapytaniu. Może on być stosowany jako sprawdzian skuteczności "systemu informacyjno-wyszukiwaw-czego w zbiorze o dokładnie znanej zawartości dokumentów.
Bezpośrednie efekty ekonomiczne "działalności informacyjnej mogą być określane na podstawie nowości technicznych i organizacyjnych (patentów, udoskonaleń, nowych procesów technologicznych itp.) wdrożonych w większej liczbie instytucji użytkowników informacji; wdrożonych nowych rozwiązań dostarczanych przez innych wytwórców (np. na podstawie katalogów firmowych); projektowania nowych urządzeń i rekonstrukcji starych na podstawie informacji o perspektywach procesów technologicznych; skreślenia lub niewprowadzania do planu prac, które bez odpowiedniej informacji byłyby realizowane, a więc powtarzane; skrócenia, dzięki informacji, zaplanowanych cykli realizacji przedsięwzięć; podwyższenia, w oparciu o informację, jakości realizowanych produktów; skrócenia czasu zużywanego
efemeryda
120
przez użytkowników na wykorzystanie informacji i materiałów zapotrzebowanych w jej następstwie. Podwyższenie e.i. jest funkcją systemów informacji. Efektywność ekonomiczna informacji zależy przede wszystkim od skutków działalności informacyjnej. Badanie e.i. zajmuje coraz więcej uwagi teoretyków i praktyków, jak i organizacji finansujących działalność informacyjną. Szybki rozwój informacji naukowej i powodowane nim stale rosnące nakłady .finansowe niepokoją zainteresowanych e.i. i stwarzają przesłanki do wyodrębnienia się nowego kierunku ekonomiki informacji. Badania w tej dziedzinie obejmują przede wszystkim specyficzne prawidłowości rozwoju informacji i działalności informacyjnej w powiązaniu z prawami ekonomicznymi, ekonomiczną motywację form organizacyjnych, w których przebiegają procesy informacyjne, działanie praw ekonomicznych w sferze obiegu informacji oraz niektóre aspekty ich powstawania i wykorzystywania, koordynację planowania i finansowania działalności informacyjnej, ekonomiczno--techniczne aspekty stosowania technicznych środków pomocniczych informacji i związane z tym sprawy materialno-technicznego zabezpieczenia procesów informacyjnych, przy uwzględnianiu możliwie wysokiej efektywności uzyskiwania optymalnej informacji.
T. Kotarbiński: Traktat o dobrej robocie. Wrocław 1975. M. Poletyło: Analiza wskaźników efektywności w wyszukiwaniu informacji. "Aktualne Problemy Informacji i Dokumentacji" 1966 nr 5. E. Kofler: O wartości informacji. Warszawa 1968. W. Rtfróg: Efficiency of Information activities: eyaluation criteria, methods, and indices. W: On theoretical problems of informaties. Moscow 1969.
M. i K. L.
efemeryda: 1. Wydawnictwo zawierające materiał tekstowy o przemijającym znaczeniu. 2. Czasop. o krótkim okresie istnienia. Typowymi e. były gazety ulotne wychodzące w XVI i XVII w., a nawet jeszcze w XVIII. Ukazywały się one w niewielkiej liczbie egz. (czasem nawet w jednym), a niejednokrotnie w formie rpsu. J. C.
egzemplarz, jednostkowy, konkretny dokument. E. archiwalny, dokument dostarczony bibl. najczęściej jako *egzemplarz obowiązkowy, przeznaczony do przechowania jako świadectwo kultury kraju, regionu. Ze względu na przeznaczenie jest on otaczany specjalną opieką, udostępniany z ograniczeniami.
E. autorski, książka dostarczona autorowi przez wydawcę; ilość tych e. określa zwykle umowa autorska.
E. bezpłatny (gratisowy) dostarczany nieodpłatnie przez wydawcę osobom i instytucjom. E. biblioteczny: a) termin używany zastępczo na określenie e. obowiązkowego dla celów bibliotecznych i urzędowej rejestracji, b) e. należący do zbiorów bibliotecznych.
E. dalszy, identyczny z podstawowym drugi i każdy następny e. druku, włączony do księgozbioru bibl.
E. dedykacyjny, zaopatrzony w *dedykację podpisaną własnoręcznie przez autora. E. imienny, przeznaczony przez wydawcę dla określonej osoby z wydrukowanym jej nazwiskiem.
E. numerowany, jeden z e. nakładu wydawnictwa w całości lub w części ponumerowanego o znaczeniu bibliofilskim lub dla celów ewidencyjnych, np. przy drukach do użytku służbowego, wewnętrznego. E. okazowy, wysyłany nieodpłatnie przez wydawcę głównie dla celów reklamowych, np. recenzyjnych. E. regionalny, druk wyprodukowany na terenie danego regionu; potoczne określenie e. obowiązkowego, dostarczanego bibl. działającej w danym regionie.
E. skompletowany, termin używany niekiedy na określenie e. dzieła wielotomowego, którego poszczególne tomy pochodzą z różnych wydań. E. sygnalny, dostarczany przez drukarnie wydawcy jako dowód, że nakład jest gotów do ekspedycji. E. użytkowy, udostępniany w bibl. bez specjalnych ograniczeń w przeciwieństwie do e. archiwalnego. E. zastępczy, inny e. zagubionego lub zniszczonego dokumentu wprowadzony do zbiorów. E. zastępczym może być również *fotokopia albo *ksero-kopia dokumentu. E. K.
egzemplarz obowiązkowy (biblioteczny), e. dokumentu dostarczany z reguły nieodpłatnie przez drukarnię (wytwórcę) lub wydawcę uprawnionym do otrzymywania go bibl. na podstawie przepisów prawnych. Pierwszy akt o e.o. wydał król francuski Franciszek I w 1537. Po rozszerzeniu się na inne kraje, przepisy
0 e.o., zwłaszcza XIX-wieczne, służyły głównie cenzurze i nadzorowi państwa nad produkcją wydawniczą oraz ochronie praw autorskich. Obecnie e.o. mają za zadanie przede wszystkim zabezpieczenie egz. archiwalnego (*egzemplarz) całości produkcji narodowej, są podstawą rejestracji druków
1 statystyki wydawniczej. Z krajów europejskich jedynie Holandia, Szwajcaria i Watykan nie posiadają aktów prawnych dotyczących e.o. Liczba e.o. i ich tryb dostarczania są różne; w krajach o upaństwowionej produkcji wydawniczej ilość egz. danego *nakładu przekazywanych jako e.o. jest znaczna, np. w Związku Radzieckim 48 egz. druków zwartych i 44 egz. czasop., w Czechosłowacji 27 egz., w krajach kapitalistycznych od 2-8 egz. Wynika to z liczby bibl. uprawnionych do otrzymywania e.o. W Polsce pierwszymi przepisami prawnymi były uchwały sejmowe z 1. 1780 i 1793, zapewniające e.o. wszystkich druków z terenu całej Rzeczypospolitej Bibl. Załuskich, z terenu Litwy Bibl. Akademii Wileńskiej. Przepisy rządów zaborczych o e.o. służyły głównie cenzurze. Akty prawne z 1. 1919 i 1927 były zawarte w przepisach prasowych, Ustawa z 1932 obowiązywała do 1968. Uzupełniały ją rozporządzenia z 1. 1934, 1944, 1946, 1947, 1961, 1965, dostosowane do zmieniających się warunków życia państw. Ostatecznie obowiązującą dziś podstawę prawną dla e.o. stworzyła * Ustawa o bibl. z 9 IV 1968, art. 32 i 33, i uzupełniające ją Zarządzenie wykonawcze Min. Kultury i Sztuki z 1968. Obowiązek dostarczania e.o. do bibl. mają zakłady poligraficzne i inne powielające druki, wydawca zaś w przypadku wykonywania druku w całości lub częściowo za granicę. Płyty z nagraniami dźwiękowymi dostarcza zakład tłoczący (tylko *Bibl. Narodowej). Obowiązek dostarczania e.o. nie dotyczy druków przeznaczonych wyłącznie do użytku służbowego. Bibl. Narodowa otrzymuje zasadniczo 4 egz. druków, Bibl.
121
Jagiellońska 2 (mniejsze liczby przewidziane są dla druków takich jak czasop., nuty, mapy itp.), po 1 egz. otrzymują bibl. uniwersyteckie w Łodzi, Toruniu, im. M. Curie-Skłodowskiej w Lublinie, w Poznaniu, Warszawie i Wrocławiu, Bibl. Śląska w Katowicach, Bibl. Publ. m. st. Warszawy oraz Woj. Bibl. Publ. w Szczecinie. Ponadto jeden egz. każdego druku z obszaru poszczególnych województw, tzw. egz. regionalny, dostarczany jest określonej bibl. danego regionu. Jeden z otrzy-mywanych przez Bibl. Narodową i Bibl. Jagiellońską e.o. oraz egz. regionalny muszą być traktowane jako egz. archiwalne. Wprowadzono przepis przewidujący możność przekazywania, w ramach *selekcji zbiorów, wyspecjalizowanym bibl. ogólnokrajowej sieci bibliotecznej e.o. nie odpowiadającego profilowi zbiorów bibl., której z prawa przysługuje. Oprócz przepisów ogólnie obowiązujących rozkazem Min. Obrony Narodowej z 1961 ustanowiony został obowiązek dostarczania * Centralnej Bibl. Wojskowej e.o. druków wojskowych (jawnych).
E. Gaberle: Egzemplarz obowiązkowy na ziemiach polskich dawniej i dziś. Lwów 1928. J. Szczepaniec: Obowiązkowy egzemplarz biblioteczny w Polsce w drugiejpoł. XVIII w. "Rocznik Zakładu Narodowego im. Ossolińskich" 1957. M. Matuszewska: Egzemplarz obowiązkowy w Polsce i za granicą. "Roczniki Biblioteczne" 1971.
E. K.
ekonomika biblioteczna, dyscyplina *biblioteko-znawstwa, która rozpatruje związki i zależności ekonomiczne występujące w działalności bibliotecznej w celu podniesienia sprawności bibl., tj. uzyskania naj'większego efektu informacyjnego za pomocą najniższych kosztów i w najkrótszym czasie. Efekt informacyjny bibl. to stopień zaspokojenia przez nią potrzeb poznawczych użytkownika. Na uzyskanie największego efektu informacyjnego składa się optymalne dostosowanie zawartości i organizacji księgozbioru do potrzeb i możliwości percepcyjnych użytkownika. Na zmniejszenie kosztów osiągania efektu organizacyjnego składa się ekonomiczne wykorzystywanie bazy materialnej bibl. i racjonalna organizacja procesów pracy. E.b. bada stosunek wyników i kosztów pracy bibliotecznej, ocenia i porównuje stopień jej sprawności, ustala zasady optymalnej organizacji i zarządzania w bibliotekarstwie. Przedmiotem badania e.b. są zarówno poszczególne czynności i procesy, jak całe systemy biblioteczne. E.b. posługuje się metodami nauk ekonomicznych i pomocniczych (ekonometria, statystyka matematyczna) oraz pokrewnych (teoria organizacji i zarządzania, prakseologia). Prowadząc badania metodami ilościowymi, opiera się przede wszystkim na pomiarach statystycznych, ostatnio stosuje się w e.b. również badania operacyjne. E.b. rozwija głównie badania nad czynnościami, czasem ich przebiegiem oraz kosztami rzeczowymi i osobowymi działalności bibliotecznej. E.b. analizuje szczegółowo tok wykonywanych czynności, ich następstwo po sobie w czasie i miejscu. Zmierza do ustalenia zasad racjonalnego następstwa wykonywanych czynności i eliminacji czynności zbędnych lub powtarzających się oraz konstruuje optymalne modele procesów pracy bibliotecznej. E.b. najczęściej obejmuje jednak badania ilościowe na podstawie analizy pomiarów sta-
ekonomika biblioteczna
tystycznych, ustalając wskaźniki (standardy) działalności bibliotecznej, które ukazują w liczbach bezwzględnych lub względnych relacje pomiędzy użytkownikami, zbiorami, pracownikami bibl., warunkami lokalowymi i technicznymi jej pracy. Z ważniejszych rodzajów wskaźników należy wymienić: wskaźniki aktywności użytkownika (np. liczba zbiorów i usług przypadająca na 1 użytkownika, liczba odwiedzin i udostępnień na 1 miejsce pracy użytkownika), wskaźniki aktywności księgozbioru (np. % obrotowości zbioru i jego części), wskaźniki aktywności pracownika (np. liczba użytkowników i zbiorów na jednego pracownika, liczba usług i prac wewnętrznych bibl. przypadająca na jednego pracownika).
Ważnym a trudnym przedmiotem badań e.b. są koszty prowadzenia bibl. Rezultatem tych badań są wskaźniki kosztów łożonych na wykonywanie poszczególnych czynności bibliotecznych (np. koszt opracowania jednego dokumentu), na powiększanie księgozbioru, jego konserwację, na utrzymywanie budynku i jego wyposażenie, na płace personelu. Koszty te są ustosunkowywane do liczb charakteryzujących usługi zewnętrzne bibl., tj. do liczb wyrażających częściowo jej efekt informacyjny (np. liczba użytkowników, udostępnień, odwiedzin, udzielonych informacji, opracowanych zbiorów). Ustalanie przez e.b. omawianych wskaźników daje możliwość porównywania sprawności bibl. i ich struktur organizacyjnych i opracowania normatywów działalności bibliotecznej i jej finansowania. W związku z ogólną tendencją do tworzenia wielkich systemów bibliotecznych przed e.b. stoi zadanie opracowania systemu wskaźników, pozwalającego badać sprawność i optymalizować największe i złożone jednostki działalności bibliotecznej. Jednakże dotąd nie opracowano wzoru charakteryzującego sprawność bibl. i ich zespołów, pozostają one w stadium opracowań próbnych, które sprzyjają rozwijaniu metod badawczych e.b.
E.b. jest nową dyscypliną naukową, w ocenie jej przydatności dla praktyki bibliotecznej podkreśla się, że rachunek ekonomiczny nie może być jedynym kryterium oceny sprawności bibl. Elementem decydującym jest skuteczność informacyjna działalności bibliotecznej, a skuteczność ta zasadniczo nie poddaje się pomiarowi ilościowemu. Jednakże e.b. nawet w aktualnym stadium rozwoju sprzyja racjonalnemu planowaniu prac i kosztów, opracowaniu kryteriów finansowania bibl., wyborowi optymalnej struktury organizacyjnej i metod pracy bibliotecznej. W przodujących krajach świata powstały instytucje naukowe podejmujące problematykę e.b., np. w Związku Radzieckim utworzono w tym celu stałą komisję przy Publicznej Bibl. im. Sałtykowa-Szcze-drina w Leningradzie, w Stanach Zjednoczonych A. P. działa Instytut Metod Ilościowych w Bibliotekarstwie przy Bibliotece Uniwersyteckiej Stanu Ohio. W Polsce niektóre problemy e.b. podejmował Adam Łysakowski (normatywy pracy bibl. uniwersyteckich). Instytut Książki i Czytelnictwa Bibl. Narodowej przeprowadził prace nad ilościową charakterystyką obsługi bibliotecznej gromady (J. Maj, J. Wołosz). A. Wróblewski opublikował studium statystyczne o działalności bibl. szkół wyższych i niektórych kosztach ich prowadzenia. A. R.
ekran
122
ekran zob. sala wystawowa.
ekslibris (ex libris), znak własnościowy w formie artystycznie skomponowanej nalepki, umieszczanej zwykle na wewnętrznej stronie przedniej okładki książki. E. wykonany jest zazwyczaj oryginalną techniką graficzną, jak drzeworyt, miedzioryt, akwaforta lub litografia. Motywem kompozycyjnym e. są: formuła "ex libris", zastępowana czasem wyrażeniem poi. "z książek", "z ksiąg", "z księgozbioru", nazwisko właściciela księgozbioru często w formie monogramu lub herbu, rysunek symbolizujący charakter zbioru lub zamiłowanie czy zawód jego właściciela; zdarzają się także e. typograficzne, skomponowane wyłącznie czcionką drukarską. E. w postaci naklejanej kartki pojawił się w Europie pod koniec XV w., stając się z czasem popularnym znakiem własnościowym zbiorów bibliotecznych, przez co jest e. jednym z ważnych elementów przy odtwarzaniu proweniencji książki. W zastosowaniu są też e. donacyjne (z nazwiskiem ofiarodawcy), e. okolicznościowe, jak np. z okazji targów, kiermaszów, jubileuszy (200 lat bibliotekarstwa wojskowego, 600 lat księgarstwa poi.), oraz e. ślepe, w których zostawiono miejsce na wpisanie nazwiska właściciela książki. E. jako wytwór sztuki graficznej budzi duże zainteresowanie. Wśród twórców e. znajdują się tacy artyści, jak A. Diirer, Ł. Cranach, W. Hogarth, a w Polsce E. Bartłomiejczyk, T. Cieślewski syn, S. Ostoja-Chrostowski, A. Półtawski, W. Skoczyłaś. W końcu XIX w. e. staje się obiektem zbieractwa miłośników swoistego gatunku sztuki. Zaczęły wówczas powstawać kolekcje zarówno prywatne, jak biblioteczne, powstawały towarzystwa skupiające miłośników i zbieraczy, zaczęły ukazywać się specjalne publikacje. Ważnym elementem propagandy e. stały się krajowe i międzynar. zjazdy oraz wystawy (Malbork, Kraków) poświęcone przeglądom osiągnięć grafików zajmujących się tą dziedziną twórczości, której wysoki poziom w Polsce reprezentuje m. in. M. Hiszpańska-Neumann, W. M. Jakubowski, K. M. Sopoćko, K. Wróblewska. Piękne zbiory e. posiadają niektóre bibl. naukowe, jak Bibl. Narodowa, Bibl. Ossolineum, Bibl. Jagiellońska, Bibl. Uniw. im. M. Kopernika w Toruniu, Bibl. Publ. m. st. Warszawy, a także Muzea Narodowe w Warszawie i Poznaniu.
A. Ryszkiewicz: Ekslibris polski. Warszawa 1959.
J. C.
elektroniczna maszyna cyfrowa (emc) zob. maszyna cyfrowa.
elektroniczna maszyna licząca zob. maszyna cyfrowa.
elektroniczne przetwarzanie danych zob. automatyczne przetwarzanie danych.
emc (elektroniczna maszyna cyfrowa) zob. maszyna cyfrowa.
empora zob. galeria.
Encyklopedia wiedzy o książce zob. encyklopedie i słowniki bibliotekarskie.
encyklopedie i słowniki bibliotekarskie: Encyklopedie. W okresie powojennym pojawiła się w Polsce pierwsza na wielką skalę zakrojona Encyklopedia wiedzy o książce (EWoK). Red. nacz. A. Birken-majer, B. Kocowski, J. Trzynadlowski; red. główni: A. Kawecka-Gryczowa, H. Więckowska, S. Pazyra (Wrocław 1971 Zakład Narodowy im. Ossolińskich); jest to dzieło zbiorowe (ok. 400 autorów) zawierające ok. 6 tys. haseł rzeczowych (w tym wiele haseł przeglądowych), biograficznych i geograficznych. Poniekąd uzupełnieniem EWoK jest Słownik pracowników książki polskiej. Red. I. Treichel. (Warszawa 1972 PWN), opracowany przy udziale ponad 550 autorów. Obydwa wydawnictwa obejmują zakresem całość *nauki o książce. Z leksykonów o mniejszym zakresie ukazał się tylko oprać, przez M. Kafla Mały ilustrowany słownik techniki wydawniczej (Warszawa 1953). Z encyklopedii i leksykonów zagranicznych wydanych po II wojnie światowej należy wspomnieć niem. Lexikon des Buchwesens. Hrsg. von J. Kirchner. Bd 1-4 (Stuttgart 1952-56), ang. Encycłopaedia of łibrarianship. Ed. by Th. Landau (London 1958; 3 ed. 1966), skandynawski Nordisk leksikon for bogvaesen. Red.: E. Dansten, L. Nielsen, P. Birken-lund. T. 1-3 (K0benhavn 1949-62). Największym przedsięwzięciem tego typu jest Encycłopedia of łibrary and information science. Ed. by A. Kent, H. Lancour (New York 1968-); planowana na 18 t., została doprowadzona w t. 10, wydanym w 1973, do HO-. Większość haseł ma charakter przeglądowy, stanowiąc niejednokrotnie rozprawy kilkudziesięcio-stronicowe. Pomimo udziału autorów zagranicznych encyklopedia ta jest zbyt jednostronnie ukierunkowana na zagadnienia amer. Starannie oprać, jest Lexikon des Bibliothekswesens. Hrsg. von H. Kunze, G. Ruckl (Leipzig 1969; 2 Aufl. Bd. 1, 1974). Na pograniczu słownika terminologicznego i leksykonu jest 3 wyd. ang. dzieła L. M. Harroda: The HbrariatCs glossary of terms used in łibrarianship and the book crafts and reference books (London 1971). Z dość licznie ukazujących się w wielu krajach leksykonów dotyczących zagadnień wydawniczych i drukarstwa można wymienić: G. A. Glaister: An encycłopaedia of the book. Terms used in papermaking, printing, bookbinding and pubiishing (London 1960); Lexikon der graphischen Technik. (Leipzig 1962, 3 Aufl. Miinchen 1971) oraz G. A. Stevenson: Graphic arts encycłopedia. (New York 1968). Słowniki. Pierwszym poi. słownikiem bibliotekarskim o pełnym zakresie nauki o książce jest oprać, przez H. Więckowska i H. Pliszczyńską Podręczny słownik bibliotekarza (Warszawa 1955), zawierający definicje ok. 3 tys. terminów poi. z odpowiednikami w jęz. ang., fr., niem. i ros. W dziedzinach związanych z *księgoznawstwem pojawił się słownik M. Dembowskiej: Terminologia bibliograficzna ("Biul. Instytutu Bibliograficznego" 1954 t. 4 nr 5), oraz kilka słowników dotyczących zagadnień wydawniczych i księgarstwa, mianowicie: najobszerniejszy, zawierający ok. 2,3 tys. terminów W. Taci-kowskiego i B. Lehmana: Mały słownik poligraficzny (Warszawa 1965; 2 wyd. uzup. pt. Podręczny słownik poligraficzny. 1970), nadto niewielkie słowniki (po 250 terminów): T. Zadrożna-Gołaszewska: Słownik wydawcy (Warszawa 1967) oraz wersie równoległe:
łHŁ'*
123
ewidencja^wypożyczeń
I. Stabrowska: Publisher's glossary oraz M. Ełko-nina-Tarłowska: Slowar' po izdatielskomu dielu. Z dziedzin pokrewnych należy wskazać słowniki archiwalne: A. Bachulski, K. Konarski, W. Wolf: Polski słownik archiwalny (Warszawa 1952 750 terminów poi. z definicjami oraz odpowiednikami w jęz. ang., czeskim, fr., niem. i ros.); T. Grygier, W. Maciejewska, J. Płocha: Polski słownik archiwalny (Warszawa 1974 ok. 640 terminów z odpowiednikami w jęz. ang., fr., niem. i ros.); Materiały do słownika terminologii archiwalnej krajów socjalistycznych. Terminologia archiwalna: rosyjska, bułgarska, niemiecka, polska, słowacka i czeska. Wyd. Z. Ko-lankowski (Warszawa 1973) jest to tłum. słownika ros. Kratkij slowar' archiwnoj tierminołogii (Moskwa 1968). Ze słowników przekładowych pojawiły się 3 słowniki W. Tacikowskiego: Słownik poligraficzny rosyjsko-polski (Warszawa 1955), Mały słownik poligraficzny niemiecko-połski (1960) oraz Mały słownik poligraficzny angielsko-polski (1963). Próbą ujednolicenia terminologii w zakresie informacji naukowej jest opracowany przez M. Leską i K. Leskiego: Tezaurus informacji naukowej (Warszawa 1972). Specyficzny charakter ma norma poi. PN-7O/N-O1158 Skróty wyrazów typowych w opisie bibliograficznym i katalogowym (Warszawa 1971), zawierająca skróty Św 26 jęz. Terminy poi. zostały uwzględnione w następujących słownikach zagranicznych: Slovnik knihov-nickych terminii v sesti jazycich (Praha 1958 3 tys. terminów); A. Gronsky: Polsko-słowacki słownik bibliotekarski. Slovensko-poVsky knihov-nicky slovnik (Martin 1966 5,1 tys. terminów); mniejszy objętościowo: I. Mora: Wórterbuch des Verlagswesens in 20 Sprachen (Pullach/Miinchen 1974 ok. 750 poz.). Słowniki te pozostawiają wiele do życzenia, o ile chodzi o terminy poi. Słowników zagranicznych, zarówno definicyjnych, jak i przekładowych, ukazało się dość dużo w wielu jęz. i w wielu krajach, przy czym warto podkreślić ożywioną działalność w publikowaniu państw, norm terminologicznych dotyczących zagadnień wydawniczych, drukarstwa, bibliogr., katalogowania, repro-grafii. Niepełne wykazy wydanych słowników (od początków) są zawarte w bibliogr.: R. C. Lewanski: Library directories; Library science dictionaries (Santa Barbara, Calif. 1967 239 poz.) oraz w zamieszczonym w EWoK zestawieniu Encyklopedie i słowniki terminologiczne z zakresu nauki o książce (137 poz.). Przykładowo można wymienić kilka przedsięwzięć w zakresie słowników wielojęzycznych: wydany przez UNESCO słownik przekładowy pod red. A. Thomsona Vocabularium bibliothecarii (Paris 1953 w jęz. ang., fr. i niem.), w 2 wyd. (1962) zawierającym ok. 3 tys. terminów wzbogacony
0 jęz. hiszp. i ros., doczekał się oddzielnych wydań oprać, w różnych krajach pod auspicjami UNESCO terminy w jęz. tureckim (1959), arabskim (1965), chorwackim (1965), hol. (1967), w jęz. skandynawskich: duńskim, fińskim, norweskim i szw. (1968), słowackim (1970), węgierskim (1972); 6-języczny słownik W. E. Clasona: Elsevier's dictionary of library science, Information and documentation in six languages (Amsterdam 1973) zawiera krótkie definicje w jęz. ang. i odpowiedniki w jęz. fr., hiszp., hol., niem.
1 wł. Próbą międzynar. słownika z zakresu informacji naukowej, opartego na definicjach w jęz.
ros., jest wydany przez W1NITI Tierminołogiczen riecznik po nauczna informacija (Moskwa 1966), zawierający obok 1,2 tys. definicji w jęz. ros. odpowiedniki terminów w jęz. bułgarskim, czeskim, niem., poi., rumuńskim, słowackim i węgierskim. Uzupełniające wersje tego słownika zostały wydane także przez WINITI dla jęz. hiszp. (1969) oraz dla jęz. narodów Jugosławii (1969). Wielokrotnie wznawiany jest międzynar. słownik wyrazów typowych w opisach bibliogr. i katalogowych: Z. Pipics: Dictionarium bibliothecarii practicum. Ad usum internationalem in XX linguis (Budapest 1963), zawierający w 1 wyd. 330 wyrazów typowych (każde w 20 jęz.), a powiększony do 770 terminów w 22 jęz. w 6 wyd. pt. The librariaris practical dictionary in twenty two languages (New York 1974). Specyficznym rodzajem słownika jest praca K. R. Simona: Bibliografija. Osnownyje poniatija i tierminy (Moskwa 1968), w której podano 125 terminów z wyjaśnieniami teoretycznymi i historycznymi w aspekcie międzynar. (tłum. na jęz. niem.: Bibliographische Grundbegriffe und Fachtermini. Miinchen 1973).
H. S.
epd zob. automatyczne przetwarzanie danych.
epidiaskop, aparat do wyświetlania (projekcji) na ekranie nieruchomych obrazów wykonanych na podłożu zarówno przeźroczystym, jak i nieprzeźroczystym.
Zob. też audiowizualne środki techniczne, diaskop, episkop. Z. P.
epigrafika zob. paleografia.
episkop, aparat do wyświetlania (projekcji) na ekranie nieruchomych obrazów wykonanych na podłożu nieprzeźroczystym, jak np. teksty drukowane, ilustracje, rysunki, tabele, wykresy, prospekty; w pewnych granicach umożliwia wyświetlanie także obrazów przedmiotów trójwymiarowych. Wymaga dobrze zaciemnionego pomieszczenia i niewielkiej odległości (3-5 m) od ekranu. Zob. też audiowizualne środki techniczne, diaskop, epidiaskop. Z. P.
errata, wykaz błędów i pomyłek dostrzeżonych po wydrukowaniu książki wraz ze sprostowaniami, podany na końcowych stronach tekstu lub na osobnej karcie, sporządzony najczęściej w formie tabeli. E. występuje czasem w postaci kart lub składek wydrukowanych dla zastąpienia nimi mylnych części tekstu. K. P.
europejski system inwentaryzowania zob. inwentary-zowanie zbiorów.
ewidencja wypożyczeń, kontrola materiałów wypożyczonych z bibl. Wybór systemu e.w. zależy od rodzaju bibl., charakteru zbiorów, stanu jej wyposażenia technicznego oraz spełnianych przez nią funkcji. W bibl. naukowych e.w. prowadzi się za pomocą *rewersów, co umożliwia kontrolę wypożyczeń według nazwisk czytelników i sygnatur książek. W bibl. publ. stosowany był dawniej system podwój-
ewidencja zbiorów
124
nej kontroli według *kart czytelników i *kart książek. Obecnie system ten stosuje się tylko w wybranych bibl. dla celów badawczych; powszechnie został on zastąpiony przez system kieszonkowy lubkopertkowy, w którym karty książki umieszcza się w karcie czytelnika, mającej postać kopertki. Systemy układu są różne: alfabetyczny według nazwisk czytelników, według dat wypożyczeń lub zwrotów, a w ich obrębie alfabetycznie. W wielu krajach stosuje się tzw. system Browne, opracowany przez amerykańską bibliotekarkę Ninę E. Browne, w którym stosuje się układ kart według nrów inwentarzowych. Odmianą jest odwrócony system Browne, w którym karta książki ma postać kopertki, do której wkłada się karty czytelnika. Terminy wypożyczeń i zwrotów zaznacza się na wklejonej do książki terminatce. Usprawnieniem tego systemu jest tzw. automatic (lub punched) Browne system. Dane o czytelniku i książce są zakodowane na kartach obrzeźnie perforowanych. Specjalny aparat, do którego się je wkłada, wybija jednocześnie na karcie czytelnika sygnaturę książki i datę zwrotu, a na karcie książki nr ewidencyjny czytelnika i datę zwrotu wypożyczenia. Innym sposobem e.w. jest system żetonowy (Token Charging System) przyjęty w amer. i ang. bibl. publ. Polega on na wymianie książki na żeton zawierający nazwę bibl. Czytelnik otrzymuje kilka takich żetonów, które wraz z kartą czytelnika, będącą kieszonką, upoważniają do korzystania z bibl. Przy wypożyczaniu czytelnik oddaje żetony bibliotekarzowi, który stempluje na wklejonej do książki terminatce datę zwrotu. Przy zwrocie czytelnik otrzymuje żeton z powrotem. Ponieważ żetony posiadają nazwy lub nry bibl., umożliwia to w bibl. amer. wprowadzanie zasady zwracania książek w dowolnej bibl. na podstawie zawieranych porozumień (reciprocal system). W wielu krajach znosi się ograniczenia ilości wypożyczanych książek w bibl. publ. Rodzi to konieczność przyspieszenia systemu e.w. Umożliwiają to liczne odmiany systemu kart transakcyjnych (Transaction Card System), z których najbardziej rozpowszechniony jest system fotorejestracji, zwłaszcza w bibl. publ. Polega on na równoczesnym fotografowaniu za pomocą półautomatycznej kamery fotograficznej umocowanej na ladzie bibliotecznej: przedtytułowej lub tytułowej karty książki (na której jest jej sygnatura), karty czytelnika i karty transakcyjnej, która zawiera jedynie kolejny nr porządkowy (nr kolejnej transakcji). Nr ten jest wybity drukiem, a karta może być obrzeźnie perforowana. Najczęściej stosuje się dwie identyczne karty transakcyjne: jedną zatrzymuje czytelnik, druga pozostaje w bibl. i służy do kontroli terminów zwrotu książki. Karty transakcyjne przechowywane są w osobnych kartotekach i są ponownie wykorzystywane dopiero wtedy, gdy cały komplet, np. od nr 1 do 10 tys., wróci do bibl. Skończone filmy wysyła się do wywołania. Za pomocą kartoteki kart transakcyjnych łatwo ustalić, kto i jakiej książki nie zwrócił w oznaczonym terminie. Fotorejestracje znalazły zastosowanie w niektórych bibl. publ. NRD i na Węgrzech. Fotorejestracje upraszczają system e.w., eliminując wszelkie ręczne zapisy, oraz pozwalają zatrudnić przy nim personel pomocniczy. Inną odmianą jest system audiowypożyczeń, w którym
rolę kamery filmowej pełni magnetofon. Bibliotekarz czyta do magnetofonu dane o książce i czytelniku oraz nr karty transakcyjnej i nagrywa w ten sposób wszystkie niezbędne elementy identyfikujące książkę i czytelnika. System ten nie jest tak szybki i pc szech-nie stosowany jak fotorejestracja. W dużych bibl. uczelnianych (W. Brytania, Stany Zjednoczone A. P., RFN, Holandia) w e.w. znajdują zastosowanie elektroniczne maszyny cyfrowe. Odpowiednie urządzenia rejestrujące wypożyczenia i zwroty książek dokumentują zapisy na taśmie perforowanej dla komputera, który przygotowuje automatycznie okresowe zestawienia wypożyczeń, zwrotów, wypożyczeń przeterminowanych itp. E.w. oprócz kontroli ruchu księgozbiorów stanowi źródło informacji dla statystyki bibliotecznej, dla badań nad organizacyjną stroną funkcjonowania bibl. oraz kształtowania się zainteresowań czytelniczych.
H. T. Geer: Charging systems. Chicago 1955. M. Man-teufflowa: TJdostępnianie zbiorów. W: Bibliotekarstwo naukowe. Warszawa 19d6. M. Fuchs: Bibliotheksverwaltung. Wiesbaden
J. Koł.
1968.
ewidencja zbiorów: 1. Zespół czynności administra-cyjno-bibliotekarskich, których zadaniem jest ujawnianie (wykazywanie) zbiorów do celów kontrolnych i statystycznych przez ich rejestrację prowadzoną wg określonych przepisów lub wg ustalonych i przyjętych w bibliotece sposobów. E.z. obejmuje zarówno wpływy, jak i ubytki zasobów bibl. oraz ma na celu ujawnienie i utrwalenie procesu narastania zbiorów, źródeł ich pochodzenia oraz wydatków związanych z *gromadzeniem, a także zarejestrowanie i ujawnienie ubytków oraz ustalenie i udokumentowanie przyczyn ich powstawania. E.z. umożliwia określenie liczbowego ich stanu oraz kontrolę tego stanu; niekiedy służy do ustalenia wartości zbiorów. Obejmuje e.z. akcesyjną (wpływów) oraz inwentarzową (majątkową zbiorów opracowanych). Podstawowym zagadnieniem e.z. jest ustalenie jedn. ewidencyjnej, niekiedy identyfikowanej z obliczeniową. Zagadnienie to nie jest w bibl. poi. w sposób jednoznaczny rozstrzygnięte. Dla wydawnictw zwartych powszechnie przyjętą jednostką obliczeniową jest Śwolumin (jedn. introligatorska). Jako jedn. ewidencyjną wiele bibl., zwłaszcza w e.z. szczegółowej, przyjmuje x dzieło, podając w statystykach liczbę dzieł obok liczby wol. Przy ewidencji wydawnictw ciągłych bibl. stosują bądź wol., bądź rocz. jako jedn. ewidencyjną i obliczeniową. Szczególnie trudny problem przedstawia ustalenie jedn. ewidencyjnej i obliczeniowej dla zbiorów specjalnych (rpsy, grafika, mapy, opisy patentów, normy) oraz dla najnowszych form materiałów bibliotecznych, tj. mikrofilmów, fotokopii, płyt z nagraniami dźwiękowymi i taśm magnetofonowych. Pewne ujednolicenie wprowadza w tej kwestii Instrukcja ministra kultury i sztuki z 15 VIII 1970.
Stosuje się dwa typy e.z.: sumaryczną i szczegółową. Pierwsza polega na zapisywaniu wpływów w sposób zbiorczy: całą grupę materiałów objętą jednym dowodem wpływu wpisuje się łącznie (sumarycznie, z podaniem źródła wpływu i liczby jedn. ewidencyjnych) w jednej poz. rejestru nabytków (*akcesja). E.z. sumaryczną stosuje się niekiedy również do rejestracji ubytków: pod jedną poz. księgi ubytków
125
wpisuje się całą grupę materiałów objętą jednym dowodem ubytków (np. protokołem skontrum). Ewidencja sumaryczna wpływu ma charakter wstępny i spełnia rolę pomocniczą w e.z. Ewidencja szczegó-łowa, zw. też jednostkową, polega na oddzielnym rejestrowaniu każdej jedn. Stosowana jest przy gromadzeniu wydawnictw ciągłych (rejestracja kontrolna wpływu poszczególnych części na kartach akcesyjnych) oraz w *inwentaryzowaniu zbiorów. 2. W szerszym znaczeniu wszelkie formy ujawniania zbiorów, także katalogowe.
H. Walterowa: Inwentarz i przechowywanie zbiorów. W: Bibliotekarstwo naukowe. Warszawa 1956. J. Czarnecka: Ewidencja księgozbioru. W: Bibliotekarstwo powszechne. Warszawa 1958. Z. Rytel: Ewidencja księgozbioru. Warszawa
explicit
1958. R. Blasinek: Ewidencja materiałów bibliotecznych w bibliotekach fachowych ośrodków informacji technicznej i ekonomicznej w świetle Instrukcji ministra kultury i sztuki z dnia 15 VIII 1970 r. Łódź 1971.
Z. P.
explicit: 1. Formuła umieszczona na końcu tekstu "rękopisów i *starych druków podająca po słowie e. nazwę autora, tyt. dzieła lub jego części. 2. Końcowe słowa tekstu dzieła zwane też conclusio, stanowiące element identyfikacji rpsów i inkunabułów, cytowane w *opisie bibliograficznym i *opisie katalogowym. E. podawany jest również w opisie nowszych druków wydanych bez tytułu. Zob. też incipit. K. P.
126
falsyfikat, dokument podrobiony w formie i treści całkowicie lub częściowo przez wprowadzenie do oryginalnego tekstu dopisków lub zmian. W bibliotekarstwie publikacja, w której umieszczono nieprawdziwe nazwy autora, drukarza, miejsca i roku wydania, a nawet tyt., dla ukrycia właściwego autora i celu dzieła, pojawiającego się często w okresach prześladowań politycznych lub religijnych.
K. P.
fascykuł: 1. Część dzieła wydana w formie zeszytowej. 2. Pojedynczy zesz. wydawnictwa. 3. W archiwistyce: grupa akt pokrewnych treściowo lub załatwianych przez najniższą jednostkę organizacyjną danego urzędu. J. C.
Federation Internationale de Documentation (FU)) zob. Międzynarodowa Federacja Dokumentacji.
Federation Internationale des Associations des Biblio-thecaires (FIAB) zćb. Międzynarodowa Federacja Stowarzyszeń Bibliotekarzy.
FIAB zob. Międzynarodowa Federacja Stowarzyszeń Bibliotekarzy.
filia biblioteczna, bibl. filialna, placówka biblioteczna stanowiąca komórkę organizacyjną bibl. głównej (centralnej), zlokalizowana poza jej obrębem. F.b. posiada stały, wydzielony ze zbiorów bibl. głównej księgozbiór, kierowana jest przez stałego bibliotekarza. F.b. tworzy się dla usprawnienia obsługi rozproszonych terenowo większych skupisk mieszkańców lub użytkowników rejonu objętego działalnością bibl. głównej. F.b. w *sieci bibl. publicznych tworzy się na wsi w poszczególnych miejscowościach jako komórki *bibl. gminnej, w miastach jako komórki *bibl. miejskich, *bibl. wojewódzkich i miejskich, w dzielnicach wielkich miast jako komórki *bibl. dzielnicowych. Pod względem organizacyjnym spotyka się f.b. więcej lub mniej rozbudowane, składające się z wypożyczalni lub wypożyczalni i czytelni, lub samej czytelni, jak również z wypożyczalni i czytelni dla dorosłych czytelników oraz z wypożyczalni i czytelni dla dzieci. Są również f.b. organizowane dla specjalnego typu użytkownika (np. dla studentów w domach akademickich, dla chorych w szpitalach). F.b. są również organizowane przez inne sieci bibl. (np. bibl. związków zawodowych organizują filie w oddziałach zakładu pracy odległych od zakładu macierzystego). K. R.
filmoteka, uporządkowany zbiór filmów czasem wraz z odpowiednią dokumentacją. W wielu krajach istnieją centralne f. gromadzące produkcję filmową danego kraju na zasadach podobnych do stosowanych w *bibl. narodowych. W Polsce f. narodową jest Filmoteka Polska (do 1970 Centralne Archiwum Filmowe) założona w 1955. J. C.
FITI zob. Międzynarodowa Federacja d/s Przetwarzania Informacji.
foliacja zob. liczbowanie, foliał zob. foliant.
foliant (foliał), kodeks formatu folio, tj. formatu powstałego po jednokrotnym złożeniu arkusza wzdłuż jego krótszej osi, tak że arkusz f. liczy 4 strony; potocznie określenie grubej księgi wielkiego formatu. J. C.
foliowanie zob. liczbowanie.
fonoteka, zbiór materiałów fonograficznych, składający się z płyt, taśm magnetofonowych (szpule i kasety) itp. F. biblioteczne zawierają wszelkie nagrania muzyczne, nagrania utworów literackich oraz nagrania dla celów dydaktycznych, dokumentalnych i naukowych, jak płyty i taśmy do nauki języków obcych, wywiady z pisarzami i uczonymi, materiały z zakresu folkloru itp. W Polsce największą f. zawierającą materiały archiwalne posiada istniejące od 1956 Archiwum Dokumentacji Mechanicznej. Pierwszy tego typu ośrodek powstał we Francji w 1911 (Archiwum Żywego Słowa).
K. Siekierycz: Audiowizualna służba biblioteczna. Warszawa 1961. J. Kwiatkowski: Plytoteka w bibliotece. "Zeszyty Naukowe UMK". Nauka o książce I. 1962.
J. C.
forma piśmiennicza, postać, w jakiej autor wyraża treść, tj. zawartość dokumentu piśmienniczego.. Na pojęcie f.p. składa się jęz., w którym tekst został napisany, kompozycja (tekst zasadniczy, dodatki, aparat naukowy), rodzaj piśmienniczy (dzieło naukowe, monografia, przyczynek, recenzja, podręcznik, encyklopedia, słownik), gatunek literacki (powieść, dramat itp.). K. P.
forma wydawnicza: 1. Sposób opublikowania dzieła w postaci wydawnictwa zwartego o określonej ilości tomów (ewentualnie w obrębie wydawnictwa seryjnego), rozprawy w wydawnictwie zbiorowym, artykułu w czasop., w formie nadbitki, odbitki, przed-bitki. 2. Rodzaj wydawniczy jako podstawa klasyfikacji wydawnictw rozróżniającej wydawnictwa zwarte, ciągłe (czasop. i wydawnictwa zbiorowe), seryjne, zeszytowe. K. P.
format książki, oznaczenie jej szerokości i wysokości. Z końcem XV w. wprowadzono określanie f.k. zależnie od ilości złożeń arkusza, czyli tzw. f. bibliograficzny: folio, ąuarto, octavo, sede-cimo itd. Terminów tych używa się przy oznaczaniu f. druków publikowanych do końca XVIII w. Dopiero wprowadzenie w XX w. w Polsce f. papieru znormalizowanego ujednoliciło f.k. Dla książek usta-
127
frekwencja w bibliotece
łono dwa zasadnicze szeregi f. papieru: A i B oraz pochodne od nich (A 1-13, B 1-11), które przyjęto jako f.k. W obrębie f. znormalizowanych używa się również f. specjalnych: f. atlasowy nadawany książkom wielkim, pelnoarkuszowym, w których arkuszy ze względu na mapy lub ryciny nie zgina się, lecz przykleja w grzbiecie do falcu; stojący odnosi się do druków, w których wysokość ma większe rozmiary niż szerokość (w f. stojącym wydłużonym drukuje się np. prospekty, cenniki, programy, rzadziej książki); w książkach dla dzieci stosuje się często f. podłużny leżący, w którym szerokość jest większa od wysokości. W bibliotekarstwie określa się wysokość grzbietu książki umownymi symbolami zależnie od jej rozmiarów jest to tzw. f. biblioteczny w centymetrach. W bibliotekarstwie poi. przyjęto oznaczenia odpowiadające następującym rozmiarom: 1(16 = szesnastka) do 20 cm, 11(8 = ósemka) 20-25 cm, III (4 = czwórka; ćwiartka) 25-35 cm, IV (2 = folio) powyżej 35 cm. Ponieważ przy ustawieniu zbiorów wg f., np. numerus currens (*numer bieżący), podział ten nie zawsze jest wystarczający, niektóre bibl. wprowadzają dodatkowe, pośrednie grupy formatowe.
K. P., Z. P.
format papieru zob. papiernictwo.
formularze biblioteczne, powielane mechanicznie druki do użytku bibliotecznego, zawierające stałe rubryki z tekstem lub bez niego i wymagające wypełnienia lub uzupełnienia. F.b. stosuje się przy czynnościach powtarzających się wielokrotnie i rozwiązywanych w sposób typowy. Użycie f.b. ułatwia i przyspiesza pracę, upraszcza czynności manipulacyjne. W bibl. używa się formularzy powszechnego użytku o charakterze ogólnobibliotecznym jak np. arkusze statystyczne dla bibl., rejestry nabytków (*akcesja), karty akcesyjne i *karty katalogowe, "inwentarze, "rejestry ubytków, *rewersy, *karty czytelnika, *karty książki itp. oraz formularzy sporządzonych dla danej bibl. i na jej zamówienie. Pewne kategorie f.b. należą do druków ścisłego zarachowania (np. kwitariusze przychodowe, legitymacje służbowe itp.). Formularze powszechnego użytku ustala i zatwierdza Komisja Racjonalizacji Druków przy Polskim Komitecie Normalizacji i Miar, a rozpowszechniają je placówki Przedsiębiorstwa Wydawniczo-Handlowego Druków Akcy-densowych. Forma f.b. jest niejednokrotnie określana przez odpowiednie akty normatywne (zarządzenia, okólniki itp.). F.b. dzieli się na służące do obiegu wewnętrznego i do obiegu zewnętrznego (np. w kontaktach z czytelnikami, księgarstwem, drukarniami, organami władzy państw.), a także do jednorazowego użytku (np. rewersy) i formularze służące przez dłuższy okres (np. legitymacja czytelnika). Stosownie do tych okoliczności określa się dla f.b. rodzaj druku, jakość papieru, wysokość nakładu, minimalną wielkość zapasu itp. W toku użytkowania sprawdza się przydatność f.b. i dokonuje się ulepszeń ich wzoru przy następnych zamówieniach. Sprawy gospodarki formularzami, zasad ich opracowania i racjonalizacji są regulowane przez odpowiednie przepisy państw. Powtarzające się stale formuły złożone z krótkiego tekstu, nie sta-
nowiącego zazwyczaj samodzielnego pisma, można utrwalić za pomocą stempla, unikając w ten sposób w niektórych przypadkach konieczności zamówienia f.b.
B. Olejniczak: Organizacja i technika pracy administracyjnej. W: Organizacja i administracja biblioteki. Warszawa 1964.
Z. D. FORTRAN zob. języki formalne.
fotokopia, technika fotochemicznego kopiowania dokumentów wprost na papier światłoczuły, bez pośrednictwa filmu czy kliszy; również nazwa uzyskiwanej tą techniką odbitki. F. dzieli się na stykową zwykłą i stykową refleksową obie polegające na przejściu światła przez złożone ze sobą: dokument (kartka jednostronnie zapisana) i papier fotograficzny (tzw. dokumentowy) oraz na f. optyczną. W tym ostatnim wypadku dokonuje się zdjęcia fotograficznego wprost na papier, a światło odbite od dokumentu przechodzi przez obiektyw oraz pryzmat (lub lustro) rysujące obraz na papierze fotograficznym, przy czym można robić f. z dokumentów dwustronnie zapisanych (np. kart książki) naturalnej wielkości lub zmniejszone. Po wywołaniu i utrwaleniu otrzymujemy f. negatywową, w wypadku f. stykowej zwykłej nieczytelną (obraz odwrócony), w obu dalszych czytelną; dla uzyskania f. pozytywowej należy zrobić nową f. z f. negatywowej. Technika ta dawniej rozpowszechniona, obecnie jest w zaniku z racji wysokich kosztów i powolnego wykonywania, wypierana przede wszystkim przez "kserografię. A. W.
fototechnika biblioteczna, techniki fotograficzne stosowane w organizacji i funkcjonowaniu bibl., a służące udostępnianiu, uzupełnianiu i przechowywaniu (zwykle w zmniejszeniu) zbiorów bibliotecznych. F.b. obejmuje takie techniki, jak "fotokopia, "mikrofilm, "kserografia itp., można do niej również zaliczać wykonywanie zdjęć dla celów ilustracyjnych (czarno-białych i barwnych) oraz badawczych (np. zdjęcia w podczerwieni lub ultrafiolecie tekstów zniszczonych i nieczytelnych). Pierwsze laboratorium biblioteczne powstało w 1877 w Bibliotheąue Natio-nale w Paryżu. Termin obecnie wychodzący z użycia na korzyść szerszego pojęcia "reprografii.
;a. w.
frekwencja w bibliotece, liczba odwiedzin użytkowników związana z "działalnością usługową bibl. (wypożyczanie, udostępnianie na miejscu w czytelniach, informacje katalogowe, bibliograficzne, rzeczowe itp.); mierzona w określonym przeciągu czasu (część dnia, dzień, tydzień, miesiąc, kwartał, półrocze, rok). W niektórych bibl. zagranicznych każde wejście czytelnika do bibl. niezależnie od celu, jaki go tam sprowadził, jest rejestrowane automatycznie za pomocą licznika przy przesuwanym kołowrocie u wejścia do bibl., komórki fotoelektrycznej itp. W większych bibl. poi. nie prowadzi się tego rodzaju obliczeń globalnych, pomiar f. odnosi się więc najczęściej do odwiedzin w czytelniach.
R. Przelaskowski: Charakterystyka działalności bibliotecznej* W: Zagadnienia teoretyczne organizacji bibliotek. Warszawa 1972.
Z. D.
frontispis
frontispis (tytuł rycinowy), ilustrowana *karta tytułowa z wkomponowanym w ilustracje *tytułem dzieła, nazwą autora, czasem nazwą drukarza i datą wydania. Norma branżowa Materiały i procesy wydawnicze. Nazwy i określenia. BN-71/7401-03 teiminem tym określa ilustrację całostronicową umieszczoną na rozwarciu z kartą tytułową. K. P.
futerał, rodzaj pudełka lub *kasety, otwartej z jednego (węższego) boku, służy do ochrony (*przecho-
128
wywanie) książek, albumów itp. Umieszczone w brzegach otwartego boku wcięcia (owalne, trójkątne) ułatwiają wkładanie i wyjmowanie chronionego obiektu. F. bywają wykonywane z różnych materiałów i w rozmaitych formach, od kartonowej (karton bigowany lub łączony klejem albo drutem) aż do bardzo trwałej formy z tektury lub innego materiału sztywnego obleczonego płótnem, skórą, czasem z tłoczonymi zdobieniami. Z. P.
J
Gdynia
zasadniczego są skrócone lub nawet opuszczone w celu uzyskania miejsca dla wiadomości i informacji lokalnych. Poza codziennym wydaniem, zazwyczaj w jednakowym układzie i jednakowej szacie graficznej, ukazują się specjalne wydania niedzielne czy świąteczne obficiej ilustrowane z innym układem treści oraz liczniejszymi i różnorodniejszymi artykułami, stale dodatki poświęcone specjalnej tematyce oraz dodatki nadzwyczajne, wydawane w razie niezwykłych wydarzeń, poza czasem normalnego ukazywania się g. J. C.
gabinet biblioteki zob. komórki organizacyjne biblioteki.
gablota, sprzęt wystawowy w formie oszklonego stołu (g. stołowa) lub oszklonej szafki wolno stojącej, zawieszonej na stelażu bądź na ścianie (g. pionowa, witryna). W odróżnieniu od ekranu (*sala wystawowa) umożliwia eksponowanie obiektów pod zamknięciem. G. stołowa z ruchomym dnem pozwala na umieszczanie obiektów o różnej grubości.
F. Sedlaczek: Pomieszczenie i urządzenie biblioteki. Warszawa 1966.
Z. P.
(empora), dodatkowe otwarte pomieszczenie spotykane w czytelniach o większej wysokości. G. może stanowić element *czytelni, wówczas zagospodarowana jest stołami dla czytelników. Pod. g. z reguły ustawia się regały z wolnym dostępem. W pewnych przypadkach g. jest także przeznaczona na regały książkowe. Typ ten stosowany jest często we Francji, wówczas wysokość czytelni odpowiada ściśle dwom pięterkom magazynowym. W Polsce takie rozwiązanie znajduje się w Bibl. Uniw. Łódzkiego. J. W.
gazeta, wydawnictwo periodyczne (*wydawnictwo ciągłe), ukazujące się zazwyczaj codziennie, czasem nawet dwukrotnie w ciągu dnia (wydanie ranne i popołudniowe), a co najmniej dwa razy w tygodniu. G. są ważnym narzędziem masowej służby informacyjnej oraz instrumentem kształcenia opinii publicznej i oddziaływania ideowego. W Polsce w ciągu 20 lat przeciętny nakład jednego numeru ukazujących się g. wzrósł dwukrotnie. Większość g. w Polsce wychodzi w nakładach prawie 200 tys., a "Trybuna Ludu" przekracza już 700 tys. egz. Każdy numer g. opatrzony jest w datę z wymienieniem dnia tygodnia oraz posiada bieżący numer roczny, czasem nr kolejny liczony od dnia założenia g. (taki sposób numeracji używany jest głównie w prasie ang. i amer.). Czołowe łamy dziennika poświęcone są zazwyczaj ważnym informacjom politycznym, społecznym lub gospodarczym. Niektóre g. posiadają tzw. mutacje, wydawane dla innego okręgu czy rejonu kraju. Mutacje, czyli odmiany wydań, oznaczane są przez częściową zmianę tyt. g. (np. mutacje "Życia Warszawy" noszą nazwy "Życie Radomskie", "Życie Częstochowy") lub symbole literowe (A, AB, ABC, ABCD). W mutacjach niektóre teksty wydania
Gdańsk (m. woj., 192 tys. mieszk., 6 wyższych szkół). Żywotność kulturalną dawnego G. reprezentują liczne bibl., a zwłaszcza naukowe, zawierające cenne materiały historyczne. Pierwsze miejsce zajmuje *Bibl. Gdańska PAN, po niej bibl. sześciu wyższych uczelni: *Bibl. Główna Uniwersytetu Gdańskiego (zał. w 1970), Bibl. Główna Akademii Medycznej (z księgozbiorem o 288,5 tys. wol. i siecią bibl. klinicznych i zakładowych, liczącą ok. 109 tys. wol.), Bibl. Główna Politechniki Gdańskiej (z 253,4 tys. wol. i 492 tys. jedn. zbiorów specjalnych), Bibl. Wyższej Szkoły Muzycznej (zawierająca 46,3 tys. wol.), Bibl. Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych i Bibl. Wyższej Szkoły Wychowania Fizycznego. Piśmiennictwo naukowe gromadzą również bibl. instytutów naukowych i naukowo-badawczych, jak: Bibl. Instytutu Budownictwa Morskiego PAN, Bibl. Instytutu Maszyn Opływowych PAN, Bibl. Instytutu Medycyny Morskiej (ok. 26 tys. wol.), Bibl. Instytutu Morskiego (57,6 tys. wol. i ok. 6 rys. jedn. zbiorów specjalnych), ponadto Bibl. Muzeum Archeologicznego, Bibl. Muzeum Morskiego, Bibl. Muzeum Narodowego, Bibl. Woj. Archiwum Państw. Mieszk. m. korzystają z księgozbioru Woj. Bibl. Publ. (ok. 573 tys. wol.), udostępniającej swe zbiory w 40 Śfiliach i 53 *punktach bibliotecznych. Nauczycieli obsługuje Woj. Bibl. Pedagogiczna (101 tys. wol.), pracowników stoczni, biur i urzędów *sieć bibl. fachowych (ok. 40 placówek z 215 tys. wol.) oraz bibl. związkowe (ok. 42 placówki z 309 tys. wol.). ŚSieć bibl. szkolnych obejmuje 104 szkoły różnych typów (ok. 730 tys. wol.).
Biblioteki Gdańska, Gdyni i Sopotu. Gdańsk 1970.
K. R.
Gdynia (m., 200 tys. mieszk., 2 szkoły wyższe) posiada liczne bibl., których duży procent gromadzi piśmiennictwo o problematyce morskiej. Bibl. Wyższej Szkoły Morskiej (z księgozbiorem liczącym ok. 50 tys. wol.) i Bibl. Wyższej Szkoły Marynarki Wojennej nie są dostępne szerszej publiczności. Bibl. Oddziału Morskiego Państw. Instytutu Hydro-logiczno-Meteorologicznego posiada 14,6 tys. wol. Bibl. Morskiego Instytutu Rybackiego gromadzi księgozbiór z dziedzin: ichtiologii, biologii morza, oceanografii, techniki i ekonomii połowów (ok. 20 tys. wol.). Marynistyczny charakter mają także *bibl. fachowe (16 placówek z łącznym księgozbiorem ok. 158 tys. wol.), wśród nich: Bibl. Poi. Linii Oceanicznych (bibl. techniczna 22,5 tys. wol., beletrystyczna 68,5 tys. wol.), Bibl. Zarządu Portu Gdynia (piśmiennictwo dotyczące prawa morskiego i transportu), Bibl. Urzędu Morskiego (bibl. tech-
genealogia
130
niczna 13 tys. wol., beletrystyczna 7,5 tys. wol.), Bibl. Przedsiębiorstwa Połowów Dalekomorskich "Dalmor" (38,5 tys. wol.), Bibl. Stoczni im. Komuny Paryskiej (biblioteka techniczna 38 tys. wol., związkowa 16 tys. wol.). Mieszk. m. korzystają z Miejskiej Bibl. Publ. (ok. 458 tys. wol.) z czytelnią naukową i siecią 27 filii (11 wypożyczalni dla dorosłych, 8 czytelni dla dzieci i młodzieży i 8 placówek wspólnych dla dorosłych i dzieci). Pracownicy instytucji związanych z morzem korzystają z 20 placówek (172 tys. wol.) sieci bibl. związkowych oraz z Centrali Księgozbiorów Ruchomych Poi. Linii Oceanicznych (60 tys. wol.). W G. jest także Miejska Bibl. Pedagogiczna. 43 szkoły obsługują *bibl. szkolne o łącznej liczbie 290 tys. wol.
Biblioteki Gdańska, Gdyni i Sopotu. Gdańsk 1970.
K. R.
genealogia, nauka pomocnicza historii traktująca
0 stosunkach między ludźmi opartych na pochodzeniu
1 pokrewieństwie. Podstawowymi źródłami, na których opiera się g., są dokumenty, metryki chrztów, ślubów i zgonów, nekrologi klasztorne, metryki uniwersyteckie, akta i księgi sądowe, akta i księgi hipoteczne, metryka koronna i litewska, legitymacje szlacheckie (akta związane z udowodnieniem szlacheckiego pochodzenia), księgi instytucji i władz kościelnych oraz herbarze. Pewną rolę odgrywają także prywatne zapiski i tradycja ustna. Wyniki badań genealogicznych ułatwiają zrozumienie niektórych zjawisk historycznych, mają też znaczenie dla socjologii i etnografii. Znajomość g. jest w bibl. nieodzowna przy opracowywaniu dawnych zbiorów, zwłaszcza archiwów rodzinnych i korespondencji.
O. Forst-Battaglia: Traiti de ginialogie. Lausanne 1949. -S. Konarski: Armorial de la noblesse polonaise titrće. Paris 1958. W. Dworzaczek: Genealogia. Warszawa 1959.
K. Mai.
geonim zob. pseudonim, gilotyna zob. maszyny introligatorskie.
Gliwice (m., 181 tys. mieszk., 1 wyższa szkoła), jedno z najbardziej uprzemysłowionych m. poi., posiada liczne bibl. o charakterze naukowym, ogólnym, branżowe, związkowe i szkolne. Do pierwszych należą Bibl. Politechniki Śląskiej z 51 bibl. zakładowymi i 3 *filiami (Katowice, Ruda Śląska, Rybnik), z księgozbiorem o łącznej liczbie ok. 779 tys. wol., w tym Bibl. Główna i filie liczą ponad 500 tys. wol. (wśród nich przeszło 255 tys. norm), bibl. zakładowe ok. 300 tys. wol. *Bibl. naukowe posiadają instytuty naukowo-badawcze (Instytut Metali Żelaznych im. Stanisława Staszica, Instytut Metali Nieżelaznych, Instytut Spawalnictwa oraz Zakład Inżynierii Chemicznej i Konstrukcji Aparatury PAN i Zakład Systemów Automatyki Kompleksowej PAN) oraz NOT. W Instytucie Metalurgii Żelaza Ośrodek INTE ma dobrze zorganizowaną branżową bibl. resortu hutnictwa (133 tys. wol.). Ludność m. korzysta z 19 placówek Miejskiej Bibl. Publ. (220 tys. wol.). Działa tu także 30 bibl. związkowych. 42 szkoły obsługuje *sieć bibl. szkolnych o łącznej liczbie ok. 240 tys. wol. K. R.
glosy zob. marginalia.
Główna Biblioteka Lekarska w Warszawie, zał. w dniu 8 VI 1945, formalną podstawę działalności uzyskała dopiero 5 XI 1949 Zarządzeniem ministra zdrowia. Tymczasowy Statut z dnia 12 VIII 1953 wyznaczył G.B.L. zadania bibl. centralnej dla całej sieci bibl. medycznych w kraju, tj. bibl. akademii medycznych, instytutów naukowo-badawczych, bibl. szpitalnych i in., a decyzją Min. Zdrowia i Opieki Społecznej z 8 XII 1971 G.B.L. została obarczona odpowiedzialnością za działalność w zakresie naukowej informacji medycznej w resorcie. W 1. 1955-63 G.B.L. zorganizowała dla potrzeb świata medycznego siedem oddziałów filialnych w miastach, w których nie było bibl. uczelnianych, tj. w Bydgoszczy, Katowicach, Kielcach, Koszalinie, Opolu, Olsztynie i Rzeszowie. 20 VIII 1968 ustanowiono dla G.B.L. status prawny bibl. naukowej. Na strukturę G.B.L. składają się następujące działy: Gromadzenia z Sekcją Wymiany i Obsługi Zagranicznej, Opracowywania, Udostępniania; zakłady: Informacji Naukowej z Pracownią Systemów Naukowej Informacji Medycznej, Bibliografii i Opisu Rzeczowego, Zbiorów Specjalnych i Przedmiotów Muzealnych, Reprografii i Mik-roform. Dyrektorzy: Stanisław Konopka, od 1971 Feliks Widy-Wirski. G.B.L. w krótkim czasie zgromadziła liczny księgozbiór, który w skali światowej należy do pierwszej dziesiątki bibl. medycznych. Stan jej na dzień 31 XII 1974 wynosił 1092 tys. wol. druków zwartych, 95 tys. wol. czasop.; zbiory w oddziałach filialnych liczyły 300 tys. wol. druków zwartych i 20 tys. wol. czasop. G.B.L. posiada zbiory specjalne i muzealne unikatowej wartości, wśród nich 13,4 tys. wol. starych druków. G.B.L. dysponuje czytelniami książek i czasop. o 60 miejscach (łącznie z oddziałami 140 miejsc) oraz pracowniami organi-zacyjno-technicznymi (mikrofilmy, reprografia itp.). W 1974 z czytelni G.B.L. i oddziałów skorzystało 34 tys. czytelników; na miejscu udostępniono ok. 100 tys. wol., wypożyczono 65 tys. wol. książek i czasop. Prowadzi wymianę biblioteczną i naukowo--informacyjną z 1000 ośrodków w świecie. Prace katalogowe i bibliograficzne są automatyzowane. W 1971 wykształcił się na bazie G.B.L. poi. system centralnej informacji naukowej w biomedycynie i ochronie zdrowia (NIM naukowa informacja medyczna). W ten sposób powstał model nowoczesnej bibl. "dynamicznej", funkcjonującej zarówno jako archiwum, jako źródło informacyjnych materiałów pierwotnych i jako centrum naukowej informacji medycznej. System NIM zapewnia użytkownikom kopie foto i ksero oraz mikrofilmy i mikrofisze, w kraju i za granicą, oraz informację bibliograficzną z komputerów poprzez łączność komputerową on linę ze światowym systemem MEDLARS w Sztok-cholmie. G.B.L. wydaje publikacje własne: "Polską Bibliografię Lekarską" pełną, roczną bibliogr. całego poi. piśmiennictwa medycznego i niektórych dziedzin pokrewnych; "Biuletyn Głównej Biblioteki Lekarskiej" mieś. zawierający prace z dziedziny krytyki lekarskiej i metodyki dokumentacji naukowej oraz bibliotekarstwa medycznego, oceny nowych książek krajowych i zagranicznych, wykaz nowych nabytków G.B.L. i kronikę; dwutyg. "IB-1" przegląd zawartości obcojęzycznych czasop. medycznych; kwart. "IB-2" przegląd zawartości czasop. z zakresu medycyny społecznej, organizacji ochrony
131
gromadzenie zbiorów
zdrowia, higieny środowiska i techniki medycznej; mieś. "IB-3" przegląd piśmiennictwa lekarskiego poi.; "Spis Czasop. i Wydawnictw Ciągłych" G.B.L. i jej oddziałów, bibl. akademii medycznych i instytutów naukowych (ok. 3,3 tys. tyt. czasop. i wydawnictw ciągłych poi. i obcych oraz skorowidz rzeczowy wg tematyki i krajów).
S. Konopka: Główna Biblioteka Lekarska w służbie nauki polskiej. "Biuletyn Głównej Biblioteki Lekarskiej" 1970 nr 5/6. M. Lasocka: Działalność Głównej Biblioteki Lekarskiej na polu wymiany wydawnictw naukowych. Tamże nr 2. F. Widy--Wirski: Jedność czy przeciwieństwo. Główna Biblioteka Lekarska Centrum Naukowej Informacji Medycznej. Tamże 1972 nr 1.
F. W.-W.
Gniezno (m., ponad 52 tys. mieszk.) posiada zbiory zabytkowe w Bibl. Kapitulnej, gdzie m. in. znajduje się Codex aureus z Xl w. i Ewangeliarz kruszwicki z poł. XII w. Potrzeby czytelnicze m. zaspokajają: Miejska Bibl. Pubł. (zał. w 1927 z inicjatywy prywatnej) i Pedagogiczna Bibl. Miejska. Rozwijający się przemysł (przede wszystkim spożywczy) zapoczątkował powstawanie *bibl. fachowych i związkowych, np. Bibl. Cukrowni "Gniezno". K. R.
godziny otwarcia biblioteki, ściśle określone przez wskazanie godzin granicznych (od...do...) okresy dnia, w których bibl. pełni usługi dla swoich użytkowników, udostępniając im zbiory (w czytelniach i w wypożyczalni) i udzielając informacji bibliotecznych, bibliograficznych oraz rzeczowych (przy katalogach, w dziale informacji). O g.o.b. powinny decydować przede wszystkim potrzeby i wygoda użytkowników, trzeba jednak przy ich ustalaniu liczyć się ze względami ekonomicznymi i możliwościami etatowymi bibl. W rozwoju historycznym g.o.b. przez bardzo długi okres ograniczały się do kilku godzin normalnego dnia pracy (lub części tego dnia), nie stosowano dyżurów popołudniowych czy świątecznych. Przedłużenie g.o.b. odbywało się stopniowo i rozpowszechniło się w XX w. G.o.b. mogą być zróżnicowane dla poszczególnych dni tygodnia, w wielkich bibl. jednak są najczęściej ujednolicone dla wszystkich dni powszednich, a odrębnie określone jedynie dla niedziel i świąt. Rozmaite agendy bibl. (czytelnie zbiorów głównych, zbiorów specjalnych, wypożyczalnia) mogą mieć różne godziny otwarcia. G.o.b. są też uzależnione od rodzaju bibl. (np. pre-zencyjne lub szkół wyższych, wykazujące się dużym udostępnianiem zbiorów na miejscu, są otwarte dla czytelników dłużej niż te bibl. powszechne, które zajmują się głównie wypożyczaniem zbiorów do domu), a także od toku i planów pracy instytucji, z którymi bibl. są związane (np. przedłużanie godzin otwarcia w bibl. szkól wyższych przed sesjami egzaminacyjnymi i w czasie ich trwania, skracanie w okresach przerw wakacyjnych). O zmianach wywołanych ważnymi okolicznościami większe bibl. uprzedzają swoich użytkowników dostatecznie wcześnie, w razie potrzeby także za pomocą ogłoszenia w prasie. Ograniczenie działalności bibliotecznej w okresie wakacyjnym lub w innych podobnych okresach (koniec roku, przerwy międzysemestralne na wyższych uczelniach), wykorzystywane na prace porządkowe i kontrolne, należy uzgadniać między
większymi bibl. jednej miejscowości tak, aby nie pozbawiać czytelników dostępu do większości bibl. naraz. Z. D.
gromadzenie informacji, proces składający się z uzyskania informacji o dokumencie, nabycia tego dokumentu, jego opracowania bibliotecznego, bibliograficznego i dokumentacyjnego; wprowadzenia *cha-rakterystyki wyszukiwawczej dokumentu do zbioru takich charakterystyk zgromadzonych w *pamięci systemu (łącznie z adresem danego dokumentu) oraz z przystosowania postaci dokumentu do sposobu przechowywania go w pamięci systemu lub w zbiorze dokumentów. Po wprowadzeniu charakterystyk wyszukiwawczych do pamięci systemu można uważać informację o tych dokumentach za zgromadzoną, gdyż dopiero w tym stadium nadaje się ona do wykorzystania. Zob. też procesy informacyjne.
Bibliotekarstwo naukowe z uwzględnieniem dokumentacji naukowo--technicznej. Praca zbiorowa zapocz. pod red. A. Łysakowskiego. Warszawa 1956. E. Assbury, J. Czarnecka: Biblioteka fachowa. Warszawa 1965. A. I. Michajłow, A. I. Czerny, R. S. Gilarewski: Podstawy informacji naukowej. Warszawa 1968. - J. C. R. Licklider: Biblioteka przyszłości. Warszawa 1970.
M. i K. L.
gromadzenie zbiorów, obok "opracowania i Śudostępniania podstawowa czynność bibliotekarska, służąca tworzeniu i rozwojowi księgozbioru bibl., zgodnie z ustaloną *polityką gromadzenia zbiorów i *specjalizacją w gromadzeniu zbiorów. G.z. polega na wprowadzeniu do zasobów *nowości wydawniczych oraz uzupełnianiu luk w zakresie posiadanego przez bibl. piśmiennictwa; w bibl. naukowych duże znaczenie ma gromadzenie czasopism i utrzymanie ciągłości prowadzonych tytułów. Wobec stale wzrastającej produkcji wydawniczej i rosnących potrzeb czytelniczych, przy stosunkowo powolnym wzroście budżetów bibl., g.z. wymaga koordynacji w skali lokalnej, krajowej, a nawet międzynar., zwłaszcza przy g.z. piśmiennictwa obcego. Dobór piśmiennictwa dla potrzeb dużej bibl. nie może być zadaniem jednej osoby (wyjątek mogą stanowić bibl. o wąskiej specjalizacji), lecz zespołu specjalistów z odpowiednich dziedzin, którzy na podstawie dostarczanych im *bibliografii, katalogów wydawniczych i *katalogów księgarskich itp. oraz recenzji i wykazów nowych nabytków różnych bibl. przygotowują odpowiednie *dezyde-raty (mogą je również zgłaszać czytelnicy). Niezależnie od formy współpracy specjalistów-referentów ostateczna decyzja o zamówieniu zgłoszonych dezyderatów i sposobie, jakim pożądane pozycje będą uzyskiwane, należy w mniejszych bibl. zwykle do dyrektora, w większych do kierownictwa *działów gromadzenia, jako odpowiedzialnych za wykorzystanie budżetu. Wskazane jest przybliżone określenie, jakie kwoty przeznaczone zostaną na piśmiennictwo z poszczególnych dziedzin oraz na *zbiory specjalne. G.z. odbywa się drogą zakupu, *wymiany, darów i *egzemplarza obowiązkowego otrzymywanego przez niektóre bibl. w komplecie lub w wyborze; w bibl. publ. przeważa zakup ,w naukowych dużą rolę odgrywa również wymiana. Największą swobodę i racjonalność w doborze wydawnictw, ograniczoną
131
gromadzenie zbiorów
zdrowia, higieny środowiska i techniki medycznej; mieś. "1B-3" przegląd piśmiennictwa lekarskiego poi.; "Spis Czasop. i Wydawnictw Ciągłych" G.B.L. i jej oddziałów, bibl. akademii medycznych i instytutów naukowych (ok. 3,3 tys. tyt. czasop. i wydawnictw cią^ych poi. i obcych oraz skorowidz rzeczowy wg tematyki i krajów).
S. Konopka: Główna Biblioteka Lekarska w służbie nauki polskiej. "Biuletyn Głównej Biblioteki Lekarskiej" 1970 nr 5/6. M. Lasocka: Działalność Głównej Biblioteki Lekarskie/ na polu wymiany wydawnictw naukowych. Tamże nr 2. F. Widy--Wirski: Jedność czy przeciwieństwo. Główna Biblioteka Lekarska Centrum Naukowej Informacji Medycznej. Tamże 1972 nr 1.
F. W.-W.
Gniezno (m., ponad 52 tys. mieszk.) posiada zbiory zabytkowe w Bibl. Kapitulnej, gdzie m. in. znajduje się Codex aureus z Xl w. i Ewangeliarz kruszwicki z poł. XII w. Potrzeby czytelnicze m. zaspokajają: Miejska Bibl. Publ. (zał. w 1927 z inicjatywy prywatnej) i Pedagogiczna Bibl. Miejska. Rozwijający się przemysł (przede wszystkim spożywczy) zapoczątkował powstawanie *bibl. fachowych i związkowych, np. Bibl. Cukrowni "Gniezno". K. R.
godziny otwarcia biblioteki, ściśle określone przez wskazanie godzin granicznych (od...do...) okresy dnia, w których bibl. pełni usługi dla swoich użytkowników, udostępniając im zbiory (w czytelniach i w wypożyczalni) i udzielając informacji bibliotecznych, bibliograficznych oraz rzeczowych (przy katalogach, w dziale informacji). O g.o.b. powinny decydować przede wszystkim potrzeby i wygoda użytkowników, trzeba jednak przy ich ustalaniu liczyć się ze względami ekonomicznymi i możliwościami etatowymi bibl. W rozwoju historycznym g.o.b. przez bardzo długi okres ograniczały się do kilku godzin normalnego dnia pracy (lub części tego dnia), nie stosowano dyżurów popołudniowych czy świątecznych. Przedłużenie g.o.b. odbywało się stopniowo i rozpowszechniło się w XX w. G.o.b. mogą być zróżnicowane dla poszczególnych dni tygodnia, w wielkich bibl. jednak są najczęściej ujednolicone dla wszystkich dni powszednich, a odrębnie określone jedynie dla niedziel i świąt. Rozmaite agendy bibl. (czytelnie zbiorów głównych, zbiorów specjalnych, wypożyczalnia) mogą mieć różne godziny otwarcia. G.o.b. są też uzależnione od rodzaju bibl. (np. pre-zencyjne lub szkół wyższych, wykazujące się dużym udostępnianiem zbiorów na miejscu, są otwarte dla czytelników dłużej niż te bibl. powszechne, które zajmują się głównie wypożyczaniem zbiorów do domu), a także od toku i planów pracy instytucji, z którymi bibl. są związane (np. przedłużanie godzin otwarcia w bibl. szkół wyższych przed sesjami egzaminacyjnymi i w czasie ich trwania, skracanie w okresach przerw wakacyjnych). O zmianach wywołanych ważnymi okolicznościami większe bibl. uprzedzają swoich użytkowników dostatecznie wcześnie, w razie potrzeby także za pomocą ogłoszenia w prasie. Ograniczenie działalności bibliotecznej w okresie wakacyjnym lub w innych podobnych okresach (koniec roku, przerwy międzysemestralne na wyższych uczelniach), wykorzystywane na prace porządkowe i kontrolne, należy uzgadniać między
większymi bibl. jednej miejscowości tak, aby nie pozbawiać czytelników dostępu do większości bibl. naraz. Z. D.
gromadzenie informacji, proces składający się z uzyskania informacji o dokumencie, nabycia tego dokumentu, jego opracowania bibliotecznego, bibliograficznego i dokumentacyjnego; wprowadzenia Ścharakterystyki wyszukiwawczej dokumentu do zbioru takich charakterystyk zgromadzonych w *pamięci systemu (łącznie z adresem danego dokumentu) oraz z przystosowania postaci dokumentu do sposobu przechowywania go w pamięci systemu lub w zbiorze dokumentów. Po wprowadzeniu charakterystyk wyszukiwawczych do pamięci systemu można uważać informację o tych dokumentach za zgromadzoną, gdyż dopiero w tym stadium nadaje się ona do wykorzystania. Zob. też procesy informacyjne.
Bibliotekarstwo naukowe z uwzględnieniem dokumentacji naukowo--technicznej. Praca zbiorowa zapocz. pod red. A. Łysakowskiego. Warszawa 1956. E. Assbury, J. Czarnecka: Biblioteka fachowa. Warszawa 1965. A. I. Michajlow, A. I. Czerny, R. S. Gilarewski: Podstawy informacji naukowej. Warszawa 1968. - J. C. R. Licklider: Biblioteka przyszłości. Warszawa 1970.
M. i K. L.
gromadzenie zbiorów, obok "opracowania i "udostęp-niania podstawowa czynność bibliotekarska, służąca tworzeniu i rozwojowi księgozbioru bibl., zgodnie z ustaloną "polityką gromadzenia zbiorów i *specjalizacją w gromadzeniu zbiorów. G.z. polega na wprowadzeniu do zasobów *nowości wydawniczych oraz uzupełnianiu luk w zakresie posiadanego przez bibl. piśmiennictwa; w bibl. naukowych duże znaczenie ma gromadzenie czasopism i utrzymanie ciągłości prowadzonych tytułów. Wobec stale wzrastającej produkcji wydawniczej i rosnących potrzeb czytelniczych, przy stosunkowo powolnym wzroście budżetów bibl., g.z. wymaga koordynacji w skali lokalnej, krajowej, a nawet międzynar., zwłaszcza przy g.z. piśmiennictwa obcego. Dobór piśmiennictwa dla potrzeb dużej bibl. nie może być zadaniem jednej osoby (wyjątek mogą stanowić bibl. o wąskiej specjalizacji), lecz zespołu specjalistów z odpowiednich dziedzin, którzy na podstawie dostarczanych im "bibliografii, katalogów wydawniczych i "katalogów księgarskich itp. oraz recenzji i wykazów nowych nabytków różnych bibl. przygotowują odpowiednie "dezyderaty (mogą je również zgłaszać czytelnicy). Niezależnie od formy współpracy specjalistów-referentów ostateczna decyzja o zamówieniu zgłoszonych dezyderatów i sposobie, jakim pożądane pozycje będą uzyskiwane, należy w mniejszych bibl. zwykle do dyrektora, w większych do kierownictwa "działów gromadzenia, jako odpowiedzialnych za wykorzystanie budżetu. Wskazane jest przybliżone określenie, jakie kwoty przeznaczone zostaną na piśmiennictwo z poszczególnych dziedzin oraz na "zbiory specjalne. G.z. odbywa się drogą zakupu, "wymiany, darów i "egzemplarza obowiązkowego otrzymywanego przez niektóre bibl. w komplecie lub w wyborze; w bibl. publ. przeważa zakup ,w naukowych dużą rolę odgrywa również wymiana. Największą swobodę i racjonalność w doborze wydawnictw, ograniczoną
gromadzenie zbiorów
132
jedynie podażą i posiadanym budżetem, daje bibl. zakup. Ta forma g.z. wymaga znajomości lynku wydawniczego i księgarskiego zarówno krajowego, jak zagranicznego. Zakupy krajowe, zwłaszcza wobec dużego popytu na nowości, ułatwia stały kontakt z wybranymi księgarniami. W Związku Radzieckim wprowadzono tzw. kolektor biblioteczny, placówkę handlu księgarskiego, która ma za zadanie planowo, systematycznie i terminowo zaopatrywać w nowości wydawnicze określone bibl. na podstawie podpisanych z nimi umów. W wielu krajach występuje również forma centralnego zakupu dla określonej sieci bibl. (naukowych, powszechnych, szkolnych). Zakup antykwaryczny poza antykwariatami i *aukcjami może być dokonywany przez większe bibl. także u dostawców prywatnych. Zamówienia zagraniczne poi. bibl. są realizowane za pośrednictwem firmy "Ars Polona-Ruch" (książki) oraz RSW "Prasa-Książka-Ruch" (czasop.); muszą się mieścić w ramach przyznanych limitów dewizowych. Wymiana biblioteczna jako droga uzupełniania ma zastosowanie głównie w bibl. naukowych, którym ułatwia uzyskanie wydawnictw spoza handlu księgarskiego i wielu czasop. Dary otrzymywane przez bibl. pojedynczo lub w większych zespołach (czasem w postaci legatu, tj. testamentowego zapisu na rzecz bibl. bez ustanowienia jej spadkobiercą) są cennym nabytkiem, o ile składają się z dokumentów trudnych do uzyskania bądź stanowią celowo dobrane zespoły piśmiennictwa. Gdy nie odpowiadają profilowi bibl., pomnażają *dublety i sprawiają kłopot, jeśli są obciążone warunkami trudnymi do wypełnienia (np. nierozdzielania całości daru, którego części wymagają różnego sposobu opracowania i przechowania), dlatego też bibliotekarz stara się o za-
pewnienie sobie prawa swobodnego dysponowania darem. Warunki nierozdzielania, specjalnego przechowywania itp. towarzyszą zazwyczaj także składanym do zbiorów bibl. *depozytom, które ponadto pozostają w stałej ewidencji komórek g.z. z uwagi na znajdujące się pod ich opieką umowy depozytowe. Nabytki z tytułu egzemplarza obowiązkowego powinny w zasadzie wpływać automatycznie do określonych przepisami bibl. W praktyce jednak niezbędne jest śledzenie rynku wydawniczego, zwłaszcza pozaksięgarskiego, i reklamowanie ewentualnych braków, w celu uniknięcia luk, zwłaszcza gdy wchodzi w grę egzemplarz o charakterze archiwalnym. Nabytki bibl., pochodzące z wymienionych źródeł, przekazywane na bieżąco do *katalogowania, w odróżnieniu od opracowywanych stopniowo nie skatalogowanych dawniejszych zasobów bibl. stanowią tzw. wpływ bieżący. Udostępnia się go od razu odpowiedzialnym bibliotekarzom, by mogli dokonać przydziału do *księgozbiorów podręcznych, działów specjalnych, ewentualnie zamówić dalsze egz. potrzebnych tytułów. Dla czytelników urządza się ekspozycje nowości. Wpływ bieżący bywa w całości lub w wyborze ogłaszany w biuletynie nabytków, który dla wygody użytkowników podaje często również *sygnaturę biblioteczną. Przy postępującej w bibl. specjalizacji i koordynacji, wpływ bieżący jest również zgłaszany do prowadzonych w kraju *katalogów centralnych.
Zob. też akcesja, ochrona zbiorów przez państwo, selekcja zbiorów, współpraca bibl.
K. Remerowa: Gromadzenie zbiorów w bibliotece. W: Biblio-tekarstwo naukowe. Warszawa 1956. E. Assbury, J. Czar-necka: Biblioteka fachowa. Warszawa 1965. H. Kunze: Grundziige der Bibliothekslehre. 3 Aufl. Leipzig 1966.
E. K.
higrometr
H zamykanych szafek, ustawionych w wydzielona szatnia. Zob. też budownictwo biblioteczne. h., zbędna jest J. W.
bagionim zob. pseudonim.
hali, główne pomieszczenie zespołu wejściowego. H. biblioteczny stanowi przestrzeń komunikacyjną zapewniającą dobre połączenie z działem udostępniania (*wypożyczalnią, *salą katalogową, infor-
Hall w Bibliotece Jagiellońskie
macją naukową i bibliograficzną, "czytelniami), a tpkże *salą wykładową i *salą wystawową. W bibl. dawniejszych miał charakter wydzielony i zamknięty. W rozwiązaniach najnowszych o rozległych jedno-przestrzennych wnętrzach, wypożyczalnia, sala katalogowa, informacja mogą stanowić z h. jedno pomieszczenie. Przy zastosowaniu samoobsługowych
hasło katalogowe, wyraz lub wyrazy wysunięte na początek "opisu katalogowego głównego lub pomocniczego w celu wykazania wydawnictwa pod wybranymi elementami opisu. H. stanowi podstawę *szeregowania opisów katalogowych, jego wybór i forma są określone przez "instrukcje katalogowania. W "katalogu alfabetycznym występuje h. autorskie (osobowe), wyrażające w ustalonej formie nazwę autora indywidualnego, współautora, "tłumacza, "redaktora i innych współtwórców wydawnictwa oraz nazwy osób wymienionych w jego tytulaturze. H. kbrporatywne, nazwa ciała zbiorowego odpowiedzialnego za wydawnictwo. H. tytułowe, wyraz lub wyrazy wzięte z tytułu wydawnictwa, stosowane dla wydawnictw anonimowych, wieloautorskich dzieł zbiorowych i wydawnictw ciągłych. Według obowiązujących przepisów początkiem h. tytułowego jest pierwszy wyraz tytułu. W poi. praktyce katalogowej do 1946 oraz w niektórych przepisach zagranicznych początkiem h. tytułowego był pierwszy rzeczownik tyt.; mógł nim być także główny rzeczownik lub inny wyraz dominujący znaczeniowo w tytule (sub-stantivum regens); w dawnej terminologii h. takie nazywano rzeczowymi. H. geograficzne, nazwa geograficzna przedmiotu dzieła. H. formalne określenie formy dzieła wysunięte na początek (np. słownik, encyklopedia) obecnie w katalogu alfabetycznym nie stosowane. Zob. też katalog przedmiotowy. K. P.
higiena zbiorów bibliotecznych zob. konserwacja zbiorów bibliotecznych, patologia zbiorów bibliotecznych.
higrograf zob. higrometr.
higrometr, przyrząd do mierzenia wilgotności względnej powietrza, wyposażony w urządzenie do samoczynnej rejestracji zmian wilgotności w powietrzu nosi nazwę higrografu; w bibl. stosowany do kontroli wilgotności w pomieszczeniach magazynowych. Zob. też klimatyzacja, psychrometr. Z. P.
134
I
ICSU zob. Międzynarodowa Rada Unii Naukowych.
IFTP zob. Międzynarodowa Federacja d/s Przetwarzania Informacji.
IFLA zob. Międzynarodowa Federacja Stowarzyszeń Bibliotekarzy.
IESTE zob. Instytut Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej.
ikonografia: 1. Dziedzina historii sztuki, której zadaniem jest opis i interpretacja elementów treściowych i symbolicznych w dziełach sztuki. 2. Nauka pomocnicza historii, której celem jest wizualna dokumentacja dziejów. 3. Zbiór materiałów wykonanych różną techniką (ryciny, fotografie itd.), zwłaszcza z zakresu sztuki, zawierający wyobrażenia postaci historycznych, miejscowości, zdarzeń itp.
J. C.
ilustrator, twórca ilustracji, fotografii lub ozdobień karty tytułowej i kart z tekstem. Jeśli książka składa się wyłącznie z ilustracji bądź stanowią one jej główną część, i. jest uważany za autora wydawnictwa i jego nazwa staje się hasłem *opisu bibliograficznego i *opisu katalogowego. K. P.
imprezy czytelnicze, organizowane w bibl. lub w ramach organizacji i stowarzyszeń społecznych, mają na celu popularyzację określonych rodzajów piśmiennictwa lub wybranych utworów. Do i. cz. zaliczamy: odczyty, wieczory autorskie, prelekcje, w których uczestniczą przedstawiciele literatury, nauki, sztuki, polityki, gospodarki, administracji oraz "ciekawi ludzie" (słynni sportowcy, podróżnicy, wynalazcy itp.). Spotkania te umożliwiają nawiązywanie osobistych kontaktów między prelegentami i czytelnikami, wymianę poglądów na określone tematy literackie, społeczne, polityczne, gospodarcze. Często są ilustrowane filmami, przeźroczami, elementami muzycznymi lub recytacjami. Do i.cz. zaliczamy również: * wystawy biblioteczne, organizowane nieraz poza bibl.; *konkursy czytelnicze; zgaduj-zgadule; organizowane w bibl. dla dzieci przedstawienia kukiełkowe ilustrujące ulubione bajki albo wieczory bajek ilustrowane przeźroczami lub filmami; wyświetlanie filmów oświatowych w połączeniu z przeglądem książek i czasop. z określonej dziedziny; wyświetlanie filmów o organizacji i pracy dużych bibl. naukowych lub publ. Do i.cz. należą również
przeglądy nowości, ączone często z wystawą najciekawszych poz. Wiele tego typu imprez odbywa się w czasie trwania *Dni Książki. J. Koł.
incipit: 1. Formuła umieszczona na początku tekstu *rękopisów średniowiecznych lub *starych druków, czasem na początku poszczególnych części (rozdziałów), podająca po słowie i. nazwę autora i tyt. dzieła. 2. Początkowe wyrazy lub pierwsze zdania tekstu zwane inaczej initium. I. stanowi podstawę do identyfikacji tekstów rpsów lub druków nie podających nazwy autora ani tyt., albo mających mylne tyt. I. jest elementem *opisu bibliograficznego i "opisu katalogowego rpsów, *inkunabułów i dzieł wydanych bez tyt. Zob. też explicit. K. P.
indeks, pomocniczy spis wybranych nazw (także wielowyrazowych, np. tytuły), dat, cytatów itd. wymienionych w danym dokumencie lub zbiorze dokumentów, sporządzony w układzie alfabetycznym (normalnym lub a tergo), chronologicznym lub jakimkolwiek innym, umieszczany zazwyczaj na końcu dokumentu (lub istniejący jako samoistny dokument, kartoteka itp.) i wskazujący miejsce, w którym dane hasło indeksowe (*hasło) jest wspomniane w dokumencie. Z punktu widzenia współczesnej teorii *systemów wyszukiwania informacji i. jest najprostszym takim systemem umożliwiającym odszukanie w zbiorze, jakim jest treść dokumentu lub dokumentów, informacji odpowiadającej potrzebom użytkowników. Najczęściej spotyka się następujące typy i.: i. autorów wymienia nazwiska autorów prac zawartych lub cytowanych w dokumencie; i. biograficzny zawiera nazwiska wymienianych osób wraz z danymi biograficznymi; i. nazw geograficznych zestawia je w szeregu alfabetycznym; i. osobowy wymienia nazwiska osób; i. rzeczowy (przedmiotowy) wykazuje omawiane tematy; i. tytułów wymienia tytuły czasopism, artykułów, dzieł, znajdujących się w danym zbiorze, roczniku itp.; i. cytatów wymienia cytaty użyte w dokumencie lub dokumentach; i. wyrazowy zestawia omawiane w tekście wyrazy lub ich części; i. haseł klasyfikacyjnych wykorzystanych w danym zbiorze zestawia hasła klasyfikacyjne W układzie alfabetycznym; i. krzyżowy łączy w jednym szeregu hasła różnych i., np. autorskiego i tytułowego.
W zależności od wykorzystanych środków i sprzętu wyróżnić możemy i. sporządzane metodami tradycyjnymi oraz i. maszynowe, sporządzane za pomocą Śmaszyn matematycznych (np. i. autorskie i przedmiotowe lub i. wyrazów głównych do "Index Medi-cus"). Przy formułowaniu haseł indeksowych w i. haseł klasyfikacyjnych wykorzystanych w danym zbiorze stosowana jest metoda łańcuchowa opracowana przez S. R. Ranganathana, w wyniku której powstaje ""indeks łańcuchowy. Przy układzie alfabetycznym w i. o hasłach wielowyrazowych mogą one być wymienione pod pierwszym lub pod dowolnym wyrazem hasła. W tym ostatnim wypadku hasło indeksowe może powtarzać się kilkakrotnie w zależności od liczby wyrazów uznanych za *słowa kluczowe. Hasła indeksowe mogą być powtarzane przy tym bądź w postaci nie zmienionej, bądź też
135
indeksowanie współrzędne
w formie permutowanej (indeksy permutacyjne). Wśród i. o hasłach wielowyrazowych osobną grupę stanowią i. maszynowe tytułów artykułów w czasopismach, tak zwane KW1C (Key-Words-in-Context)
1 KWOC (Key-Words-out-of-Context). I. są przedmiotem dwu polskich norm PN-64/N-01172 Przepisy bibliograficzne. Indeksy w układzie abecadło-wym do książek oraz PN-57/N-01159 Przepisy bibliograficzne. Indeksy w układzie abecadłowym do bibliografii.
Z. Stasiewska: Indeksy i inne spisy pomocnicze do bibliografii. Melodyka bibliograficzna. Warszawa 1963. Z. Stasiewska: Indeksy do książek. Warszawa 1964.
O. U.
indeks cytat bibliograficznych zawiera pod nazwami autorów skrócone opisy bibliograficzne artykułów (nazwę autora, skrót ryt. czasop., rok, tom, pierwszą stronicę) cytowanych w danym artykule i odwrotnie, może zawierać pod nazwami autorów cytowanych opisy prac cytujących. I.c.b. może mieć zakres ogólny (np. "Science Citation Index" 1963) albo dotyczyć jednego działu czy dziedziny wiedzy (np. "Gene-tics Citation Index"), a nawet tylko ciągu rocz. jednego czasop. (np. do 31 tomów "Annales of Mathematical Statistics"). I.c.b. ukazują się najczęściej w postaci czasop., czasem kumulowanych; miewają też charakter wydawnictw zwartych. Są przygotowywane bądź ręcznie, bądź za pomocą komputera. Ułatwiają zbieranie literatury przedmiotu oraz są świadectwem, wskazywanej przez liczbę cytat, poczytności danego artykułu.
J. Martyn: Citation indexing. "The Indexer" 1966 nr 1. A. Sitarska: Nowe metody i techniki bibliografii. Warszawa 1971.
J. P.
indeks łańcuchowy, "indeks przedmiotowy w układzie alfabetycznym sporządzony zgodnie z regułami opracowanymi przez S. R. Ranganathana. I.ł. wzięły swoją nazwę od łańcucha klasyfikacyjnego, który należy zapisać dla każdego symbolu przydziałowego użytego w zbiorze po raz pierwszy. Aby zbudować łańcuch, należy postępować w sposób następujący: wypisujemy pierwszy znak symbolu przydziałowego danego dokumentu; pod pierwszym znakiem symbolu podpisujemy pierwsze dwa znaki symbolu; pod pierwszymi dwoma znakami symbolu podpisujemy trzy pierwsze znaki; postępujemy analogicznie do chwili wpisania pełnego symbolu przydziałowego; naprzeciw każdego wpisanego symbolu zapisujemy z tablic klasyfikacyjnych pełny odpowiednik słowny.
Przykład (według UKD)
Kradzieże energii elektrycznej 343.711.63
Łańcuch
13 = Nauki społeczne
2 34 = Prawo
3 343 = Prawo karne. Postępowanie karne.
Nauka o przestępstwie. Kryminologia
4 343.7 = Przestępstwa przeciw mieniu
5 343.71 = Kradzieże. Rozbój
6 343.711 = Kradzieże
7 343.711.6 = Różne rodzaje kradzieży
8 343.711.63 = Kradzieże energii elektrycznej, gazu, wody itp.
Każdy z zapisów łańcucha nazywa się ogniwem. Ranganathan wyodrębnił m. in. ogniwa: efektywne, fikcyjne, nieefektywne. Ogniwa fikcyjne usuwamy z łańcucha, równocześnie skreślając z odpowiedników słownych wszystkie nazwy zbędne z punktu widzenia treści naszego dokumentu. (W naszym przykładzie nazwy: "Postępowanie karne", "Nauka o przestępstwie", "Kryminologia", "Gaz", "Woda"). Na następnym etapie przeprowadzanej analizy usuwamy wszystkie ogniwa nieefektywne. (W naszym przykładzie: "Nauki społeczne", "Prawo", "Przestępstwo przeciw mieniu", "Różne rodzaje kradzieży"). Wszystkie pozostałe ogniwa są uznawane za efektywne i winny być wprowadzone do indeksu. W naszym przykładzie otrzymamy więc następujący łańcuch:
343.711.63
3 = Prawo karne
.3/.7 = Przestępstwo
1 = Kradzieże
3 => Energia elektryczna
Te nazwy są nazwami identyfikującymi. Nazwy identyfikujące dwuwyrazowe należy zapisywać w formie użytej w dokumencie, a więc w normalnym szyku występującym w danym języku; po raz drugi nazwę dwuwyrazową zapisujemy w postaci inwer-syjnej.
W cytowanym przykładzie będziemy więc mieli następujące wejścia indeksowe:
1. Energia elektryczna. Kradzież. Prawo
karne 343.711.63
2. Elektryczna energia. Kradzież. Prawo
karne 343.711.63
3. Kradzież. Przestępstwo. Prawo karne 343.711
4. Przestępstwo. Prawo karne 343.3/.7
5. Prawo karne 343
Do indeksu należy również wprowadzić wszystkie synonimy głównych wyrazów hasłowych, od tego bowiem zależy powtarzalność użycia symboli. Przy sporządzaniu haseł indeksowych należy korzystać z różnych źródeł pomocniczych.
S. R. Ranganathan: Classified catalogue code. Madras 1964.
O. U.
indeks słów kluczowych zob. słowo kluczowe.
indeksowanie, proces składający się z czynności charakteryzowania i znakowania dokumentu w celu późniejszego wyszukania dokumentów relewantnych w stosunku do zapytania użytkownika. W odróżnieniu od *klasyfikowania i. nie przewiduje systema-tyzacji dokumentów według cech porządkujących *charakterystyki wyszukiwawczej. O. U.
indeksowanie współrzędne, *indeksowanie za pomocą szeregu równorzędnych elementarnych jed. leksykalnych "języka informacyjnego, których dowolna kombinacja jednoznacznie identyfikuje dokument w zbiorze. Do i.w. nadają się najlepiej postkoordynowane jęz. informacyjne. I.w. po raz pierwszy zostało zastosowane w "systemie UNITERM. Obecnie przy wieloaspektowym "klasyfikowaniu dokumentów
informacja
"charakterystyki wyszukiwawcze sporządzane w większości jęz. informacyjnych mają w większym lub mniejszym stopniu te same cechy co przy i.w.
O. U.
informacja: 1. W cybernetyce wielkość abstrakcyjna, która może być przechowywana, przetwarzana, przesyłana między pewnymi obiektami i stosowana do sterowania nimi, przy czym przez obiekty rozumie się organizmy żywe, urządzenia techniczne i systemy. 2. Zawartość dowolnego komunikatu. W tym znaczeniu i. podzielić możemy na semantyczną, tzn. taką, która powoduje absolutny przyrost wiadomości u dowolnego odbiorcy, pragmatyczną, tzn. taką, która powoduje przyrost wiadomości u określonego odbiorcy, przy czym wielkość tego przyrostu zależy od struktury wiadomości, jaką odbiorca posiadał poprzednio, oraz selektywną, stanowiącą wielkość określającą stopień swobody, jaką dysponuje odbiorca dla wyboru określonej wiadomości spośród wszystkich możliwych. Jest ona odwrotnie proporcjonalna do prawdopodobieństwa wiadomości i zdefiniowana jako ujemny logarytm tego prawdopodobieństwa. Podstawa logarytmu zależy przy tym od jednostki, jaką mierzymy i. selektywną. W teorii i. jednostką taką jestft*bit. M. i K.L.
3. W bibl. przekazywanie *użytkownikowi informacji przez *informatora (pracownika bibliotecznej *służby informacyjnej) wiadomości i wskazań na określony temat. Ze względu na zasięg wyróżnia się i. indywidualną i zbiorową. I. indywidualna, przekazywanie konkretnych wiadomości pojedynczemu użytkownikowi; klasyfikuje się ją według tematów, kategorii odbiorców (np. pracownicy naukowi, studenci, pracownicy biurowi), środków przekazu (ustne, telefoniczne, pisemne), źródeł wykorzystanych do jej przygotowania (bibliogr., encyklopedie), czasu koniecznego do jej opracowania. I. katalogowa, wskazówki i wyjaśnienia bibliotekarza ułatwiające użytkownikowi korzystanie z katalogów i zbiorów bibliotecznych. I. biblioteczna, wskazanie lokalizacji poszukiwanego przez użytkownika dokumentu w zbiorach bibl. na podstawie katalogu jednej bibl. lub katalogu centralnego; i. takiej udzielają pracownicy służby informacyjnej lub działu katalogów. I. bibliograficzna, wskazanie użytkownikowi odpowiednich bibliogr. i wyjaśnienie sposobów korzystania z nich, ustalenie i podanie brakujących elementów *opisu bibliograficznego oraz wskazanie piśmiennictwa lub opracowanie jego wykazu na żądany przez użytkownika temat. I. rzeczowa, przekazywanie użytkownikowi danych merytorycznych w odpowiedzi na jego pytanie. Pracownik służby informacyjnej może dostarczyć gotowych wiadomości lub tylko wskazać źródła, w których użytkownik je znajdzie. Liczba i. rzeczowych wzrasta szybciej niż pozostałych typów i., szczególnie w bibl. specjalnych i publicznych. I. zbiorowa przeznaczona jest dla grup użytkowników, i. ma na celu zapoznanie ich z bibl., jej zbiorami oraz świadczonymi usługami. Polega na organizowaniu wystaw (nowości tematycznych), zwiedzania bibl., publikowania przeglądów piśmiennictwa, opracowywaniu i wydawaniu zestawień literatury oraz propagowaniu usług informacyjnych bibl. za pośrednictwem ośrodków
136
masowego przekazu. Granica między i. zbiorową a działalnością oświatową bibl. i działalnością dokumentacyjną jest płynna; te same prace bywają zaliczane do każdej z wymienionych trzech form działalności bibl.
Zob. też informacja naukowa, informacja wejściowa, informacja wyjściowa, kanał informacyjny, kod, procesy informacyjne.
M. Manteufflowa: Służba informacyjno-bibliograficzna. W: Bibliotekarstwo naukowe. Warszawa 1956. W. Baszyńska, S. Jarzębowska, J. Kołątajowa: Służba informacyjna w działalności oświatowej publicznych bibliotek powszechnych. Warszawa 1966. Problemy przetwarzaniainformacji.PracsLzbiorowsi pod red. R. Marczyńskiego. Warszawa 1970. Slowar tier-minow po informatikie. Moskwa 1971. M. Kocięcka: Służba informacyjna bibliotek. Warszawa 1972.
M. K.
informacja adresowana, informacja przeznaczona dla określonego "użytkownika, przygotowana zazwyczaj w porozumieniu z nim, w sposób najbardziej mu odpowiadający w formie, postaci, ujęciu itp. La. opracowywana jest obecnie i rozpowszechniana przeważnie w odpowiedzi na zapytanie użytkownika lub w dostosowaniu do planu jego prac oraz na podstawie dobrego rozeznania jego potrzeb i zainteresowań. Przykładem i.a. jest tzw. informacja dla kadr kierowniczych opracowywana i rozpowszechniana przez "Centrum Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej oraz informacja z zakresu czasopiśmiennictwa naukoznawczego sporządzana przez *Ośrodek Dokumentacji i Informacji Naukowej (ODiIN) PAN dla grupy osób kierujących rozwojem nauki w Polsce. Inny typ i.a. stanowią opracowywane przez ośrodki informacji *tematyczne zestawienia dokumentacyjne bądź bibliograficzne w odpowiedzi na zapytania użytkowników. Jeszcze inną postacią i.a. zyskującej sobie coraz więcej zwolenników są opracowania syntetyzujące wiedzę o pewnym zagadnieniu. Ogólnie, i.a. odgrywa coraz większą rolę i częściowo eliminuje już niektóre postacie informacji powszechnej (bezadresowej). M. i K. L.
informacja dyskretna zob. maszyna cyfrowa.
informacja ekspresowa ("ekspres informacja", informacja sygnalizująca), ciągłe wydawnictwo informacyjne, z zadaniem szybkiej informacji w ramach określonej tematyki. Istnieją trzy rodzaje i.e.: a) spisy treści czasop. ukazujące się z różną regularnością, przeważnie rozpowszechniane wśród określonych grup lub indywidualnych odbiorców, często na zasadzie abonamentu. Jest to i.e. najszybsza, dająca jednak bardzo powierzchowny przegląd zakresów, o których informuje. Pierwszym wydawnictwem tego typu o dużym zasięgu była publikacja amer. "Current Contents", ukazująca się obecnie jako tyg. Poi. najstarszym, a zarazem największym wydawnictwem tego typu jest wydawane przez ODiIN PAN "Polish Scientific Periodicals-Con-tents" publikujące na użytek zagranicy dziesięć razy w roku spisy treści wszystkich poi. czasop. naukowych. ODiIN PAN rozpowszechnia również publikację zawierającą spisy treści czasop. naukoznaw-czych, wydawaną w niewielkich nakładach dla indywidualnych odbiorców według ustalonego rozdzielnika; b) ukazujące się z różną regularnością notatki bibliograficzne o najnowszych publikacjach, arty-
137
informacja wejściowa
kulach w czasop. itp., niekiedy adnotowane (gdy tyt. publikacji nie odzwierciedla jej treści), na temat najnowszych patentów, norm, wybranej literatury firmowej, najnowszych (związanych tematycznie) "przeglądów dokumentacyjnych i *tematycznych zestawień dokumentacyjnych, ważniejszych nabytków bibl. itp. W tej postaci i.e. rozpowszechniona jest np. w Polsce, Francji, Czechosłowacji, NRD; c) wydawnictwo specjalne, nieregularne, publikowane w seriach, zawierające obszerne streszczenia (*syntezy dokumentacyjne) jednego lub kilku artykułów, przede wszystkim obcojęzycznych, obejmujące również rysunki, wykresy, tablice, fotografie itp., mogące w pewnym zakresie zastąpić oryginalne dokumenty źródłowe. Ta forma i.e. rozwinięta jest w kilku krajach, a przede wszystkim w Związku Radzieckim ("Ekspress Informacija", wydawana przez WINITI w 50 seriach, każda po 48 nrów rocznie) i na Węgrzech. W Polsce taką publikacją np. w zakresie naukoznawstwa są "Wiadomości
0 Nauce" wydawane przez ODiIN PAN. Główną zaletą szczególnie dwóch pierwszych rodzajów i.e. jest jej szybkość. Specjaliści w danej dziedzinie uzyskują wprawdzie tylko przybliżoną, ale szybką informację o interesującym ich piśmiennictwie.
Zob. też opracowania dokumentacyjne.
M. Leska: Zasady opracowywania szybkiej informacji dosto* sowanej do potrzeb organów zarządzania. Warszawa 1966. A. I. Michajłow, A. I. Czerny, R. S. Gilarewski: Podstawy informacji naukowej. Warszawa 1968.
M. i K. L.
informacja naukowa: 1. Dziedzina wiedzy obejmująca całokształt zagadnień teoretycznych i praktycznych związanych z "działalnością informacyjną, a w szczególności z *gromadzeniem, dokumentowaniem, *przetwarzaniem i *wyszukiwaniem informacji, jej rozpowszechnianiem i *udostępnianiem wg określonych celów i potrzeb "użytkowników. W i.n. wyróżnić można kilka działów: a) historię; b) teorię (zwaną w niektórych krajach, np. ZSRR, NRD, "informatyką) rozumianą jako dyscyplina naukowa, której przedm.otem badań są prawidłowości *pro-cesów informacyjnych, *źródła informacji, ich wykorzystywanie, metody oraz środki stosowane dla ich realizacji. Obejmuje ona teorię systemów i "języków informacyjno-wyszukiwawczych, teorię przekładu itd.; c) metodykę metody, sposoby i techniki działań informacyjnych w ramach procesu informacyjnego, wypracowane w oparciu o osiągnięcia informatyki, przeniesione niekiedy z innych dziedzin, zawsze jednak dostosowane do potrzeb i.n. Metody te, choć tworzone dla poszczególnych etapów procesu informacyjnego, są zawsze koordynowane z punktu widzenia spoistości i płynności całego procesu w ramach jednego lub wielu "systemów informacji naukowej (np. środki i techniki wyjścia z jednego systemu informacji stanowią zarazem środki
1 techniki wejścia do innego systemu informacji). Metody te powinny również uwzględniać potrzeby i specyfiki dziedzin związanych z "informacją w zakresach, w których i.n. z nimi się zazębia; d) praktykę, tj. działalność informacyjną w aspekcie organizacji i przebiegu procesu informacyjnego. Obejmuje ona całokształt organizacji działań i czynności mających za zadanie praktyczne realizowanie celów
i zaspokajanie potrzeb użytkowników poprzez odpowiednio przystosowane środki metodyczne i techniczne, wypracowane zgodnie z teorią informacji. Stosunkowo niedawno i.n. zaliczono do dziedzin wiedzy, rozwijających się głównie w dwu kierunkach: w ramach pierwszego następuje stopniowe zarysowywanie się poszczególnych zadań i ich synchronizacja przeprowadzana w trybie roboczym; drugi obejmuje tworzenie jednolitej teorii dla całej dziedziny, czyli stawia sobie zadania optymalne. Ze względu jednak na pilne potrzeby chwili bieżącej w praktyce występują rozwiązania pośrednie. 2. Komunikat opracowany metodami naukowymi utrwalony na odpowiednim "nośniku informacji, przekazywany użytkownikom. W tym znaczeniu i.n. może być precyzowana w zależności od swego przedmiotu (np. informacja firmowa, patentowa, normalizacyjna, techniczna, ekonomiczna itd.); od zakresu objętego jej zbiorem (np. informacja branżowa, dziedzinowa, problemowa itp.); od rodzaju (np. "informacja ekspresowa, analityczna, anali-tyczno-syntetyczna, selektywna, syntetyczna, pełna, kompleksowa, dokumentacyjna, faktograficzna itd.); od przeznaczenia (np. "informacja adresowana, indywidualna, powszechna); od formy (np. informacja audialna, graficzna, liczbowa, pisemna, wizualna itp.); od sposobu realizacji (np. informacja retrospektywna, bieżąca, jednorazowa); od stosunku do źródła (np. informacja pierwotna, pochodna itd.) i od roli w systemie (np.^ "informacja wejściowa, "informacja wyjściowa).
H. Borko: Information science: What is ifl "American Docu-mentation" 1968 nr 1. A. I. Michajłow, A. I. Czerny, R. S. Gilarewski: Podstawy informacji naukowej. Warszawa 1968. O. Voigt: Dokumentation in entwicklungsgeschichtlicher und informationstheoretischer Sicht. "Nachrichten fiir Dokumentation" 1968 nr 1-2. E. E. Graziano: On a theory of documentation. "American Documentation" 1969 nr 1. K. Otten, A. Debons: Towards a metascience of information: Informatology. "Journal of the American Society of Information Science" 1970 nr 1. A. Diemer: Informationswisschenschaft: zur Begriindung einer eingenst andigen Wissenschaft und zur Grundlegung eines autonomen Bereiches: Informationswissenschaft-en. "Nachrichten fiir Dokumentation" 1971 nr 3. M. Leska, K. Leski: Informacja naukowa jako dziedzina wiedzy. "Zagadnienia Informacji Naukowej" 1972 nr 1/20.
M. i K. L.
informacja pragmatyczna zob. informacja, informacja selektywna zob. informacja, informacja semantyczna zob. informacja, informacja sygnalizująca zob. informacja ekspresowa.
informacja wejściowa (dane wejściowe), dane lub informacja wprowadzana do określonego systemu informacyjnego lub jego części. I.w. do określonego systemu otrzymywana jest przezeń przeważnie z innego systemu informacji, dla którego była "informacją wyjściową. Między obu tymi postaciami informacji występuje sprzężenie zwrotne, uzależniające je od siebie wzajemnie, w szczególności w systemach zmechanizowanych i zautomatyzowanych: "nośnik, na którym zanotowana jest informacja wychodząca z danego systemu, powinien się nadawać do bezpośredniego wykorzystania na wejściu do innego systemu, w którym informacja
uov>[3ioi\qiq g -du) Xuizpsizp '(^.961
i{DiCzomjoA j -zvm o
jojduijo/uj 3
'/ttourepy "1 '0/.6I 'fsuzsiwouoys t fsuzowuosi itonuuofui iwv)jpojso ozod bd frf K
"V
nfezpoi '(0L6I 'HoAMoytmu m/si(zjvmo} i py
fsiysioj i^ioijąifj) joais fsupaf op suozoinejSo qo -i az^Bj Śis AjSuimzo-h (8961) [suzotwouo^s i (3Uzonap3i ihmujofm lypojso 3M.ozupjq i 3mo/jos3}j
3XNIO OMPfUMBp&W Z3IUM0I MOTJpOJSO q3BfBZpOJ ipXUAV9d O ZBIO (L961) U3t(UBMOS3J3JumZ U313j)S/(zSM Z03ZJ VU U3t(obfPfVlZp lfSPWAOfUl UOPypOJSO O JO}VU1
-jo/uj HXNID zszid 'pAM ifoBimojm qoB5[pojso o afnuiiojui faMofcaji ijb^s m ojpcjsi "(L961 embzsibm) Mpypojso zai/J/H ŚduKodwjoJui Dqznfs mtzostoiją -!3 teĘP&poiyi "pm aiuBMOoBjdo jsaf 'fauzoajoiiąią Aoeih n;5{3dsB oSaupaf op oSsuozoiubjSo 9jb '-q o -i o83n[o8o uiafBzpoy "(1961 b/wbzsjbm) foMopnj Śdsod<(z33Z}f fyiysjoj m t{ov^3io}iqiq o uojviujofuj jpoBt^y -n i B3jsuAzo
-B[d -sA) 9'j pBiiod) MOdXj q3i>iJS/CzsM -[qiq -nuifaqo ui/Czsfó[UZf (
&ą -q o ;
'1 CLZ6VL i .^
S {S
3fuzi(z3qo mi i muz&zolo m 3um i V3znui '3 'siysiod i(uoiqz -g : BiuBMOOBido )ą/ią -q o -i -(bu 3is3j>|
-VpVf}fS SySJOJ ł)UMVp
oynf 'ijo<(ii<:q s/CpSsm
ij3VMit{3JD i tf3vy/3)O!iq;q ipKzsipuoi{miz o
sit/ 3soiuopv)j\\ oSai^SMazsizpB-g - -q o ; *jod kfd X fd
l 31U33qO I
Op SUOZOIUBJSO OJSSZO BS 3AVOfBI5l 'I '(6961) Dl
oSouusmissnysi i oSo^sszsiSoiOft/ 'oSoysszs/ifiod-ou
-U31M.)S3Z3ZSq()"' '(L961) j -iZlfl 3KuU3miS3lMtS3 /
-zpBJ '.(U"696l "P3 e i6S-9S6I)
\ \3p oummuy -{ 2061) u3>i3ifiO!iq!S U3
'ŚllL6V9 3f -6C6I) Jfffff P U3U3tssuoiimuuoJu[ pun 3Mi{3jy 'ua^ijioiflig J3p if3nqjt/vf (JUtl Bjp '.(IL61 'P? Z 'L961) umiDtumunoop 3p sswsiupSjo js apnięj) S3nb3i/io!]qiq ssp sjw/jsdptf -jj i(896I 'P3 L -8261) puv{3Ai pup um/uff IP3J{) m uoiiDuuojui pazipno -ad! /o ssojnos ot spmS y mi(jo)33Jip qusy stu "Sub f u! B[p ApBjJiAzjj ;(69-896I -pa 9Z
jsji pstfisspp y -i(joj33J!p i(jpjqij upouatuy jssf
qoAZSIB}SfBU Z UlyCupaf [fOBUIJOJUI I>IPOISO 3Z5JBJ
jqiq z uiazBj fsfosazo zbjoo 9OBfnuif3qo 'jb[ b>u[>i oo fapsazofBU siuzojCpoijad auBMBpAw 'anjBjjnao zazid ainzBMazid -oBjdo l-q o u 3MofBxs[ ![q fes qoBMjsuBd qoi5[}sXzsM sm atMBjj '(0961) ssjiuss uoitvtU3wn3op puv S3uvjqn \pim\n3
-uSv Jo KjOl33Mp PJJOjM -dU *XUtZp3[Zp Op 9H0Z3IU
-bj3o -q o ; JBU/Czpśiui za) Śts B5[Xłods '(^9f -bj>( ici az -[q;q -sXj 9L '^o 0/.6I 'Ssny L ^9961) S3tmuqij ot sptnS pi->o^ -U3nqpuvfj-s^j3i{toijqig s3;puoi!PUJ3)ui zbjo (ittofBXJf oLI 3Z "iqiq "SĄ 8L j[o 3fnzB>[XM 0Z./696I "P3 L ;L96l) 3|nXpuoT m
-jOdSM aZSfSIUZBMfB^ 'f3MOpOIBUXzpaiUJ I f3M0fBI>[ IIB5JS A\ 3UZ03}Ot[qiq/'BHZ33}oiiqtq SoBjdjodsM aDBfBi/ttjBfn srzpSzjBu r -[qiq
fou(X3BUUOJU[ AOBld M OJpOJZ 3UZBM 'qoXufA3BUJ
-jojm mpiumbpAm,. dXi 'qD83i3łO!iqiq o
BMj3iiuvcpAAV 'qoE.ioiqz o .Uojeiu -jojui 'q3B5jajO![qiq o XiO)BUMOjui -qoz
*qoz
1 " !'W
ŚXz3AiBAV15(nzS^.tt-OuK3BUIJOJU! IU3JSXs Z3) 'q 3UJOJMZ 3inSZ3ZjdS 3fhd3łSXM BA\0psf3M BpBUI
-jojui b 'm-i Xzp5nu ui^nip m 'B>[inM05i}/(źn faf zszjd fC oinp3isodzaq pBjsod m jssf BUBMBpod
f
JHI^ O>[Bf qtl[ B5JIUMO>[
Bjp otupsjsodzsą BuozoBuzazjd -d}i psszo oSsf
'ntU3}SXS OS3HOIS3I>IO Z BUBZpBMOjdAM BfOBUIJOJUI qtlj 3UBp '(3A\0psKM 3UBp) BA10I3SKM BfSBUIJOJUI
a z
loiąhispzzid m fouzoiiuouona ihouuofut w^is/Cg :Enonqsj3x 'H 'W6I bezsjbm m&onin ofmjismiutpo f2
f3UftC0VMS1WlUpD KODid DTftUlfJdf 1 VfjDZtUDgjQ :5
3UOZ0BUZ3Zjd 3UfX0BUIJOJUI
BjUBjq3Z I
p[ BTUBJq3Z
[ i q ^
BU BIUSIUIOpBIMBZ 'ifojpjkp I>(in|O5(O I BIUSZpBZJBZ
feztus 'avj -oBjd 3iuBMO[qnp afnuiinip zbjo biubj
-BIZp 5f3BZIUOiq3UXS I 3f3BH/CpiO0>[ BIMIIZOHin 'IUIBJ
-Bizp luiKujoSazozsod Azpsiai AoBjdjodsM foMpsBfM
SMBJSpOd BUO JMOUBJS 'MO5[IUAVO3Bjd I qoXuKoEZ -IUB8JO 5{3JOUIOJ[ f3f B[p -iqtq ąOBOBjd O IpBlUJOJUI BfOBZIUBżJO BIUpSIMOdpO ZSIU/AO1 BUI 3IU3ZDBOZ
sjsoiuoa 'q3XupSzjpBu zpBjM qnj ip>i3jXp 3iu3oa[ -od bu BnBA\Xno5[XM XoBjd biojjuojj B3Bzaiq jsaf -avi uiajpoiz m/ftizByW '(aniBopiM/Cpu; Av\ouizoj 'BiHBjq3z '3fou3jajuo3[) Bujsn qnj (-d}i 3A\o
BUlSld 'l5[XłSXłB}S 'BIUBpZOMBlds) BUU13Sld
psim B8oca -jqiq bmp;hmoj3i>[ Bjp 'M*! ifz qoXMOfp{MBid -jqiq 5f33i3iXp zazj 5[3aiireAv Aupsązsiu ia\ohb}s i BiuBzpfezjBz
l(35jnnj Z BUpSf }S3f 'M'1 SIUBMOZIUBSlOZ
MO{Bizp q3XzouXp3fbd fof i psofBD o>[Bf -iqq
n^O} O 3UBp SMOMBlspOd MO^IUMOOBld pSOUIOp -BIM Op llO^SBfBZpBMOldOp fólStUp Z B '3UfX0BZlUB3jO
j^jouio^,, aujoSszozsod zszad fefsBziiBSj qoi i X3Bjd iinBuBid z iuiAubzbimz iiuBMBjds luiAzoiapBSBZ z -{qiq BMpiuM0;>i niusiiuofBUZBZ Auojjs fanpsf z q3XoBznjs
UUOJ I MO>[pOJS {OŚO '6aZ33)0fiqiqZX(felIM3M BfOBUIJOJHI
w
! uiajsis zs% -qoz
i >[Bf 'Xpo}3ra op O3 5JB} 'Mcuiajs^s qsXj nqo Bjp Auooijoupafn qosods m zsiumcj XnBU05(op oią isnm '}Xz3JBjsop jj spBuijojni Xjoj5j 'ntaaisAs z
tipsKM BU SldBZ l3B}Xz3pO B3BZpOH3M SfOBUIJOJUI
o{Soui siirezpEZjn Kąy -BUBłsXzao5iXM oAą vva ej
8LI
BpBUIJlIJUI
139
informatory o zbiorach
1956). Powstały też liczne i. o b. w skali regionu (np. województwo katowickie 1959,1967; krakowskie 1971, szczecińskie 1969) oraz w skali lokalnej (np. Częstochowa 1967, Gdańsk-Gdynia-Sopot 1970, Kraków 1961,.Łódź 1970, Opole 1969, Olsztyn 1960, Poznań 1968); niektóre z nich obejmują obok bibl. także ośrodki informacji (woj. krakowskie). Specjalny rodzaj i. o b. stanowi i. dla zagranicy (A. Łu-czyńska, K. Remerowa: Libraries in Poland. Information guide. Warsaw 1961). Inny charakter i przeznaczenie mają i. o b. dotyczące poszczególnych' bibl. (przewodniki po bibliotekach), informujące o dziejach i charakterze zbiorów, formach usług i sposobie korzystania (np. Bibl. Jagiellońska 1922, 1964, Narodowa 1934, 1963, Zakładu Narodowego im. Ossolińskich 1967, 1975, Uniwersytecka w Łodzi 1966, w Lublinie 1963, Publ. m. st. Warszawy 1961, PAN w Warszawie 1966, Centralna Bibl. Wojskowa 1970); niektóre z tych bibl. ogłosiły także i. o b. dla zagranicy w jęz. obcych (np. Bibl. Narodowa 1966, Bibl. PAN w Warszawie 1968).
C. Duninówna, I. Nagórska: Polskie informatory biblioteczne. Problematyka, stan obecny i postulaty. "Bibliotekarz" 1967 nr 6, 11/12. C. Duninówna, I. Nagórska: Informatory biblioteczne dla czytelników i inne wyd. w 1.1948-1967; ...w 1.1967--1968. "Informator Bibliotekarza i Księgarza" 1968, 1969. -[Międzynarodowa bibliografia informatorów]. W: Internationales Bibliotheks-Handbuch. 4 Ausg. 1974.
H. S.
informatory o zbiorach, różnego typu informacyjne publikacje biblioteczne ('wydawnictwa informacyjne). Informację bieżącą zapewniają wykazy nabytków; do najdawniejszych należą wykazy nabytków Bibl. Uniw. Warszawskiego z 1. 1897-1907, w okresie międzywojennym opracowywały je m. in. Bibl. Narodowa, Bibl. Uniwersyteckie w Warszawie i Wilnie, niektóre bibl. specjalne, np. Centralna Bibl. Wojskowa. W Polsce wykazy nabytków są publikowane przez liczne bibl., oddzielnie bądź w ramach biuletynów informacyjnych. Najpoważniejszym źródłem informacji o zbiorach są katalogi biblioteczne drukowane. Niezbyt często publikuje się katalogi obejmujące całe zbiory bibl. naukowych. Z dawnych można wyróżnić katalogi Bibl. Raczyńskich w Poznaniu (1865, -1885, 1932), Tow. Przyjaciół Nauk w Poznaniu (1869), dla części zbiorów: katalog Bibl. Uniw. Warszawskiego (prawo 1887-1909, medycyna 1898-1909), katalog czytelni naukowej Bibl. Publ. w Warszawie (1911), czytelni podręcznej oraz biura katalogowego Bibl. Jagiellońskiej (1925). Dość często publikowały katalogi bibl. prowadzone przez organizacje i instytucje społeczne, np. Bibl. Kolejowa przy Drodze Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej (4 1.1910-12). Bibl. Lwowskiego Zw. Okręgowego TSL (1912), Bibl. Urzędników Dyrekcji Okręgowej Kolei Państw, w Poznaniu (1938). Z większych bibl. specjalnych po II wojnie światowej opublikowały katalogi: Bibl. SGH (obecnie SGPiS), oprać, jeszcze przed wojną (A. Grodek 1939-45, ze względu na bogactwo zbiorowi staranny układ przedmiotowy stanowi do dziś cenne źródło informacyjne), Główna Bibl. Lekarska, nadto kilka mniejszych bibl. Natomiast liczne bibl. publikują katalogi dla niektórych partii zbiorów. Do bardzo dawnej tradycji należy publikowanie katalogów rękopisów; pierwszy został opracowany przez J. D. Ja-
nockiego dla Bibl. Załuskich (1752); z dawniejszych można wymienić katalogi: Bibl. Akademii Umiejętności w Krakowie (J. Czubek 1906), Bibl. Jagiellońskiej (W. Wisłocki 1877-81), Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie (W. Kętrzyński 1881-98), Bibl. Narodowej (A. Lewak, H. Więc-kowska 1929-38). W PRL kontynuują działalność w tym zakresie bibl.: Narodowa, Jagiellońska, Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, Kórnicka, Uniw. w Warszawie, PAN w Krakowie. Informator o zbiorach rękopiśmiennych bibliotek poznańskich (1960) jest rzadszą formą informa-tora-przewodnika. Odrębną pozycję w zakresie informacji o rpsach stanowi dokumentacja strat wojennych poniesionych przez bibl. poi., zarówno ogólna {Straty bibliotek i archiwów warszawskich w zakresie rękopiśmiennych źródeł. T. 3*. Biblioteki. 1955), dotycząca jednego typu rpsów (S. Sawicka: Straty wojenne zbiorów polskich w dziedzinie rękopisów iluminowanych. 1952), jak też jednej bibl. (H. Kozerska: Straty w zbiorze rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie w czasie I i II wojny światowej. 1960). Bogate tradycje mają też katalogi starych druków, a zwłaszcza inkunabułów: pierwszym samoistnym katalogiem inkunabułów jest I. Polkowskiego katalog Bibl. Kapituły Krakowskiej (1887); z okresu międzywojennego można wspomnieć katalog poloników XVI w. w Bibliotece Kórnickiej (K. Piekarski 1929, 1934), z ogłoszonych po wojnie katalogi: Bibl. Uniwersyteckiej we Wrocławiu (B. Kocowski 1959, 1962), Jagiellońskiej (A. Lewicka-Kamińska 1962, 1969), Ossolineum (A. Kawecka-Gryczowa 1956), Gdańskiej (H. Jędrzejowska, M. Pelczarowa 1954,1968), nadto katalogi kilku mniejszych zespołów (Bibl. Publ. m. st. Warszawy, Uniw. w Poznaniu i w Toruniu, Kórnickiej). Zapoczątkowany w okresie międzywojennym centralny katalog inkunabułów (próbny zesz. ogłosił K. Piekarski w 1925), zrealizowany został po wojnie przez Bibl. Narodową (pod red. A. Kaweckiej-Gry-czowej 1970). Inne rodzaje i. o niektórych partiach zbiorów są publikowane zarówno przez wielkie, jak i małe bibl. Na wyróżnienie zasługuje seria wydawana przez Bibl. Uniwersytecką we Wrocławiu: Informator (np. druki z zakresu bibliologii, druki w jęz. łużyckim, słowiańskie wydawnictwa ciągłe). Sporo ukazuje się katalogów wydawnictw periodycznych, zarówno zagranicznych (np. Bibl. Instytutu Zoologicznego PAN 1958; Bibl. SGPiS 1959-62), jak i poi. (Zakładu Narodowego im. Ossolińskich wg stanu z 1953; Bibl. SGPiS 1966). Cenne katalogi zagranicznych poloników periodycznych opublikowały: Bibl. Kórnicka (1959) i Jagiellońska (1961). Można wyróżnić katalogi dawnych wydawnictw periodycznych w zbiorach Ossolineum: czasop. XVI-XVIII w. (1963), kalendarzy XVII-XVIH w. (1968), gazet pisanych z XVIII w. (1969). Dla innych zbiorów specjalnych można wspomnieć: dla zbiorów kartograficznych centralny katalog (1961-68), nadto katalogi kilku bibl.: Książnicy Miejskiej w Toruniu (1957), Bibl. Kórnickiej (1959), PAN w Krakowie (1959); dla zbiorów muzycznych: katalog druków muzycznych XVI-XVIII w. w Bibl. Uniwersyteckiej w Warszawie (1970). Oddzielną grupę stanowią i. o mikrofilmach. Bibl. Narodowa, prowadząca akcję zabezpieczenia najcenniejszych zbio-
informatyka
140
rów z różnych bibl. poi. przez mikrofilmowanie, publikuje od 1950 "Katalog Mikrofilmów" (do 1975 16 zesz.), w którym wykazuje najczęściej zmikrofilmowane zbiory jednej bibl. (np. nr 10-11 rpsy Bibl. Czartoryskich w Krakowie, nr 14 rpsy Bibl. Seminarium Duchownego- w Pelplinie) albo dotyczące jednego typu dokumentów, np. muzykalia (nr 8, 9. 12), stare druki (13), czasop. (15). Pojawiają się też i. o nowych specjalnych typach dokumentów, np. wyd. przez CIINTE Księgi adresowe, katalogi międzynarodowych targów i wystaw w zbiorach informacji nauk.-technicznej (1968). Oddzielną grupę i. stanowią *katalogi centralne, zarówno o zakresie ogólnym (oddzielne dla książek i czasop. zagranicznych), jak też regionalne czy ograniczone do jednej dziedziny bądź rodzajów dokumentów. Do grupy i. o z. można też zaliczyć katalogi wystaw, organizowanych przez bibl. przeważnie z własnych zasobów; niektóre z nich starannie opracowane i bogato ilustrowane mają trwałą wartość dokumentacyjną (na wyróżnienie zasługują przedwojenne i powojenne katalogi wystaw Bibl. Jagiellońskiej i Narodowej).
W. Hahn: Bibliografia bibliografii polskich. Wrocław 1966 (Dz. drugi. V. Katalogi bibliotek). - H. Chamerska: Osiągnięcie w zakresie informacji o polskich zbiorach bibliotecznych w I, 1944-1964. ,;Przegląd Biblioteczny" 1964 z. 1/2.
H. S.
informatyka, zespół dyscyplin naukowych i technicznych zajmujących się *przetwarzaniem danych, zwłaszcza przy użyciu środków automatycznych. W tym znaczeniu termin i. zastosowany został po raz pierwszy w jęz. fr. w znaczeniu "Computer science". Definicję tę podaje PN-71/T-01016 (na podstawie prac ISO/TC 97/SC 1 "Vocabulary of data processing"), a odnosi się głównie do informacji dla potrzeb zarządzania, tj. uwzględniającej informację naukową, jak i uzyskiwaną w bezpośredniej działalności zainteresowanej instytucji (przedsiębiorstwa). W Polsce termin i. został m. in. użyty w Uchwale fiady Ministrów nr 33 z 12.11 1971 i zdefiniowany następująco: "Całokształt prac nad: zbieraniem, przetwarzaniem, przechowywaniem i przekazywaniem zakodowanej informacji, opracowywaniem i wykorzystywaniem w gospodarce narodowej systemów automatycznego przetwarzania danych oraz zapewnieniem potrzebnych do tego celu środków technicznych". Dla krajowej organizacji i koordynacji prac w dziedzinie i. w szczególności w zakresie systemów informatycznych dla celów zarządzania, automatyzacji obliczeń numerycznych, kompleksowej automatyzacji procesów technologicznych, automatyzacji prac inżynierskich i procesów projektowania, automatyzacji informacji naukowej, technicznej i ekonomicznej, wykorzystania systemów transmisji danych powołano Krajowe Biuro Informatyki, a dla rozwiązywania poszczególnych zadań utworzono szereg jednostek organizacyjnych, m. in. Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Informatyki, którego głównym przedmiotem działania są prace w zakresie zastosowań i. oraz prognozowanie jej rozwoju, w szczególności zastosowań i rodzajów sprzętu informatycznego oraz Zjednoczenie Informatyki dla prowadzenia działalności usługowej i badawczej w dziedzinie i. Powołano również Państwową Radę Informatyki jako organ
opiniodawczo-doradczy Rady Ministrów w dziedzinie i.
Pomiędzy terminami i. oraz *informacja naukowa następuje z jednej strony coraz głębsze łączenie nadawanych im znaczeń bądź zamienne stosowanie tych terminów, z drugiej różnicowanie ich znaczeń. Informacja naukowa rozwija się przede wszystkim wokół źródeł informacji, tj. dokumentów, natomiast i. jako "computer science" wokół Śmaszyny matematycznej.
E. Kofler: O wartości informacji. Warszawa 1968. -* L. Bri-llouin: Nauka a teoria informacji. Warszawa 1969. J. C. R. Licklider: Biblioteki przyszłości. Warszawa 1970.
M. i K. L.
initium zob. incipit.
inkunabuł, każdy druk wydany do 1500 włącznie. Pierwsze wytwory drukarstwa europejskiego już w XVII w. były przedmiotem prac i badań bibliograficznych. W 1904 przy udziale specjalistów z całego świata przystąpiono do rejestracji i. w skali międzynar. W wyniku tych prac rozpoczęto w 1924 druk centralnego katalogu i. Gesamtkatalog der Wiegendrucke. Do 1940 wydano siedem tomów oraz pierwszy zeszyt tomu ósmego, doprowadzając katalog do hasła Federicis. Po II wojnie światowej dzięki staraniom IFLA prace nad katalogiem zostały wznowione. W Polsce prace badawcze w zakresie inkunabulistyki mają długą tradycję. Do 1939 wydano wiele katalogów i. w opracowaniu takich badaczy i bibliografów, jak Karol Estreicher, Władysław Wisłocki czy Kazimierz Piekarski. W czasie II wojny światowej poi. zbiory i. poniosły duże straty; niektóre zbiory zostały całkowicie zniszczone, a wśród nich druki wielkiej rzadkości, a nawet unikaty w skali światowej. Straty wojenne wynoszą 30% stanu zasobów i. zarejestrowanych w centralnej kartotece prowadzonej przez K. Piekarskiego w Bibl. Narodowej. Po wojnie ponownie w Bibl. Narodowej pod kierunkiem Alodii Kaweckiej-Gryczowej rozpoczęto prace nad cent.alnym katalogiem i., który w 1970 został opublikowany, rejestruje on zasoby 108 bibl. państwowych i prywatnych, obejmując 5768 pozycji bibliograficznych w 19 207 egz. Obecnie najbogatsze w Polsce zbiory i. znajdują się w Bibl. Jagiellońskiej w Krakowie (3322 poz.), w Bibl. Uniwersyteckiej we Wrocławiu (3193 poz.), w Bibl. Kapitulnej we Wrocławiu (1200 poz.), w Bibl. Archidiecezjalnej w Gnieźnie (1092 poz.), w Bibl. Archidiecezjalnej w Poznaniu (1029 poz.), w Bibl. Narodowej (1021 poz.) otaz w Bibl. Seminaryjnej we Włocławku (1012 poz.). Zob. też zbiory starych druków.
H. Szwejkowska: Książka drukowana XV-XVUI w. Wrodaw-Warszawa 1961. - S. Dahl: Dzieje książki. Wrocław 1965. -Incunabula ąuae in bibliothecis Poloniae asservantur. Moderante Ałodia Kawecka-Gryczowa, composuerunt Maria Bohonos et Elisa Szandorowska. Wratislaviae 1970.
J. C.
BSSPEL zob. Międzynarodowa Federacja Stowarzyszeń Bibliotekarzy.
instrukcja katalogowania, zbiór przepisów dotyczących sporządzania *opisów katalogowych dokumentów oraz ich *szeregowania w *katalogu alfabetycznym. Dążenie do ulepszania informacji o zbiorach, coraz szersze uwzględnianie potrzeb czytelników
141
oraz rozwój różnorodnych form * współpracy bibl. wyrażający się m. in. tworzeniem *katalogów centralnych, sprawiły, że i zasady sporządzania "katalo-gów bibliotecznych przybierają stopniowo postać coraz bardziej szczegółowych i ścisłych przepisów. W Polsce próby kodyfikacji zasad "katalogowania, choć jeszcze nie w pełnym zakresie, datują się od Joachima Lelewela. Pierwszą i.k., obowiązującą wszystkie bibl. naukowe, były Przepisy katalogowania w bibliotekach polskich. 1: Alfabetyczny katalog druków. 1934, oprać, przez Józefa Grycza. Wprowadziły one jednolite zasady opisu ustalone na podstawie praktyki znaczniejszych bibl. poi. i wzorów zagranicznych, przede wszystkim niem. W niektórych bibl. przepisy te dotychczas stosowane są w opisie wydawnictw opublikowanych przed 1945. Oprać, przez Józefa Grycza i Władysławę Borkowską Skrócone przepisy katalogowania alfabetycznego (1946) uprościły zasady katalogowania, a wzorem instrukcji amer. i radź. w hasłach tytułowych (*hasło) za podstawę układu przyjęto pierwszy wyraz tytułu. Kolejne wydania tej i.k. przynosiły dalsze drobne zmiany i ulepszenia; ostatnie (5 wyd., 1971), poprawione i uzupełnione wieloma nowymi przykładami, jest obowiązującą normą w bibl. poi. Jednakże ta i.k. uwzględnia przede wszystkim potrzeby dużych bibl. naukowych. W bibl. publ. stosuje się te przepisy z uwzględnieniem pewnych modyfikacji, np. w nazwach autorów wymagających konwersji pisma stosuje się *transkrypcję a nie Śtransliterację, ogranicza się sporządzanie opisów dodatkowych. Zagadnienie ujednolicenia zasad katalogowania, konieczne ze względu na międzynarodową wymianę opisów i akcje zmierzające do zautomatyzowania procesów wzajemnego przekazywania opisów pomiędzy różnymi krajami stało się przedmiotem zainteresowania * Międzynarodowej Federacji Stowarzyszeń Bibliotekarzy, której Komisja do spraw katalogowania, współdziałając z odpowiednimi komórkami w poszczególnych krajach, opracowała wstępne projekty nowych zasad ogólnych i.k. Szereg postanowień dotyczących wyboru i formy hasła opisu katalogowego powzięto na konferencji w Paryżu w 1961. Prace komisji MFSB trwają nadal, obejmując dalsze zagadnienia katalogowania. W Polsce zagadnieniami tymi zajmuje się Komisja do spraw katalogowania *Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich. Prace jej są znacznie zaawansowane, choć nie dały dotychczas rezultatu w postaci znowelizowanej i.k. dostosowanej do wzorów mię-dzynar. Nowe tendencje w opisie wydawnictw dotyczą m. in. ujednolicenia opisu katalogowego z *opisem bibliograficznym, ustalenia zakresu stosowania autorstwa korporatywnego (*autorstwo), opisu wydawnictw ciągłych.
W. Borkowską: Próby ujednolicenia zasad katalogowania. "Bibliotekarz" 1962 nr 2. K. Pieńkowska: Międzynarodowa konferencja w sprawie zasad katalogowania (Paryż 9-18 IX 1961). "Przegląd Biblioteczny" 1963 z. 2. P. Quigg: Theory of cataloguing. 2 ed. 1968.
K. P.
instrukcja wyszukiwawcza, treść zapytania użytkownika przedstawiona w terminach *języka informa-cyjno-wyszukiwawczego w postaci spełniającej wymogi reguł *systemu informacyjno-wyszukiwawcze-go. O. U.
Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej
instruktor biblioteczny, bibliotekarz pełniący funkcje instruktażowe i szkoleniowe w zakresie metodyki pracy bibliotecznej wobec pracowników danej *sieci bibliotecznej. Zakres i charakter tych prac wyczerpująco określiły Wytyczne wydane przez Centralny Zarząd Bibl. (por. A. Jałosiński: Wybór przepisów prawnych dot. publicznych bibliotek powszechnych. Warszawa 1958). Podstawowe ogniwo pracy metodycznej stanowią działy instrukcyjno--metodyczne w woj. i miejskich bibl. publ., działające w całej sieci bibl. w województwie za pośrednictwem przede wszystkim i.b., którzy z tego tytułu otrzymują specjalny dodatek funkcyjny, przewidziany w "tabeli stanowisk. K. R.
Instytut Bibliograficzny, wyodrębniona jednostka organizacyjna *Bibl. Narodowej w Warszawie, centralny ośrodek bibliograficzny w Polsce, utworzony w 1928. Na szerszą skalę prowadzi działalność od reorganizacji przez Adama Łysakowskiego (1895-1952), po przejęciu przez Bibl. Narodową większości agend *Państwowego Instytutu Książki w 1949/50. Główne zadania I.B.: opracowywanie bibliogr. narodowej (bieżącej i retrospektywnej od 1901), prowadzenie urzędowej statystyki wydawnictw, prace w zakresie dokumentacji księgoznaw-czej (opieka nad księgozbiorem bibliologicznym Bibl. Narodowej, publikowanie bibliogr. księgoznaw-czych), działalność w zakresie bibliogr. zalecającej (publikowanie poradników bibliograficznych i adno-towanych kart katalogowych oraz prace koordynacyjne), działalność normalizacyjna w dziedzinie bibliogr. i wydawnictw, prace teoretyczno-meto-dyczne (m. in. podręcznik Metodyka bibliograficzna, 2 wyd. 1963, oraz seria Prace IB), współpraca z zagranicą ("Index Translationum", Międzynar. Organizacja Normalizacyjna-ISO). Organizacja I.B. w 1974 (83 pracowników w 10 komórkach): Zakład Teorii i Organizacji Bibliogr. (m. in. '"Bibliografia Bibliografii i Nauki o Książce", ""Bibliografia Analityczna Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej", centralna ewidencja prac bibliograficznych nie publikowanych), Zakład ""Przewodnika Bibliograficznego", Zakład "Bibliografii Zawartości Czasopism", Zakład Bibliogr. Retrospektywnej (przygotowuje bibliogr. w trzech zrębach: wydawnictwa krajowe i polonica zagraniczne 1901-39, polonica zagraniczne 1939-55, wydawnictwa krajowe 1944/45-55), Zakład Bibliogr. Zalecającej (m. in. "Literatura Piękna. Adnotowany rocznik bibliograficzny"). Zakład Dokumentacji Księgoznawczej, Pracownia Statystyki Wydawnictw (rocz. "Ruch Wydawniczy w Liczbach"), Pracownia Bieżących Poloników Zagranicznych (rocz. "Polonica Zagraniczne. Bibliografia"), Pracownia Bibliogr. Czasop. i Wydawnictw Zbiorowych, Ośrodek Normalizacji Bibliograficznej. Po śmierci A. Łysakowskiego kierownictwo I.B. objęła Helena Hleb-Koszańska, sprawując je do końca 1971. Od 1972 I.B. kieruje Radosław Cybulski.
E. Słodkowska: Instytut Bibliograficzny w Polsce. Warszawa 1964. - EWoK. Wrocław 1971.
H. S.
Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Uniwersytetu Warszawskiego, jednostka organiza-
Instytut Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Wrocławskiego
142
cyjna na Wydz. Historycznym, prowadząca działalność dydaktyczną i naukową w zakresie "'bibliotekoznawstwa. I.B.I.N. powstał w 1969 w ramach ogólnej reformy organizacyjnej UW i przekształcania katedr w instytuty. I.B.I.N. jest kontynuacją Katedry Bibliotekoznawstwa utworzonej w 1954 na Wydz. Filologicznym UW pod kierunkiem Aleksandra Birkenmajera, od 1965 działającej pod kierownictwem Krystyny Remerowej. Kierownikiem I.B.I.N. jest od początku, tj. od 1969, Anna Czekajewska-Jędrusik. Studia trwają cztery lata (do 1967 były pięcioletnie) i wiodą do magisterium z bibliotekoznawstwa. Program studiów kierunkowych obejmuje: a) wykłady kursowe z podstawowych przedmiotów bibliotekoznawstwa, jak historia książki i bibl., bibliogr., informacja naukowa, bibliotekarstwo, zagadnienia czytelnicze, wykład z elementów naukoznawstwa ze szczególnym uwzględnieniem organizacji nauki i piśmiennictwa naukowego oraz wykłady monograficzne na IV r. studiów na różne tematy do wyboru studentów; b) ćwiczenia z katalogowania i zestawień bibliograficznych; c) praktyki wakacyjne w różnych bibl. Tematyka prac seminaryjnych i dyplomowych skoncentrowana jest głównie na problemach książki i bibl. współczesnej, ich funkcji społecznej, organizacji, kolportażu i recepcji czytelniczej. Obok czteroletnich studiów stacjonarnych (dziennych) I.B.I.N. prowadzi od 1972 w trybie zaocznym *Podyplomowe Studium Informacji Naukowej.
K. Remerowa: Katedra Bibliotekoznawstwa Uniw. Warszawskiego 1951-1961. "Roczniki Biblioteczne" 1961. - K. Remerowa: Perspektywy rozwoju Katedry Bibliotekoznawstwa Uniw. Warszawskiego. "Bibliotekarz" 1966 nr 5. [Wykazy prac magisterskich i doktorskich Katedry, potem Instytutu Bibliotekoznawstwa ogłaszane są w "Rocznikach Bibliotecznych"].
H. W.
Instytut Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Wrocławskiego, jednostka organizacyjna na Wydz. Filologicznym prowadząca działalność dydaktyczną i naukową w zakresie nauki o książce i bibliotece. I.B. rozpoczął działalność w 1956 jako Katedra Bibliotekoznawstwa (kierownik do 1969 Karol Głom-biowski) ze Studium Bibliotekoznawstwa dla Pracujących (kierownik Antoni Knot). W 1969 w ramach reformy organizacyjnej uniw. Katedrę przekształcono w I.B. (dyrektorzy: 1969-1972 A. Knot, od 1972 Bronisław Kocowski). I.B. prowadzi studia zaoczne (od 1956) i stacjonarne (od 1957). Pierwsze trwają pięć lat, drugie początkowo (do 1964) także pięć, obecnie (od 1965) cztery i kończą się magisterium z bibliotekoznawstwa. Do 1974 studia w I.B. ukończyły 842 osoby. Program studiów (zatwierdzony w 1965) obejmuje obok przedmiotów ogólnych (logika, filozofia, ekonomia polityczna, nauki polityczne, języki obce) przedmioty kierunkowe (wstęp do nauki o książce i bibliotece, historia książki i bibliotek, bibliotekoznawstwo i bibliotekarstwo, bibliografia, czytelnictwo, informacja naukowa, przegląd głównych kierunków nauki, literatura polska i powszechna, problematyka, metodologia i organizacja badań bibliologicznych, proseminaria. seminaria magisterskie, specjalizacje). Uzupełnieniem zajęć dydaktycznych są praktyki wakacyjne i wycieczki naukowe. Organizacja studiów
zaocznych dostosowana jest do potrzeb i możliwości studentów pracujących.
Badania naukowe w I.B. obejmują zarówno problemy historyczne, jak i współczesne, dotyczące wszystkich zagadnień nauki o książce. Osiągnięciem I.B. jest rozwinięcie prac w zakresie teorii i metodologii nauki o książce, a także historii książki, bibliotek i czytelnictwa. W dorobku I.B. znajdują się też liczne prace, głównie doktorskie, z zakresu współczesnych zagadnień bibliotekarstwa i czytelnictwa. W I.B. przeprowadzono do 1974 ponad 40 przewodów doktorskich i habilitacyjnych.
S. J. Gruczyński: Katedra Bibliotekoznawstwa Uniw. Wrocławskiego 1956-1967. "Roczniki Biblioteczne" 1967. A. Men-dykowa: Studium Bibliotekoznawstwa dla Pracujących w Uniw. Wrocławskim 1956-1967. Tamże.
H. W., K. Mig.
Instytut Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej (IINTE), instytut badawczy dla zagadnień "informacji naukowej, technicznej i ekonomicznej utworzony w 1950 jako Główny, a następnie Centralny Instytut Dokumentacji Naukowo-Technicz-nej. W 1960 został przekształcony w Centralny Instytut Informacji Naukowo-Technicznej i Ekonomicznej (CIINTE) ze znacznie rozszerzonymi zadaniami i możliwościami, podporządkowany Komitetowi Nauki i Techniki; pełnił rolę instytucji koordynującej całość *działalności informacyjnej w kraju (z wyłączeniem min. Obrony Narodowej, Spraw Wewnętrznych i Spraw Zagranicznych) oraz organizatora tej działalności, w szczególności w odniesieniu do sieci resortowych ośrodków informacji. CIINTE prowadził w tym okresie prace badawcze w dziedzinie informacji naukowej, szkolenie pracowników informacji nadzorowanej przez siebie sieci, informację dla władz centralnych, szeroką i zróżnicowaną działalność wydawniczą, zasadniczo w zakresie prowadzonych w CIINTE prac badawczych, metodycznych i informacyjnych, ale także różnych dziedzin wiedzy (technika, ekonomia). Wydawnictwa te przeznaczone były dla zagranicy (Polish Technical and Economic Abstracts) i na potrzeby kraju (*karty dokumentacyjne, informatory o "tematycznych zestawieniach dokumentacyjnych, tłumaczeniach, konferencjach, zjazdach, wystawach, sprawozdaniach z zagranicznych podróży służbowych, o zakończonych pracach naukowych itd.). W zakresie informacji naukowej jako dziedziny wiedzy CIINTE wydawał ""Przegląd Piśmiennictwa Zagadnień Informacji" oraz swój organ poświęcony zagadnieniom teorii i praktyki informacji ""Aktualne Problemy Informacji i Dokumentacji", ponadto serię wydawniczą Prace, Studia, Przyczynki. Jednocześnie CIINTE prowadził bezpośrednią działalność informacyjną za pomocą "kartoteki kart dokumentacyjnych i innych źródeł gromadzonych w Instytucie, a także aktywną współpracę z instytucjami międzynar., jako członek m. in. "Międzynarodowej Federacji Dokumentacji (FID). Pracował nad doskonaleniem "Uniwersalnej Klasyfikacji Dziesiętnej i był odpowiedzialny za jej poi. wyd. Z ramienia UNESCO pełnił rolę ośrodka dla zagadnień "tezaurusów, słownictwa i "klasyfikacji w jęz. pozaang. wydając "Biblio-graphic Bulletin of the Clearinghouse". W 1971 Uchwalą Rady Ministrów nr 35 z 12 II 1971
143
instytuty i ośrodki badawcze
wprowadzono zasadnicze zmiany w zakresie organizacji działalności informacyjnej w kraju. W wyniku tych zmian w miejsce CIINTE utworzono *Centrum Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej (CINTE) oraz (Uchwalą Rady Ministrów nr 36) Instytut Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej (IINTE), którego przedmiotem działania są prace naukowo-badawcze, rozwojowe i usługowe w zakresie informacji naukowej, technicznej i ekonomicznej. Do zadań IINTE należy m. in.: a) inicjowanie i prowadzenie prac naukowo-badawczych; b) inicjowanie i prowadzenie badań podstawowych i stosowanych oraz prac rozwojowych w dziedzinie informacji, związanych z doskonaleniem, unowocześnianiem metod, modernizacją techniczną ogólnokrajowego systemu informacji i podnoszeniem jego efektywności; c) opracowywanie systemów, podsystemów i modeli działalności informacyjnej, z uwzględnieniem wymogów związanych z między-nar. wymianą informacji; d) badanie potrzeb użytkowników informacji i możliwości ich lepszego zaspokajania; e) śledzenie tendencji i kierunków rozwoju informacji naukowej, technicznej i ekonomicznej w świecie, w celu adaptacji przodujących osiągnięć w tej dziedzinie oraz f) pełnienie funkcji działowego ośrodka informacji poprzez gromadzenie, opracowywanie, przetwarzanie i udostępnianie pierwotnych, wtórnych i pochodnych materiałów informacyjnych o stanie i kierunkach rozwoju informacji.naukowej, technicznej i ekonomicznej w kraju i za granicą oraz upowszechnianie i popularyzowanie osiągnięć w tym zakresie. Nadzór nad działalnością IINTE sprawuje CINTE. M. i K. L.
Instytut Książki i Czytelnictwa, wyodrębniona jednostka organizacyjna *Bibl. Narodowej zał. w 1955. Kierowany przez Krystynę Remerową podjął badania czytelnictwa zapoczątkowane przez Instytut Kulturalno-Oświatowy "Czytelnik" (1945-49) i ŚPaństwowy Instytut Książki (1946-49), rozwijając je i uzupełniając zagadnieniami organizacji instytucji upowszechniających książkę, tj. wydawnictw, księgarń, bibl. publ. itp. Zadaniem I.K.Cz. jest badanie czytelnictwa jako procesu społecznego wraz ze wszystkimi zależnościami, jakie zachodzą między książką a czytelnikiem w określonych strukturach współczesnego społeczeństwa. Tematyka badawcza biegnie trzema głównymi nurtami: a) organizacja instytucji produkujących książkę i udostępniających ją w formie sprzedaży i wypożyczeń oraz środków masowej komunikacji upowszechniających informację o książce; b) wpływ określonych form i metod upowszechniania książki, a szczególnie organizacji księgozbiorów i bibl. publ., na zasięg społeczny i recepcję książki w środowisku; c) społeczne skutki funkcjonowania instytucji upowszechniających czytelnictwo i samego czytelnictwa w społeczeństwie. W obecnej strukturze organizacyjnej I.K.Cz. dzieli się na trzy zakłady: Badań Czytelnictwa, Bibliotekoznawstwa, Szkolenia Kadr Bibliotekarskich. Zakłady prowadzą prace badawcze w powiązaniu z praktyczną działalnością usługową, podejmują analizy i ekspertyzy dla potrzeb resortu kultury, Państw. Rady Bibliotecznej, sieci bibl. publ. oraz instytucji księgarskich i wydawniczych. Działalność
usługową realizuje LK.Cz. również poprzez serie publikacji, organizowanie krajowych i międzynar. sympozjów, konferencji naukowych, cykle odczytowe i seminaryjne. I.K.Cz. działa w ścisłym powiązaniu z pokrewnymi instytucjami badawczymi krajów demokracji ludowej i bibl. naukowymi innych krajów europejskich. Ważniejsze publikacje: seria Zeszyty Przekładów (4 zesz. rocznie, z których każdy zawiera tematyczny wybór publikacji zagranicznych z szeroko pojętej problematyki bibliotecznej i czytelniczej), Z Badań nad Czytelnictwem (seria wydawnictw zwartych, 14 publikacji do 1973), "Materiały Informacyjne" (powielane wyniki i wnioski z prowadzonych badań), Książki dla Bibliotek (katalog Wzorcowy) oraz "Biblioteki Publiczne w Liczbach" (rocz. statystyczny bibl. publ.). Kierownikiem LK.Cz. w 1. 1955-64 była Krystyna Reme-rowa, w 1. 1965-67 Józef Kądzielski, od 1968 jest Jadwiga Kołodziejska.
J. Kądzielski: Instytut Książki i Czytelnictwa B. N. "Rocznik Biblioteki Narodowej" 1966.
H. W.
instytuty i ośrodki badawcze, placówki naukowe i wydawnicze prowadzące we współpracy z bibl. lub samodzielnie działalność naukowo-badawczą lub wydawniczą w zakresie bibliotekoznawstwa, księgo-znawstwa i informacji naukowej. Pierwszym w Polsce samodzielnym ośrodkiem prowadzącym pionierskie badania nad całokształtem zagadnień księgo- i bibliotekoznawstwa był "Państwowy Instytut Książki (PIK) działający z inicjatywy i pod kierownictwem Adama Łysakowskiego w Łodzi w 1. 1946-49; wydawał własne czasop. "Biuletyn Państwowego Instytutu Książki". Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk współpracuje z ŚZakładem Starych Druków i Ośrodkiem Opieki nad Dawną Książką Bibl. Narodowej w badaniach nad dawną książką poi., a z "Instytutem Książki i Czytelnictwa Bibl. Narodowej w zakresie problemów socjologii literatury. Zakład Historii Nauki i Techniki PAN, zajmując się badaniami z zakresu historii nauki i naukoznawstwa, wprowadza często do swych Monografii z Dziejów Nauki i Techniki problematykę bibl., ich historii i organizacji, jako ważkich ogniw w rozwoju nauki. Poważne osiągnięcia w zakresie badań bibliotekoznawczych ma Wrocławskie Towarzystwo Naukowe, w którym działa "Komisja Bibliografii i Bibliotekoznawstwa publikująca wyniki swych badań w serii wyd. Śląskie Prace Bibliograficzne i Bibliotekoznawcze. Badania nad dziejami bibl. klasztornych i kościelnych skupione są w wyspecjalizowanym "Ośrodku Archiwów, Bibliotek i Muzeów Kościelnych, który wydaje własny organ naukowy "Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne" (półrocz.). Działalność w zakresie zagadnień informacji i dokumentacji naukowo-tech-nicznej prowadzą przede wszystkim IINTE i CINTE, w węższym zakresie "Ośrodek Francuski Dokumentacji Naukowo-Technicznej w Warszawie (Oddział w Katowicach), utrzymując bliskie kontakty z NOT, IINTE oraz z Poi. Radiem i Telewizją. Zob. też działalność naukowa bibl., działalność wydawnicza bibl., Instytut Bibliograficzny, Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Uniw. War-
inte
144
szawskiego, Instytut Bibliotekoznawstwa Uniw. Wrocławskiego, Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich.
H. W.
inte zob. system informacji naukowej, technicznej i ekonomicznej.
International Federation of Library Associations (IFLA) zob. Międzynarodowa Federacja Stowarzyszeń Bibliotekarzy.
International News Letter of Special Łibraries (INSPEL) zob. Międzynarodowa Federacja Stowarzyszeń Bibliotekarzy.
International Organization for Standardization (ISO) zob. Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna.
introligator biblioteczny zob. obsługa techniczna w bibliotece.
introligatornia w bibliotece, zakład lub warsztat prowadzony zwykle przez większe bibl., wykonujący prace z zakresu *introligatorstwa, przeważnie bieżące naprawy, przeoprawianie, oprawianie książek w trybie pilnym; wykonywanie galanterii introligatorskiej i prac akcydensowych na potrzeby wewnętrzne bibl. Pomieszczenie i. lokalizuje się zwykle w najniższych kondygnacjach *budynku bibliotecznego i wyposaża w "ochronę przeciwdźwiękową. Pomieszczenie to winno spełniać podstawowe warunki higieny i bezpieczeństwa pracy: 1) oświetlenie naturalne przy zachowaniu stosunku powierzchni okien do powierzchni pomieszczenia 1UlU; 2) oświetlenie sztuczne rozproszone, ogólne o natężeniu 100 lx indywidualne (nad stanowiskiem pracy) ponad 500 lx; 3) wentylacja grawitacyjna o przepływie powietrza l)2 m/sek, a w przypadku stosowania chemikaliów mechaniczna z ogrzewanym nawiewem;
4) zakłócenia akustyczne nie przekraczające 90 dcb.;
5) zachowanie przejść szerokości nie mniejszej niż 1,20 m i odstępów między *maszynami introligato-skimi minimum 0,7 m. Wyposażenie i. zależy od zakresu i rodzaju wykonywanej pracy, stanu zatrudnienia. Maszyny podstawowe: nożyce introligatorskie (długość cięcia 105 lub 125 cm), krajarka (szerokość cięcia min. 75 cm), prasa kolumnowa dobijana. Maszyny uzupełniające, przy większej produkcji: prasa do złoceń, bigówka z perforówką, obijaczka. Podstawowy sprzęt: stół do pracy w pozycji stojącej (wys. 80 cm) lub siedzącej (wys. 72 cm), do pracy indywidualnej lub grupowej z zachowaniem minimum powierzchni 70x100 cm dla jednego pracownika. Do wyposażenia podstawowego należą stołki wys. 62 i 54 cm. Przy liczbowo większej obsadzie stosuje się podział pracy: poszczególni pracownicy wykonują kolejne fazy oprawiania lub innych prac introligatorskich. Pracownicy i. w bibl. poi. nie wchodzą w skład *służby bibliotecznej ani pracowników administracji; sprawy ich zatrudnienia i wynagradzania regulują przepisy Układu zbiorowego pracy dla przemysłu poligraficznego oraz Rozporządzenie Rady Ministrów z 27 VIII 1966, a także inne akty prawne. Z. P.
introligatorstwo, rzemiosło, a na większą skalę przemysł (np. i. poligraficzne) zajmujące się *oprawia-niem książek, wytwarzaniem wyrobów z papieru, tektury i kartonu, jak: futerały, teczki, skoroszyty, albumy, notesy itp. (tzw. galanteria introligatorska lub papiernicza), wyrobów pudełkarskich (karto-naże, pudełka, opakowania, etykiety) i in. (np. podklejanie map, naklejanie fotografii) polegających na obróbce i łączeniu materiałów papierniczych.
1. artystyczne specjalizuje się w oprawach zabytkowych, odtwarzaniu i *konserwacji dawnych opraw oraz w zdobnictwie opraw (graficzne zdobienie okładek, grzbietów, wyklejek). Istnieją wyodrębnione przedsiębiorstwa i warsztaty (samodzielne introligatornie przemysłowe, indywidualne warsztaty rzemieślnicze) bądź placówki pomocnicze przy drukarniach, bibliotekach itp. Współczesne i. stosuje mechanizację i automatyzację pracy, wprowadza coraz wydajniejsze metody oprawiania, stosuje tańsze i łatwiejsze w obróbce materiały, m. in. tworzywa sztuczne oraz nowe syntetyczne środki klejące. Zob. też maszyny introligatorskie, materiały introligatorskie, oprawa.
A. A. Watson: Hand bookbinding. New York 1963. - Nowoczesna introligatornia przemysłowa. Poznań 1966. Z. Zja-wiński: Introligatorstwo. Warszawa 1966. W. Felsberg, W. Regu: Introligatornia przemysłowa. Współczesne technologie, maszyny i linie produkcji potokowej. Poznań 1969.
Z. P.
inwentaryzacja: 1. *Inwentaryzowanie zbiorów.
2. Kontrola zbiorów, *skontrum. Z. P.
inwentaryzowanie zbiorów, zespół czynności bibliotekarskich mających na celu majątkową rejestrację zbiorów, przeprowadzaną metodą szczegółowej (jednostkowej) *ewidencji zbiorów, za pomocą księgi inwentarzowej (*inwentarza). Inwentaryzacji podlegają obiekty wchodzące na trwałe do zbiorów bibl., a jej zadaniem jest identyfikacja obiektów bibliotecznych i ustalenie oraz dokumentacja ich przynależności do księgozbioru oraz określenie stanu liczbowego zasobów bibl. Dalszym celem może być ustalenie wartości nominalnej księgozbioru, chociaż ze względu na zmienną wartość materiałów bibliotecznych ma to z punktu widzenia potrzeb bibl. mniejsze znaczenie i bywa potrzebne tylko wyjątkowo, np. przy dochodzeniu rozszczeń bibl. w przypadku zagubienia lub kradzieży dokumentu. W związku z dwojakim rozumieniem pojęcia *jednostka inwentarzowa stosuje się dwa systemy i.z.: tzw. europejski, wg którego w każdej poz. inwentarza wpisuje się całe dzieło (całość wydawniczą, także wydawnictw ciągłych) bez względu na liczbę wol. i niezależnie od czasu włączenia poszczególnych wol. do zbioru, oraz tzw. amerykański polegający na oddzielnej rejestracji inwentarzowej każdego wol. w kolejności wpływu. System europejski stosują większe bibl. naukowe; wiąże się on zwykle z systemem ustawienia zbiorów wg tzw. numerus currens (*numer bieżący). W tym przypadku księga inwentarzowa jest jednocześnie katalogiem topograficznym. System amer. stosowany w bibl. powszechnych nie wiąże inwentarza z ustawieniem zbiorów w magazynie i wymaga prowadzenia oddzielnego katalogu topograficznego. W związku
145
z dwoma systemami i.z. w bibl. poi. stosuje się dwa rodzaje ksiąg inwentarzowych. Instrukcja ministra kultury i sztuki z 15 VIII 1970 sankcjonuje odrębne rodzaje inwentarzy w bibl. naukowych i powszechnych, nie precyzuje jednak pojęcia jedn. inwentarzowej.
J. Grycz: Bibliotekarstwo praktyczne w zarysie. Wrocław 1951. H. Walterowa: Inwentarz i przechowywanie zbiorów. W: Bibliotekarstwo naukowe. Warszawa 1956. J. Czarnecka: Ewidencja księgozbioru. W: Bibliotekarstwo powszechne. Warszawa 1958. Z. Rytel: Ewidencja księgozbioru. Warszawa 1958.
Z. P.
inwentarz biblioteczny, księga inwentarzowa, zw. też księgą majątkową bibl. (większe bibl. prowadzą ich kilka lub więcej z oddzielnym ciągiem numeracji inwentarzowej dla poszczególnych grup czy rodzajów zbiorów), służąca do *inwentaryzowania
ISO
zbiorów. Obejmuje jedynie materiały włączone na stałe do księgozbioru. Informuje o proweniencji i dacie wpływu materiałów bibliotecznych oraz o ewentualnych przyczynach ich wyłączenia ze zbioru. Służy (łącznie z księgą lub "rejestrem ubytków) do ustalania stanu liczbowego księgozbioru. Ma wartość dokumentu prawnego stwierdzającego majątkową przynależność księgozbioru do bibl. W związku z dwoma systemami inwentaryzowania zbiorów w bibl. poi. stosuje się dwa rodzaje i.b.: dla bibl. naukowych i dla bibl. powszechnych Z. P.
inwentarz kartkowy, tj. sporządzony w formie kartoteki, stosowany zastępczo lub w uzupełnieniu księgi inwentarzowej. Z. P.
ISO zob. Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna.
10
146
jednodniówka, jednorazowa publikacja o charakterze okolicznościowym wydawana zazwyczaj w celu upamiętnienia jakiegoś wydarzenia. J. posiada *formę wydawniczą właściwą czasop. Czasem szereg j. o odmiennych tyt., jednolitym układzie treści i stałej szacie graficznej, wydawanych przez ten sam zespół zapoczątkowuje czasop. (np. "Życie Robotnicze". Białystok 1924-25); przed I wojną światową dla ominięcia przepisów prasowych niektóre czasop. ukazywały się w formie j. J. C.
jednostka biblioteczna, odrębny obiekt biblioteczny będący podstawą obliczeń statystycznych (np. *wo-lumin, *tom, dzieło, zespół rpsów, zespół *doku-mentów życia społecznego, teka rycin, mapa).
K. P.
jednostka informacji zob. pamięć.
jednostka inwentarzowa, jednostka zbiorów bibliotecznych wpisywana pod jednym nrem (jedną poz.) Śinwentarza. Przy *inwentaryzowaniu wydawnictw zwartych i ciągłych przyjmuje się jako j.i. albo jeden egzemplarz wydania danego dzieła (całość wydawnicza, całość piśmiennicza), bez względu na liczbę wol., albo jeden *wolumin, niezależnie od tego, czy zawiera całość, czy część dzieła. 2. P.
jednostka katalogowa, przedmiot *opisu katalogowego głównego lub pomocniczego. J. k. opisu głównego jest wydawnictwo zwarte, wydawnictwo ciągłe (czasop. i wydawnictwo zbiorowe) publikowane pod stałym tytułem, albo każdy ciąg tomów lub roczników noszący własny tytuł, dzieła wchodzące w skład wydawnictwa seryjnego, zespół *dokumen-tów życia społecznego; j.k. opisu cząstkowego są dzieła współwydane z innymi i utwory piśmiennicze wydane w obrębie większych całości wydawniczych; j.k. opisu seryjnego są wydawnictwa seryjne jako całość. W zależności od potrzeb czytelników i zasięgu katalogu j.k. mogą być także artykuły z czasop. i dzieł zbiorowych. K. P.
Jelenia Góra (m. woj., 56,5 tys. mieszk., filia wyższej szkoły). M. z tradycjami gospodarczymi i kulturalnymi. Posiada obecnie: Woj. Bibl. Publ., Pedagogiczną Bibl. Woj. i Bibl. NOT. *Bibl. fachowe rozwijają się przy zakładach pracy, jak Jeleniogórskie Zakłady Farmaceutyczne, Jeleniogórskie Zakłady Celulozy i Włókien Sztucznych. K. R.
język, system złożony z wyróżnionego zbioru jakichś obiektów oraz zbioru reguł określających dozwolone (przyjęte dla tego j.) połączenia tych obiektów w kompleksy. Taki wyróżniony zbiór obiektów; określony najczęściej za pomocą listy, nazywamy słownikiem (alfabetem, leksykiem) danego j., same obiekty należące do tego zbioru słowami (wyrazami, wyrażeniami prostymi, wyrażeniami pierwotnymi), a zbiór reguł pozwalający odróżnić kompleksy słów należące do tego j. (poprawne) od kompleksów słów nie należących do niego (niepoprawnych) nazywamy gramatyką (składnią, syntaksą), natomiast należące do tego j. kompleksy słów nazywamy wyrażeniami złożonymi (frazami, zdaniami, tekstami). Do reguł składniowych należą również reguły transformowania (przekształcenia) pozwalające na otrzymywanie z danych wyrażeń j. innych wyrażeń należących do tego samego j. zachowujących jakąś określoną cechę wyrażenia wejściowego. Jeżeli wyrażenia jakiegoś j. nie komunikują jedynie same siebie, ale odsyłają odbiorcę do jakiejś rzeczywistości pozajęzykowej, to wówczas j. ten jest j. z semantyką, czyli posiada reguły interpretacji wyrażeń, przypisujące każdemu obiektowi (zespołowi obiektów) należącemu do niego jakiś obiekt (zespół obiektów) spoza j., przezeń symbolizowany. Taki j. jest już systemem znaków. Bardzo często, np. w językoznawstwie, terminu "język" używa się właśnie w tym węższym znaczeniu. W cybernetyce jako pojęcie nadrzędne w stosunku do pojęcia j. przyjęto pojęcie kodu. J., zależnie od tego, w jaki sposób powstały, dzieli się na naturalne (najczęściej utożsamiane z j. etnicznymi) i sztuczne. J. naturalne są tworami powstałymi w wyniku utrwalenia się pewnych norm dotyczących tego wszystkiego, co wspólne w procesie kontaktowania się członków określonych grup społecznych, natomiast w wypadkuj. sztucznych konstrukcja określających je reguł poprzedza zawsze ich użycie. Cechami wyróżniającymi j. naturalne spośród innych znanych nam pozaludzkich systemów komunikacyjnych są: 1) Dwoistość ( podwójne rozczłonkowanie) będąca podstawą ekonomii systemu j. polegająca na tym, że funkcję znaczącą pełnią dopiero wyrażenia złożone (pleremy, formy pełne), natomiast wyrażenia proste są wyrażeniami pustymi (kenemami), które same nic nie znaczą i służą jedynie do różnicowania form pełnych (znaczących), należących już do klasy poziomu wyższego. Oczywiście na każdym poziomie obowiązują właściwe dla niego reguły składni, zaś wyrażeniami elementarnymi danego poziomu są wyrażenia złożone niższego poziomu. I tak, w j. naturalnym wyróżnić możemy na poziomie najniższym (I) jednostki elementarne (jest ich zaledwie kilka), czyli nie mające znaczenia cechy dystynktywne fonemów, które łącząc się na zasadzie synchronicznej dają fonemy (II jest ich od kilkunastu do kilkudziesięciu, zależnie od j.), będące najmniejszymi jednostkami j. wyróżnianymi w przebiegu czasowym, również one nie mają własnego znaczenia i służą jedynie do budowy najmniejszych jednostek znaczących, czyli morfemów (III dopiero na tym poziomie mamy reguły interpretacji), nie mających jednak jeszcze wartości informacyjnej, z których dopiero zgodnie z regułami łączenia (reguły te tradycyjne językoznawstwo zależnie od j.
147
język informacyjno-wyszukiwawczy
zalicza bądź tylko do reguł składniowych w węższym rozumieniu składni bądź do reguł słowotwórczych i składniowych) tworzy się najmniejsze jednostki komunikatu (zdania, wypowiedzenia, poziom IV), którym przysługuje już wartość informacyjna. Gdyby reguły interpretacyjne obowiązywały już na najniższym poziomie, j. przestałby być sprawnym narzędziem przekazywania informacji, gdyż musiałby posiadać ogromną ilość wystarczająco różniących się między sobą wyrażeń elementarnych, co jest praktycznie niemożliwe. 2) Produktywność, która polega na tym, że mówiący danym j. może powiedzieć coś, czego nigdy dotąd nie mówił ani nie słyszał i może być przez innych zrozumiany każdy j. jest więc narzędziem, za pomocą którego można przekazać nieskończoną ilość nowych informacji. Możliwe to jest dlatego, że w j. naturalnym praktycznie tylko słowniki dwóch pierwszych wymienionych wyżej poziomów są klasami zamkniętymi (przy czym klasa fonemów jest teoretycznie klasą otwartą), w pozostałych zaś istnieją liczne "puste miejsca", przewidziane przez system, lecz nie wypełnione konkretnym materiałem, czyli formacje potencjalne j., które w miarę potrzeb mogą być realizowane (tak np. w jęz. poi. od rzeczownika kaloryfer można utworzyć w razie potrzeby czasownik kaloryferować i rzeczownik odsłowny kalo-ryferowanie, analogiczne np. do istniejącej serii: butelka butelkować butelkowanie). 3) Arbi-tralność polegająca na tym, że w j. nie ma żadnego związku naturalnego między obiektami należącymi do niego a obiektami rzeczywistości pozajęzykowej przez nie oznaczanymi. Przyporządkowanie to polega jedynie na konwencji obiekty należące do j. symbolizują jedynie obiekty należące do rzeczywistości pozajęzykowej. 4) Zdolność do wzajemnej wymiany, polegająca na tym, że każdy organizm uczestniczący w procesie komunikacyjnym ma możność przekazywania wiadomości w danym j. i jednocześnie możność odbierania informacji w tym samym j. 5) Specjalizacja polegająca na tym, że zachowanie językowe człowieka jest głównie zachowaniem płynącym z chęci poinformowania nie jest niczym bezpośrednio w sposób konieczny uwarunkowane ani nie warunkuje w sposób konieczny żadnego innego czyjegoś zachowania. 6) Przemieszczenie polegające na tym, że przekaz językowy może odnosić się do zjawisk zachodzących w rzeczywistości pozajęzykowej oddalonych od zachowania informacyjnego zarówno w przestrzeni, jak i w czasie. 7) Przekazywanie w ramach kultury (transmisja kulturalna) polega na tym, że znajomość j. naturalnego nie jest człowiekowi przekazywana genetycznie, ani też nie jest genetycznie uwarunkowana zdolność do nauczenia się określonego j.; konwencje j. naturalnego są przekazywane z pokolenia na pokolenie w ramach kultury, a każdy człowiek może się nauczyć dowolnego j. Każdy j. naturalny odznacza się ponadto redundancją (nad-miarowością informacji) polegającą na tym, że poszczególne jednostki (złożone) j. różnią się od siebie więcej niż jedną tylko cechą, co zapobiega stracie informacji w przypadku niezrealizowania przez nadawcę lub nieodebrania przez odbiorcę wszystkich cech przekazu informacyjnego. Redundancja w j. naturalnych występuje na wszystkich
poziomach, na których istnieją jednostki złożone. Każdy język naturalny pełni trzy funkcje. Najważniejszą z nich jest funkcja komunikatywna, czyli przedstawiająca, polegająca na zastępowaniu za pomocą umownych znaków zjawisk świata obiektywnego (wynika z reguł interpretacji), pozostałe dwie funkcje, które może pełnić j. bez semantyki (np. muzyka) to funkcja ekspresywna, czyli wyrażanie uczuć przez nadawcę (często nieświadome, na zasadzie oznaki, czyli symptomu), i impresywna, czyli oddziaływanie na odbiorcę (zamierzone przez nadawcę lub nie). J. naturalne różnią się od j. sztucznych ponadto tym, że w j. naturalnym można przekazywać informację nie tylko o rzeczywistości pozajęzykowej, ale również o samym j. każdy j. naturalny jest więc mieszaniną j. i "metajęzyka. W j. naturalnych ponadto często przyporządkowanie elementów j. elementom rzeczywistości pozajęzykowej nie jest jedno-jednoznaczne, stąd częsta w nich homonimia, w wypadku, gdy jednemu elementowi j. przyporządkowany jest więcej niż jeden element spoza j. (np. wyraz polski zamek, oznaczający budowlę warowną, urządzenie zabezpieczające przed otwarciem i urządzenie blokujące nabój w broni palnej), oraz synonimia, w wypadku, gdy więcej niż jednemu elementowi języka przyporządkowano jeden i ten sam element spoza j. (np. poi. ojciec i tato, zięć i mąż córki). Każdy j. naturalny jest tworem rozwijającym się, stąd często zakres słów nie jest ostry, a reguły składniowe i reguły semantyczne są płynne. Tak zdefiniowany j. (jako system) jest tworem abstrakcyjnym, gdyż ważne są w nim jedynie relacje zachodzące między należącymi doń obiektami, nie zaś same te obiekty, które mogą mieć dowolną naturę fizyczną, byleby tylko pozwalała ona na wydzielenie jednostek dyskretnych. J. naturalne realizowane są albo z materiału akustycznego (sub-kod akustyczny mowa) albo świetlnego (subkod wizualny pismo), przy czym subkod akustyczny jest subkodem pierwotnym (głównym). J. jako system realizuje się więc w konkretnej sytuacji procesu komunikacyjnego w postaci tekstu, który z kolei może być zrozumiany jedynie poprzez odwołanie się do systemu językowego.
K. Ajdukiewicz: Język i poznanie. Warszawa 1960. H. Sto-nert: Język i nauka. Warszawa 1964. T. Milewski: Językoznawstwo. Warszawa 1965. H. Reichenbach: Elementy logiki formalnej. W: Logika i język. Warszawa 1967. R. Car-nap: Filozofia jako analiza języka nauki. Warszawa 1968. Ch. F. Hockett: Kurs językoznawstwa współczesnego. Warszawa 1968. A. Martinet: Podstawy lingwistyki funkcjonalnej. Warszawa 1970.
B. B.
język informacyjno-wyszukiwawczy (język informacyjny), jęz. w założonym zakresie sformalizowany, przeznaczony do wyrażania treści znaczeniowej dokumentów i formułowania zapytań informacyjnych. J.i.-w. składa się z: a) zbioru znaków elementarnych i wyrażeń; b) składni (gramatyki), której zadaniem jest analiza i konstrukcja metod określania zbioru i stosunków zachodzących między jego elementami, poprawnych zasad budowy zespołu znaków określających ich dopuszczalne kombinacje; c) semantyki w zakresie dotyczącym określania reguł znaczeniowych, a więc zasad dopuszczalnego przekształcania budowanych wyrażeń i zespołów znaków zapewniających wyniki logiczne, reguł
języki formalne
148
interpretacji określających znaczenia nadawane wyrażeniom zgodnie z zasadami ich budowy; d) pragmatyki badającej wzajemne powiązania dziedziny i stworzonego dla niej j.i.-w. oraz zbiory kombinacji znaków, wyrażeń poprawnych i relacji znaczeniowych. J.i.-w. powinien umożliwiać wierne oddanie wszelkich istotnych znaczeń i wyrażeń części jęz. naturalnego, dla której został stworzony, lub grupy takich jęz. Jego znaki i wyrażenia powinny być pozbawione wieloznaczności (każdemu znakowi odpowiadać powinno tylko jedno znaczenie, a każdemu znaczeniu tylko jeden znak), gramatyka regularna i ściśle sformułowana. J.i.-w. mogą być zbudowane ze zbioru odpowiednio sformalizowanych wyrażeń jęz. naturalnego (np. jęz. deskryptorowe), mogą być też jęz. całkowicie sztucznymi, złożonymi ze zbioru znaków przystosowanych do reprezentowania w określonych warunkach uporządkowanych znaczeniowo grup pojęć jęz. naturalnego (systemy kodowe, symbolika różnego rodzaju klasyfikacji itd.). J.i.-w. mogą być w działalności informacyjnej tworzone bezpośrednio na bazie jęz. naturalnego, bądź też mogą przechodzić w jęz. stosowany w charakterze pośrednika pomiędzy jęz. naturalnym a j.i.-w. lub między zbiorami operującymi różnymi j.i.-w. W tych przypadkach j.i.-w. odpowiadać powinny z dostatecznym przybliżeniem reprezentowanym przez nie wyrażeniom jęz., w stosunku do których dany jęz. gra rolę pośrednika (wyrażenie jęz. tłumaczonego ^ wyrażenie jęz. pośrednika ^ wyrażenie jęz. docelowego). W tym charakterze wyrażenia te nie stanowią więc elementów wyszukiwawczych. Ponieważ jednak w procesie wyszukiwania informacji wyrażenie jęz. tłumaczonego przełożone za pomocą jęz. pośrednika, jak i otrzymane w wyniku tłumaczenia wyrażenia jęz. docelowego są elementami wyszukiwawczymi, więc i odpowiadający im jęz. pośrednik odpowiadać musi takim samym zasadom i posiadać takie same elementy.
J.i.-w. stosowany jest w zasadzie w określonym *systemie informacyjno-wyszukiwawczym i zadaniem jego jest umożliwienie efektywnego wyszukiwania dokumentów w zbiorze (bibl., ośrodku informacji, banku informacji itp.) lub w systemie zbiorów. J.i.-w. służy do formułowania informacji o dokumentach zawartych w zbiorze (zbiorach), jej wyszukiwaniu w postaci przetworzonej, a przez to do wyszukiwania zawierających ją dokumentów. Celem tworzenia j.i.-w. może być, tak przy stosowaniu manualnych technik informacyjnych, zmechanizowanych, jak i zautomatyzowanych: a) formalizacja opisów zawartości dokumentów zapewniająca jednoznaczność tych opisów; b) określanie zawartości dokumentów w sposób umożliwiający ich wyszukanie w warunkach określonych tymi jęz.; c) pośredniczenie pomiędzy dwoma lub więcej zbiorami informacji operującymi różnymi jęz. informacyjnymi lub naturalnymi (jęz. pośrednik). Przy określaniu znaków i wyrażeń stosowanych do forma-lizowania opisów zawartości dokumentów i przy określaniu tej zawartości w sposób umożliwiający na wstępie wyszukanie potrzebnych dokumentów dążymy do możliwie wysokiej zbieżności tych zna ków i wyrażeń z wyrażeniami jęz. naturalnego. W systemach informacyjno-wyszukiwawczych zauto-
matyzowanych operujemy praktycznie wyłącznie wyrażeniami takiego jęz., pozostawiając urządzeniu sprawę ich przetłumaczenia na jęz. sztuczny, zrozumiały dla tego urządzenia. Zob. też klasyfikacja, procesy informacyjne.
Z zagadnień językoznawstwa współczesnego. Gramatyka informacyjna. Teoria informacji. Warszawa 1966. A. I. Michajłow, A. I. Czerny, R. S. Gilarewski: Podstawy informacji naukowej. Warszawa 1968. - J. C. R. Licklider: Biblioteki przyszłości. Warszawa 1970. Problemy przetwarzania informacji. Piaca zbiorowa pod red. R. Marczyńskiego. Warszawa 1970. Ch. T. Meadow: Analiza systemów informacyjnych. Warszawa 1972.
M. i K. L.
języki formalne (języki sformalizowane), grupa jęz. sztucznych, tj. takich, których konstrukcja poprzedza użycie, które mają wyraźnie określony słownik oraz explicite sformułowane reguły składniowe. Tworzy się je dla potrzeb systemów informacyjnych, kierunków formalistycznych w matematyce oraz techniki posługiwania się elektroniczną techniką obliczeniową. J.f. służą m. in. do opisu najrozmaitszych zbiorów informacji. We współpracy z maszynami człowiek posługuje się tzw. jęz. zewnętrznymi, tj. j.f. dostosowanymi do organizacji logicznej maszyn oraz grup zagadnień, którym mają służyć. Istnieją oczywiście zawsze jęz. wewnętrzne maszyn, ściśle z nimi związane. Jęz. programowania są zasadniczą klasą jęz. zewnętrznych; za ich pomocą człowiek przekazuje maszynie zadania do wykonania i w nich maszyny udzielają odpowiedzi na postawione im pytania i zadania. Ta klasa jęz. dzieli się na dwie podklasy: a) jęz., w których formułuje się sposoby wykonywania zadań przez ma szyny przed rozpoczęciem ich pracy oraz b) jęz. konwersacyjne do porozumiewania się z maszynami w czasie ich pracy. Istnieją także j.f. służące do opisu organizacji logicznej maszyn matematycznych lub do opisu pewnych konstrukcji technicznych. Dzięki tym jęz. opis skonstruowany w j.f. może być analizowany i przekształcony w sposób mechaniczny, np. przez emc. Naukę o j.f. dzielimy na składnię, której zadaniem jest analiza i konstrukcja metod określania zbioru wyrażeń poprawnych (terminem tym określa się często samą gramatykę); semantykę zajmującą się sposobami określania reguł znaczeniowych jęz. oraz pragmatykę, badającą wzajemne powiązania dziedziny jęz. zbioru, jego wyrażeń poprawnych oraz relacji znaczeniowych. Bardziej rozpowszechnionymi jęz. programowania są: a) ALGOL (Algorithmic Language), utworzony w 1958 jęz. maszynowy stosowany do opisania algorytmów obliczeniowych przy rozwiązywaniu zadań matematycznych i naukowych; b) COBOL (Common Business Oriented Language), opracowany w 1. 1959-60 jęz. programowania stosowany przy rozwiązywaniu zadań z zakresu ekonomii i zarządzania; c) CLIP (Compiler Language for Information Processing), jęz. programowania stosowany przy przetwarzaniu informacji; d) FORTRAN (Formuła Translation) opracowany w 1956 jęz. programowania stosowany przy rozwiązywaniu zagadnień technicznych, matematycznych i naukowych; e) LISP (List Processor), opracowany w 1960 jęz. programowania do przetwarzania informacji w postaci zestawień; f) L6 (Laboratories Low Level Linked List Language), opracowany w 1966 jęz.
149
programowania przystosowany do sporządzania zestawień; g) PL/I (Programming Language I), opracowany w 1963 na bazie jęz. COBOL i FORTRAN, jęz. programowania stosowany dla rozwiązywania zagadnień naukowych i handlowych, przeznaczony do stosowania w serii maszyn IBM 360; h) SIMULA (Simulation Language) oraz SIM-SCRIPT, specjalne jęz. dla modelowania sytemów, utworzone na bazie ALGOL 60. Zob. też język informacyjno-wyszukiwawczy. Z. Gołąb, A. Heinz, K. Polański: Słownik terminologii językoznawczej. Warszawa 1968. Problemy przetwarzania informacji. Praca zbiorowa pod red. R. Marczyńskiego. War-
języki zewnętrzne
szawa 1968. G. C. Źdanowa i in.: Stowar tierminow po
informatikie. Moskwa 1971.
M. i K. L.
języki konwersacyjne zob. języki formalne, języki programowania zob. języki formalne, języki sformalizowane zob. języki formalne, języki sztuczne zob. języki formalne, języki wewnętrzne zob. języki formalne, języki zewnętrzne zob. języki formalne.
149
języki zewnętrzne
programowania przystosowany do sporządzania zestawień; g) PL/I (Programming Language I), opracowany w 1963 na bazie jęz. COBOL i FORTRAN, jęz. programowania stosowany dla rozwiązywania zagadnień naukowych i handlowych, przeznaczony do stosowania w serii maszyn IBM 360; h) SIMULA (Simulation Language) oraz SIM-SCRIPT, specjalne jęz. dla modelowania sytemów, utworzone na bazie ALGOL 60. Zob. też język informacyjno-wyszukiwawczy.
Z. Gołąb, A. Heinz, K. Polański: Słownik terminologii językoznawczej. Warszawa 1968. Problemy przetwarzania informacji. Praca zbiorowa pod red. R. Marczyńskiego. War-
szawa 1968. G. C. Żdanowa i in.: Slowar tierminow po informatikie. Moskwa 1971.
M. i K. L.
języki konwersacyjne zob. języki formalne, języki programowania zob. języki formalne, języki sformalizowane zob. języki formalne, języki sztuczne zob. języki formalne, języki wewnętrzne zob. języki formalne, języki zewnętrzne zob. języki formalne.
150
K
kalendarium życia i twórczości zob. biobibliografla. kanał binarny zob. kanał informacyjny.
kanał informacyjny, droga *przekazywania informacji od jej źródła do obiektu, w następstwie przejścia której sygnał wyjściowy doprowadzony do wejścia k.i. może wywołać po stronie odbiorczej pewne zjawiska zwane sygnałem wyjściowym. Jeśli zbiory sygnałów wejściowych i wyjściowych zawierają skończoną liczbę elementów, to k.i. nazywamy ziarnistym: jego najbardziej typowym przykładem jest kanał binarny, na którego wejściu i wyjściu mogą się pojawiać ciągi liczb binarnych 0 lub 1. Jeżeli zbiory sygnałów wejściowych i wyjściowych są ciągłe, to
Karta tytułowa
ADAM-MICKIEWICZ DZIEŁA WSZYSTMF
WIERSZE 181?-! 824
kanał nazywamy ciągłym: np. dwuprzewodowa linia elektryczna, na której wejściu i wyjściu mogą pojawiać się ciągłe przebiegi elektryczne. W działalności informacyjnej k.i. może być mowa ludzka, połączenie pomiędzy współpracującymi emc itp. Zob. też łączność informacyjna. M. i K. L.
kanał ziarnisty zob. kanał informacyjny, kancelaria zob. sekretariat biblioteki.
karta, najmniejsza część składowa książki powstała przez złożenie arkusza papieru. K. składające się na publikacje są zwykle kolejno numerowane; system *liczbowania zależy od zwyczajów panujących w czasach wydania książki. K. ochronna niezadrukowana część składowa wklejki, umieszczona na początku i na końcu książki przez introligatora. Nazwę tę nosi także bibułka chroniąca ilustracje przed odbiciem na nich tekstu drukowanego. K. przedtytułowa, umieszczona przed k. tytułową, zawiera zwykle skrócony *tytuł wydawnictwa zwany przedtytułem, czasem nazwę autora i inne dane. K. tytułowa, umieszczona na początku publikacji, zawiera najważniejsze elementy *tytu-latury. W publikacjach współczesnych k. tytułowa jest złożona przeważnie czcionkami, ale stosowane są również reprodukcje rysunków, przy użyciu różnych technik, zwłaszcza w wydawnictwach luksusowych bądź bibliofilskich (*frontispis). K. luźna (ruchoma), nie przymocowana do grzbietu książki; może zawierać *errata, ilustracje. Wydawnictwa skoroszytowe składają się z luźnych kart, które mogą być zastępowane w miarę aktualizowania ich treści. K. P.
karta biblioteczna, dokument uprawniający do korzystania z usług bibl. W większości bibl. naukowych posiadanie ważnej na dany rok k.b. jest warunkiem wypożyczenia materiałów bibliotecznych. K.b. otrzymuje się po wypełnieniu deklaracji i przedstawieniu dowodu tożsamości. W bibl. publ. k.b. nie stosuje się.
J. Koł.
karta czytelnika, formularz biblioteczny przeznaczony do *ewidencji wypożyczeń. Powszechnie stosowany w bibl. szkolnych, stanowi główną informację o lek-
Karta biblioteczna
151
karta dokumentacyjna
i i
Zj i
:
i ""Ś............
.....:.......\
.........;......| ..... ..... I i i
Karta czytelnika
Karta dokumentacyjna
turach uczniów i kierunkach ich zainteresowań czy-\ telniczych. K.cz. stosowana jest również w bibl.
\ fachowych i bibl. związków zawodowych. W bibl.
\ szkół wyższych k.cz. stosowana jest rzadko. Przy
;., .,,,. \ powszechnie już stosowanym w bibl. publ. systemie kieszonkowym ewidencji wypożyczeń k.cz. przekształciła się w kieszonkę czytelnika, która zawiera dane o czytelniku bez zapisywania wypożyczonych przez niego poz. Zbiór k.cz. tworzy kartotekę ____ czytelników. Ułożona alfabetycznie zawiera informacje o czytelnikach korzystających z danej bibl. ,.;'""*;?, Służy również do kontroli ruchu w *wypożyczalni Ś i *czytelni oraz dla celów statystycznych. Dla celów
badawczych w wybranych bibl. prowadzone są analityczne k.cz. orientujące w zainteresowaniach lekturowych poszczególnych osób bądź całych grup czytelników. J. Koł.
karta dokumentacyjna, dokument wydawniczo samoistny zawierający *opis dokumentacyjny innego dokumentu, najczęściej pierwotnego. K.d. były długo (a w systemach informacji manualnych wciąż jeszcze są) podstawowymi nośnikami opracowań dokumentacyjnych. Służą one użytkownikowi informacji bez-
! pośrednio w *kartotekach dokumentacyjnych różnych
.;..,.' rodzajów (możliwe są też do uzyskania na żądany te-
; mat w prenumeracie) lub pośrednio, stanowiąc
podstawę opracowania przeglądów dokumentacyjnych oraz ""tematycznych zestawień dokumentacyjnych. W licznych ośrodkach branżowych, działowych i zakładowych tworzą one jeszcze podstawę kartotek dokumentacyjnych prowadzonych głównie w układzie *Uniwersalnej Klasyfikacji Dziesiętnej (UKD). Ostatnio dzięki rozszerzeniu (PN-74/N-01180, arkusz 00) informacji pomocniczych w opisie dokumentacyjnym o klasyfikacje dodatkowe poza UKD, np. klasyfikacje własne ośrodków, *słowa kluczowe, *deskryptory,
.302.008 661.177.004
.tery, SasćosoKcnie Sport nyczya. 1969 nr 10,
!*a obecnym poziomie cyssilimaeji poBstsało wielkie zapotrzebowanie apo-łeezoe na szybkie dostarczanie iriJfarssacji i 2organizosanie ofesłagi inforeaoji m Bielu dziedzinach działalności praktycznej, przede wssysfc kiś- tecłajlczaej, eiiocomlcznej i politycznej. 5ołmika informacyjna aa bl-^ra coraz większego znaczenia działalności dydaktycznej. Przj cle szpastającego 2asobu infornaoji i wyszukanie niesbcaBycb id ci 'symaga zasfeosowaaia aowych metod uczenia. Korzyści piynąoe ze śfeoso asnia maszyc liczących - iconputesóM magazynowaniu i przetwarzaniu informacji wykazuje relacja czasu operacji metodą tradycyjną i przy użyciu, komputera, ktńra jest taka jak 32 lata do 1 selcunSy. Autor przad stsaia strukturę infornacji naukowotecijalozosj i ekonoaiczaej aa Swie 2t i Polsce. Zgłasza rówsieź szereg postulatów cagaBizacyjnycił m c * psoadzeoia dc saszej kultury fisyezasj nowych nistod aauki informatyki f aowej tecijciii przyspieszającej przenoazessie i przetwarzanie iaf orasacji. *
karta dziurkowana
152
klasyfikacje specjalistyczne (patentowe, normalizacyjne, klasyfikacje wyrobów krajów RWPG itp.) możliwe jest tworzenie kartotek k.d. usystematyzowanych również wg innych kryteriów podziału. Warunkiem włączenia k.d. do zbioru (np. kartoteki) jest jej przystosowanie do tego zbioru pod względem wymiarów, układu itp. W Polsce k.d. zostały znormalizowane. Zasady opracowania opisu dokumentacyjnego umieszczanego na nich ustala,
Iwanów s k a ^ilhelaina Astronomia A^óiezesna.
karta katalogowa, karta, na której umieszcza się *opis katalogowy dokumentu. Najczęściej stosuje się k. formatu międzynar. 75 x 125 mm do katalogu kartkowego, albo 75 x 170 mm do katalogu klamrowego; w *katalogach czasopism i zbiorów specjalnych używa się przeważnie kart o formacie 148 x 105 mm; k.k. mogą mieć liniaturę lub nadruk ułatwiający rozmieszczenie opisu. K. przewodnie, umieszczone na początku grupy kart z opisami sporządzonymi pod
H&S.43S-
Toruń 1973 Państw. Wydawnictwo Maukowe 16 s.86 2nlb*jilustr.t tabl, portr. .;
Towarzystwo-Katiłcowe w Toruniu . Prace popularnonaukowe Ś nr2?> :Ś Biblioteczka Koperrfikauska nr14
która ujednolica też PN-74/N-01180, arkusz 01 formę graficzną i wymiary maszynopisu k.d. oraz karty uwielokrotnionej, np. techniką offsetową dla celów działalności informacyjnej. Obowiązuje system zdecentralizowanego opracowania (w ośrodkach branżowych) i w zasadzie scentralizowanego rozpowszechniania k.d. przez CINTE. Zob. też nośnik informacji. M. i K. L.
karta dziurkowana zob. karta wielokolumnowa.
karta dziurkowana obrzeżnie zob. karta perforowana obrzeżnie.
Karta katalogowa wydawnictwa zwartego
takim samym hasłem lub nagłówkiem przedmiotowym, albo działem w obrębie *klasyfikacji zawierają objaśnienie układu w obrębie danej grupy. K. rozdzielcze, zwykle wyróżnione kolorem lub wysokością, oddzielają grupy opisów katalogowych ułatwiając ich przegląd. Termin k.k. rozciąga się na k.k. z opisem katalogowym (J. Grycz, W. Borkowska: Skrócone przepisy katalogowania alfabetycznego, 1971). W tym znaczeniu wyróżnia się k. główne zawierające pełny opis katalogowy i k. pomocnicze z opisem katalogowym skróconym. K. drukowane, zawierające opis katalogowy publikuje instytucja zajmująca się *katalogowaniem centralnym (w Polsce
Karta katalogowa drukowana centralnie
151
karta dokumentacyjna
Ś' j -1 i 1 i" 7 ..... i 1 ........ ŚŚ.,,,.____________s L J ........i i i ...........1 .... .....-.. j .........\.......... i "1 i i ........(
Karta czytelnika
Karta dokumentacyjna
turach uczniów i kierunkach ich zainteresowań czytelniczych. K.cz. stosowana jest również w bibl. fachowych i bibl. związków zawodowych. W bibl. szkól wyższych k.cz. stosowana jest rzadko. Przy powszechnie już stosowanym w bibl. publ. systemie kieszonkowym ewidencji wypożyczeń k.cz. przekształciła się w kieszonkę czytelnika, która zawiera dane o czytelniku bez zapisywania wypożyczonych przez niego poz. Zbiór k.cz. tworzy kartotekę czytelników. Ułożona alfabetycznie zawiera informacje o czytelnikach korzystających z danej bibl. Służy również do kontroli ruchu w *wypożyczalni i "czytelni oraz dla celów statystycznych. Dla celów badawczych w wybranych bibl. prowadzone są analityczne k.cz. orientujące w zainteresowaniach lekturowych poszczególnych osób bądź całych grup czytelników. J. Koł.
karta dokumentacyjna, dokument wydawniczo samoistny zawierający *opis dokumentacyjny innego dokumentu, najczęściej pierwotnego. K.d. były długo (a w systemach informacji manualnych wciąż jeszcze są) podstawowymi nośnikami opracowań dokumentacyjnych. Służą one użytkownikowi informacji bezpośrednio w "kartotekach dokumentacyjnych różnych rodzajów (możliwe są też do uzyskania na żądany temat w prenumeracie) lub pośrednio, stanowiąc podstawę opracowania przeglądów dokumentacyjnych oraz "tematycznych zestawień dokumentacyjnych. W licznych ośrodkach branżowych, działowych i zakładowych tworzą one jeszcze podstawę kartotek dokumentacyjnych prowadzonych głównie w układzie "Uniwersalnej Klasyfikacji Dziesiętnej (UKD). Ostatnio dzięki rozszerzeniu (PN-74/N-01180, arkusz 00) informacji pomocniczych w opisie dokumentacyjnym o klasyfikacje dodatkowe poza UKD, np. klasyfikacje własne ośrodków, "słowa kluczowe, "deskryptory,
302.0&8 P -SSI.177.OJ4
Organizacja' informacji Kosrputsry. Zastosowanie
poi.
Łat* B.8 IBIOłfł
Sport wyczyn.
ar 10, s. 38-42, feibiiogr. >
Ka obecnym póaiomie cywilizacji powstało wielkie zapotrzebowanie apo-ieczne .na szybkie dostarczanie iofarsaacji i zorganizowanie obsługi inforfcacji w wielu dziadziaaob. działalności praktycznej, przecie wszystkim techsioaaej, ekonomicznej i politycznej. Technika informacyjna na bi-ra coraz większego znaczenia w działalności dydaktycznej. Przyswojenie '.'.zrastającego 2asobu informacji i wyszukanie niezbędnych wiadomości wyoaga zastosowania nowycił metod uczenia. Korzyści piynąoe ze stosowania Biaszyn llczącycłł - komputerów w magazynowaniu i przetwarzaniu informacji wykazuje, relacja czasu operacji metodą tradycyjną i przy użyciu koaputera, która jest taka jak 32 laba do 1 sekundy. Autor przed-j*,iłia strukturę iofornacji naukowoteclmicznsj i ekonotaicznej aa lwie ale i w Polsce. Zgłasza rowBieź szereg postulatów orgauizacyjcyclł as ce Iń ?.proadzeaia dc naszej kultury fiayczaej nowych, metod nauki informatyki - nowej techniki przyspieszającej przenoszenie i przetwarzanie iafosaacji. J ;
Kr 6/70
J.
150
K
kalendarium życia i twórczości zob. biobibliografla. kanał binarny zob. kanał informacyjny.
kanał informacyjny, droga *przekazywania informacji od jej źródła do obiektu, w następstwie przejścia której sygnał wyjściowy doprowadzony do wejścia k.i. może wywołać po stronie odbiorczej pewne zjawiska zwane sygnałem wyjściowym. Jeśli zbiory sygnałów wejściowych i wyjściowych zawierają skończoną liczbę elementów, to k.i. nazywamy ziarnistym: jego najbardziej typowym przykładem jest kanał binarny, na którego wejściu i wyjściu mogą się pojawiać ciągi liczb binarnych 0 lub 1. Jeżeli zbiory sygnałów wejściowych i wyjściowych są ciągłe, to
Karta tytułowa
ADAM MICKIEWICZ DZIKI,\ WSZYSTKIE
WIERSZE 1817-1824
kanał nazywamy ciągłym: np. dwuprzewodowa linia elektryczna, na której wejściu i wyjściu mogą pojawiać się ciągłe przebiegi elektryczne. W działalności informacyjnej k.i. może być mowa ludzka, połączenie pomiędzy współpracującymi emc itp. Zob. też łączność informacyjna. M. i K. L.
kanał ziarnisty zob. kanał informacyjny, kancelaria zob. sekretariat biblioteki.
karta, najmniejsza część składowa książki powstała przez złożenie arkusza papieru. K. składające się na publikacje są zwykle kolejno numerowane; system *liczbowania zależy od zwyczajów panujących w czasach wydania książki. K. ochronna niezadrukowana część składowa wklejki, umieszczona na początku i na końcu książki przez introligatora. Nazwę tę nosi także bibułka chroniąca ilustracje przed odbiciem na nich tekstu drukowanego. K. przedtytułowa, umieszczona przed k. tytułową, zawiera zwykle skrócony *tytuł wydawnictwa zwany przedtytułem, czasem nazwę autora i inne dane. K. tytułowa, umieszczona na początku publikacji, zawiera najważniejsze elementy *tytu-latury. W publikacjach współczesnych k. tytułowa jest złożona przeważnie czcionkami, ale stosowane są również reprodukcje rysunków, przy użyciu różnych technik, zwłaszcza w wydawnictwach luksusowych bądź bibliofilskich (*frontispis). K. luźna (ruchoma), nie przymocowana do grzbietu książki; może zawierać *errata, ilustracje. Wydawnictwa skoroszytowe składają się z luźnych kart, które mogą być zastępowane w miarę aktualizowania ich treści. K. P.
karta biblioteczna, dokument uprawniający do korzystania z usług bibl. W większości bibl. naukowych posiadanie ważnej na dany rok k.b. jest warunkiem wypożyczenia materiałów bibliotecznych. K.b. otrzymuje się po wypełnieniu deklaracji i przedstawieniu dowodu tożsamości. W bibl. publ. k.b. nie stosuje się.
J. Koł.
karta czytelnika, formularz biblioteczny przeznaczony do *ewidencji wypożyczeń. Powszechnie stosowany w bibl. szkolnych, stanowi główną informację o lek-
Karta biblioteczna
ŁAW ISGOSZStSKI
MCMLXX I
ka:
149
języki zewnętrzne
programowania przystosowany do sporządzania zestawień; g) PL/I (Programming Language I), opracowany w 1963 na bazie jęz. COBOL i FORTRAN, jęz. programowania stosowany dla rozwiązywania zagadnień naukowych i handlowych, przeznaczony do stosowania w serii maszyn IBM 360; h) SIMULA (Simulation Language) oraz SIM-SCRIPT, specjalne jęz. dla modelowania sytemów, utworzone na bazie ALGOL 60. Zob. też język informacyjno-wyszukiwawczy.
Z. Gołąb, A. Heinz, K. Polański: Słownik terminologii językoznawczej. Warszawa 1968. Problemy przetwarzania informacji. Praca zbiorowa pod red. R. Marczyńskiego. War-
szawa 1968. G. C. Żdanowa i in.: Slowar tiertninow po informatikie. Moskwa 1971.
M. i K. L.
języki konwersacyjne zob. języki formalne, języki programowania zob. języki formalne, języki sformalizowane zob. języki formalne, języki sztuczne zob. języki formalne, języki wewnętrzne zob. języki formalne, języki zewnętrzne zob. języki formalne.
języki formalne
148
interpretacji określających znaczenia nadawane wyrażeniom zgodnie z zasadami ich budowy; d) pragmatyki badającej wzajemne powiązania dziedziny i stworzonego dla niej j.i.-w. oraz zbiory kombinacji znaków, wyrażeń poprawnych i relacji znaczeniowych. J.i.-w. powinien umożliwiać wierne oddanie wszelkich istotnych znaczeń i wyrażeń części jęz. naturalnego, dla której został stworzony, lub grupy takich jęz. Jego znaki i wyrażenia powinny być pozbawione wieloznaczności (każdemu znakowi odpowiadać powinno tylko jedno znaczenie, a każdemu znaczeniu tylko jeden znak), gramatyka regularna i ściśle sformułowana. J.i.-w. mogą być zbudowane ze zbioru odpowiednio sformalizowanych wyrażeń jęz. naturalnego (np. jęz. deskryptorowe), mogą być też jęz. całkowicie sztucznymi, złożonymi ze zbioru znaków przystosowanych do reprezentowania w określonych warunkach uporządkowanych znaczeniowo grup pojęć jęz. naturalnego (systemy kodowe, symbolika różnego rodzaju klasyfikacji itd.). J.i.-w. mogą być w działalności informacyjnej tworzone bezpośrednio na bazie jęz. naturalnego, bądź też mogą przechodzić w jęz. stosowany w charakterze pośrednika pomiędzy jęz. naturalnym a j.i.-w. lub między zbiorami operującymi różnymi j.i.-w. W tych przypadkach j.i.-w. odpowiadać powinny z dostatecznym przybliżeniem reprezentowanym przez nie wyrażeniom jęz., w stosunku do których dany jęz. gra rolę pośrednika (wyrażenie jęz. tłumaczonego ^ wyrażenie jęz. pośrednika są wyrażenie jęz. docelowego). W tym charakterze wyrażenia te nie stanowią więc elementów wyszukiwawczych. Ponieważ jednak w procesie wyszukiwania informacji wyrażenie jęz. tłumaczonego przełożone za pomocą jęz. pośrednika, jak i otrzymane w wyniku tłumaczenia wyrażenia jęz. docelowego są elementami wyszukiwawczymi, więc i odpowiadający im jęz. pośrednik odpowiadać musi takim samym zasadom i posiadać takie same elementy.
J.i.-w. stosowany jest w zasadzie w określonym Śsystemie informacyjno-wyszukiwawczym i zadaniem jego jest umożliwienie efektywnego wyszukiwania dokumentów w zbiorze (bibl., ośrodku informacji, banku informacji itp.) lub w systemie zbiorów. J.i.-w. służy do formułowania informacji o dokumentach zawartych w zbiorze (zbiorach), jej wyszukiwaniu w postaci przetworzonej, a przez to do wyszukiwania zawierających ją dokumentów. Celem tworzenia j.i.-w. może być, tak przy stosowaniu manualnych technik informacyjnych, zmechanizowanych, jak i zautomatyzowanych: a) formalizacja opisów zawartości dokumentów zapewniająca jednoznaczność tych opisów; b) określanie zawartości dokumentów w sposób umożliwiający ich wyszukanie w warunkach określonych tymi jęz.; c) pośredniczenie pomiędzy dwoma lub więcej zbiorami informacji operującymi różnymi jęz. informacyjnymi lub naturalnymi (jęz. pośrednik). Przy określaniu znaków i wyrażeń stosowanych do forma-lizowania opisów zawartości dokumentów i przy określaniu tej zawartości w sposób umożliwiający na wstępie wyszukanie potrzebnych dokumentów dążymy do możliwie wysokiej zbieżności tych zna ków i wyrażeń z wyrażeniami jęz. naturalnego. W systemach informacyjno-wyszukiwawczych zauto-
matyzowanych operujemy praktycznie wyłącznie wyrażeniami takiego jęz., pozostawiając urządzeniu sprawę ich przetłumaczenia na jęz. sztuczny, zrozumiały dla tego urządzenia. Zob. też klasyfikacja, procesy informacyjne.
Z zagadnień językoznawstwa współczesnego. Gramatyka informacyjna. Teoria informacji. Warszawa 1966. A. I. Michajlow, A. I. Czerny, R. S. Gilarewski: Podstawy informacji naukowej. Warszawa 1968. - J. C. R. Licklider: Biblioteki przyszłości. Warszawa 1970. Problemy przetwarzania informacji. Piaca zbiorowa pod red. R. Marczyńskiego. Warszawa 1970. Ch. T. Meadow: Analiza systemów informacyjnych. Warszawa 1972.
M. i K. L.
języki formalne (języki sformalizowane), grupa jęz. sztucznych, tj. takich, których konstrukcja poprzedza użycie, które mają wyraźnie określony słownik oraz explicite sformułowane reguły składniowe. Tworzy się je dla potrzeb systemów informacyjnych, kierunków formalistycznych w matematyce oraz techniki posługiwania się elektroniczną techniką obliczeniową. J.f. służą m. in. do opisu najrozmaitszych zbiorów informacji. We współpracy z maszynami człowiek posługuje się tzw. jęz. zewnętrznymi, tj. j.f. dostosowanymi do organizacji logicznej maszyn oraz grup zagadnień, którym mają służyć. Istnieją oczywiście zawsze jęz. wewnętrzne maszyn, ściśle z nimi związane. Jęz. programowania są zasadniczą klasą jęz. zewnętrznych; za ich pomocą człowiek przekazuje maszynie zadania do wykonania i w nich maszyny udzielają odpowiedzi na postawione im pytania i zadania. Ta klasa jęz. dzieli się na dwie podklasy: a) jęz., w których formułuje się sposoby wykonywania zadań przez ma szyny przed rozpoczęciem ich pracy oraz b) jęz. konwersacyjne do porozumiewania się z maszynami w czasie ich pracy. Istnieją także j.f. służące do opisu organizacji logicznej maszyn matematycznych lub do opisu pewnych konstrukcji technicznych. Dzięki tym jęz. opis skonstruowany w j.f. może być analizowany i przekształcony w sposób mechaniczny, np. przez emc. Naukę o j.f. dzielimy na składnię, której zadaniem jest analiza i konstrukcja metod określania zbioru wyrażeń poprawnych (terminem tym określa się często samą gramatykę); semantykę zajmującą się sposobami określania reguł znaczeniowych jęz. oraz pragmatykę, badającą wzajemne powiązania dziedziny jęz. zbioru, jego wyrażeń poprawnych oraz relacji znaczeniowych. Bardziej rozpowszechnionymi jęz. programowania są: a) ALGOL (Algorithmic Language), utworzony w 1958 jęz. maszynowy stosowany do opisania algorytmów obliczeniowych przy rozwiązywaniu zadań matematycznych i naukowych; b) COBOL (Common Business Oriented Language), opracowany w 1. 1959-60 jęz. programowania stosowany przy rozwiązywaniu zadań z zakresu ekonomii i zarządzania; c) CLIP (Compiler Language for Information Processing), jęz. programowania stosowany przy przetwarzaniu informacji; d) FORTRAN (Formuła Translation) opracowany w 1956 jęz. programowania stosowany przy rozwiązywaniu zagadnień technicznych, matematycznych i naukowych; e) LISP (List Processor), opracowany w 1960 jęz. programowania do przetwarzania informacji w postaci zestawień; f) L6 (Laboratories Low Level Linked List Language), opracowany w 1966 jęz.
147
język informacyjno-wyszukiwawczy
zalicza, bądź tylko do reguł składniowych w węższym rozumieniu składni bądź do reguł słowotwórczych i składniowych) tworzy się najmniejsze jednostki komunikatu (zdania, wypowiedzenia, poziom IV), którym przysługuje już wartość informacyjna. Gdyby reguły interpretacyjne obowiązywały już na najniższym poziomie, j. przestałby być sprawnym narzędziem przekazywania informacji, gdyż musiałby posiadać ogromną ilość wystarczająco różniących się między sobą wyrażeń elementarnych, co jest praktycznie niemożliwe. 2) Produktywność, która polega na tym, że mówiący danym j. może powiedzieć coś, czego nigdy dotąd nie mówił ani nie słyszał i może być przez innych zrozumiany każdy j. jest więc narzędziem, za pomocą którego można przekazać nieskończoną ilość nowych informacji. Możliwe to jest dlatego, że w j. naturalnym praktycznie tylko słowniki dwóch pierwszych wymienionych wyżej poziomów są klasami zamkniętymi (przy czym klasa fonemów jest teoretycznie klasą otwartą), w pozostałych zaś istnieją liczne "puste miejsca", przewidziane przez system, lecz nie wypełnione konkretnym materiałem, czyli formacje potencjalne j., które w miarę potrzeb mogą być realizowane (tak np. w jęz. poi. od rzeczownika kaloryfer można utworzyć w razie potrzeby czasownik kaloryferować i rzeczownik odsłowny kalo-ryferowanie, analogiczne np. do istniejącej serii: butelka butelkować butelkowanie). 3) Arbi-tralność polegająca na tym, że w j. nie ma żadnego związku naturalnego między obiektami należącymi do niego a obiektami rzeczywistości pozajęzykowej przez nie oznaczanymi. Przyporządkowanie to polega jedynie na konwencji obiekty należące do j. symbolizują jedynie obiekty należące do rzeczywistości pozajęzykowej. 4) Zdolność do wzajemnej wymiany, polegająca na tym, że każdy organizm uczestniczący w procesie komunikacyjnym ma możność przekazywania wiadomości w danym j. i jednocześnie możność odbierania informacji w tym samym j. 5) Specjalizacja polegająca na tym, że zachowanie językowe człowieka jest głównie zachowaniem płynącym z chęci poinformowania nie jest niczym bezpośrednio w sposób konieczny uwarunkowane ani nie warunkuje w sposób konieczny żadnego innego czyjegoś zachowania. 6) Przemieszczenie polegające na tym, że przekaz językowy może odnosić się do zjawisk zachodzących w rzeczywistości pozajęzykowej oddalonych od zachowania informacyjnego zarówno w przestrzeni, jak i w czasie. 7) Przekazywanie w ramach kultury (transmisja kulturalna) polega na tym, że znajomość j. naturalnego nie jest człowiekowi przekazywana genetycznie, ani też nie jest genetycznie uwarunkowana zdolność do nauczenia się określonego j.; konwencje j. naturalnego są przekazywane z pokolenia na pokolenie w ramach kultury, a każdy człowiek może się nauczyć dowolnego j. Każdy j. naturalny odznacza się ponadto redundancją (nad-miarowością informacji) polegającą na tym, że poszczególne jednostki (złożone) j. różnią się od siebie więcej niż jedną tylko cechą, co zapobiega stracie informacji w przypadku niezrealizowania przez nadawcę lub nieodebrania przez odbiorcę wszystkich cech przekazu informacyjnego. Redundancja w j. naturalnych występuje na wszystkich
poziomach, na których istnieją jednostki złożone. Każdy język naturalny pełni trzy funkcje. Najważniejszą z nich jest funkcja komunikatywna, czyli przedstawiająca, polegająca na zastępowaniu za pomocą umownych znaków zjawisk świata obiektywnego (wynika z reguł interpretacji), pozostałe dwie funkcje, które może pełnić j. bez semantyki (np. muzyka) to funkcja ekspresywna, czyli wyrażanie uczuć przez nadawcę (często nieświadome, na zasadzie oznaki, czyli symptomu), i impresywna, czyli oddziaływanie na odbiorcę (zamierzone przez nadawcę lub nie). J. naturalne różnią się od j. sztucznych ponadto tym, że w j. naturalnym można przekazywać informację nie tylko o rzeczywistości pozajęzykowej, ale również o samym j. każdy j. naturalny jest więc mieszaniną j. i "metajęzyka. W j. naturalnych ponadto często przyporządkowanie elementów j. elementom rzeczywistości pozajęzykowej nie jest jedno-jednoznaczne, stąd częsta w nich homonimia, w wypadku, gdy jednemu elementowi j. przyporządkowany jest więcej niż jeden element spoza j. (np. wyraz polski zamek, oznaczający budowlę warowną, urządzenie zabezpieczające przed otwarciem i urządzenie blokujące nabój w broni palnej), oraz synonimia, w wypadku, gdy więcej niż jednemu elementowi języka przyporządkowano jeden i ten sam element spoza j. (np. poi. ojciec i tato, zięć i mąż córki). Każdy j. naturalny jest tworem rozwijającym się, stąd często zakres słów nie jest ostry, a reguły składniowe i reguły semantyczne są płynne. Tak zdefiniowany j. (jako system) jest tworem abstrakcyjnym, gdyż ważne są w nim jedynie relacje zachodzące między należącymi doń obiektami, nie zaś same te obiekty, które mogą mieć dowolną naturę fizyczną, byleby tylko pozwalała ona na wydzielenie jednostek dyskretnych. J. naturalne realizowane są albo z materiału akustycznego (sub-kod akustyczny mowa) albo świetlnego (subkod wizualny pismo), przy czym subkod akustyczny jest subkodem pierwotnym (głównym). J. jako system realizuje się więc w konkretnej sytuacji procesu komunikacyjnego w postaci tekstu, który z kolei może być zrozumiany jedynie poprzez odwołanie się do systemu językowego.
K. Ajdukiewicz: Język i poznanie. Warszawa 1960. H. Sto-nert: Język i nauka. Warszawa 1964. T. Milewski: Językoznawstwo. Warszawa 1965. H. Reichenbach: Elementy logiki formalnej. W: Logika i język. Warszawa 1967. - R. Car-nap: Filozofia jako analiza języka nauki. Warszawa 1968. Ch. F. Hockett: Kurs językoznawstwa współczesnego. Warszawa 1968. A. Martinet: Podstawy lingwistyki funkcjonalnej. Warszawa 1970.
B. B.
język informacyjno-wyszukiwawczy (język informacyjny), jęz. w założonym zakresie sformalizowany, przeznaczony do wyrażania treści znaczeniowej dokumentów i formułowania zapytań informacyjnych. J.i.-w. składa się z: a) zbioru znaków elementarnych i wyrażeń; b) składni (gramatyki), której zadaniem jest analiza i konstrukcja metod określania zbioru i stosunków zachodzących między jego elementami, poprawnych zasad budowy zespołu znaków określających ich dopuszczalne kombinacje; c) semantyki w zakresie dotyczącym określania reguł znaczeniowych, a więc zasad dopuszczalnego przekształcania budowanych wyrażeń i zespołów znaków zapewniających wyniki logiczne, reguł
146
jednodniówka, jednorazowa publikacja o charakterze okolicznościowym wydawana zazwyczaj w celu upamiętnienia jakiegoś wydarzenia. J. posiada *formę wydawniczą właściwą czasop. Czasem szereg j. o odmiennych tyt., jednolitym układzie treści i stałej szacie graficznej, wydawanych przez ten sam zespół zapoczątkowuje czasop. (np. "Życie Robotnicze". Białystok 1924-25); przed I wojną światową dla ominięcia przepisów prasowych niektóre czasop. ukazywały się w formie j. J. C.
jednostka biblioteczna, odrębny obiekt biblioteczny będący podstawą obliczeń statystycznych (np. 'wolumin, *tom, dzieło, zespół rpsów, zespół *doku-mentów życia społecznego, teka rycin, mapa).
K. P.
jednostka informacji zob. pamięć.
jednostka inwentarzowa, jednostka zbiorów bibliotecznych wpisywana pod jednym nrem (jedną poz.) Śinwentarza. Przy *inwentaryzowaniu wydawnictw zwartych i ciągłych przyjmuje się jako j.i. albo jeden egzemplarz wydania danego dzieła (całość wydawnicza, całość piśmiennicza), bez względu na liczbę wol., albo jeden *wolumin, niezależnie od tego, czy zawiera całość, czy część dzieła. Z. P.
jednostka katalogowa, przedmiot *opisu katalogowego głównego lub pomocniczego. J. k. opisu głównego jest wydawnictwo zwarte, wydawnictwo ciągłe (czasop. i wydawnictwo zbiorowe) publikowane pod stałym tytułem, albo każdy ciąg tomów lub roczników noszący własny tytuł, dzieła wchodzące w skład wydawnictwa seryjnego, zespół *dokumen-tów życia społecznego; j.k. opisu cząstkowego są dzieła współwydane z innymi i utwory piśmiennicze wydane w obrębie większych całości wydawniczych; j.k. opisu seryjnego są wydawnictwa seryjne jako całość. W zależności od potrzeb czytelników i zasięgu katalogu j.k. mogą być także artykuły z czasop. i dzieł zbiorowych. K. P.
Jelenia Góra (m. woj., 56,5 tys. mieszk., filia wyższej szkoły). M. z tradycjami gospodarczymi i kulturalnymi. Posiada obecnie: Woj. Bibl. Publ., Pedagogiczną Bib). Woj. i Bibl. NOT. *Bibl. fachowe rozwijają się przy zakładach pracy, jak Jeleniogórskie Zakłady Farmaceutyczne, Jeleniogórskie Zakłady Celulozy i Włókien Sztucznych. K. R.
język, system złożony z wyróżnionego zbioru jakichś obiektów oraz zbioru reguł określających dozwolone (przyjęte dla tego j.) połączenia tych obiektów w kompleksy. Taki wyróżniony zbiór obiektów, określony najczęściej za pomocą listy, nazywamy słownikiem (alfabetem, leksykiem) danego j., same obiekty należące do tego zbioru słowami (wyrazami, wyrażeniami prostymi, wyrażeniami pierwotnymi), a zbiór reguł pozwalający odróżnić kompleksy słów należące do tego j. (poprawne) od kompleksów słów nie należących do niego (niepoprawnych) nazywamy gramatyką (składnią, syntaksą), natomiast należące do tego j. kompleksy słów nazywamy wyrażeniami złożonymi (frazami, zdaniami, tekstami). Do reguł składniowych należą również reguły transformowania (przekształcenia) pozwalające na otrzymywanie z danych wyrażeń j. innych wyrażeń należących do tego samego j. zachowujących jakąś określoną cechę wyrażenia wejściowego. Jeżeli wyrażenia jakiegoś j. nie komunikują jedynie same siebie, ale odsyłają odbiorcę do jakiejś rzeczywistości pozajęzykowej, to wówczas j. ten jest j. z semantyką, czyli posiada reguły interpretacji wyrażeń, przypisujące każdemu obiektowi (zespołowi obiektów) należącemu do niego jakiś obiekt (zespół obiektów) spoza j., przezeń symbolizowany. Taki j. jest już systemem znaków. Bardzo często, np. w językoznawstwie, terminu "język" używa się właśnie w tym węższym znaczeniu. W cybernetyce jako pojęcie nadrzędne w stosunku do pojęcia j. przyjęto pojęcie kodu. J., zależnie od tego, w jaki sposób powstały, dzieli się na naturalne (najczęściej utożsamiane z j. etnicznymi) i sztuczne. J. naturalne są tworami powstałymi w wyniku utrwalenia się pewnych norm dotyczących tego wszystkiego, co wspólne w procesie kontaktowania się członków określonych grup społecznych, natomiast w wypadku j. sztucznych konstrukcja określających je reguł poprzedza zawsze ich użycie. Cechami wyróżniającymi j. naturalne spośród innych znanych nam pozaludzkich systemów komunikacyjnych są: 1) Dwoistość ( podwójne rozczłonkowanie) będąca podstawą ekonomii systemu j. polegająca na tym, że funkcję znaczącą pełnią dopiero wyrażenia złożone (pleremy, formy pełne), natomiast wyrażenia proste są wyrażeniami pustymi (kenemami), które same nic nie znaczą i służą jedynie do różnicowania form pełnych (znaczących), należących już do klasy poziomu wyższego. Oczywiście na każdym poziomie obowiązują właściwe dla niego reguły składni, zaś wyrażeniami elementarnymi danego poziomu są wyrażenia złożone niższego poziomu. I tak, w j. naturalnym wyróżnić możemy na poziomie najniższym (I) jednostki elementarne (jest ich zaledwie kilka), czyli nie mające znaczenia cechy dystynktywne fonemów, które łącząc się na zasadzie synchronicznej dają fonemy (II jest ich od kilkunastu do kilkudziesięciu, zależnie od j.), będące najmniejszymi jednostkami j. wyróżnianymi w przebiegu czasowym, również one nie mają własnego znaczenia i służą jedynie do budowy najmniejszych jednostek znaczących, czyli morfemów (III dopiero na tym poziomie mamy reguły interpretacji), nie mających jednak jeszcze wartości informacyjnej, z których dopiero zgodnie z regułami łączenia (reguły te tradycyjne językoznawstwo zależnie od j.
145
ISO
z dwoma systemami i.z. w bibl. poi. stosuje się dwa rodzaje ksiąg inwentarzowych. Instrukcja ministra kultury i sztuki z 15V1II197O sankcjonuje odrębne rodzaje inwentarzy w bibl. naukowych i powszechnych, nie precyzuje jednak pojęcia jedn. inwentarzowej.
J. Grycz: Bibliotekarstwo praktyczne w zarysie, Wrocław 1951. H. Walterowa: Inwentarz i przechowywanie zbiorów. W: Bibliotekarstwo naukowe. Warszawa 1956. I. Czarnecka: Ewidencja księgozbioru. W: Bibliotekarstwo powszechne. Warszawa 1958. Z. Rytel: Ewidencja księgozbioru. Warszawa 1958.
Z. P.
inwentarz biblioteczny, księga inwentarzowa, zw. też księgą majątkową bibl. (większe bibl. prowadzą ich kilka lub więcej z oddzielnym ciągiem numeracji inwentarzowej dla poszczególnych grup czy rodzajów zbiorów), służąca do *inwentaryzowania
zbiorów. Obejmuje jedynie materiały włączone na stałe do księgozbioru. Informuje o proweniencji i dacie wpływu materiałów bibliotecznych oraz o ewentualnych przyczynach ich wyłączenia ze zbioru. Służy (łącznie z księgą lub "rejestrem ubytków) do ustalania stanu liczbowego księgozbioru. Ma wartość dokumentu prawnego stwierdzającego majątkową przynależność księgozbioru do bibl. W związku z dwoma systemami inwentaryzowania zbiorów w bibl. poi. stosuje się dwa rodzaje i.b.: dla bibl. naukowych i dla bibl. powszechnych Z. P.
inwentarz kartkowy, tj. sporządzony w formie kartoteki, stosowany zastępczo lub w uzupełnieniu księgi inwentarzowej. Z. P.
ISO zob. Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna.
10
inte
144
szawskiego, Instytut Bibliotekoznawstwa Uniw. Wrocławskiego, Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich.
H. W.
inte zob. system informacji naukowej, technicznej i ekonomicznej.
International Federation of Łibrary Associations (IFLA) zob. Międzynarodowa Federacja Stowarzyszeń Bibliotekarzy.
International News Letter of Special Libraries (INSPEL) zob. Międzynarodowa Federacja Stowarzyszeń Bibliotekarzy.
International Organization for Standardization (ISO) zob. Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna.
introligator biblioteczny zob. obsługa techniczna w bibliotece.
introligatornia w bibliotece, zakład lub warsztat prowadzony zwykle przez większe bibl., wykonujący prace z zakresu *introligatorstwa, przeważnie bieżące naprawy, przeoprawianie, oprawianie książek w trybie pilnym; wykonywanie galanterii introligatorskiej i prac akcydensowych na potrzeby wewnętrzne bibl. Pomieszczenie i. lokalizuje się zwykle w najniższych kondygnacjach *budynku bibliotecznego i wyposaża w "ochronę przeciwdźwiękową. Pomieszczenie to winno spełniać podstawowe warunki higieny i bezpieczeństwa pracy: 1) oświetlenie naturalne przy zachowaniu stosunku powierzchni okien do powierzchni pomieszczenia lU1/5; 2) oświetlenie sztuczne rozproszone, ogólne o natężeniu 100 lx indywidualne (nad stanowiskiem pracy) ponad 500 lx; 3) wentylacja grawitacyjna o przepływie powietrza 12 m/sek, a w przypadku stosowania chemikaliów mechaniczna z ogrzewanym nawiewem;
4) zakłócenia akustyczne nie przekraczające 90 dcb.;
5) zachowanie przejść szerokości nie mniejszej niż 1,20 m i odstępów między *maszynami introligato-skimi minimum 0,7 m. Wyposażenie i. zależy od zakresu i rodzaju wykonywanej pracy, stanu zatrudnienia. Maszyny podstawowe: nożyce introligatorskie (długość cięcia 105 lub 125 cm), krajarka (szerokość cięcia min. 75 cm), prasa kolumnowa dobijana. Maszyny uzupełniające, przy większej produkcji: prasa do złoceń, bigówka z perforówką, obijaczka. Podstawowy sprzęt: stół do pracy w pozycji stojącej (wys. 80 cm) lub siedzącej (wys. 72 cm), do pracy indywidualnej lub grupowej z zachowaniem minimum powierzchni 70x100 cm dla jednego pracownika. Do wyposażenia podstawowego należą stołki wys. 62 i 54 cm. Przy liczbowo większej obsadzie stosuje się podział pracy: poszczególni pracownicy wykonują kolejne fazy oprawiania lub innych prac introligatorskich. Pracownicy i. w bibl. poi. nie wchodzą w skład *służby bibliotecznej ani pracowników administracji; sprawy ich zatrudnienia i wynagradzania regulują przepisy Układu zbiorowego pracy dla przemysłu poligraficznego oraz Rozporządzenie Rady Ministrów z 27 VIII 1966, a także inne akty prawne. Z. P.
introligatorstwo, rzemiosło, a na większą skalę przemysł (np. i. poligraficzne) zajmujące się *oprawia-niem książek, wytwarzaniem wyrobów z papieru, tektury i kartonu, jak: futerały, teczki, skoroszyty, albumy, notesy itp. (tzw. galanteria introligatorska lub papiernicza), wyrobów pudełkarskich (karto-naże, pudełka, opakowania, etykiety) i in. (np. podklejanie map, naklejanie fotografii) polegających na obróbce i łączeniu materiałów papierniczych.
1. artystyczne specjalizuje się w oprawach zabytkowych, odtwarzaniu i *konserwacji dawnych opraw oraz w zdobnictwie opraw (graficzne zdobienie okładek, grzbietów, wyklejek). Istnieją wyodrębnione przedsiębiorstwa i warsztaty (samodzielne introligatornie przemysłowe, indywidualne warsztaty rzemieślnicze) bądź placówki pomocnicze przy drukarniach, bibliotekach itp. Współczesne i. stosuje mechanizację i automatyzację pracy, wprowadza coraz wydajniejsze metody oprawiania, stosuje tańsze i łatwiejsze w obróbce materiały, m. in. tworzywa sztuczne oraz nowe syntetyczne środki klejące. Zob. też maszyny introligatorskie, materiały introligatorskie, oprawa.
A. A. Watson: Hand bookbinding. New York 1963. Nowoczesna introligatornia przemysłowa. Poznań 1966. Z. Zja-wiński: Introligatorstwo. Warszawa 1966. W. Felsberg, W. Regu: Introligatornia przemysłowa. Współczesne technologie, maszyny i linie produkcji potokowej. Poznań 1969.
Z. P.
inwentaryzacja: 1. *Inwentaryzowanie zbiorów.
2. Kontrola zbiorów, *skontrum. Z. P.
inwentaryzowanie zbiorów, zespół czynności bibliotekarskich mających na celu majątkową rejestrację zbiorów, przeprowadzaną metodą szczegółowej (jednostkowej) *ewidencji zbiorów, za pomocą księgi inwentarzowej (*inwentarza). Inwentaryzacji podlegają obiekty wchodzące na trwałe do zbiorów bibl., a jej zadaniem jest identyfikacja obiektów bibliotecznych i ustalenie oraz dokumentacja ich przynależności do księgozbioru oraz określenie stanu liczbowego zasobów bibl. Dalszym celem może być ustalenie wartości nominalnej księgozbioru, chociaż ze względu na zmienną wartość materiałów bibliotecznych ma to z punktu widzenia potrzeb bibl. mniejsze znaczenie i bywa potrzebne tylko wyjątkowo, np. przy dochodzeniu rozszczeń bibl. w przypadku zagubienia lub kradzieży dokumentu. W związku z dwojakim rozumieniem pojęcia *jednostka inwentarzowa stosuje się dwa systemy i.z.: tzw. europejski, wg którego w każdej poz. inwentarza wpisuje się cale dzieło (całość wydawniczą, także wydawnictw ciągłych) bez względu na liczbę wol. i niezależnie od czasu włączenia poszczególnych wol. do zbioru, oraz tzw. amerykański polegający na oddzielnej rejestracji inwentarzowej każdego wol. w kolejności wpływu. System europejski stosują większe bibl. naukowe; wiąże się on zwykle z systemem ustawienia zbiorów wg tzw. numerus currens (*numer bieżący). W tym przypadku księga inwentarzowa jest jednocześnie katalogiem topograficznym. System amer. stosowany w bibl. powszechnych nie wiąże inwentarza z ustawieniem zbiorów w magazynie i wymaga prowadzenia oddzielnego katalogu topograficznego. W związku
143
instytuty i ośrodki badawcze
wprowadzono zasadnicze zmiany w zakresie organizacji działalności informacyjnej w kraju. W wyniku tych zmian w miejsce CIINTE utworzono *Centrum Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej (CINTE) oraz (Uchwalą Rady Ministrów nr 36) Instytut Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej (IINTE), którego przedmiotem działania są prace naukowo-badawcze, rozwojowe i usługowe w zakresie informacji naukowej, technicznej i ekonomicznej. Do zadań IINTE należy m. in.: a) inicjowanie i prowadzenie prac naukowo-badawczych; b) inicjowanie i prowadzenie badań podstawowych i stosowanych oraz prac rozwojowych w dziedzinie informacji, związanych z doskonaleniem, unowocześnianiem metod, modernizacją techniczną ogólnokrajowego systemu informacji i podnoszeniem jego efektywności; c) opracowywanie systemów, podsystemów i modeli działalności informacyjnej, z uwzględnieniem wymogów związanych z między-nar. wymianą informacji; d) badanie potrzeb użytkowników informacji i możliwości ich lepszego zaspokajania; e) śledzenie tendencji i kierunków rozwoju informacji naukowej, technicznej i ekonomicznej w świecie, w celu adaptacji przodujących osiągnięć w tej dziedzinie oraz f) pełnienie funkcji działowego ośrodka informacji poprzez gromadzenie, opracowywanie, przetwarzanie i udostępnianie pierwotnych, wtórnych i pochodnych materiałów informacyjnych o stanie i kierunkach rozwoju informacji.naukowej, technicznej i ekonomicznej w kraju i za granicą oraz upowszechnianie i popularyzowanie osiągnięć w tym zakresie. Nadzór nad działalnością IINTE sprawuje CINTE. M. i K. L.
Instytut Książki i Czytelnictwa, wyodrębniona jednostka organizacyjna *Bibl. Narodowej zał. w 1955. Kierowany przez Krystynę Remerową podjął badania czytelnictwa zapoczątkowane przez Instytut Kulturalno-Oświatowy "Czytelnik" (1945-49) i ŚPaństwowy Instytut Książki (1946-49), rozwijając je i uzupełniając zagadnieniami organizacji instytucji upowszechniających książkę, tj. wydawnictw, księgarń, bibl. publ itp. Zadaniem I.K.Cz. jest badanie czyte/nictwa jako procesu społecznego wraz ze wszystkimi zależnościami, jakie zachodzą między książką a czytelnikiem w określonych strukturach współczesnego społeczeństwa. Tematyka badawcza biegnie trzema głównymi nurtami: a) organizacja instytucji produkujących książkę i udostępniających ją w formie sprzedaży i wypożyczeń oraz środków masowej komunikacji upowszechniających informację
upowszechniania książki, a szczególnie organizacji księgozbiorów i bibl. publ., na zasięg społeczny i recepcję książki w środowisku; c) społeczne skutki funkcjonowania instytucji upowszechniających czytelnictwo i samego czytelnictwa w społeczeństwie. W obecnej strukturze organizacyjnej I.K.Cz. dzieli się na trzy zakłady: Badań Czytelnictwa, Bibliotekoznawstwa, Szkolenia Kadr Bibliotekarskich. Zakłady prowadzą prace badawcze w powiązaniu z praktyczną działalnością usługową, podejmują analizy i ekspertyzy dla potrzeb resortu kultury, Państw. Rady Bibliotecznej, sieci bibl. publ. oraz instytucji księgarskich i wydawniczych. Działalność
usługową realizuje I.K.Cz. również poprzez serie publikacji, organizowanie krajowych i międzynar. sympozjów, konferencji naukowych, cykle odczytowe i seminaryjne. I.K.Cz. działa w ścisłym powiązaniu z pokrewnymi instytucjami badawczymi krajów demokracji ludowej i bibl. naukowymi innych krajów europejskich. Ważniejsze publikacje: seria Zeszyty Przekładów (4 zesz. rocznie, z których każdy zawiera tematyczny wybór publikacji zagranicznych z szeroko pojętej problematyki bibliotecznej i czytelniczej), Z Badań nad Czytelnictwem (seria wydawnictw zwartych, 14 publikacji do 1973), "Materiały Informacyjne" (powielane wyniki i wnioski z prowadzonych badań), Książki dla Bibliotek (katalog Wzorcowy) oraz "Biblioteki Publiczne w Liczbach" (rocz. statystyczny bibl. publ.). Kierownikiem LK.Cz. w 1. 1955-64 była Krystyna Reme-rowa, w 1. 1965-67 Józef Kądzielski, od 1968 jest Jadwiga Kołodziejska.
J. Kądzielski: Instytut Książki i Czytelnictwa B. N. "Rocznik Biblioteki Narodowej" 1966.
H. W.
instytuty i ośrodki badawcze, placówki naukowe i wydawnicze prowadzące we współpracy z bibl. lub samodzielnie działalność naukowo-badawczą lub wydawniczą w zakresie bibliotekoznawstwa, księgo-znawstwa i informacji naukowej. Pierwszym w Polsce samodzielnym ośrodkiem prowadzącym pionierskie badania nad całokształtem zagadnień księgo- i bibliotekoznawstwa był "Państwowy Instytut Książki (PIK) działający z inicjatywy i pod kierownictwem Adama Łysakowskiego w Łodzi w 1. 1946-49; wydawał własne czasop. "Biuletyn Państwowego Instytutu Książki". Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk współpracuje z "Za-kładem Starych Druków i Ośrodkiem Opieki nad Dawną Książką Bibl. Narodowej w badaniach nad dawną książką poi., a z "Instytutem Książki i Czytelnictwa Bibl. Narodowej w zakresie problemów socjologii literatury. Zakład Historii Nauki i Techniki PAN, zajmując się badaniami z zakresu historii nauki i naukoznawstwa, wprowadza często do swych Monografii z Dziejów Nauki i Techniki problematykę bib!., ich historii i organizacji, jako ważkich ogniw w rozwoju nauki. Poważne osiągnięcia w zakresie badań bibliotekoznawczych ma Wrocławskie Towarzystwo Naukowe, w którym działa "Komisja Bibliografii i Bibliotekoznawstwa publikująca wyniki swych badań w serii wyd. Śląskie Prace Bibliograficzne i Bibliotekoznawcze. Badania
pione są w wyspecjalizowanym "Ośrodku Archiwów, Bibliotek i Muzeów Kościelnych, który wydaje własny organ naukowy "Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne" (półrocz.). Działalność w zakresie zagadnień informacji i dokumentacji naukowo-tech-nicznej prowadzą przede wszystkim IINTE i CINTE, w węższym zakresie "Ośrodek Francuski Dokumentacji Naukowo-Technicznej w Warszawie (Oddział w Katowicach), utrzymując bliskie kontakty z NOT, IINTE oraz z Poi. Radiem i Telewizją. Zob. też działalność naukowa bibl., działalność wydawnicza bibl., Instytut Bibliograficzny, Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Uniw. War-
143
instytuty i ośrodki badawcze
wprowadzono zasadnicze zmiany w zakresie organizacji działalności informacyjnej w kraju. W wyniku tych zmian w miejsce CIINTE utworzono *Centrum Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej (CINTE) oraz (Uchwałą Rady Ministrów nr 36) Instytut Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej (IINTE), którego przedmiotem działania są prace naukowo-badawcze, rozwojowe i usługowe w zakresie informacji naukowej, technicznej i ekonomicznej. Do zadań IINTE należy m. in.: a) inicjowanie i prowadzenie prac naukowo-badawczych; b) inicjowanie i prowadzenie badań podstawowych i stosowanych oraz prac rozwojowych w dziedzinie informacji, związanych z doskonaleniem, unowocześnianiem metod, modernizacją techniczną ogólnokrajowego systemu informacji i podnoszeniem jego efektywności; c) opracowywanie systemów, podsystemów i modeli działalności informacyjnej, z uwzględnieniem wymogów związanych z między-nar. wymianą informacji; d) badanie potrzeb użytkowników informacji i możliwości ich lepszego zaspokajania; e) śledzenie tendencji i kierunków rozwoju informacji naukowej, technicznej i ekonomicznej w świecie, w celu adaptacji przodujących osiągnięć w tej dziedzinie oraz f) pełnienie funkcji działowego ośrodka informacji poprzez gromadzenie, opracowywanie, przetwarzanie i udostępnianie pierwotnych, wtórnych i pochodnych materiałów informacyjnych o stanie i kierunkach rozwoju informacji,.naukowej, technicznej i ekonomicznej w kraju i za granicą oraz upowszechnianie i popularyzowanie osiągnięć w tym zakresie. Nadzór nad działalnością IINTE sprawuje CINTE. M. i K. L.
Instytut Książki i Czytelnictwa, wyodrębniona jednostka organizacyjna *Bibl. Narodowej zał. w 1955. Kierowany przez Krystynę Remerową podjął badania czytelnictwa zapoczątkowane przez Instytut Kulturalno-Oświatowy "Czytelnik" (1945-49) i ŚPaństwowy Instytut Książki (1946-49), rozwijając je i uzupełniając zagadnieniami organizacji instytucji upowszechniających książkę, tj. wydawnictw, księgarń, bibl. publ. itp. Zadaniem I.K.Cz. jest badanie czytelnictwa jako procesu społecznego wraz ze wszystkimi zależnościami, jakie zachodzą między książką a czytelnikiem w określonych strukturach współczesnego społeczeństwa. Tematyka badawcza biegnie trzema głównymi nurtami: a) organizacja instytucji produkujących książkę i udostępniających ją w formie sprzedaży i wypożyczeń oraz środków masowej komunikacji upowszechniających informację o książce; b) wpływ określonych form i metod upowszechniania książki, a szczególnie organizacji księgozbiorów i bibl. publ., na zasięg społeczny i recepcję książki w środowisku; c) społeczne skutki funkcjonowania instytucji upowszechniających czytelnictwo i samego czytelnictwa w społeczeństwie. W obecnej strukturze organizacyjnej I.K.Cz. dzieli się na trzy zakłady: Badań Czytelnictwa, Bibliotekoznawstwa, Szkolenia Kadr Bibliotekarskich. Zakłady prowadzą prace badawcze w powiązaniu z praktyczną działalnością usługową, podejmują analizy i ekspertyzy dla potrzeb resortu kultury, Państw. Rady Bibliotecznej, sieci bibl. publ. oraz instytucji księgarskich i wydawniczych. Działalność
usługową realizuje I.K.Cz. również poprzez serie publikacji, organizowanie krajowych i międzynar. sympozjów, konferencji naukowych, cykle odczytowe i seminaryjne. I.K.Cz. działa w ścisłym powiązaniu z pokrewnymi instytucjami badawczymi krajów demokracji ludowej i bibl. naukowymi innych krajów europejskich. Ważniejsze publikacje: seria Zeszyty Przekładów (4 zesz. rocznie, z których każdy zawiera tematyczny wybór publikacji zagranicznych z szeroko pojętej problematyki bibliotecznej i czytelniczej), Z Badań nad Czytelnictwem (seria wydawnictw zwartych, 14 publikacji do 1973), "Materiały Informacyjne" (powielane wyniki i wnioski z prowadzonych badań), Książki dla Bibliotek (katalog wzorcowy) oraz "Biblioteki Publiczne w Liczbach" (rocz. statystyczny bibl. publ.). Kierownikiem I.K.Cz. w 1. 1955-64 była Krystyna Reme-rowa, w 1. 1965-67 Józef Kądzielski, od 1968 jest Jadwiga Kołodziejska.
J. Kądzielski: Instytut Książki i Czytelnictwa B. N. "Rocznik Biblioteki Narodowej" 1966.
H. W.
instytuty i ośrodki badawcze, placówki naukowe i wydawnicze prowadzące we współpracy z bibl. lub samodzielnie działalność naukowo-badawczą lub wydawniczą w zakresie bibliotekoznawstwa, księgo-znawstwa i informacji naukowej. Pierwszym w Polsce samodzielnym ośrodkiem prowadzącym pionierskie badania nad całokształtem zagadnień księgo- i bibliotekoznawstwa był *Państwowy Instytut Książki (PIK) działający z inicjatywy i pod kierownictwem Adama Łysakowskiego w Łodzi w 1. 1946-49; wydawał własne czasop. "Biuletyn Państwowego Instytutu Książki". Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk współpracuje z ŚZakładem Starych Druków i Ośrodkiem Opieki nad Dawną Książką Bibl. Narodowej w badaniach nad dawną książką poi., a z *Instytutem Książki i Czytelnictwa Bibl. Narodowej w zakresie problemów socjologii literatury. Zakład Historii Nauki i Techniki PAN, zajmując się badaniami z zakresu historii nauki i naukoznawstwa, wprowadza często do swych Monografii z Dziejów Nauki i Techniki problematykę bibl., ich historii i organizacji, jako ważkich ogniw w rozwoju nauki. Poważne osiągnięcia w zakresie badań bibliotekoznawczych ma Wrocławskie Towarzystwo Naukowe, w którym działa "Komisja Bibliografii i Bibliotekoznawstwa publikująca wyniki swych badań w serii wyd. Śląskie Prace Bibliograficzne i Bibliotekoznawcze. Badania nad dziejami bibl. klasztornych i kościelnych skupione są w wyspecjalizowanym *Ośrodku Archiwów, Bibliotek i Muzeów Kościelnych, który wydaje własny organ naukowy "Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne" (półrocz.). Działalność w zakresie zagadnień informacji i dokumentacji naukowo-tech-nicznej prowadzą przede wszystkim IINTE i CINTE, w węższym zakresie "Ośrodek Francuski Dokumentacji Naukowo-Technicznej w Warszawie (Oddział w Katowicach), utrzymując bliskie kontakty z NOT, IINTE oraz z Poi. Radiem i Telewizją. Zob. też działalność naukowa bibl., działalność wydawnicza bibl., Instytut Bibliograficzny, Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Uniw. War-
Instytut Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Wrocławskiego
142
cyjna na Wydz. Historycznym, prowadząca działalność dydaktyczną i naukową w zakresie bibliotekoznawstwa. I.B.I.N. powstał w 1969 w ramach ogólnej reformy organizacyjnej UW i przekształcania katedr w instytuty. I.B.I.N. jest kontynuacją Katedry Bibliotekoznawstwa utworzonej w 1954 na Wydz. Filologicznym UW pod kierunkiem Aleksandra Birkenmajera, od 1965 działającej pod kierownictwem Krystyny Remerowej. Kierownikiem I.B.I.N. jest od początku, tj. od 1969, Anna Czekajewska-Jędrusik. Studia trwają cztery lata (do 1967 były pięcioletnie) i wiodą do magisterium z bibliotekoznawstwa. Program studiów kierunkowych obejmuje: a) wykłady kursowe z podstawowych przedmiotów bibliotekoznawstwa, jak historia książki i bibl., bibliogr., informacja naukowa, bibliotekarstwo, zagadnienia czytelnicze, wykład z elementów naukoznawstwa ze szczególnym uwzględnieniem organizacji nauki i piśmiennictwa naukowego oraz wykłady monograficzne na IV r. studiów na różne tematy do wyboru studentów; b) ćwiczenia z katalogowania i zestawień bibliograficznych; c) praktyki wakacyjne w różnych bibl. Tematyka prac seminaryjnych i dyplomowych skoncentrowana jest głównie na problemach książki i bibl. współczesnej, ich funkcji społecznej, organizacji, kolportażu i recepcji czytelniczej. Obok czteroletnich studiów stacjonarnych (dziennych) I.B.I.N. prowadzi od 1972 w trybie zaocznym *Podyplomowe Studium Informacji Naukowej.
K. Remerowa: Katedra Bibliotekoznawstwa Uniw. Warszaw-skiego 1951-1961. "Roczniki Biblioteczne" 1961. - K. Remerowa: Perspektywy rozwoju Katedry Bibliotekoznawstwa Uniw. Warszawskiego. "Bibliotekarz" 1966 nr 5. [Wykazy prac magisterskich i doktorskich Katedry, potem Instytutu Bibliotekoznawstwa ogłaszane są w "Rocznikach Bibliotecznych"].
H. W.
Instytut Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Wrocławskiego, jednostka organizacyjna na Wydz. Filologicznym prowadząca działalność dydaktyczną i naukową w zakresie nauki o książce i bibliotece. I.B. rozpoczął działalność w 1956 jako Katedra Bibliotekoznawstwa (kierownik do 1969 Karol Głom-biowski) ze Studium Bibliotekoznawstwa dla Pracujących (kierownik Antoni Knot). W 1969 w ramach reformy organizacyjnej uniw. Katedrę przekształcono w I.B. (dyrektorzy: 1969-1972 A. Knot, od 1972 Bronisław Kocowski). I.B. prowadzi studia zaoczne (od 1956) i stacjonarne (od 1957). Pierwsze trwają pięć lat, drugie początkowo (do 1964) także pięć, obecnie (od 1965) cztery i kończą się magisterium z bibliotekoznawstwa. Do 1974 studia w I.B. ukończyły 842 osoby. Program studiów (zatwierdzony w 1965) obejmuje obok przedmiotów ogólnych (logika, filozofia, ekonomia polityczna, nauki polityczne, języki obce) przedmioty kierunkowe (wstęp do nauki o książce i bibliotece, historia książki i bibliotek, bibliotekoznawstwo i bibliotekarstwo, bibliografia, czytelnictwo, informacja naukowa, przegląd głównych kierunków nauki, literatura polska i powszechna, problematyka, metodologia i organizacja badań bibliologicznych, proseminaria. seminaria magisterskie, specjalizacje). Uzupełnieniem zajęć dydaktycznych są praktyki wakacyjne i wycieczki naukowe. Organizacja studiów
zaocznych dostosowana jest do potrzeb i możliwości studentów pracujących. Badania naukowe w I.B. obejmują zarówno problemy historyczne, jak i współczesne, dotyczące wszystkich zagadnień nauki o książce. Osiągnięciem I.B. jest rozwinięcie prac w zakresie teorii i metodologii nauki o książce, a także historii książki, bibliotek i czytelnictwa. W dorobku I.B. znajdują się też liczne prace, głównie doktorskie, z zakresu współczesnych zagadnień bibliotekarstwa i czytelnictwa. W I.B. przeprowadzono do 1974 ponad 40 przewodów doktorskich i habilitacyjnych.
S. J. Gruczyński: Katedra Bibliotekoznawstwa Uniw. Wrocławskiego 1956-1967. "Roczniki Biblioteczne" 1967. - A. Men-dykowa: Studium Bibliotekoznawstwa dla Pracujących w Uniw. Wrocławskim 1956-1967. Tamże.
H. W., K. Mig.
Instytut Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej (IINTE), instytut badawczy dla zagadnień Śinformacji naukowej, technicznej i ekonomicznej utworzony w 1950 jako Główny, a następnie Centralny Instytut Dokumentacji Naukowo-Technicz-nej. W 1960 został przekształcony w Centralny Instytut Informacji Naukowo-Technicznej i Ekonomicznej (CIINTE) ze znacznie rozszerzonymi zadaniami i możliwościami, podporządkowany Komitetowi Nauki i Techniki; pełnił rolę instytucji koordynującej całość "działalności informacyjnej w kraju (z wyłączeniem min. Obrony Narodowej, Spraw Wewnętrznych i Spraw Zagranicznych) oraz organizatora tej działalności, w szczególności w odniesieniu do sieci resortowych ośrodków informacji. CIINTE prowadził w tym okresie prace badawcze w dziedzinie informacji naukowej, szkolenie pracowników informacji nadzorowanej przez siebie sieci, informację dla władz centralnych, szeroką i zróżnicowaną działalność wydawniczą, zasadniczo w zakresie prowadzonych w CIINTE prac badawczych, metodycznych i informacyjnych, ale także różnych dziedzin wiedzy (technika, ekonomia). Wydawnictwa te przeznaczone były dla zagranicy (Polish Technicał and Economic Abstracts) i na potrzeby kraju (*karty dokumentacyjne, informatory o "tematycznych zestawieniach dokumentacyjnych, tłumaczeniach, konferencjach, zjazdach, wystawach, sprawozdaniach z zagranicznych podróży służbowych, o zakończonych pracach naukowych itd.). W zakresie informacji naukowej jako dziedziny wiedzy CIINTE wydawał *"Przegląd Piśmiennictwa Zagadnień Informacji" oraz swój organ poświęcony zagadnieniom teorii i praktyki informacji *"Aktualne Problemy Informacji i Dokumentacji", ponadto serię wydawniczą Prace, Studia, Przyczynki. Jednocześnie CIINTE prowadził bezpośrednią działalność informacyjną za pomocą Śkartoteki kart dokumentacyjnych i innych źródeł gromadzonych w Instytucie, a także aktywną współpracę z instytucjami międzynar., jako członek m. in. * Międzynarodowej Federacji Dokumentacji (FID). Pracował nad doskonaleniem "Uniwersalnej Klasyfikacji Dziesiętnej i był odpowiedzialny za jej poi. wyd. Z ramienia UNESCO pełnił rolę ośrodka dla zagadnień "tezaurusów, słownictwa i "klasyfikacji w jęz. pozaang. wydając "Biblio-graphic Bulletin of the Clearinghouse". W 1971 Uchwałą Rady Ministrów nr 35 z 12 U 1971
141
oraz rozwój różnorodnych form * współpracy bibl. wyrażający się m. in. tworzeniem *katalogów centralnych, sprawiły, że i zasady sporządzania *katalo-gów bibliotecznych przybierają stopniowo postać coraz bardziej szczegółowych i ścisłych przepisów. W Polsce próby kodyfikacji zasad *katalogowania, choć jeszcze nie w pełnym zakresie, datują się od Joachima Lelewela. Pierwszą i.k., obowiązującą wszystkie bibl. naukowe, były Przepisy katalogowania w bibliotekach polskich. 1: Alfabetyczny katalog druków. 1934, oprać, przez Józefa Grycza. Wprowadziły one jednolite zasady opisu ustalone na podstawie praktyki znaczniejszych bibl. poi. i wzorów zagranicznych, przede wszystkim niem. W niektórych bibl. przepisy te dotychczas stosowane są w opisie wydawnictw opublikowanych przed 1945. Oprać, przez Józefa Grycza i Władysławę Borkowską Skrócone przepisy katalogowania alfabetycznego (1946) uprościły zasady katalogowania, a wzorem instrukcji atner. i radź. w hasłach tytułowych (*hasło) za podstawę układu przyjęto pierwszy wyraz tytułu. Kolejne wydania tej i.k. przynosiły dalsze drobne zmiany i ulepszenia; ostatnie (5 wyd., 1971), poprawione i uzupełnione wieloma nowymi przykładami, jest obowiązującą normą w bibl. poi. Jednakże ta i.k. uwzględnia przede wszystkim potrzeby dużych bibl. naukowych. W bibl. publ. stosuje się te przepisy z uwzględnieniem pewnych modyfikacji, np. w nazwach autorów wymagających konwersji pisma stosuje się *transkrypcję a nie transliterację, ogranicza się sporządzanie opisów dodatkowych. Zagadnienie ujednolicenia zasad katalogowania, konieczne ze względu na międzynarodową wymianę opisów i akcje zmierzające do zautomatyzowania procesów wzajemnego przekazywania opisów pomiędzy różnymi krajami stało się przedmiotem zainteresowania * Międzynarodowej Federacji Stowarzyszeń Bibliotekarzy, której Komisja do spraw katalogowania, współdziałając z odpowiednimi komórkami w poszczególnych krajach, opracowała wstępne projekty nowych zasad ogólnych i.k. Szereg postanowień dotyczących wyboru i formy hasła opisu katalogowego powzięto na konferencji w Paryżu w 1961. Prace komisji MFSB trwają nadal, obejmując dalsze zagadnienia katalogowania. W Polsce zagadnieniami tymi zajmuje się Komisja do spraw katalogowania 'Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich. Prace jej są znacznie zaawansowane, choć nie dały dotychczas rezultatu w postaci znowelizowanej i.k. dostosowanej do wzorów mię-dzynar. Nowe tendencje w opisie wydawnictw dotyczą m. in. ujednolicenia opisu katalogowego z "opisem bibliograficznym, ustalenia zakresu stosowania autorstwa korporatywnego (*autorstwo), opisu wydawnictw ciągłych.
W. Borkowską: Próby ujednolicenia zasad katalogowania. "Bibliotekarz" 1962 nr 2. K. Pieńkowska: Międzynarodowa konferencja w sprawie zasad katalogowania (Paryż 9-18 IX 1961). "Przegląd Biblioteczny" 1963 z. 2. P. Quigg: Theory of cataloguing. 2 ed. 1968.
K. P.
instrukcja wyszukiwawcza, treść zapytania użytkownika przedstawiona w terminach *języka informa-cyjno-wyszukiwawczego w postaci spełniającej wymogi reguł *systemu informacyjno-wyszukiwawcze-go. O. U.
Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej
instruktor biblioteczny, bibliotekarz pełniący funkcje instruktażowe i szkoleniowe w zakresie metodyki pracy bibliotecznej wobec pracowników danej sieci bibliotecznej. Zakres i charakter tych prac wyczerpująco określiły Wytyczne wydane przez Centralny Zarząd Bibl. (por. A. Jałosiński: Wybór przepisów prawnych dot. publicznych bibliotek powszechnych. Warszawa 1958). Podstawowe ogniwo pracy metodycznej stanowią działy instrukcyjno--metodyczne w woj. i miejskich bibl. publ., działające w całej sieci bibl. w województwie za pośrednictwem przede wszystkim i.b., którzy z tego tytułu otrzymują specjalny dodatek funkcyjny, przewidziany w *tabeli stanowisk. K. R.
Instytut Bibliograficzny, wyodrębniona jednostka organizacyjna *Bibl. Narodowej w Warszawie, centralny ośrodek bibliograficzny w Polsce, utworzony w 1928. Na szerszą skalę prowadzi działalność od reorganizacji przez Adama Łysakowskiego (1895-1952), po przejęciu przez Bibl. Narodową większości agend *Państwowego Instytutu Książki w 1949/50. Główne zadania I.B.: opracowywanie bibliogr. narodowej (bieżącej i retrospektywnej od 1901), prowadzenie urzędowej statystyki wydawnictw, prace w zakresie dokumentacji księgoznaw-czej (opieka nad księgozbiorem bibliologicznym Bibl. Narodowej, publikowanie bibliogr. księgoznaw-czych), działalność w zakresie bibliogr. zalecającej (publikowanie poradników bibliograficznych i adno-towanych kart katalogowych oraz prace koordynacyjne), działalność normalizacyjna w dziedzinie bibliogr. i wydawnictw, prace teoretyczno-meto-dyczne (m. in. podręcznik Metodyka bibliograficzna, 2 wyd. 1963, oraz seria Prace IB), współpraca z zagranicą ("Index Translationum", Międzynar. Organizacja Normalizacyjna-ISO). Organizacja I.B. w 1974 (83 pracowników w 10 komórkach): Zakład Teorii i Organizacji Bibliogr. (m. in. *"Bibliografia Bibliografii i Nauki o Książce", * "Bibliografia Analityczna Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej", centralna ewidencja prac bibliograficznych nie publikowanych), Zakład *"Przewodnika Bibliograficznego", Zakład *Bibliografii Zawartości Czasopism", Zakład Bibliogr. Retrospektywnej (przygotowuje bibliogr. w trzech zrębach: wydawnictwa krajowe i polonica zagraniczne 1901-39, polonica zagraniczne 1939-55, wydawnictwa krajowe 1944/45-55), Zakład Bibliogr. Zalecającej (m. in. "Literatura Piękna. Adnotowany rocznik bibliograficzny"), Zakład Dokumentacji Księgoznawczej, Pracownia Statystyki Wydawnictw (rocz. "Ruch Wydawniczy w Liczbach"), Pracownia Bieżących Poloników Zagranicznych (rocz. "Polonica Zagraniczne. Bibliografia"), Pracownia Bibliogr. Czasop. i Wydawnictw Zbiorowych, Ośrodek Normalizacji Bibliograficznej. Po śmierci A. Łysakowskiego kierownictwo I.B. objęła Helena Hleb-Koszańska, sprawując je do końca 1971. Od 1972 I.B. kieruje Radosław Cybulski.
E. Słodkowska: Instytut Bibliograficzny w Polsce. Warszawa 1964. - EWoK. Wrocław 1971.
H. S.
Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Uniwersytetu Warszawskiego, jednostka organiza-
informatyka
140
rów z różnych bibl. poi. przez mikrofilmowanie, publikuje od 1950 "Katalog Mikrofilmów" (do 1975 16 zesz.), w którym wykazuje najczęściej zmikrofilmowane zbiory jednej bibl. (np. nr 10-11 rpsy Bibl. Czartoryskich w Krakowie, nr 14 rpsy Bibl. Seminarium Duchownego- w Pelplinie) albo dotyczące jednego typu dokumentów, np. muzykalia (nr 8, 9. 12), stare druki (13), czasop. (15). Pojawiają się też i. o nowych specjalnych typach dokumentów, np. wyd. przez CIINTE Księgi adresowe, katalogi międzynarodowych targów i wystaw w zbiorach informacji nauk.-technicznej (1968). Oddzielną grupę i. stanowią *katalogi centralne, zarówno o zakresie ogólnym (oddzielne dla książek i czasop. zagranicznych), jak też regionalne czy ograniczone do jednej dziedziny bądź rodzajów dokumentów. Do grupy i. o z. można też zaliczyć katalogi wystaw, organizowanych przez bibl. przeważnie z własnych zasobów; niektóre z nich starannie opracowane i bogato ilustrowane mają trwałą wartość dokumentacyjną (na wyróżnienie zasługują przedwojenne i powojenne katalogi wystaw Bibl. Jagiellońskiej i Narodowej).
W. Hahn: Bibliografia bibliografii polskich. Wrocław 1966 (Dz. drugi. V. Katalogi bibliotek). - H. Chamerska: Osiągnięcie w zakresie informacji o polskich zbiorach bibliotecznych w 1. 1944-1964. .iPrzegląd Biblioteczny" 1964 z. 1/2.
H. S.
informatyka, zespół dyscyplin naukowych i technicznych zajmujących się *przetwarzaniem danych, zwłaszcza przy użyciu środków automatycznych. W tym znaczeniu termin i. zastosowany został po raz pierwszy w jęz. fr. w znaczeniu "computer science". Definicję tę podaje PN-71/T-01016 (na podstawie prac ISO/TC 97/SC 1 "Vocabulary of data processing"), a odnosi się głównie do informacji dla potrzeb zarządzania, tj. uwzględniającej informację naukową, jak i uzyskiwaną w bezpośredniej działalności zainteresowanej instytucji (przedsiębiorstwa). W Polsce termin i. został m. in. użyty w Uchwale ftady Ministrów nr 33 z 12.11 1971 i zdefiniowany następująco: "Całokształt prac nad: zbieraniem, przetwarzaniem, przechowywaniem i przekazywaniem zakodowanej informacji, opracowywaniem i wykorzystywaniem w gospodarce narodowej systemów automatycznego przetwarzania danych oraz zapewnieniem potrzebnych do tego celu środków technicznych". Dla krajowej organizacji i koordynacji prac w dziedzinie i. w szczególności w zakresie systemów informatycznych dla celów zarządzania, automatyzacji obliczeń numerycznych, kompleksowej automatyzacji procesów technologicznych, automatyzacji prac inżynierskich i procesów projektowania, automatyzacji informacji naukowej, technicznej i ekonomicznej, wykorzystania systemów transmisji danych powołano Krajowe Biuro Informatyki, a dla rozwiązywania poszczególnych zadań utworzono szereg jednostek organizacyjnych, m. in. Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Informatyki, którego głównym przedmiotem działania są prace w zakresie zastosowań i. oraz prognozowanie jej rozwoju, w szczególności zastosowań i rodzajów sprzętu informatycznego oraz Zjednoczenie Informatyki dla prowadzenia działalności usługowej i badawczej w dziedzinie i. Powołano również Państwową Radę Informatyki jako organ
opiniodawczo-doradczy Rady Ministrów w dziedzinie i.
Pomiędzy terminami i. oraz *informacja naukowa następuje z jednej strony coraz głębsze łączenie nadawanych im znaczeń bądź zamienne stosowanie tych terminów, z drugiej różnicowanie ich znaczeń. Informacja naukowa rozwija się przede wszystkim wokół źródeł informacji, tj. dokumentów, natomiast i. jako "computer science" wokół 'maszyny matematycznej.
E. Kofler: O wartoSci informacji. Warszawa 1968. -* L. Bri-llouin: Nauka a teoria informacji. Warszawa 1969. J. C. R. Licklider: Biblioteki przyszłości. Warszawa 1970.
M. i K. L. initium zob. incipit.
inkunabuł, każdy druk wydany do 1500 włącznie. Pierwsze wytwory drukarstwa europejskiego już w XVII w. były przedmiotem prac i badań bibliograficznych. W 1904 przy udziale specjalistów z całego świata przystąpiono do rejestracji i. w skali międzynar. W wyniku tych prac rozpoczęto w 1924 druk centralnego katalogu i. Gesamtkatalog der Wiegendrucke. Do 1940 wydano siedem tomów oraz pierwszy zeszyt tomu ósmego, doprowadzając katalog do hasła Federicis. Po II wojnie światowej dzięki staraniom IFLA prace nad katalogiem zostały wznowione. W Polsce prace badawcze w zakresie inkunabulistyki mają długą tradycję. Do 1939 wydano wiele katalogów i. w opracowaniu takich badaczy i bibliografów, jak Karol Estreicher, Władysław Wisłocki czy Kazimierz Piekarski. W czasie II wojny światowej poi. zbiory i. poniosły duże straty; niektóre zbiory zostały całkowicie zniszczone, a wśród nich druki wielkiej rzadkości, a nawet unikaty w skali światowej. Straty wojenne wynoszą 30% stanu zasobów i. zarejestrowanych w centralnej kartotece prowadzonej przez K. Piekarskiego w Bibl. Narodowej. Po wojnie ponownie w Bibl. Narodowej pod kierunkiem Alodii Kaweckiej-Gryczowej rozpoczęto prace nad cent.alnym katalogiem i., który w 1970 został opublikowany, rejestruje on zasoby 108 bibl. państwowych i prywatnych, obejmując 5768 pozycji bibliograficznych w 19 207 egz. Obecnie najbogatsze w Polsce zbiory i. znajdują się w Bibl. Jagiellońskiej w Krakowie (3322 poz.), w Bibl. Uniwersyteckiej we Wrocławiu (3193 poz.), w Bibl. Kapitulnej we Wrocławiu (1200 poz.), w Bibl. Archidiecezjalnej w Gnieźnie (1092 poz.), w Bibl. Archidiecezjalnej w Poznaniu (1029 poz.), w Bibl. Narodowej (1021 poz.) otaz w Bibl. Seminaryjnej we Włocławku (1012 poz.). Zob. też zbiory starych druków.
H. Szwejkowska: Książka drukowaną XV-XVIII w. Wroclaw-Warszawa 1961. - S. Dahl: Dzieje książki. Wrocław 1965. -Incunabula ąuae in bibliothecis Poloniae asservantur. Moderante Alodia Kawecka-Gryczowa, composuerunt Maria Bohonos et Elisa Szandorowska. Wratislaviae 1970.
J. C.
DSSPEL zob. Międzynarodowa Federacja Stowarzyszeń Bibliotekarzy.
instrukcja katalogowania, zbiór przepisów dotyczących sporządzania *opisów katalogowych dokumentów oraz ich *szeregowania w *katalogu alfabetycznym. Dążenie do ulepszania informacji o zbiorach, coraz szersze uwzględnianie potrzeb czytelników
139
informatory o zbiorach
1956). Powstały też liczne i. o b. w skali regionu (np. województwo katowickie 1959,1967; krakowskie 1971, szczecińskie 1969) oraz w skali lokalnej (np. Częstochowa 1967, Gdańsk-Gdynia-Sopot 1970, Kraków 1961, Łódź 1970, Opole 1969, Olsztyn 1960, Poznań 1968); niektóre z nich obejmują obok bibl. 'także ośrodki informacji (woj. krakowskie). Specjalny rodzaj i. o b. stanowi i. dla zagranicy (A. Łu-czyńska, K. Remerowa: Libraries in Poland. Information guide. Warsaw 1961). Inny charakter i przeznaczenie mają i. o b. dotyczące poszczególnych' bibl. (przewodniki po bibliotekach), informujące o dziejach i charakterze zbiorów, formach usług i sposobie korzystania (np. Bibl. Jagiellońska 1922, 1964, Narodowa 1934, 1963, Zakładu Narodowego im. Ossolińskich 1967, 1975, Uniwersytecka w Łodzi 1966, w Lublinie 1963, Publ. m. st. Warszawy 1961, PAN w Warszawie 1966, Centralna Bibl. Wojskowa 1970); niektóre z tych bibl. ogłosiły także i. ob. dla zagranicy w jęz. obcych (np. Bibl. Narodowa 1966, Bibl. PAN w Warszawie 1968).
C. Dunjnówna, I- N agórsk a: Polskie informatory biblioteczne. Problematyka, stan obecny I postulaty. "Bibliotekarz" 1967 nr 6, 11/12. C. Duninówna, I. Nagórska: Informatory biblioteczne dla czytelników i inne wyd. w 1.1948-1967; ...w /. 1967--1968. "Informator Bibliotekarza i Księgarza" 1968, 1969. [Międzynarodowa bibliografia informatorów]. W: Internationales Bibliotheks-Handbuch. 4 Ausg. 1974.
H. S.
informatory o zbiorach, różnego typu informacyjne publikacje biblioteczne (*wydawnictwa informacyjne). Informację bieżącą zapewniają wykazy nabytków; do najdawniejszych należą wykazy nabytków Bibl. Uniw. Warszawskiego z 1. 1897-1907, w okresie międzywojennym opracowywały je m. in. Bibl. Narodowa, Bibl. Uniwersyteckie w Warszawie i Wilnie, niektóre bibl. specjalne, np. Centralna Bibl. Wojskowa. W Polsce wykazy nabytków są publikowane przez liczne bibl., oddzielnie bądź w ramach biuletynów informacyjnych. Najpoważniejszym źródłem informacji o zbiorach są katalogi biblioteczne drukowane. Niezbyt często publikuje się katalogi obejmujące całe zbiory bibl. naukowych. Z dawnych można wyróżnić katalogi Bibl. Raczyńskich w Poznaniu (1865, 1885, 1932), Tow. Przyjaciół Nauk w Poznaniu (1869), dla części zbiorów: katalog Bibl. Uniw. Warszawskiego (prawo 1887-1909, medycyna 1898-1909), katalog czytelni naukowej Bibl. Publ. w Warszawie (1911), czytelni podręcznej oraz biura katalogowego Bibl. Jagiellońskiej (1925). Dość często publikowały katalogi bibl. prowadzone przez organizacje i instytucje społeczne, np. Bibl. Kolejowa przy Drodze Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej (4 1.1910-12). Bibl. Lwowskiego Zw. Okręgowego TSL (1912), Bibl, Urzędników Dyrekcji Okręgowej Kolei Państw, w Poznaniu (1938). Z większych bibl. specjalnych po II wojnie światowej opublikowały katalogi: Bibl. SGH (obecnie SGPiS), oprać, jeszcze przed wojną (A. Grodek 1939-45, ze względu na bogactwo zbiorowi staranny układ przedmiotowy stanowi do dziś cenne źródło informacyjne), Główna Bibl. Lekarska, nadto kilka mniejszych bibl. Natomiast liczne bibl. publikują katalogi dla niektórych partii zbiorów. Do bardzo dawnej tradycji należy publikowanie katalogów rękopisów; pierwszy został opracowany przez J. D. Ja-
nockiego dla Bibl. Załuskich (1752); z dawniejszych można wymienić katalogi: Bibl. Akademii Umiejętności w Krakowie (J. Czubek 1906), Bibl. Jagiellońskiej (W. Wisłocki 1877-81), Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie (W. Kętrzyński 1881-98), Bibl. Narodowej (A. Lewak, H. Więc-kowska 1929-38). W PRL kontynuują działalność w tym zakresie bibl.: Narodowa, Jagiellońska, Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, Kórnicka, Uniw. w Warszawie, PAN w Krakowie. Informator o zbiorach rękopiśmiennych bibliotek poznańskich (1960) jest rzadszą formą informa-tora-przewodnika. Odrębną pozycję w zakresie informacji o rpsach stanowi dokumentacja strat wojennych poniesionych przez bibl. poi., zarówno ogólna (Straty bibliotek i archiwów warszawskich w zakresie rękopiśmiennych źródeł. T. i. Biblioteki. 1955), dotycząca jednego typu rpsów (S. Sawieka: Straty wojenne zbiorów polskich w dziedzinie rękopisów iluminowanych. 1952), jak też jednej bibl. (H. Kozerska: Straty w zbiorze rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie w czasie I i II wojny światowej. 1960). Bogate tradycje mają też katalogi starych druków, a zwłaszcza inkunabułów: pierwszym samoistnym katalogiem inkunabułów jest I. Polkowskiego katalog Bibl. Kapituły Krakowskiej (1887); z okresu międzywojennego można wspomnieć katalog poloników XVI w. w Bibliotece Kórnickiej (K. Piekarski 1929, 1934), z ogłoszonych po wojnie katalogi: Bibl. Uniwersyteckiej we Wrocławiu (B. Kocowski 1959, 1962), Jagiellońskiej (A. Lewicka-Kamińska 1962, 1969), Ossolineum (A. Kawecka-Gryczowa 1956), Gdańskiej (H. Jędrzejowska, M. Pelczarowa 1954,1968), nadto katalogi kilku mniejszych zespołów (Bibl. Publ. m. st. Warszawy, Uniw. w Poznaniu i w Toruniu, Kórnickiej). Zapoczątkowany w okresie międzywojennym centralny katalog inkunabułów (próbny zesz. ogłosił K. Piekarski w 1925), zrealizowany został po wojnie przez Bibl. Narodową (pod red. A. Kaweckiej-Gry-czowej 1970). Inne rodzaje i. o niektórych partiach zbiorów są publikowane zarówno przez wielkie, jak i małe bibl. Na wyróżnienie zasługuje seria wydawana przez Bibl. Uniwersytecką we Wrocławiu: Informator (np. druki z zakresu bibliologii, druki w jęz. łużyckim, słowiańskie wydawnictwa ciągłe). Sporo ukazuje się katalogów wydawnictw periodycznych, zarówno zagranicznych (np. Bibl. Instytutu Zoologicznego PAN 1958; Bibl. SGPiS 1959-62), jak i poi. (Zakładu Narodowego im. Ossolińskich wg stanu z 1953; Bibl. SGPiS 1966). Cenne katalogi zagranicznych poloników periodycznych opublikowały: Bibl. Kórnicka (1959) i Jagiellońska (1961). Można wyróżnić katalogi dawnych wydawnictw periodycznych w zbiorach Ossolineum: czasop. XVI-XVIII w. (1963), kalendarzy XVII-XVIII w. (1968), gazet pisanych z XVIII w. (1969). Dla innych zbiorów specjalnych można wspomnieć: dla zbiorów kartograficznych centralny katalog (1961-68), nadto katalogi kilku bibl.: Książnicy Miejskiej w Toruniu (1957), Bibl. Kórnickiej (1959), PAN w Krakowie (1959); dla zbiorów muzycznych: katalog druków muzycznych XVI-XVIII w. w Bibl. Uniwersyteckiej w Warszawie (1970). Oddzielną grupę stanowią i. o mikrofilmach. Bibl. Narodowa, prowadząca akcję zabezpieczenia najcenniejszych zbio-
informacja wewnątrzbiblioteczna
138
ta ma być wykorzystana. Aby urządzenie mogło informację wchodzącą odczytać, zapis na wyjściu z systemu, który informację tę dostarczył, musi być dokonany również w sposób ujednolicony dla obu tych systemów, tak co do metody, jak i stosowanych znaków. Zob. też system informacyjno-wyszukiwawczy.
M. i K. L.
informacja wewnątrzbiblioteczna, ogół środków i form służących z jednej strony zaznajomieniu kierownictwa bibl. z zasadniczymi sprawami związanymi z planami pracy i ich realizacją przez poszczególne *komórki organizacyjne, a z drugiej doprowadzających do wiadomości pracowników podstawowe dane o toku pracy bibl. jako całości i jej pojedynczych działów. Właściwe zorganizowanie i.w. jest jedną z funkcji procesu zarządzania i stanowi niezbędny warunek podejmowania przez dyrekcję bibl. prawidłowych decyzji. I.w. dla kierownictwa bibl. mogą mieć formę pisemną (sprawozdania, statystyki, pisma i notatki służbowe itp.) lub ustną (konferencje, zebrania, rozmowy indywidualne). Ważnym źródłem i.w. jest bieżąca kontrola pracy wykonywana na polecenie dyrekcji lub władz nadrzędnych. Doniosłe znaczenie ma również odpowiednia organizacja informacji o pracach bibl. dla jej komórek organizacyjnych i pracowników. Stanowi ona podstawę właściwej współpracy między poszczególnymi działami, umożliwia koordynację i synchronizację działania oraz eliminuje dublowanie prac. I.w. służą zarządzenia i okólniki dyrekcji, zawiadomienia na tablicy ogłoszeń, zebrania ogólne pracowników, zebrania kierowników działów i zebrania wewnątrz-oddziałowe. Niektóre największe bibl. publikują biuletyny informacyjne przeznaczone głównie dla pracowników.
B. O]ejniczak: Organizacja i technika pracy administracyjnej. W: Organizacja i administracja biblioteki. Warszawa 1964. E. Terebucha: System informacji ekonomicznej w przedsiębiorstwie. Warszawa 1970.
Z. D.
informacja wyjściowa (dane wyjściowe), dane lub informacja wyprowadzana z określonego systemu, jego części itp. przeznaczona bezpośrednio dla użytkownika lub jako *informacja wejściowa dla innego systemu informacji. W pierwszym przypadku i.w. podawana jest w postaci bezpośrednio czytelnej przez jej użytkownika, w drugim między i.w. a informacją wejściową występuje sprzężenie zwrotne. Zob. też system informacyjno-wyszukiwawczy.
M. i K. L.
informat zob. system informacyjno-wyszukiwawczy.
informatory zob. informatory o bibliotekach, informatory o zbiorach, wydawnictwa informacyjne, wydawnictwa informacyjne w informacji naukowej.
informatory o bibliotekach, typ *wydawnictw informacyjnych, ważne źródło w pracy informacyjnej bibl. i narzędzie ułatwiające współpracę biblioteczną, m. in. wypożyczanie międzybiblioteczne w skali krajowej i międzynarodowej. Najważniejsze współczesne i. o b. w skali międzynar.: International library directory, wyd. przez firmę A. P. Wales
w Londynie (1963; 3 ed. 1969/70 wykazuje ok. 38 tys. bibl. ze 130 krajów) oraz lnternationales Bibliolheks-Handbuch. World guide to libraries (1966; 3. Ausg. 1970 - ok. 36 tys. bibl. ze 157 krajów). Spotyka się też międzynar. i. o b. ograniczone do dziedziny, np. World directory of agri-cultural libraries and documenlation centres (1960). Prawie we wszystkich państwach są publikowane krajowe i. o b., oprać, przeważnie przez instytucje centralne, wydawane periodycznie najczęściej co 'kilka lat, obejmujące coraz częściej razem z bibl. także ośrodki informacji. Jednym z najstarszych jest American library directory. A classified list of libraries in the United States and Canada (1923; 26 ed. 1968-69). Przykłady dla innych krajów: ang. The Aslib directory. A guide to sources of spe-cialized information in Great Britain and Ireland. (1928; 3 ed. 1968); fr. Repertoire des bibliotheąues a"etude et organismes de documentation (1963; 2 ed. 1971); dla NRD Jahrbuch der Bibliotheken, Archive und Informationsstellen der DDR (1959; Jg 6:1971); dla RFN Jahrbuch der Deutschen Bibliotheken (1902; Jg 43:1969); wł. Annuario delie Biblioteche Italiane (1956-59; 3 ed. 1969-71); radź. (częściowe) Bibliotieki SSR. Sprawocznik. Jestwiestwiennyje ifizy-ko-matiematiczeskije nauki (1967), ...Obszczestwien-no-politiczeskogo, filologiczeskogo i iskusstwiennogo profila (1969). I. krajowe są często ograniczone do bibl. naukowych lub bibl. specjalnych. Pierwszym poważniejszym poi. i. o b. była praca R. Radziszewskiego Wiadomość historyczno-statys-tyczna o znakomitszych bibliotekach i archiwach publicznych i prywatnych, tak niegdyś byłych, jako i obecnie istniejących w krajach dawną Polskę składających (Kraków 1875). W późniejszym okresie najpoważniejszymi i. o b. były opracowania: E. Chwa-lewika Zbiory polskie, archiwa, biblioteki, gabinety, galerie, muzea i inne zbiory pamiątek przeszłości w ojczyźnie i na obczyźnie (Warszawa 1916; wyd. 2 1926-1927) oraz S. Dembego Biblioteki ("Nauka Polska" t. 7:1927, t. 12:1930). W Polsce Ludowej pierwszym i. o b. był oprać, przez M. Michalecką i P. Girwicównę Wykaz polskich bibliotek naukowych wg specjalizacji (Łódź 1949). Najważniejszym obejmującym bibl. wszystkich typów (ponad 3,6 tys. placówek) jest oprać, przez A. Łuczyńską i H. Wiącek Informator o bibliotekach w Polskiej Rzeczyposp. Ludowej (Warszawa 1961). Rodzajem ogólnego i. o b., ale ograniczonego do jednego aspektu pracy bibliotecznej, jest opracowanie M. Kocięckiej Biblioteczna służba informacyjna. Wykaz ośrodków (Warszawa 1963). Nadto w skali krajowej informuje
0 ośrodkach informacji wyd. przez CIINTE Informator o ośrodkach informacji działających na rzecz wszystkich zainteresowanych (1963) oraz o pewnych rodzajach ośrodków również wydawnictwo CIINTE Resortowe i branżowe ośrodki informacji technicznej
1 ekonomicznej (1968). Rozwinęły się także i. ob. ograniczone do jednej sieci {Biblioteki Polskiej Akad. Nauk i towarzystw naukowych. 1970), rodzaju bibl. (B. Sokołowska: Wykaz instytucji prowadzących biblioteki fachowe poza ośrodkami informacji technicznej i ekonomicznej. 1970; L. Adamów, S. Jeżyński: Polskie biblioteki wojskowe. Informator. 1967), dziedziny (np. E. Kossuth: Informator o ważniejszych bibliotekach technicznych i rolniczych.
137
informacja wejściowa
kułach w czasop. itp., niekiedy adnotowane (gdy ryt. publikacji nie odzwierciedla jej treści), na temat najnowszych patentów, norm, wybranej literatury firmowej, najnowszych (związanych tematycznie) "przeglądów dokumentacyjnych i "tematycznych zestawień dokumentacyjnych, ważniejszych nabytków bibl. itp. W tej postaci i.e. rozpowszechniona jest np. w Polsce, Francji, Czechosłowacji, NRD; c) wydawnictwo specjalne, nieregularne, publikowane w seriach, zawierające obszerne streszczenia (*syntezy dokumentacyjne) jednego lub kilku artykułów, przede wszystkim obcojęzycznych, obejmujące również rysunki, wykresy, tablice, fotografie itp., mogące w pewnym zakresie zastąpić oryginalne dokumenty źródłowe. Ta forma i.e. rozwinięta jest w kilku krajach, a przede wszystkim w Związku Radzieckim ("Ekspress Informacija", wydawana przez WINITI w 50 seriach, każda po 48 nrów rocznie) i na Węgrzech. W Polsce taką publikacją np. w zakresie naukoznawstwa są "Wiadomości
0 Nauce" wydawane przez ODiIN PAN. Główną zaletą szczególnie dwóch pierwszych rodzajów i.e. jest jej szybkość. Specjaliści w danej dziedzinie uzyskują wprawdzie tylko przybliżoną, ale szybką informację o interesującym ich piśmiennictwie.
Zob. też opracowania dokumentacyjne.
M. Leska: Zasady opracowywania szybkiej informacji dostosowanej do potrzeb organów zarządzania. Warszawa 1966. A. I. Michajlow, A. I. Czerny, R. S. Gilarewski: Podstawy informacji naukowej. Warszawa 1968.
M. i K. L.
informacja naukowa: 1. Dziedzina wiedzy obejmująca całokształt zagadnień teoretycznych i praktycznych związanych z "działalnością informacyjną, a w szczególności z *gromadzeniem, dokumentowaniem, *przetwarzaniem i *wyszukiwaniem informacji, jej rozpowszechnianiem i *udostępnianiem wg określonych celów i potrzeb "użytkowników. W i.n. wyróżnić można kilka działów: a) historię; b) teorię (zwaną w niektórych krajach, np. ZSRR, NRD, ""informatyką) rozumianą jako dyscyplina naukowa, której przedm.otem badań są prawidłowości "pro-cesów informacyjnych, "źródła informacji, ich wykorzystywanie, metody oraz środki stosowane dla ich realizacji. Obejmuje ona teorię systemów i Śjęzyków informacyjno-wyszukiwawczych, teorię przekładu itd.; c) metodykę metody, sposoby i techniki działań informacyjnych w ramach procesu informacyjnego, wypracowane w oparciu o osiągnięcia informatyki, przeniesione niekiedy z innych dziedzin, zawsze jednak dostosowane do potrzeb i.n. Metody te, choć tworzone dla poszczególnych etapów procesu informacyjnego, są zawsze koordynowane z punktu widzenia spoistości i płynności całego procesu w ramach jednego lub wielu *systemów informacji naukowej (np. środki i techniki wyjścia z jednego systemu informacji stanowią zarazem środki
1 techniki wejścia do innego systemu informacji). Metody te powinny również uwzględniać potrzeby i specyfiki dziedzin związanych z "informacją w zakresach, w których i.n. z nimi się zazębia; d) praktykę, tj. działalność informacyjną w aspekcie organizacji i przebiegu procesu informacyjnego. Obejmuje ona całokształt organizacji działań i czynności mających za zadanie praktyczne realizowanie celów
i zaspokajanie potrzeb użytkowników poprzez odpowiednio przystosowane środki metodyczne i techniczne, wypracowane zgodnie z teorią informacji. Stosunkowo niedawno i.n. zaliczono do dziedzin wiedzy, rozwijających się głównie w dwu kierunkach: w ramach pierwszego następuje stopniowe zarysowywanie się poszczególnych zadań i ich synchronizacja przeprowadzana w trybie roboczym; drugi obejmuje tworzenie jednolitej teorii dla całej dziedziny, czyli stawia sobie zadania optymalne. Ze względu jednak na pilne potrzeby chwili bieżącej w praktyce występują rozwiązania pośrednie. 2. Komunikat opracowany metodami naukowymi utrwalony na odpowiednim *nośniku informacji, przekazywany użytkownikom. W tym znaczeniu i.n. może być precyzowana w zależności od swego przedmiotu (np. informacja firmowa, patentowa, normalizacyjna, techniczna, ekonomiczna itd.); od zakresu objętego jej zbiorem (np. informacja branżowa, dziedzinowa, problemowa itp.); od rodzaju (np. *informacja ekspresowa, analityczna, anali-tyczno-syntetyczna, selektywna, syntetyczna, pełna, kompleksowa, dokumentacyjna, faktograficzna itd.); od przeznaczenia (np. "informacja adresowana, indywidualna, powszechna); od formy (np. informacja audialna, graficzna, liczbowa, pisemna, wizualna itp.); od sposobu realizacji (np. informacja retrospektywna, bieżąca, jednorazowa); od stosunku do źródła (np. informacja pierwotna, pochodna itd.) i od roli w systemie (np.^*informacja wejściowa, "informacja wyjściowa).
H. Borko: Information science: What is itl "American Documentation" 1968 nr 1. A. I. Michajlow, A. I. Czerny, R. S. Gilarewski: Podstawy informacji naukowej. Warszawa 1968. O. Voigt: Dokumentation in entwicklungsgeschichtlicher und informationstheoretischer Sicht. "Nachrichten fur Dokumentation" 1968 nr 1-2. E. E. Graziano: On a theory of documentation. "American Documentation" 1969 nr 1. K. Otten, A. Debons: Towards a metascience of informltion: Informatology. "Journal of the American Society of Information Science" 1970 nr 1. A. Diemer: Informationswisschenschaft: zur Begrundung einer eingenst andigen Wissenschaft und zur Grundlegung eines autonomen Bereiches: Informationswissenschaft-en. "Nachrichten fur Dokumentation" 1971 nr 3. M. Leska, K. Leski: Informacja naukowa jako dziedzina wiedzy. "Zagadnienia Informacji Naukowej" 1972 nr 1/20.
M. i K. L.
informacja pragmatyczna zob. informacja, informacja selektywna zob. informacja, informacja semantyczna zob. informacja, informacja sygnalizująca zob. informacja ekspresowa.
informacja wejściowa (dane wejściowe), dane lub informacja wprowadzana do określonego systemu informacyjnego lub jego części. I.w. do określonego systemu otrzymywana jest przezeń przeważnie z innego systemu informacji, dla którego była "informacją wyjściową. Między obu tymi postaciami informacji występuje sprzężenie zwrotne, uzależniające je od siebie wzajemnie, w szczególności w systemach zmechanizowanych i zautomatyzowanych: "nośnik, na którym zanotowana jest informacja wychodząca z danego systemu, powinien się nadawać do bezpośredniego wykorzystania na wejściu do innego systemu, w którym informacja
informacja
*charakterystyki wyszukiwawcze sporządzane w większości jęz. informacyjnych mają w większym lub mniejszym stopniu te same cechy co przy i.w.
O. U.
informacja: 1. W cybernetyce wielkość abstrakcyjna, która może być przechowywana, przetwarzana, przesyłana między pewnymi obiektami i stosowana do sterowania nimi, przy czym przez obiekty rozumie się organizmy żywe, urządzenia techniczne i systemy. 2. Zawartość dowolnego komunikatu. W tym znaczeniu i. podzielić możemy na semantyczną, tzn. taką, która powoduje absolutny przyrost wiadomości u dowolnego odbiorcy, pragmatyczną, tzn. taką, która powoduje przyrost wiadomości u określonego odbiorcy, przy czym wielkość tego przyrostu zależy od struktury wiadomości, jaką odbiorca posiadał poprzednio, oraz selektywną, stanowiącą wielkość określającą stopień swobody, jaką dysponuje odbiorca dla wyboru określonej wiadomości spośród wszystkich możliwych. Jest ona odwrotnie proporcjonalna do prawdopodobieństwa wiadomości i zdefiniowana jako ujemny logarytm tego prawdopodobieństwa. Podstawa logarytmu zależy przy tym od jednostki, jaką mierzymy i. selektywną. W teorii i. jednostką taką jestft*bit. M. i K.L.
3. W bibl. przekazywanie "użytkownikowi informacji przez *informatora (pracownika bibliotecznej *służby informacyjnej) wiadomości i wskazań na określony temat. Ze względu na zasięg wyróżnia się i. indywidualną i zbiorową. I. indywidualna, przekazywanie konkretnych wiadomości pojedynczemu użytkownikowi; klasyfikuje się ją według tematów, kategorii odbiorców (np. pracownicy naukowi, studenci, pracownicy biurowi), środków przekazu (ustne, telefoniczne, pisemne), źródeł wykorzystanych do jej przygotowania (bibliogr., encyklopedie), czasu koniecznego do jej opracowania. I. katalogowa, wskazówki i wyjaśnienia bibliotekarza ułatwiające użytkownikowi korzystanie z katalogów i zbiorów bibliotecznych. I. biblioteczna, wskazanie lokalizacji poszukiwanego przez użytkownika dokumentu w zbiorach bibl. na podstawie katalogu jednej bibl. lub katalogu centralnego; i. takiej udzielają pracownicy służby informacyjnej lub działu katalogów. I. bibliograficzna, wskazanie użytkownikowi odpowiednich bibliogr. i wyjaśnienie sposobów korzystania z nich, ustalenie i podanie brakujących elementów *opisu bibliograficznego oraz wskazanie piśmiennictwa lub opracowanie jego wykazu na żądany przez użytkownika temat. I. rzeczowa, przekazywanie użytkownikowi danych merytorycznych w odpowiedzi na jego pytanie. Pracownik służby informacyjnej może dostarczyć gotowych wiadomości lub tylko wskazać źródła, w których użytkownik je znajdzie. Liczba i. rzeczowych wzrasta szybciej niż pozostałych typów i., szczególnie w bibl. specjalnych i publicznych. I. zbiorowa przeznaczona jest dla grup użytkowników, i. ma na celu zapoznanie ich z bibl., jej zbiorami oraz świadczonymi usługami. Polega na organizowaniu wystaw (nowości tematycznych), zwiedzania bibl., publikowania przeglądów piśmiennictwa, opracowywaniu i wydawaniu zestawień literatury oraz propagowaniu usług informacyjnych bibl. za pośrednictwem ośrodków
136
masowego przekazu. Granica między i. zbiorową a działalnością oświatową bibl. i działalnością dokumentacyjną jest płynna; te same prace bywają zaliczane do każdej z wymienionych trzech form działalności bibl.
Zob. też informacja naukowa, informacja wejściowa, informacja wyjściowa, kanał informacyjny, kod, procesy informacyjne.
M. Manteufflowa: Służba informacyjno-bibliograficzna. W: Bibliotekarstwo naukowe. Warszawa 1956. W. Baszyńska, S. Jarzębowska, J. Kołątajowa: Służba informacyjna w działalności oświatowej publicznych bibliotek powszechnych. Warszawa 1966. Problemy przetwarzania informacji. Praca zbiorowa pod red. R. Marczyńskiego. Warszawa 1970. Slowar tier-minow po informatikie. Moskwa 1971. M. Kocięcka: Służba informacyjna bibliotek. Warszawa 1972.
M. K.
informacja adresowana, informacja przeznaczona dla określonego *użytkownika, przygotowana zazwyczaj w porozumieniu z nim, w sposób najbardziej mu odpowiadający w formie, postaci, ujęciu itp. I.a. opracowywana jest obecnie i rozpowszechniana przeważnie w odpowiedzi na zapytanie użytkownika lub w dostosowaniu do planu jego prac oraz na podstawie dobrego rozeznania jego potrzeb i zainteresowań. Przykładem i.a. jest tzw. informacja dla kadr kierowniczych opracowywana i rozpowszechniana przez "Centrum Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej oraz informacja z zakresu czasopiśmiennictwa naukoznawczego sporządzana przez "Ośrodek Dokumentacji i Informacji Naukowej (ODiIN) PAN dla grupy osób kierujących rozwojem nauki w Polsce. Inny typ i.a. stanowią opracowywane przez ośrodki informacji "tematyczne zestawienia dokumentacyjne bądź bibliograficzne w odpowiedzi na zapytania użytkowników. Jeszcze inną postacią i.a. zyskującej sobie coraz więcej zwolenników są opracowania syntetyzujące wiedzę o pewnym zagadnieniu. Ogólnie, i.a. odgrywa coraz większą rolę i częściowo eliminuje już niektóre postacie informacji powszechnej (bezadresowej). M. i K. L.
informacja dyskretna zob. maszyna cyfrowa.
informacja ekspresowa ("ekspres informacja", informacja sygnalizująca), ciągłe wydawnictwo informacyjne, z zadaniem szybkiej informacji w ramach określonej tematyki. Istnieją trzy rodzaje i.e.: a) spisy treści czasop. ukazujące się z różną regularnością, przeważnie rozpowszechniane wśród określonych grup lub indywidualnych odbiorców, często na zasadzie abonamentu. Jest to i.e. najszybsza, dająca jednak bardzo powierzchowny przegląd zakresów, o których informuje. Pierwszym wydawnictwem tego typu o dużym zasięgu była publikacja amer. "Current Contents", ukazująca się obecnie jako tyg. Poi. najstarszym, a zarazem największym wydawnictwem tego typu jest wydawane przez ODiIN PAN "Polish Scientific Periodicals-Con-tents" publikujące na użytek zagranicy dziesięć razy w roku spisy treści wszystkich poi. czasop. naukowych. ODiIN PAN rozpowszechnia również publikację zawierającą spisy treści czasop. naukoznaw-czych, wydawaną w niewielkich nakładach dla indywidualnych odbiorców według ustalonego rozdzielnika; b) ukazujące się z różną regularnością notatki bibliograficzne o najnowszych publikacjach, arty-
135
indeksowanie współrzędne
w formie permutowanej (indeksy permutacyjne). Wśród i. o hasłach wielowyrazowych osobną grupę stanowią i. maszynowe tytułów artykułów w czasopismach, tak zwane KWIC (Key-Words-in-Context) i KWOC (Key-Words-out-of-Context). I. są przedmiotem dwu polskich norm PN-64/N-01172 Przepisy bibliograficzne. Indeksy w układzie abecadlo-wym do książek oraz PN-57/N-01159 Przepisy bibliograficzne. Indeksy w układzie abecadłowym do bibliografii.
Z. Stasiewska: Indeksy i inne spisy pomocnicze do bibliografii. Melodyka bibliograficzna. Warszawa 1963. Z. Stasiewska: Indeksy do książek. Warszawa 1964.
O. U.
indeks cytat bibliograficznych zawiera pod nazwami autorów skrócone opisy bibliograficzne artykułów (nazwę autora, skrót tyt. czasop., rok, tom, pierwszą stronicę) cytowanych w danym artykule i odwrotnie, może zawierać pod nazwami autorów cytowanych opisy prac cytujących. I.c.b. może mieć zakres ogólny (np. "Science Citation Index" 1963) albo dotyczyć jednego działu czy dziedziny wiedzy (np. "Gene-tics Citation Index"), a nawet tylko ciągu rocz. jednego czasop. (np. do 31 tomów "Annales of Mathematical Statistics"). I.c.b. ukazują się najczęściej w postaci czasop., czasem kumulowanych; miewają też charakter wydawnictw zwartych. Są przygotowywane bądź ręcznie, bądź za pomocą komputera. Ułatwiają zbieranie literatury przedmiotu oraz są świadectwem, wskazywanej przez liczbę cytat, poczytności danego artykułu.
J. Martyn: Citation indexing. "The Indexer" 1966 nr 1. A. Sitarska: Nowe metody i techniki bibliografii. Warszawa 1971.
J. P.
indeks łańcuchowy, *indeks przedmiotowy w układzie alfabetycznym sporządzony zgodnie z regułami opracowanymi przez S. R. Ranganathana. I.ł. wzięły swoją nazwę od łańcucha klasyfikacyjnego, który należy zapisać dla każdego symbolu przydziałowego użytego w zbiorze po raz pierwszy. Aby zbudować łańcuch, należy postępować w sposób następujący: wypisujemy pierwszy znak symbolu przydziałowego danego dokumentu; pod pierwszym znakiem symbolu podpisujemy pierwsze dwa znaki symbolu; pod pierwszymi dwoma znakami symbolu podpisujemy trzy pierwsze znaki; postępujemy analogicznie do chwili wpisania pełnego symbolu przydziałowego; naprzeciw każdego wpisanego symbolu zapisujemy z tablic klasyfikacyjnych pełny odpowiednik słowny.
Przykład (według UKD)
Kradzieże energii elektrycznej 343.711.63
Łańcuch
13 == Nauki społeczne
2 34 = Prawo
3 343 = Prawo karne. Postępowanie kapę.
Nauka o przestępstwie. Kryminologia
4 343.7 = Przestępstwa przeciw mieniu
5 343.71 = Kradzieże. Rozbój
6 343.711 = Kradzieże
7 343.711.6 = Różne rodzaje kradzieży
8 343.711.63 = Kradzieże energii elektrycznej, gazu, wody itp.
Każdy z zapisów łańcucha nazywa się ogniwem. Ranganathan wyodrębnił m. in. ogniwa: efektywne, fikcyjne, nieefektywne. Ogniwa fikcyjne usuwamy z łańcucha, równocześnie skreślając z odpowiedników słownych wszystkie nazwy zbędne z punktu widzenia treści naszego dokumentu. (W naszym przykładzie nazwy: "Postępowanie karne", "Nauka o przestępstwie", "Kryminologia", "Gaz", "Woda"). Na następnym etapie przeprowadzanej analizy usuwamy wszystkie ogniwa nieefektywne. (W naszym przykładzie: "Nauki społeczne", "Prawo", "Przestępstwo przeciw mieniu", "Różne rodzaje kradzieży"). Wszystkie pozostałe ogniwa są uznawane za efektywne i winny być wprowadzone do indeksu. W naszym przykładzie otrzymamy więc następujący łańcuch:
343.711.63
3 = Prawo karne
.3/. 7 = Przestępstwo
1 = Kradzieże
3 = Energia elektryczna
Te nazwy są nazwami identyfikującymi. Nazwy identyfikujące dwuwyrazowe należy zapisywać w formie użytej w dokumencie, a więc w normalnym szyku występującym w danym języku; po raz drugi nazwę dwuwyrazową zapisujemy w postaci inwer-syjnej.
W cytowanym przykładzie będziemy więc mieli następujące wejścia indeksowe:
1. Energia elektryczna. Kradzież. Prawo
karne 343.711.63
2. Elektryczna energia. Kradzież. Prawo
karne 343.711.63
3. Kradzież. Przestępstwo. Prawo karne 343.711
4. Przestępstwo. Prawo karne 343.3/.7
5. Prawo karne 343
Do indeksu należy również wprowadzić wszystkie synonimy głównych wyrazów hasłowych, od tego bowiem zależy powtarzalność użycia symboli. Przy sporządzaniu haseł indeksowych należy korzystać z różnych źródeł pomocniczych.
S. R. Ranganathan: Classified catalogue code. Madras 1964.
O. U. indeks słów kluczowych zob. słowo kluczowe.
indeksowanie, proces składający się z czynności charakteryzowania i znakowania dokumentu w celu późniejszego wyszukania dokumentów relewantnych w stosunku do zapytania użytkownika. W odróżnieniu od *klasyfikowania i. nie przewiduje systema-tyzacji dokumentów według cech porządkujących ""charakterystyki wyszukiwawczej. O. U.
indeksowanie współrzędne, * indeksowanie za pomocą szeregu równorzędnych elementarnych jed. leksykalnych "języka informacyjnego, których dowolna kombinacja jednoznacznie identyfikuje dokument w zbiorze. Do i.w. nadają się najlepiej postkoordynowane jęz. informacyjne. I.w. po raz pierwszy zostało zastosowane w *systemie UNITERM. Obecnie przy wieloaspektowym *klasyfikowaniu dokumentów
134
I
ICSU zob. Międzynarodowa Rada Unii Naukowych.
JUK1F zob. Międzynarodowa Federacja d/s Przetwarzania Informacji.
EFLA zob. Międzynarodowa Federacja Stowarzyszeń Bibliotekarzy.
IINTE zob. Instytut Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej.
ikonografia: 1. Dziedzina historii sztuki, której zadaniem jest opis i interpretacja elementów treściowych i symbolicznych w dziełach sztuki. 2. Nauka pomocnicza historii, której celem jest wizualna dokumentacja dziejów. 3. Zbiór materiałów wykonanych różną techniką (ryciny, fotografie itd.), zwłaszcza z zakresu sztuki, zawierający wyobrażenia postaci historycznych, miejscowości, zdarzeń itp.
J. C.
ilustrator, twórca ilustracji, fotografii lub ozdobień karty tytułowej i kart z tekstem. Jeśli książka składa się wyłącznie z ilustracji bądź stanowią one jej główną część, i. jest uważany za autora wydawnictwa i jego nazwa staje się hasłem "opisu bibliograficznego i *opisu katalogowego. ' K. P.
imprezy czytelnicze, organizowane w bibl. lub w ramach organizacji i stowarzyszeń społecznych, mają na celu popularyzację określonych rodzajów piśmiennictwa lub wybranych utworów. Do i. cz. zaliczamy: odczyty, wieczory autorskie, prelekcje, w których uczestniczą przedstawiciele literatury, nauki, sztuki, polityki, gospodarki, administracji oraz "ciekawi ludzie" (słynni sportowcy, podróżnicy, wynalazcy itp.). Spotkania te umożliwiają nawiązywanie osobistych kontaktów między prelegentami i czytelnikami, wymianę poglądów na określone tematy literackie, społeczne, polityczne, gospodarcze. Często są ilustrowane filmami, przeźroczami, elementami muzycznymi lub recytacjami. Do i.cz. zaliczamy również:' * wystawy biblioteczne, organizowane nieraz poza bibl.; *konkursy czytelnicze; zgaduj-zgadule; organizowane w bibl. dla dzieci przedstawienia kukiełkowe ilustrujące ulubione bajki albo wieczory bajek ilustrowane przeźroczami lub filmami; wyświetlanie filmów oświatowych w połączeniu z przeglądem książek i czasop. z określonej dziedziny; wyświetlanie filmów o organizacji i pracy dużych bibl. naukowych lub publ. Do i.cz. należą również
przeglądy nowości, ączone często z wystawą najciekawszych poz. Wiele tego typu imprez odbywa się w czasie trwania *Dni Książki. J. Koł.
incipit: 1. Formuła umieszczona na początku tekstu rękopisów średniowiecznych lub *starych druków, czasem na początku poszczególnych części (rozdziałów), podająca po słowie i. nazwę autora i tyt. dzieła. 2. Początkowe wyrazy lub pierwsze zdania tekstu zwane inaczej initium. I. stanowi podstawę do identyfikacji tekstów rpsów lub druków nie podających nazwy autora ani tyt., albo mających mylne tyt. I. jest elementem *opisu bibliograficznego i *opisu katalogowego rpsów, *inkunabułów i dzieł wydanych bez tyt. Zob. też explicit. K. P.
indeks, pomocniczy spis wybranych nazw (także wielowyrazowych, np. tytuły), dat, cytatów itd. wymienionych w danym dokumencie lub zbiorze dokumentów, sporządzony w układzie alfabetycznym (normalnym lub a tergo), chronologicznym lub jakimkolwiek innym, umieszczany zazwyczaj na końcu dokumentu (lub istniejący jako samoistny dokument, kartoteka itp.) i wskazujący miejsce, w którym dane hasło indeksowe (*hasło) jest wspomniane w dokumencie. Z punktu widzenia współczesnej teorii ""systemów wyszukiwania informacji i. jest najprostszym takim systemem umożliwiającym odszukanie w zbiorze, jakim jest treść dokumentu lub dokumentów, informacji odpowiadającej potrzebom użytkowników. Najczęściej spotyka się następujące typy i.: i. autorów wymienia nazwiska autorów prac zawartych lub cytowanych w dokumencie; i. biograficzny zawiera nazwiska wymienianych osób wraz z danymi biograficznymi; i. nazw geograficznych zestawia je w szeregu alfabetycznym; i. osobowy wymienia nazwiska osób; i. rzeczowy (przedmiotowy) wykazuje omawiane tematy; i. tytułów wymienia tytuły czasopism, artykułów, dzieł, znajdujących się w danym zbiorze, roczniku itp.; i. cytatów wymienia cytaty użyte w dokumencie lub dokumentach; i. wyrazowy zestawia omawiane w tekście wyrazy lub ich części; i. haseł klasyfikacyjnych wykorzystanych w danym zbiorze zestawia hasła klasyfikacyjne W układzie alfabetycznym; i. krzyżowy łączy w jednym szeregu hasła różnych i., np. autorskiego i tytułowego.
W zależności od wykorzystanych środków i sprzętu wyróżnić możemy i. sporządzane metodami tradycyjnymi oraz i. maszynowe, sporządzane za pomocą *maszyn matematycznych (np. i. autorskie i przedmiotowe lub i. wyrazów głównych do "Index Medi-cus"). Przy formułowaniu haseł indeksowych w i. haseł klasyfikacyjnych wykorzystanych w danym zbiorze stosowana jest metoda łańcuchowa opracowana przez S. R. Ranganathana, w wyniku której powstaje indeks łańcuchowy. Przy układzie alfabetycznym w i. o hasłach wielowyrazowych mogą one być wymienione pod pierwszym lub pod dowolnym wyrazem hasła. W tym ostatnim wypadku hasło indeksowe może powtarzać się kilkakrotnie w zależności od liczby wyrazów uznanych za *słowa kluczowe. Hasła indeksowe mogą być powtarzane przy tym bądź w postaci nie zmienionej, bądź też
higrometr
H
hagionim zob. pseudonim.
hali, główne pomieszczenie zespołu wejściowego. H. biblioteczny stanowi przestrzeń komunikacyjną zapewniającą dobre połączenie z działem udostępniania (*wypożyczalnią, *salą katalogową, infor-
Hall w Bibliotece Jagiellońskie
macją naukową i bibliograficzną, "czytelniami), a t.akże *salą wykładową i *salą wystawową. W bibl. dawniejszych miał charakter wydzielony i zamknięty. W rozwiązaniach najnowszych o rozległych jedno-przestrzennych wnętrzach, wypożyczalnia, sala katalogowa, informacja mogą stanowić z h. jedno pomieszczenie. Przy zastosowaniu samoobsługowych
zamykanych szafek, ustawionych w h., zbędna jest
wydzielona szatnia.
Zob. też budownictwo biblioteczne. J. W.
hasło katalogowe, wyraz lub wyrazy wysunięte na początek *opisu katalogowego głównego lub pomocniczego w celu wykazania wydawnictwa pod wybranymi elementami opisu. H. stanowi podstawę *szeregowania opisów katalogowych, jego wybór i forma są określone przez Śinstrukcje katalogowania. W *katalogu alfabetycznym występuje h. autorskie (osobowe), wyrażające w ustalonej formie nazwę autora indywidualnego, współautora, *tłumacza, Średaktora i innych współtwórców wydawnictwa oraz nazwy osób wymienionych w jego tytulaturze. H. kórporatywne, nazwa ciała zbiorowego odpowiedzialnego za wydawnictwo. H. tytułowe, wyraz lub wyrazy wzięte z tytułu wydawnictwa, stosowane dla wydawnictw anonimowych, wieloautorskich dzieł zbiorowych i wydawnictw ciągłych. Według obowiązujących przepisów początkiem h. tytułowego jest pierwszy wyraz tytułu. W poi. praktyce katalogowej do 1946 oraz w niektórych przepisach zagranicznych początkiem h. tytułowego był pierwszy rzeczownik tyt.; mógł nim być także główny rzeczownik lub inny wyraz dominujący znaczeniowo w tytule (sub-stanti vum regens); w dawnej terminologii h. takie nazywano rzeczowymi. H. geograficzne, nazwa geograficzna przedmiotu dzieła. H. formalne określenie formy dzieła wysunięte na początek (np. słownik, encyklopedia) obecnie w katalogu alfabetycznym nie stosowane. Zob. też katalog przedmiotowy. K. P.
higiena zbiorów bibliotecznych zob. konserwacja zbiorów bibliotecznych, patologia zbiorów bibliotecznych.
higrograf zob. higrometr.
higrometr, przyrząd do mierzenia wilgotności względnej powietrza, wyposażony w urządzenie do samoczynnej rejestracji zmian wilgotności w powietrzu nosi nazwę higrografu; w bibl. stosowany do kontroli wilgotności w pomieszczeniach magazynowych. Zob. też klimatyzacja, psychrometr. Z. P.
higrometr
H
hagionim zob. pseudonim.
hali, główne pomieszczenie zespołu wejściowego. H. biblioteczny stanowi przestrzeń komunikacyjną zapewniającą dobre połączenie z działem udostępniania (*wypożyczalnią, *salą katalogową, infor-
Hali w Bibliotece Jagiellońskie
macją naukową i bibliograficzną, "czytelniami), a także *salą wykładową i *salą wystawową. W bibl. dawniejszych miał charakter wydzielony i zamknięty. W rozwiązaniach najnowszych o rozległych jedno-przestrzennych wnętrzach, wypożyczalnia, sala katalogowa, informacja mogą stanowić z h. jedno pomieszczenie. Przy zastosowaniu samoobsługowych
zamykanych szafek, ustawionych w h., zbędna jest
wydzielona szatnia.
Zob. też budownictwo biblioteczne. J. W.
hasło katalogowe, wyraz lub wyrazy wysunięte na początek "opisu katalogowego głównego lub pomocniczego w celu wykazania wydawnictwa pod wybranymi elementami opisu. H. stanowi podstawę Śszeregowania opisów katalogowych, jego wybór i forma są określone przez "instrukcje katalogowania. W * katalogu alfabetycznym występuje h. autorskie (osobowe), wyrażające w ustalonej formie nazwę autora indywidualnego, współautora, *tłumacza, "redaktora i innych współtwórców wydawnictwa oraz nazwy osób wymienionych w jego tytulaturze. H. kórporatywne, nazwa ciała zbiorowego odpowiedzialnego za wydawnictwo. H. tytułowe, wyraz lub wyrazy wzięte z tytułu wydawnictwa, stosowane dla wydawnictw anonimowych, wieloautorskich dzieł zbiorowych i wydawnictw ciągłych. Według obowiązujących przepisów początkiem h. tytułowego jest pierwszy wyraz tytułu. W poi. praktyce katalogowej do 1946 oraz w niektórych przepisach zagranicznych początkiem h. tytułowego był pierwszy rzeczownik tyt.; mógł nim być także główny rzeczownik lub inny wyraz dominujący znaczeniowo w tytule (sub-stantivum regens); w dawnej terminologii h. takie nazywano rzeczowymi. H. geograficzne, nazwa geograficzna przedmiotu dzieła. H. formalne określenie formy dzieła wysunięte na początek (np. słownik, encyklopedia) obecnie w katalogu alfabetycznym nie stosowane. Zob. też katalog przedmiotowy. K. P.
higiena zbiorów bibliotecznych zob. konserwacja zbiorów bibliotecznych, patologia zbiorów bibliotecznych.
higrograf zob. higrometr.
higrometr, przyrząd do mierzenia wilgotności względnej powietrza, wyposażony w urządzenie do samoczynnej rejestracji zmian wilgotności w powietrzu nosi nazwę higrografu; w bibl. stosowany do kontroli wilgotności w pomieszczeniach magazynowych. Zob. też klimatyzacja, psychrometr. Z. P.
gromadzenie zbiorów
132
jedynie podażą i posiadanym budżetem, daje bibl. zakup. Ta forma g.z. wymaga znajomości iynku wydawniczego i księgarskiego zarówno krajowego, jak zagranicznego. Zakupy krajowe, zwłaszcza wobec dużego popytu na nowości, ułatwia stały kontakt z wybranymi księgarniami. W Związku Radzieckim wprowadzono tzw. kolektor biblioteczny, placówkę handlu księgarskiego, która ma za zadanie planowo, systematycznie i terminowo zaopatrywać w nowości wydawnicze określone bibl. na podstawie podpisanych z nimi umów. W wielu krajach występuje również forma centralnego zakupu dla określonej sieci bibl. (naukowych, powszechnych, szkolnych). Zakup antykwaryczny poza antykwariatami i *aukcjami może być dokonywany przez większe bibl. także u dostawców prywatnych. Zamówienia zagraniczne poi. bibl. są realizowane za pośrednictwem firmy "Ars Polona-Ruch" (książki) oraz RSW "Prasa-Książka-Ruch" (czasop.); muszą się mieścić w ramach przyznanych limitów dewizowych. Wymiana biblioteczna jako droga uzupełniania ma zastosowanie głównie w bibl. naukowych, którym ułatwia uzyskanie wydawnictw spoza handlu księgarskiego i wielu czasop. Dary otrzymywane przez bibl. pojedynczo lub w większych zespołach (czasem w postaci legatu, tj. testamentowego zapisu na rzecz bibl. bez ustanowienia jej spadkobiercą) są cennym nabytkiem, o ile składają się z dokumentów trudnych do uzyskania bądź stanowią celowo dobrane zespoły piśmiennictwa. Gdy nie odpowiadają profilowi bibl., pomnażają *dublety i sprawiają kłopot, jeśli są obciążone warunkami trudnymi do wypełnienia (np. nierozdzielania całości daru, którego części wymagają różnego sposobu opracowania i przechowania), dlatego też bibliotekarz stara się o za-
pewnienie sobie prawa swobodnego dysponowania darem. Warunki nierozdzielania, specjalnego przechowywania itp. towarzyszą zazwyczaj także składanym do zbiorów bibl. *depozytom, które ponadto pozostają w stałej ewidencji komórek g.z. z uwagi na znajdujące się pod ich opieką umowy depozytowe. Nabytki z tytułu egzemplarza obowiązkowego powinny w zasadzie wpływać automatycznie do określonych przepisami bibl. W praktyce jednak niezbędne jest śledzenie rynku wydawniczego, zwłaszcza pozaksięgarskiego, i reklamowanie ewentualnych braków, w celu uniknięcia luk, zwłaszcza gdy wchodzi w grę egzemplarz o charakterze archiwalnym. Nabytki bibl., pochodzące z wymienionych źródeł, przekazywane na bieżąco do *katalogowania, w odróżnieniu od opracowywanych stopniowo nie skatalogowanych dawniejszych zasobów bibl. stanowią tzw. wpływ bieżący. Udostępnia się go od razu odpowiedzialnym bibliotekarzom, by mogli dokonać przydziału do *księgozbiorów podręcznych, działów specjalnych, ewentualnie zamówić dalsze egz. potrzebnych tytułów. Dla czytelników urządza się ekspozycje nowości. Wpływ bieżący bywa w całości lub w wyborze ogłaszany w biuletynie nabytków, który dla wygody użytkowników podaje często również *sygnaturę biblioteczną. Przy postępującej w bibl. specjalizacji i koordynacji, wpływ bieżący jest również zgłaszany do prowadzonych w kraju *katalogów centralnych.
Zob. też akcesja, ochrona zbiorów przez państwo, selekcja zbiorów, współpraca bibl.
K. Remerowa: Gromadzenie zbiorów w bibliotece. W: Bibliotekarstwo naukowe. Warszawa 1956. E. Assbury, J. Czar-necka: Biblioteka fachowa. Warszawa 1965. H. Kunze: Grundzuge der Bibliothekslehre. 3 Aufl. Lsipzig 1966.
E. K.
gromadzenie zbiorów
132
jedynie podażą i posiadanym budżetem, daje bibl. zakup. Ta forma g.z. wymaga znajomości iynku wydawniczego i księgarskiego zarówno krajowego, jak zagranicznego. Zakupy krajowe, zwłaszcza wobec dużego popytu na nowości, ułatwia stały kontakt z wybranymi księgarniami. W Związku Radzieckim wprowadzono tzw. kolektor biblioteczny, placówkę handlu księgarskiego, która ma za zadanie planowo, systematycznie i terminowo zaopatrywać w nowości wydawnicze określone bibl. na podstawie podpisanych z nimi umów. W wielu krajach występuje również forma centralnego zakupu dla określonej sieci bibl. (naukowych, powszechnych, szkolnych). Zakup antykwaryczny poza antykwariatami i *aukcjami może być dokonywany przez większe bibl. także u dostawców prywatnych. Zamówienia zagraniczne poi. bibl. są realizowane za pośrednictwem firmy "Ars Polona-Ruch" (książki) oraz RSW "Prasa-Książka-Ruch" (czasop.); muszą się mieścić w ramach przyznanych limitów dewizowych. Wymiana biblioteczna jako droga uzupełniania ma zastosowanie głównie w bibl. naukowych, którym ułatwia uzyskanie wydawnictw spoza handlu księgarskiego i wielu czasop. Dary otrzymywane przez bibl. pojedynczo lub w większych zespołach (czasem w postaci legatu, tj. testamentowego zapisu na rzecz bibl. bez ustanowienia jej spadkobiercą) są cennym nabytkiem, o ile składają się z dokumentów trudnych do uzyskania bądź stanowią celowo dobrane zespoły piśmiennictwa. Gdy nie odpowiadają profilowi bibl., pomnażają *dublety i sprawiają kłopot, jeśli są obciążone warunkami trudnymi do wypełnienia (np. nierozdzielania całości daru, którego części wymagają różnego sposobu opracowania i przechowania), dlatego też bibliotekarz stara się o za-
pewnienie sobie prawa swobodnego dysponowania darem. Warunki nierozdzielania, specjalnego przechowywania itp. towarzyszą zazwyczaj także składanym do zbiorów bibl. *depozytom, które ponadto pozostają w stałej ewidencji komórek g.z. z uwagi na znajdujące się pod ich opieką umowy depozytowe. Nabytki z tytułu egzemplarza obowiązkowego powinny w zasadzie wpływać automatycznie do określonych przepisami bibl. W praktyce jednak niezbędne jest śledzenie rynku wydawniczego, zwłaszcza pozaksięgarskiego, i reklamowanie ewentualnych braków, w celu uniknięcia luk, zwłaszcza gdy wchodzi w grę egzemplarz o charakterze archiwalnym. Nabytki bibl., pochodzące z wymienionych źródeł, przekazywane na bieżąco do *katalogowania, w odróżnieniu od opracowywanych stopniowo nie skatalogowanych dawniejszych zasobów bibl. stanowią tzw. wpływ bieżący. Udostępnia się go od razu odpowiedzialnym bibliotekarzom, by mogli dokonać przydziału do *księgozbiorów podręcznych, działów specjalnych, ewentualnie zamówić dalsze egz. potrzebnych tytułów. Dla czytelników urządza się ekspozycje nowości. Wpływ bieżący bywa w całości lub w wyborze ogłaszany w biuletynie nabytków, który dla wygody użytkowników podaje często również *sygnaturę biblioteczną. Przy postępującej w bibl. specjalizacji i koordynacji, wpływ bieżący jest również zgłaszany do prowadzonych w kraju *katalogów centralnych.
Zob. też akcesja, ochrona zbiorów przez państwo, selekcja zbiorów, współpraca bibl.
K. Remerowa: Gromadzenie zbiorów w bibliotece. W: Biblio~ tekarstwo naukowe. Warszawa 1956. E. Assbury, J. Czar-necka: Biblioteka fachowa. Warszawa 1965. H. Kunze: Grundziige der Bibliothekslehre. 3 Aufl. Leipzig 1966.
E. K.
131
gromadzenie zbiorów
zdrowia, higieny środowiska i techniki medycznej; mieś. "IB-3" przegląd piśmiennictwa lekarskiego poi.; "Spis Czasop. i Wydawnictw Ciągłych" G.B.L. i jej oddziałów, bibl. akademii medycznych i instytutów naukowych (ok. 3,3 tys. tyt. czasop. i wydawnictw ciągłych poi. i obcych oraz skorowidz rzeczowy wg tematyki i krajów).
S. Konopka: Główna Biblioteka Lekarska w służbie nauki polskiej. "Biuletyn Głównej Biblioteki Lekarskiej" 1970 nr 5/6. -M. Lasocka: Działalność Głównej Biblioteki Lekarskiej na polu wymiany wydawnictw naukowych. Tamże nr 2. F. Widy--Wirski: Jedność czy przeciwieństwo. Główna Biblioteka Lekarska Centrum Naukowej Informacji Medycznej. Tamże 1972 nr 1.
F. W.-W.
Gniezno (m., ponad 52 tys. mieszk.) posiada zbiory zabytkowe w Bibl. Kapitulnej, gdzie m. in. znajduje się Codex aureus z Xl w. i Ewangeliarz kruszwicki z poł. XII w. Potrzeby czytelnicze m. zaspokajają: Miejska Bibl. Publ. (zał. w 1927 z inicjatywy prywatnej) i Pedagogiczna Bibl. Miejska. Rozwijający się przemysł (przede wszystkim spożywczy) zapoczątkował powstawanie *bibl. fachowych i związkowych, np. Bibl. Cukrowni "Gniezno". K. R.
godziny otwarcia biblioteki, ściśle określone przez wskazanie godzin granicznych (od...do...) okresy dnia, w których bibl. pełni usługi dla swoich użytkowników, udostępniając im zbiory (w czytelniach i w wypożyczalni) i udzielając informacji bibliotecznych, bibliograficznych oraz rzeczowych (przy katalogach, w dziale informacji). O g.o.b. powinny decydować przede wszystkim potrzeby i wygoda użytkowników, trzeba jednak przy ich ustalaniu liczyć się ze względami ekonomicznymi i możliwościami etatowymi bibl. W rozwoju historycznym g.o.b. przez bardzo długi okres ograniczały się do kilku godzin normalnego dnia pracy (lub części tego dnia), nie stosowano dyżurów popołudniowych czy świątecznych. Przedłużenie g.o.b. odbywało się stopniowo i rozpowszechniło się w XX w. G.o.b. mogą być zróżnicowane dla poszczególnych dni tygodnia, w wielkich bibl. jednak są najczęściej ujednolicone dla wszystkich dni powszednich, a odrębnie określone jedynie dla niedziel i świąt. Rozmaite agendy bibl. (czytelnie zbiorów głównych, zbiorów specjalnych, wypożyczalnia) mogą mieć różne godziny otwarcia. G.o.b. są też uzależnione od rodzaju bibl. (np. pre-zencyjne lub szkół wyższych, wykazujące się dużym udostępnianiem zbiorów na miejscu, są otwarte dla czytelników dłużej niż te bibl. powszechne, które zajmują się głównie wypożyczaniem zbiorów do domu), a także od toku i planów pracy instytucji, z którymi bibl. są związane (np. przedłużanie godzin otwarcia w bibl. szkół wyższych przed sesjami egzaminacyjnymi i w czasie ich trwania, skracanie w okresach przerw wakacyjnych). O zmianach wywołanych ważnymi okolicznościami większe bibl. uprzedzają swoich użytkowników dostatecznie wcześnie, w razie potrzeby także za pomocą ogłoszenia w prasie. Ograniczenie działalności bibliotecznej w okresie wakacyjnym lub w innych podobnych okresach (koniec roku, przerwy międzysemestralne na wyższych uczelniach), wykorzystywane na prace porządkowe i kontrolne, należy uzgadniać między
większymi bibl. jednej miejscowości tak, aby nie pozbawiać czytelników dostępu do większości bibl. naraz. Z. D.
gromadzenie informacji, proces składający się z uzyskania informacji o dokumencie, nabycia tego dokumentu, jego opracowania bibliotecznego, bibliograficznego i dokumentacyjnego; wprowadzenia Ścharakterystyki wyszukiwawczej dokumentu do zbioru takich charakterystyk zgromadzonych w *pamięci systemu (łącznie z adresem danego dokumentu) oraz z przystosowania postaci dokumentu do sposobu przechowywania go w pamięci systemu lub w zbiorze dokumentów. Po wprowadzeniu charakterystyk wyszukiwawczych do pamięci systemu można uważać informację o tych dokumentach za zgromadzoną, gdyż dopiero w tym stadium nadaje się ona do wykorzystania. Zob. też procesy informacyjne.
Bibliotekarstwo naukowe z uwzględnieniem dokumentacji nauko wo--technicznej. Praca zbiorowa zapocz. pod red. A. Łysakowskiego. Warszawa 1956. E. Assbury, J. Czarnecka: Biblioteka fachowa. Warszawa 1965. A. I. Michajlow, A. I. Czerny, R. S. Gilarewski: Podstawy informacji naukowej. Warszawa 1968. - J. C. R. Licklider: Biblioteka przyszłości. Warszawa 1970.
M. i K. L.
gromadzenie zbiorów, obok *opracowania i Śudostępniania podstawowa czynność bibliotekarska, służąca tworzeniu i rozwojowi księgozbioru bibl., zgodnie z ustaloną *polityką gromadzenia zbiorów i *specjalizacją w gromadzeniu zbiorów. G.z. polega na wprowadzeniu do zasobów *nowości wydawniczych oraz uzupełnianiu luk w zakresie posiadanego przez bibl. piśmiennictwa; w bibl. naukowych duże znaczenie ma gromadzenie czasopism i utrzymanie ciągłości prowadzonych tytułów. Wobec stale wzrastającej produkcji wydawniczej i rosnących potrzeb czytelniczych, przy stosunkowo powolnym wzroście budżetów bibl., g.z. wymaga koordynacji w skali lokalnej, krajowej, a nawet międzynar., zwłaszcza przy g.z. piśmiennictwa obcego. Dobór piśmiennictwa dla potrzeb dużej bibl. nie może być zadaniem jednej osoby (wyjątek mogą stanowić bibl. o wąskiej specjalizacji), lecz zespołu specjalistów z odpowiednich dziedzin, którzy na podstawie dostarczanych im *bibliografii, katalogów wydawniczych i *katalogów księgarskich itp. oraz recenzji i wykazów nowych nabytków różnych bibl. przygotowują odpowiednie *dezyde-raty (mogą je również zgłaszać czytelnicy). Niezależnie od formy współpracy specjalistów-referentów ostateczna decyzja o zamówieniu zgłoszonych dezyderatów i sposobie, jakim pożądane pozycje będą uzyskiwane, należy w mniejszych bibl. zwykle do dyrektora, w większych do kierownictwa *działów gromadzenia, jako odpowiedzialnych za wykorzystanie budżetu. Wskazane jest przybliżone określenie, jakie kwoty przeznaczone zostaną na piśmiennictwo z poszczególnych dziedzin oraz na *zbiory specjalne. G.z. odbywa się drogą zakupu, *wymiany, darów i *egzemplarza obowiązkowego otrzymywanego przez niektóre bibl. w komplecie lub w wyborze; w bibl. publ. przeważa zakup ,w naukowych dużą rolę odgrywa również wymiana. Największą swobodę i racjonalność w doborze wydawnictw, ograniczoną
genealogia
130
niczna 13 tys. wol., beletrystyczna 7,5 tys. wol.), Bibl. Przedsiębiorstwa Połowów Dalekomorskich "Dalmor" (38,5 tys. wol.), Bibl. Stoczni im. Komuny Paryskiej (biblioteka techniczna 38 tys. wol., związkowa 16 tys. wol.). Mieszk. m. korzystają z Miejskiej Bibl. Publ. (ok. 458 tys. wol.) z czytelnią naukową i siecią 27 filii (11 wypożyczalni dla dorosłych, 8 czytelni dla dzieci i młodzieży i 8 placówek wspólnych dla dorosłych i dzieci). Pracownicy instytucji związanych z morzem korzystają z 20 placówek (172 tys. wol.) sieci bibl. związkowych oraz z Centrali Księgozbiorów Ruchomych Poi. Linii Oceanicznych (60 tys. wol.). W G. jest także Miejska Bibl. Pedagogiczna. 43 szkoły obsługują *bibl. szkolne o łącznej liczbie 290 tys. wol.
Biblioteki Gdańska, Gdyni i Sopotu. Gdańsk 1970.
K. R.
genealogia, nauka pomocnicza historii traktująca
0 stosunkach między ludźmi opartych na pochodzeniu
1 pokrewieństwie. Podstawowymi źródłami, na których opiera się g., są dokumenty, metryki chrztów, ślubów i zgonów, nekrologi klasztorne, metryki uniwersyteckie, akta i księgi sądowe, akta i księgi hipoteczne, metryka koronna i litewska, legitymacje szlacheckie (akta związane z udowodnieniem szlacheckiego pochodzenia), księgi instytucji i władz kościelnych oraz herbarze. Pewną rolę odgrywają także prywatne zapiski i tradycja ustna. Wyniki badań genealogicznych ułatwiają zrozumienie niektórych zjawisk historycznych, mają też znaczenie dla socjologii i etnografii. Znajomość g. jest w bibl. nieodzowna przy opracowywaniu dawnych zbiorów, zwłaszcza archiwów rodzinnych i korespondencji.
O. Forst-Battaglia: Traiti de ginialogie. Lausanne 1949. -S. Konarski: Arrnorial de la noblesse polonaise titrie. Paris 1958. W. Dworzaczek: Genealogia. Warszawa 1959.
K. Mai.
geonim zob. pseudonim.
gilotyna zob. maszyny introligatorskie.
Gliwice (m., 181 tys. mieszk., 1 wyższa szkoła), jedno z najbardziej uprzemysłowionych m. poi., posiada liczne bibl. o charakterze naukowym, ogólnym, branżowe, związkowe i szkolne. Do pierwszych należą Bibl. Politechniki Śląskiej z 51 bibl. zakładowymi i 3 *filiami (Katowice, Ruda Śląska, Rybnik), z księgozbiorem o łącznej liczbie ok. 779 tys. wol., w tym Bibl. Główna i filie liczą ponad 500 tys. wol. (wśród nich przeszło 255 tys. norm), bibl. zakładowe ok. 300 tys. wol. *Bibl. naukowe posiadają instytuty naukowo-badawcze (Instytut Metali Żelaznych im. Stanisława Staszica, Instytut Metali Nieżelaznych, Instytut Spawalnictwa oraz Zakład Inżynierii Chemicznej i Konstrukcji Aparatury PAN i Zakład Systemów Automatyki Kompleksowej PAN) oraz NOT. W Instytucie Metalurgii Żelaza Ośrodek INTE ma dobrze zorganizowaną branżową bibl. resortu hutnictwa (133 tys. wol.). Ludność m. korzysta z 19 placówek Miejskiej Bibl. Publ. (220 tys. wol.). Działa tu także 30 bibl. związkowych. 42 szkoły obsługuje Śsieć bibl. szkolnych o łącznej liczbie ok. 240 tys. wol. K. R.
glosy zob. marginalia.
Główna Biblioteka Lekarska w Warszawie, zał. w dniu 8 VI 1945, formalną podstawę działalności uzyskała dopiero 5 XI 1949 Zarządzeniem ministra zdrowia. Tymczasowy Statut z dnia 12 VIII 1953 wyznaczył G.B.L. zadania bibl. centralnej dla całej sieci bibl. medycznych w kraju, tj. bibl. akademii medycznych, instytutów naukowo-badawczych, bibl. szpitalnych i in., a decyzją Min. Zdrowia i Opieki Społecznej z 8 XII 1971 G.B.L. została obarczona odpowiedzialnością za działalność w zakresie naukowej informacji medycznej w resorcie. W 1. 1955-63 G.B.L. zorganizowała dla potrzeb świata medycznego siedem oddziałów filialnych w miastach, w których nie było bibl. uczelnianych, tj. w Bydgoszczy, Katowicach, Kielcach, Koszalinie, Opolu, Olsztynie i Rzeszowie. 20 VIII 1968 ustanowiono dla G.B.L. status prawny bibl. naukowej. Na strukturę G.B.L. składają się następujące działy: Gromadzenia z Sekcją Wymiany i Obsługi Zagranicznej, Opracowywania, Udostępniania; zakłady: Informacji Naukowej z Pracownią Systemów Naukowej Informacji Medycznej, Bibliografii i Opisu Rzeczowego, Zbiorów Specjalnych i Przedmiotów Muzealnych, Reprogiafii i Mik-roform. Dyrektorzy: Stanisław Konopka, od 1971 Feliks Widy-Wirski. G.B.L. w krótkim czasie zgromadziła liczny księgozbiór, który w skali światowej należy do pierwszej dziesiątki bibl. medycznych. Stan jej na dzień 31 XII 1974 wynosił 1092 tys. wol. druków zwartych, 95 tys. wol. czasop.; zbiory w oddziałach filialnych liczyły 300 tys. wol. druków zwartych i 20 tys. wol. czasop. G.B.L. posiada zbiory specjalne i muzealne unikatowej wartości, wśród nich 13,4 tys. wol. starych druków. G.B.L. dysponuje czytelniami książek i czasop. o 60 miejscach (łącznie z oddziałami 140 miejsc) oraz pracowniami organi-zacyjno-technicznymi (mikrofilmy, reprografia itp.). W 1974 z czytelni G.B.L. i oddziałów skorzystało 34 tys. czytelników; na miejscu udostępniono ok. 100 tys. wol., wypożyczono 65 tys. wol. książek i czasop. Prowadzi wymianę biblioteczną i naukowo--informacyjną z 1000 ośrodków w świecie. Prace katalogowe i bibliograficzne są automatyzowane. W 1971 wykształcił się na bazie G.B.L. poi. system centralnej informacji naukowej w biomedycynie i ochronie zdrowia (NIM naukowa informacja medyczna). W ten sposób powstał model nowoczesnej bibl. "dynamicznej", funkcjonującej zarówno jako archiwum, jako źródło informacyjnych materiałów pierwotnych i jako centrum naukowej informacji medycznej. System NIM zapewnia użytkownikom kopie foto i ksero oraz mikrofilmy i mikrofisze, w kraju i za granicą, oraz informację bibliograficzną z komputerów poprzez łączność komputerową on linę ze światowym systemem MEDLARS w Sztok-cholmie. G.B.L. wydaje publikacje własne: "Polską Bibliografię Lekarską" pełną, roczną bibliogr. całego poi. piśmiennictwa medycznego i niektórych dziedzin pokrewnych; "Biuletyn Głównej Biblioteki Lekarskiej" mieś. zawierający prace z dziedziny krytyki lekarskiej i metodyki dokumentacji naukowej oraz bibliotekarstwa medycznego, oceny nowych książek krajowych i zagranicznych, wykaz nowych nabytków G.B.L. i kronikę; dwutyg. "IB-1" przegląd zawartości obcojęzycznych czasop. medycznych; kwart. "IB-2" przegląd zawartości czasop. z zakresu medycyny społecznej, organizacji ochrony
Gdynia
zasadniczego są skrócone lub nawet opuszczone w celu uzyskania miejsca dla wiadomości i informacji lokalnych. Poza codziennym wydaniem, zazwyczaj w jednakowym układzie i jednakowej szacie graficznej, ukazują się specjalne wydania niedzielne czy świąteczne obficiej ilustrowane z innym układem treści oraz liczniejszymi i różnorodniejszymi artykułami, stałe dodatki poświęcone specjalnej tematyce oraz dodatki nadzwyczajne, wydawane w razie niezwykłych wydarzeń, poza czasem normalnego ukazywania się g. J. C.
gabinet biblioteki zob. komórki organizacyjne biblioteki.
gablota, sprzęt wystawowy w formie oszklonego stołu (g. stołowa) lub oszklonej szafki wolno stojącej, zawieszonej na stelażu bądź na ścianie (g. pionowa, witryna). W odróżnieniu od ekranu (*sala wystawowa) umożliwia eksponowanie obiektów pod zamknięciem. G. stołowa z ruchomym dnem pozwala na umieszczanie obiektów o różnej grubości.
F. Sedlaczek: Pomieszczenie i urządzenie biblioteki. Warszawa 1966.
Z. P.
galeria (empora), dodatkowe otwarte pomieszczenie spotykane w czytelniach o większej wysokości. G. może stanowić element *czytelni, wówczas zagospodarowana jest stołami dla czytelników. Pod. g. z reguły ustawia się regały z wolnym dostępem. W pewnych przypadkach g. jest także przeznaczona na regały książkowe. Typ ten stosowany jest często we Francji, wówczas wysokość czytelni odpowiada ściśle dwom pięterkom magazynowym. W Polsce takie rozwiązanie znajduje się w Bibl. Uniw. Łódzkiego. J. W.
gazeta, wydawnictwo periodyczne (*wydawnictwo ciągłe), ukazujące się zazwyczaj codziennie, czasem nawet dwukrotnie w ciągu dnia (wydanie ranne i popołudniowe), a co najmniej dwa razy w tygodniu. G. są ważnym narzędziem masowej służby informacyjnej oraz instrumentem kształcenia opinii publicznej i oddziaływania ideowego. W Polsce w ciągu 20 lat przeciętny nakład jednego numeru ukazujących się g. wzrósł dwukrotnie. Większość g. w Polsce wychodzi w nakładach prawie 200 tys., a "Trybuna Ludu" przekracza już 700 tys. egz. Każdy numer g. opatrzony jest w datę z wymienieniem dnia tygodnia oraz posiada bieżący numer roczny, czasem nr kolejny liczony od dnia założenia g. (taki sposób numeracji używany jest głównie w prasie ang. i amer.). Czołowe łamy dziennika poświęcone są zazwyczaj ważnym informacjom politycznym, społecznym lub gospodarczym. Niektóre g. posiadają tzw. mutacje, wydawane dla innego okręgu czy rejonu kraju. Mutacje, czyli odmiany wydań, oznaczane są przez częściową zmianę tyt. g. (np. mutacje "Życia Warszawy" noszą nazwy "Życie Radomskie", "Życie Częstochowy") lub symbole literowe (A, AB, ABC, ABCD). W mutacjach niektóre teksty wydania
Gdańsk (m. woj., 192 tys. mieszk., 6 wyższych szkół). Żywotność kulturalną dawnego G. reprezentują liczne bibl., a zwłaszcza naukowe, zawierające cenne materiały historyczne. Pierwsze miejsce zajmuje *Bibl. Gdańska PAN, po niej bibl. sześciu wyższych uczelni: *Bibl. Główna Uniwersytetu Gdańskiego (zał. w 1970), Bibl. Główna Akademii Medycznej (z księgozbiorem o 288,5 tys. wol. i siecią bibl. klinicznych i zakładowych, liczącą ok. 109 tys. wol.), Bibl. Główna Politechniki Gdańskiej (z 253,4 tys. wol. i 492 tys. jedn. zbiorów specjalnych), Bibl. Wyższej Szkoły Muzycznej (zawierająca 46,3 tys. wol.), Bibl. Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych i Bibl. Wyższej Szkoły Wychowania Fizycznego. Piśmiennictwo naukowe gromadzą również bibl. instytutów naukowych i naukowo-badawczych, jak: Bibl. Instytutu Budownictwa Morskiego PAN, Bibl. Instytutu Maszyn Opływowych PAN, Bibl. Instytutu Medycyny Morskiej (ok. 26 tys. wol.), Bibl. Instytutu Morskiego (57,6 tys. wol. i ok. 6 tys. jedn. zbiorów specjalnych), ponadto Bibl. Muzeum Archeologicznego, Bibl. Muzeum Morskiego, Bibl. Muzeum Narodowego, Bibl. Woj. Archiwum Państw. Mieszk. m. korzystają z księgozbioru Woj. Bibl. Publ. (ok. 573 tys. wol.), udostępniającej swe zbiory w 40 *fi-liach i 53 *punktach bibliotecznych. Nauczycieli obsługuje Woj. Bibl. Pedagogiczna (101 tys. wol.), pracowników stoczni, biur i urzędów *sieć bibl. fachowych (ok. 40 placówek z 215 tys. wol.) oraz bibl. związkowe (ok. 42 placówki z 309 tys. wol.). *Sieć bibl. szkolnych obejmuje 104 szkoły różnych typów (ok. 730 tys. wol.).
Biblioteki Gdańska, Gdyni i Sopotu. Gdańsk 1970.
K. R.
Gdynia (m., 200 tys. mieszk., 2 szkoły wyższe) posiada liczne bibl., których duży procent gromadzi piśmiennictwo o problematyce morskiej. Bibl. Wyższej Szkoły Morskiej (z księgozbiorem liczącym ok. 50 tys. wol.) i Bibl. Wyższej Szkoły Marynarki Wojennej nie są dostępne szerszej publiczności. Bibl. Oddziału Morskiego Państw. Instytutu Hydro-logiczno-Meteorologicznego posiada 14,6 tys. wol. Bibl. Morskiego Instytutu Rybackiego gromadzi księgozbiór z dziedzin: ichtiologii, biologii morza, oceanografii, techniki i ekonomii połowów (ok. 20 tys. wol.). Marynistyczny charakter mają także *bibl. fachowe (16 placówek z łącznym księgozbiorem ok. 158 tys. wol.), wśród nich: Bibl. Poi. Linii Oceanicznych (bibl. techniczna 22,5 tys. wol., beletrystyczna 68,5 tys. wol.), Bibl. Zarządu Portu Gdynia (piśmiennictwo dotyczące prawa morskiego i transportu), Bibl. Urzędu Morskiego (bibl. tech-
frontispis
frontispis (tytuł rycinowy), ilustrowana *karta tytułowa z wkomponowanym w ilustracje *tytułem dzieła, nazwą autora, czasem nazwą drukarza i datą wydania. Norma branżowa Materiały i procesy wydawnicze. Nazwy i określenia. BN-71/7401-03 teiminem tym określa ilustrację całostronicową umieszczoną na rozwarciu z kartą tytułową. K. P.
futerał, rodzaj pudełka lub *kasety, otwartej z jednego (węższego) boku, służy do ochrony (*przecho-
128
wywanie) książek, albumów itp. Umieszczone w brzegach otwartego boku wcięcia (owalne, trójkątne) ułatwiają wkładanie i wyjmowanie chronionego obiektu. F. bywają wykonywane z różnych materiałów i w rozmaitych formach, od kartonowej (karton bigowany lub łączony klejem albo drutem) aż do bardzo trwałej formy z tektury lub innego materiału sztywnego obleczonego płótnem, skórą, czasem z tłoczonymi zdobieniami. Z. P.
i
127
frekwencja w bibliotece
łono dwa zasadnicze szeregi f. papieru: A i B oraz pochodne od nich (A 1-13, B 1-11), które przyjęto jako f.k. W obrębie f. znormalizowanych używa się również f. specjalnych: f. atlasowy nadawany książkom wielkim, pełnoarkuszowym, w których arkuszy ze względu na mapy lub ryciny nie zgina się, lecz przykleja w grzbiecie do falcu; stojący odnosi się do druków, w których wysokość ma większe rozmiary niż szerokość (w f. stojącym wydłużonym drukuje się np. prospekty, cenniki, programy, rzadziej książki); w książkach dla dzieci stosuje się często f. podłużny leżący, w którym szerokość jest większa od wysokości. W bibliotekarstwie określa się wysokość grzbietu książki umownymi symbolami zależnie od jej rozmiarów jest to tzw. f. biblioteczny w centymetrach. W bibliotekarstwie poi. przyjęto oznaczenia odpowiadające następującym rozmiarom: 1(16 = szesnastka) do 20 cm, 11(8 = ósemka) 20-25 cm, III (4 = czwórka; ćwiartka) 25-35 cm, IV (2 = folio) powyżej 35 cm. Ponieważ przy ustawieniu zbiorów wg f., np. numerus currens (*numer bieżący), podział ten nie zawsze jest wystarczający, niektóre bibl. wprowadzają dodatkowe, pośrednie grupy formatowe.
K. P., Z. P.
format papieru zob. papiernictwo.
formularze biblioteczne, powielane mechanicznie druki do użytku bibliotecznego, zawierające stałe rubryki z tekstem lub bez niego i wymagające wypełnienia lub uzupełnienia. F.b. stosuje się przy czynnościach powtarzających się wielokrotnie i rozwiązywanych w sposób typowy. Użycie f.b. ułatwia i przyspiesza pracę, upraszcza czynności manipulacyjne. W bibl. używa się formularzy powszechnego użytku o charakterze ogólnobibliotecznym jak np. arkusze statystyczne dla bibl., rejestry nabytków (*akcesja), karty akcesyjne i *karty katalogowe, "inwentarze, "rejestry ubytków, "rewersy, *karty czytelnika, "karty książki itp. oraz formularzy sporządzonych dla danej bibl. i na jej zamówienie. Pewne kategorie f.b. należą do druków ścisłego zarachowania (np. kwitariusze przychodowe, legitymacje służbowe itp.). Formularze powszechnego użytku ustala i zatwierdza Komisja Racjonalizacji Druków przy Polskim Komitecie Normalizacji i Miar, a rozpowszechniają je placówki Przedsiębiorstwa Wydawniczo-Handlowego Druków Akcy-densowych. Forma f.b. jest niejednokrotnie określana przez odpowiednie akty normatywne (zarządzenia, okólniki itp.). F.b. dzieli się na służące do obiegu wewnętrznego i do obiegu zewnętrznego (np. w kontaktach z czytelnikami, księgarstwem, drukarniami, organami władzy państw.), a także do jednorazowego użytku (np. rewersy) i formularze służące przez dłuższy okres (np. legitymacja czytelnika). Stosownie do tych okoliczności określa się dla f.b. rodzaj druku, jakość papieru, wysokość nakładu, minimalną wielkość zapasu itp. W toku użytkowania sprawdza się przydatność f.b. i dokonuje się ulepszeń ich wzoru przy następnych zamówieniach. Sprawy gospodarki formularzami, zasad ich opracowania i racjonalizacji są regulowane przez odpowiednie przepisy państw. Powtarzające się stale formuły złożone z krótkiego tekstu, nie sta-
nowiącego zazwyczaj samodzielnego pisma, można utrwalić za pomocą stempla, unikając w ten sposób w niektórych przypadkach konieczności zamówienia f.b.
B. Olejniczak: Organizacja i technika pracy administracyjnej. W: Organizacja i administracja biblioteki. Warszawa 1964.
Z. D. FORTRAN zob. języki formalne.
fotokopia, technika fotochemicznego kopiowania dokumentów wprost na papier światłoczuły, bez pośrednictwa filmu czy kliszy; również nazwa uzyskiwanej tą techniką odbitki. F. dzieli się na stykową zwykłą i stykową refleksową obie polegające na przejściu światła przez złożone ze sobą: dokument (kartka jednostronnie zapisana) i papier fotograficzny (tzw. dokumentowy) oraz na f. optyczną. W tym ostatnim wypadku dokonuje się zdjęcia fotograficznego wprost na papier, a światło odbite od dokumentu przechodzi przez obiektyw oraz pryzmat (lub lustro) rysujące obraz na papierze fotograficznym, przy czym można robić f. z dokumentów dwustronnie zapisanych (np. kart książki) naturalnej wielkości lub zmniejszone. Po wywołaniu i utrwaleniu otrzymujemy f. negatywową, w wypadku f. stykowej zwykłej nieczytelną (obraz odwrócony), w obu dalszych czytelną; dla uzyskania f. pozytywowej należy zrobić nową f. z f. negatywowej. Technika ta dawniej rozpowszechniona, obecnie jest w zaniku z racji wysokich kosztów i powolnego wykonywania, wypierana przede wszystkim przez "kserografię. A. W.
fototechnika biblioteczna, techniki fotograficzne stosowane w organizacji i funkcjonowaniu bibl.* a służące udostępnianiu, uzupełnianiu i przechowywaniu (zwykłe w zmniejszeniu) zbiorów bibliotecznych. F.b. obejmuje takie techniki, jak "fotokopia, "mikrofilm, "kserografia itp., można do niej również zaliczać wykonywanie zdjęć dla celów ilustracyjnych (czarno-białych i barwnych) oraz badawczych (np. zdjęcia w podczerwieni lub ultrafiolecie tekstów zniszczonych i nieczytelnych). Pierwsze laboratorium biblioteczne powstało w 1877 w Bibliotheąue Natio-nale w Paryżu. Termin obecnie wychodzący z użycia na korzyść szerszego pojęcia "reprografii.
;a. w.
frekwencja w bibliotece, liczba odwiedzin użytkowników związana z "działalnością usługową bibl. (wypożyczanie, udostępnianie na miejscu w czytelniach, informacje katalogowe, bibliograficzne, rzeczowe itp.); mierzona w określonym przeciągu czasu (część dnia, dzień, tydzień, miesiąc, kwartał, półrocze, rok). W niektórych bibl. zagranicznych każde wejście czytelnika do bibl. niezależnie od celu, jaki go tam sprowadził, jest rejestrowane automatycznie za pomocą licznika przy przesuwanym kołowrocie u wejścia do bibl., komórki fotoelektrycznej itp. W większych bibl. poi. nie prowadzi się tego rodzaju obliczeń globalnych, pomiar f. odnosi się więc najczęściej do odwiedzin w czytelniach.
R. Przelaskowski: Charakterystyka działalności bibliotecznej ~ W: Zagadnienia teoretyczne organizacji bibliotek. Warszawa 1972.
Z. D.
126
falsyfikat, dokument podrobiony w formie i treści całkowicie lub częściowo przez wprowadzenie do oryginalnego tekstu dopisków lub zmian. W bibliotekarstwie publikacja, w której umieszczono nieprawdziwe nazwy autora, drukarza, miejsca i roku wydania, a nawet tyt., dla ukrycia właściwego autora i celu dzieła, pojawiającego się często w okresach prześladowań politycznych lub religijnych.
K. P.
fascykuł: 1. Część dzieła wydana w formie zeszytowej. 2. Pojedynczy zesz. wydawnictwa. 3. W archiwistyce: grupa akt pokrewnych treściowo lub załatwianych przez najniższą jednostkę organizacyjną danego urzędu. J. C.
Federation Internationale de Documentation (Ml)) zob. Międzynarodowa Federacja Dokumentacji.
Federation Internationale des Associations des Biblio-thecaires (FIAB) ztb. Międzynarodowa Federacja Stowarzyszeń Bibliotekarzy.
FIAB zob. Międzynarodowa Federacja Stowarzyszeń Bibliotekarzy.
filia biblioteczna, bibl. filialna, placówka biblioteczna stanowiąca komórkę organizacyjną bibl. głównej (centralnej), zlokalizowana poza jej obrębem. F.b. posiada stały, wydzielony ze zbiorów bibl. głównej księgozbiór, kierowana jest przez stałego bibliotekarza. F.b. tworzy się dla usprawnienia obsługi rozproszonych terenowo większych skupisk mieszkańców lub użytkowników rejonu objętego działalnością bibl. głównej. F.b. w *sieci bibl. publicznych tworzy się na wsi w poszczególnych miejscowościach jako komórki *bibl. gminnej, w miastach jako komórki *bibl. miejskich, *bibl. wojewódzkich i miejskich, w dzielnicach wielkich miast jako komórki *bibl. dzielnicowych. Pod względem organizacyjnym spotyka się f.b. więcej lub mniej rozbudowane, składające się z wypożyczalni lub wypożyczalni i czytelni, lub samej czytelni, jak również z wypożyczalni i czytelni dla dorosłych czytelników oraz z wypożyczalni i czytelni dla dzieci. Są również f.b. organizowane dla specjalnego typu użytkownika (np. dla studentów w domach akademickich, dla chorych w szpitalach). F.b. są również organizowane przez inne sieci bibl. (np. bibl. związków zawodowych organizują filie w oddziałach zakładu pracy odległych od zakładu macierzystego). K. R.
filmoteka, uporządkowany zbiór filmów czasem wraz z odpowiednią dokumentacją. W wielu krajach istnieją centralne f. gromadzące produkcję filmową danego kraju na zasadach podobnych do stosowanych w *bibl. narodowych. W Polsce f. narodową jest Filmoteka Polska (do 1970 Centralne Archiwum Filmowe) założona w 1955. J. C.
FTTI zob. Międzynarodowa Federacja d/s Przetwarzania Informacji.
foliacja zob. liczbowanie, foliał zob. foliant.
foliant (foliał), kodeks formatu folio, tj. formatu powstałego po jednokrotnym złożeniu arkusza wzdłuż jego krótszej osi, tak że arkusz f. liczy 4 strony; potocznie określenie grubej księgi wielkiego formatu. J. C.
foliowanie zob. liczbowanie.
fonoteka, zbiór materiałów fonograficznych, składający się z płyt, taśm magnetofonowych (szpule i kasety) itp. F. biblioteczne zawierają wszelkie nagrania muzyczne, nagrania utworów literackich oraz nagrania dla celów dydaktycznych, dokumentalnych i naukowych, jak płyty i taśmy do nauki języków obcych, wywiady z pisarzami i uczonymi, materiały z zakresu folkloru itp. W Polsce największą f. zawierającą materiały archiwalne posiada istniejące od 1956 Archiwum Dokumentacji Mechanicznej. Pierwszy tego typu ośrodek powstał we Francji w 1911 (Archiwum Żywego Słowa).
K. Siekierycz: Audiowizualna służba biblioteczna. Warszawa 1961. J. Kwiatkowski: Plytoteka w bibliotece. "Zeszyty Naukowe UMK". Nauka o książce I. 1962.
J.C.
forma piśmiennicza, postać, w jakiej autor wyraża treść, tj. zawartość dokumentu piśmienniczego.. Na pojęcie f.p. składa się jęz., w którym tekst został napisany, kompozycja (tekst zasadniczy, dodatki, aparat naukowy), rodzaj piśmienniczy (dzieło naukowe, monografia, przyczynek, recenzja, podręcznik, encyklopedia, słownik), gatunek literacki (powieść, dramat itp.). K. P.
forma wydawnicza: 1. Sposób opublikowania dzieła w postaci wydawnictwa zwartego o określonej ilości tomów (ewentualnie w obrębie wydawnictwa seryjnego), rozprawy w wydawnictwie zbiorowym, artykułu w czasop., w formie nadbitki, odbitki, przed-bitki. 2. Rodzaj wydawniczy jako podstawa klasyfikacji wydawnictw rozróżniającej wydawnictwa zwarte, ciągłe (czasop. i wydawnictwa zbiorowe), seryjne, zeszytowe. K. P.
format książki, oznaczenie jej szerokości i wysokości. Z końcem XV w. wprowadzono określanie f.k. zależnie od ilości złożeń arkusza, czyli tzw. f. bibliograficzny: folio, ąuarto, octavo, sede-cimo itd. Terminów tych używa się przy oznaczaniu f. druków publikowanych do końca XVIII w. Dopiero wprowadzenie w XX w. w Polsce f. papieru znormalizowanego ujednoliciło f.k. Dla książek usta-
125
explicit
wpisuje się całą grupę materiałów objętą jednym dowodem ubytków (np. protokołem skontrum). Ewidencja sumaryczna wpływu ma charakter wstępny i spełnia rolę pomocniczą w e.z. Ewidencja szczegółowa, zw. też jednostkową, polega na oddzielnym rejestrowaniu każdej jedn. Stosowana jest przy gromadzeniu wydawnictw ciągłych (rejestracja kontrolna wpływu poszczególnych części na kartach akcesyjnych) oraz w *inwentaryzowaniu zbiorów. 2. W szerszym znaczeniu wszelkie formy ujawniania zbiorów, także katalogowe.
H. Walterowa: Inwentarz i przechowywanie zbiorów. W: Bibliotekarstwo naukowe. Warszawa 1956. J. Czarnecka: Ewidencja księgozbioru. W: Bibliotekarstwo pąwszechne. Warszawa 1958. Z. Rytel: Ewidencja księgozbioru. Warszawa
1958. R. Blasinek: Ewidencja materiałów bibliotecznych w bibliotekach fachowych ośrodków informacji technicznej i eko~ nomicznej w świetle Instrukcji ministra kultury i sztuki z dnia 15 VIII 1970 r. Łódź 1971.
Z. P.
explicit: 1. Formuła umieszczona na końcu tekstu "rękopisów i *starych druków podająca po słowie e. nazwę autora, tyt. dzieła lub jego części. 2. Końcowe słowa tekstu dzieła zwane też conclusio, stanowiące element identyfikacji rpsów i Śinkunabułów, cytowane w *opisie bibliograficznym i *opisie katalogowym. E. podawany jest również w opisie nowszych druków wydanych bez tytułu. Zob. też incipit. K. P.
ewidencja zbiorów
124
nej kontroli według *kart czytelników i *kart książek. Obecnie system ten stosuje się tylko w wybranych bibl. dla celów badawczych; powszechnie został on zastąpiony przez system kieszonkowy lubkopertkowy, w którym karty książki umieszcza się w karcie czytelnika, mającej postać kopertki. Systemy układu są różne: alfabetyczny według nazwisk czytelników, według dat wypożyczeń lub zwrotów, a w ich obrębie alfabetycznie. W wielu krajach stosuje się tzw. system Browne, opracowany przez amerykańską bibliotekarkę Ninę E. Browne, w którym stosuje się układ kart według nrów inwentarzowych. Odmianą jest odwrócony system Browne, w którym karta książki ma postać kopertki, do której wkłada się karty czytelnika. Terminy wypożyczeń i zwrotów zaznacza się na wklejonej do książki terminatce. Usprawnieniem tego systemu jest tzw. automatic (lub punched) Browne system. Dane o czytelniku i książce są zakodowane na kartach obrzeźnie perforowanych. Specjalny aparat, do którego się je wkłada, wybija jednocześnie na karcie czytelnika sygnaturę książki i datę zwrotu, a na karcie książki nr ewidencyjny czytelnika i datę zwrotu wypożyczenia. Innym sposobem e.w. jest system żetonowy (Token Charging System) przyjęty w amer. i ang. bibl. publ. Polega on na wymianie książki na żeton zawierający nazwę bibl. Czytelnik otrzymuje kilka takich żetonów, które wraz z kartą czytelnika, będącą kieszonką, upoważniają do korzystania z bibl. Przy wypożyczaniu czytelnik oddaje żetony bibliotekarzowi, który stempluje na wklejonej do książki terminatce datę zwrotu. Przy zwrocie czytelnik otrzymuje żeton z powrotem. Ponieważ żetony posiadają nazwy lub nry bibl., umożliwia to w bibl. amer. wprowadzanie zasady zwracania książek w dowolnej bibl. na podstawie zawieranych porozumień (reciprocal system). W wielu krajach znosi się ograniczenia ilości wypożyczanych książek w bibl. publ. Rodzi to konieczność przyspieszenia systemu e.w. Umożliwiają to liczne odmiany systemu kart transakcyjnych (Transaction Card System), z których najbardziej rozpowszechniony jest system fotorejestracji, zwłaszcza w bibl. publ. Polega on na równoczesnym fotografowaniu za pomocą półautomatycznej kamery fotograficznej umocowanej na ladzie bibliotecznej: przedtytułowej lub tytułowej karty książki (na której jest jej sygnatura), karty czytelnika i karty transakcyjnej, która zawiera jedynie kolejny nr porządkowy (nr kolejnej transakcji). Nr ten jest wybity drukiem, a karta może być obrzeźnie perforowana. Najczęściej stosuje się dwie identyczne karty transakcyjne: jedną zatrzymuje czytelnik, druga pozostaje w bibl. i służy do kontroli terminów zwrotu książki. Karty transakcyjne przechowywane są w osobnych kartotekach i są ponownie wykorzystywane dopiero wtedy, gdy cały komplet, np. od nr 1 do 10 tys., wróci do bibl. Skończone filmy wysyła się do wywołania. Za pomocą kartoteki kart transakcyjnych łatwo ustalić, kto i jakiej książki nie zwrócił w oznaczonym terminie. Fotorejestracje znalazły zastosowanie w niektórych bibl. publ. NRD i na Węgrzech. Fotorejestracje upraszczają system e.w., eliminując wszelkie ręczne zapisy, oraz pozwalają zatrudnić przy nim personel pomocniczy. Inną odmianą jest system audiowypożyczeń, w którym
rolę kamery filmowej pełni magnetofon. Bibliotekarz czyta do magnetofonu dane o książce i czytelniku oraz nr karty transakcyjnej i nagrywa w ten sposób wszystkie niezbędne elementy identyfikująca książkę i czytelnika. System ten nie jest tak szybki i pc szech-nie stosowany jak fotorejestracja. W dużych bibl. uczelnianych (W. Brytania, Stany Zjednoczone A. P., RFN, Holandia) w e.w. znajdują zastosowanie elektroniczne maszyny cyfrowe. Odpowiednie urządzenia rejestrujące wypożyczenia i zwroty książek dokumentują zapisy na taśmie perforowanej dla komputera, który przygotowuje automatycznie okresowe zestawienia wypożyczeń, zwrotów, wypożyczeń przeterminowanych itp. E.w. oprócz kontroli ruchu księgozbiorów stanowi źródło informacji dla statystyki bibliotecznej, dla badań nad organizacyjną stroną funkcjonowania bibl. oraz kształtowania się zainteresowań czytelniczych.
H. T. Geer: Charging systems. Chicago 1955. M. Man-teufflowa: TTdostępnianie zbiorów. W: Bibliotekarstwo naukowe. Warszawa 19:>6. M. Fuchs: Bibliotheks\erwaltung. Wiesbaden 1968.
J. Koł.
ewidencja zbiorów: 1. Zespół czynności administra-cyjno-bibliotekarskich, których zadaniem jest ujawnianie (wykazywanie) zbiorów do celów kontrolnych i statystycznych przez ich rejestrację prowadzoną wg określonych przepisów lub wg ustalonych i przyjętych w bibliotece sposobów. E.z. obejmuje zarówno wpływy, jak i ubytki zasobów bibl. oraz ma na celu ujawnienie i utrwalenie procesu narastania zbiorów, źródeł ich pochodzenia oraz wydatków związanych z *gromadzeniem, a także zarejestrowanie i ujawnienie ubytków oraz ustalenie i udokumentowanie przyczyn ich powstawania. E.z. umożliwia określenie liczbowego ich stanu oraz kontrolę tego stanu; niekiedy służy do ustalenia wartości zbiorów. Obejmuje e.z. akcesyjną (wpływów) oraz inwentarzową (majątkową zbiorów opracowanych). Podstawowym zagadnieniem e.z. jest ustalenie jedn. ewidencyjnej, niekiedy identyfikowanej z obliczeniową. Zagadnienie to nie jest w bibl. poi. w sposób jednoznaczny rozstrzygnięte. Dla wydawnictw zwartych powszechnie przyjętą jednostką obliczeniową jest *wolu-min (jedn. introligatorska). Jako jedn. ewidencyjną wiele bibl., zwłaszcza w e.z. szczegółowej, przyjmuje ^ dzieło, podając w statystykach liczbę dzieł obok liczby wol. Przy ewidencji wydawnictw ciągłych bibl. stosują bądź wol., bądź rocz. jako jedn. ewidencyjną i obliczeniową. Szczególnie trudny problem przedstawia ustalenie jedn. ewidencyjnej i obliczeniowej dla zbiorów specjalnych (rpsy, grafika, mapy, opisy patentów, normy) oraz dla najnowszych form materiałów bibliotecznych, tj. mikrofilmów, fotokopii, płyt z nagraniami dźwiękowymi i taśm magnetofonowych. Pewne ujednolicenie wprowadza w tej kwestii Instrukcja ministra kultury i sztuki z 15 VIII 1970.
Stosuje się dwa typy e.z.: sumaryczną i szczegółową. Pierwsza polega na zapisywaniu wpływów w sposób zbiorczy: całą grupę materiałów objętą jednym dowodem wpływu wpisuje się łącznie (sumarycznie, z podaniem źródła wpływu i liczby jedn. ewidencyjnych) w jednej poz. rejestru nabytków (*akcesja). E.z. sumaryczną stosuje się niekiedy również do rejestracji ubytków: pod jedną poz. księgi ubytków
123
ewidencja^jyypożyczeń
I. Stabrowska: Publishefs glossary oraz M. Ełko-nina-Tarłowska: Słowar' po izdatielskomu diełu. Z dziedzin pokrewnych należy wskazać słowniki archiwalne: A. Bachulski, K. Konarski, W. Wolf: Polski słownik archiwalny (Warszawa 1952 750 terminów poi. z definicjami oraz odpowiednikami w jęz. ang., czeskim, fr., niem. i ros.); T. Grygier, W. Maciejewska, J. Płocha: Polski słownik archiwalny (Warszawa 1974 ok. 640 terminów z odpowiednikami w jęz. ang., fr., niem. i ros.); Materiały do słownika terminologii archiwalnej krajów socjalistycznych. Terminologia archiwalna: rosyjska, bułgarska, niemiecka, polska, słowacka i czeska. Wyd. Z. Ko-lankowski (Warszawa 1973) jest to tłum. słownika ros. Kratkij słowar' archiwnoj tierminologii (Moskwa 1968). Ze słowników przekładowych pojawiły się 3 słowniki W. Tacikowskiego: Słownik poligraficzny rosyjsko-polski (Warszawa 1955), Mały słownik poligraficzny niemiecko-polski (1960) oraz Mały słownik poligraficzny angielsko-polski (1963). Próbą ujednolicenia terminologii w zakresie informacji naukowej jest opracowany przez M. Leską i K. Leskiego: Tezaurus informacji naukowej (Warszawa 1972). Specyficzny charakter ma norma poi. PN-70/N-01158 Skróty wyrazów typowych w opisie bibliograficznym i katalogowym (Warszawa 1971), zawierająca skróty w 26 jęz. Terminy poi. zostały uwzględnione w następujących słownikach zagranicznych: Sloynik knihov-nickych terminA v śesti jazycich (Praha 1958 3 tys. terminów); A. Gronsky: Polsko-slowacki słownik bibliotekarski. Slo\ensko-poV sky knihov-nicky slovnik (Martin 1966 5,1 tys. terminów); mniejszy objętościowo: I. Mora: Wórterbuch des Yerlagswesens in 20 Sprachen (Pullach/Miinchen 1974 ok. 750 poz.). Słowniki te pozostawiają wiele do życzenia, o ile chodzi o terminy poi. Słowników zagranicznych, zarówno definicyjnych, jak i przekładowych, ukazało się dość dużo w wielu jęz. i w wielu krajach, przy czym warto podkreślić ożywioną działalność w publikowaniu państw, norm terminologicznych dotyczących zagadnień wydawniczych, drukarstwa, bibliogr., katalogowania, repro-grafii. Niepełne wykazy wydanych słowników (od początków) są zawarte w bibliogr.: R. C. Lewanski: Library directories; Library science dictionaries (Santa Barbara, Calif. 1967 239 poz.) oraz w zamieszczonym w EWoK zestawieniu Encyklopedie i słowniki terminologiczne z zakresu nauki o książce (137 poz.). Przykładowo można wymienić kilka przedsięwzięć w zakresie słowników wielojęzycznych: wydany przez UNESCO słownik przekładowy pod red. A. Thomsona Vocabularium bibliothecarii (Paris 1953 w jęz. ang., fr. i niem.), w 2 wyd. (1962) zawierającym ok. 3 tys. terminów wzbogacony
0 jęz. hiszp. i ros., doczekał się oddzielnych wydań oprać, w różnych krajach pod auspicjami UNESCO terminy w jęz. tureckim (1959), arabskim (1965), chorwackim (1965), hol. (1967), w jęz. skandynawskich: duńskim, fińskim, norweskim i szw. (1968), słowackim (1970), węgierskim (1972); 6-języczny słownik W. E. Clasona: Elsevier's dictionary of library science, information and documentation in six languages (Amsterdam 1973) zawiera krótkie definicje w jęz. ang. i odpowiedniki w jęz. fr., hiszp., hol., niem.
1 wł. Próbą międzynar. słownika z zakresu informacji naukowej, opartego na definicjach w jęz.
ros., jest wydany przez WINIT1 Tierminologiczen riecznik po nauczna informacija (Moskwa 1966), zawierający obok 1,2 tys. definicji w jęz. ros. odpowiedniki terminów w jęz. bułgarskim, czeskim, niem., poi., rumuńskim, słowackim i węgierskim. Uzupełniające wersje tego słownika zostały wydane także przez W1NITI dla jęz. hiszp. (1969) oraz dla jęz. narodów Jugosławii (1969). Wielokrotnie wznawiany jest międzynar. słownik wyrazów typowych w opisach bibliogr. i katalogowych: Z. Pipics: Dictionarium bibliothecarii practicum. Ad usum internationalem in XX linguis (Budapest 1963), zawierający w 1 wyd. 330 wyrazów typowych (każde w 20 jęz.), a powiększony do 770 terminów w 22 jęz. w 6 wyd. pt. The librariaris practical dictionary in twenty two languages (New York 1974). Specyficznym rodzajem słownika jest praca K. R. Simona: Bibliografija. Osnownyje poniatija i tierminy (Moskwa 1968), w której podano 125 terminów z wyjaśnieniami teoretycznymi i historycznymi w aspekcie międzynar. (tłum. na jęz. niem.: Bibliographische Grundbegriffe und Fachtermini. Munchen 1973).
H. S.
epd zob. automatyczne przetwarzanie danych.
epidiaskop, aparat do wyświetlania (projekcji) na ekranie nieruchomych obrazów wykonanych na podłożu zarówno przeźroczystym, jak i nieprzeźroczystym.
Zob. też audiowizualne środki techniczne, diaskop, episkop. Z. P.
epigrafika zob. paleografia.
episkop, aparat do wyświetlania (projekcji) na ekranie nieruchomych obrazów wykonanych na podłożu nieprzeźroczystym, jak np. teksty drukowane, ilustracje, rysunki, tabele, wykresy, prospekty; w pewnych granicach umożliwia wyświetlanie także obrazów przedmiotów trójwymiarowych. Wymaga dobrze zaciemnionego pomieszczenia i niewielkiej odległości (3-5 m) od ekranu. Zob. też audiowizualne środki techniczne, diaskop, epidiaskop. Z. P.
errata, wykaz błędów i pomyłek dostrzeżonych po wydrukowaniu książki wraz ze sprostowaniami, podany na końcowych stronach tekstu lub na osobnej karcie, sporządzony najczęściej w formie tabeli. E. występuje czasem w postaci kart lub składek wydrukowanych dla zastąpienia nimi mylnych części tekstu. K. P.
europejski system inwentaryzowania zob. inwentary-zowanie zbiorów.
ewidencja wypożyczeń, kontrola materiałów wypożyczonych z bibl. Wybór systemu e.w. zależy od rodzaju bibl., charakteru zbiorów, stanu jej wyposażenia technicznego oraz spełnianych przez nią funkcji. W bibl. naukowych e.w. prowadzi się za pomocą *rewersów, co umożliwia kontrolę wypożyczeń według nazwisk czytelników i sygnatur książek. W bibl. publ. stosowany był dawniej system podwój-
ekran
122
ekran zob. sala wystawowa.
ekslibris (ex libris), znak własnościowy w formie artystycznie skomponowanej nalepki, umieszczanej zwykle na wewnętrznej stronie przedniej okładki książki. E. wykonany jest zazwyczaj oryginalną techniką graficzną, jak drzeworyt, miedzioryt, akwaforta lub litografia. Motywem kompozycyjnym e. są: formuła ,,ex libris", zastępowana czasem wyrażeniem poi. "z książek", "z ksiąg", "z księgozbioru", nazwisko właściciela księgozbioru często w formie monogramu lub herbu, rysunek symbolizujący charakter zbioru lub zamiłowanie czy zawód jego właściciela; zdarzają się także e. typograficzne, skomponowane wyłącznie czcionką drukarską. E. w postaci naklejanej kartki pojawił się w Europie pod koniec XV w., stając się z czasem popularnym znakiem własnościowym zbiorów bibliotecznych, przez co jest e. jednym z ważnych elementów przy odtwarzaniu proweniencji książki. W zastosowaniu są też e. donacyjne (z nazwiskiem ofiarodawcy), e. okolicznościowe, jak np. z okazji targów, kiermaszów, jubileuszy (200 lat bibliotekarstwa wojskowego, 600 lat księgarstwa poi.), oraz e. ślepe, w których zostawiono miejsce na wpisanie nazwiska właściciela książki. E. jako wytwór sztuki graficznej budzi duże zainteresowanie. Wśród twórców e. znajdują się tacy artyści, jak A. Durer, Ł. Cranach, W. Hogarth, a w Polsce E. Bartłomiejczyk, T. Cieślewski syn, S. Ostoja-Chrostowski, A. Półtawski, W. Skoczyłaś. W końcu XIX w. e. staje się obiektem zbieractwa miłośników swoistego gatunku sztuki. Zaczęły wówczas powstawać kolekcje zarówno prywatne, jak biblioteczne, powstawały towarzystwa skupiające miłośników i zbieraczy, zaczęły ukazywać się specjalne publikacje. Ważnym elementem propagandy e. stały się krajowe i międzynar. zjazdy oraz wystawy (Malbork, Kraków) poświęcone przeglądom osiągnięć grafików zajmujących się tą dziedziną twórczości, której wysoki poziom w Polsce reprezentuje m. in. M. Hiszpańska-Neumann, W. M. Jakubowski, K. M. Sopoćko, K. Wróblewska. Piękne zbiory e. posiadają niektóre bibl. naukowe, jak Bibl. Narodowa, Bibl. Ossolineum, Bibl. Jagiellońska, Bibl. Uniw. im. M. Kopernika w Toruniu, Bibl. Publ. m. st. Warszawy, a także Muzea Narodowe w Warszawie i Poznaniu.
A. Ryszkiewicz: Ekslibris polski. Warszawa 1959.
J. C.
elektroniczna maszyna cyfrowa (emc) zob. maszyna cyfrowa.
elektroniczna maszyna licząca zob. maszyna cyfrowa.
elektroniczne przetwarzanie danych zob. automatyczne przetwarzanie danych.
emc (elektroniczna maszyna cyfrowa) zob. maszyna cyfrowa.
empora zob. galeria.
Encyklopedia wiedzy o książce zob. encyklopedie i słowniki bibliotekarskie.
encyklopedie i słowniki bibliotekarskie: Encyklopedie. W okresie powojennym pojawiła się w Polsce pierwsza na wielką skalę zakrojona Encyklopedia wiedzy o książce {EfVoK). Red. nacz. A. Birken-majer, B. Kocowski, J. Trzynadlowski; red. główni: A. Kawecka-Gryczowa, H. Więckowska, S. Pazyra (Wrocław 1971 Zakład Narodowy im. Ossolińskich); jest to dzieło zbiorowe (ok. 400 autorów) zawierające ok. 6 rys. haseł rzeczowych (w tym wiele haseł przeglądowych), biograficznych i geograficznych. Poniekąd uzupełnieniem EWoK jest Słownik pracowników książki polskiej. Red. I. Treichel. (Warszawa 1972 PWN), opracowany przy udziale ponad 550 autorów. Obydwa wydawnictwa obejmują zakresem całość *nauki o książce. Z leksykonów o mniejszym zakresie ukazał się tylko oprać, przez M. Kafla Mały ilustrowany słownik techniki wydawniczej (Warszawa 1953). Z encyklopedii i leksykonów zagranicznych wydanych po II wojnie światowej należy wspomnieć niem. Lexikon des Buchwesens. Hrsg. von J. Kirchner. Bd 1-4 (Stuttgart 1952-56), ang. Encyclopaedia of librarianship. Ed. by Th. Landau (London 1958; 3 ed. 1966), skandynawski Nordisk leksikon for bogvaesen. Red.: E. Dansten, L. Nielsen, P. Birken-lund. T. 1-3 (K0benhavn 1949-62). Największym przedsięwzięciem tego typu jest Encyclopedia of library and Information science. Ed. by A. Kent, H. Lancour (New York 1968-); planowana na 18 t., została doprowadzona w t. 10, wydanym w 1973, do HO-. Większość haseł ma charakter przeglądowy, stanowiąc niejednokrotnie rozprawy kilkudziesięcio-stronicowe. Pomimo udziału autorów zagranicznych encyklopedia ta jest zbyt jednostronnie ukierunkowana na zagadnienia amer. Starannie oprać, jest Lexikon des Bibliothekswesens. Hrsg. von H. Kunze, G. Riickl (Leipzig 1969; 2 Aufl. Bd. 1, 1974). Na pograniczu słownika terminologicznego i leksykonu jest 3 wyd. ang. dzieła L. M. Harroda: The librariaris głossary of terms used in librarianship and the book crafts and reference books (London 1971). Z dość licznie ukazujących się w wielu krajach leksykonów dotyczących zagadnień wydawniczych i drukarstwa można wymienić: G. A. Glaister: An encyclopaedia of the book. Terms used in papermaking, printing, bookbinding and publishing (London 1960); Lexikon der graphischen Technik. (Leipzig 1962, 3 Aufl. Miinchen 1971) oraz G. A. Stevenson: Graphic arts encyclopedia. (New York 1968). Słowniki. Pierwszym poi. słownikiem bibliotekarskim o pełnym zakresie nauki o książce jest oprać, przez H. Więckowska i H. Pliszczyńską Podręczny słownik bibliotekarza (Warszawa 1955), zawierający definicje ok. 3 tys. terminów poi. z odpowiednikami w jęz. ang., fr., niem. i ros. W dziedzinach związanych z *księgoznawstwem pojawił się słownik M. Dembowskiej: Terminologia bibliograficzna ("Biul. Instytutu Bibliograficznego" 1954 t. 4 nr 5), oraz kilka słowników dotyczących zagadnień wydawniczych i księgarstwa, mianowicie: najobszerniejszy, zawierający ok. 2,3 tys. terminów W. Taci-kowskiego i B. Lehmana: Mały słownik poligraficzny (Warszawa 1965; 2 wyd. uzup. pt. Podręczny słownik poligraficzny. 1970), nadto niewielkie słowniki (po 250 terminów): T. Zadrożna-Gołaszewska: Słownik wydawcy (Warszawa 1967) oraz wersje równoległe:
121
ekonomika biblioteczna
Jagiellońska 2 (mniejsze liczby przewidziane są dla druków takich jak czasop., nuty, mapy itp.), po 1 egz. otrzymują bibl. uniwersyteckie w Łodzi, Toruniu, im. M. Curie-Skłodowskiej w Lublinie, w Poznaniu, Warszawie i Wrocławiu, Bibl. Śląska w Katowicach, Bibl. Publ. m. st. Warszawy oraz Woj. Bibl. Publ. w Szczecinie. Ponadto jeden egz. każdego druku z obszaru poszczególnych województw, tzw. egz. regionalny, dostarczany jest określonej bibl. danego regionu. Jeden z otrzymywanych przez Bibl. Narodową i Bibl. Jagiellońską e.o. oraz egz. regionalny muszą być traktowane jako egz. archiwalne. Wprowadzono przepis przewidujący możność przekazywania, w ramach *selekcji zbiorów, wyspecjalizowanym bibl. ogólnokrajowej sieci bibliotecznej e.o. nie odpowiadającego profilowi zbiorów bibl., której z prawa przysługuje. Oprócz przepisów ogólnie obowiązujących rozkazem Min. Obrony Narodowej z 1961 ustanowiony został obowiązek dostarczania * Centralnej Bibl. Wojskowej e.o. druków wojskowych (jawnych).
E. Gaberle: Egzemplarz obowiązkowy na ziemiach polskich dawniej i dziś. Lwów 1928. J. Szczepaniec: Obowiązkowy egzemplarz biblioteczny w Polsce w drugiej poi. XVIII w. "Rocznik Zakładu Narodowego im. Ossolińskich" 1957. M. Matuszewska: Egzemplarz obowiązkowy w Polsce i za granicą. "Roczniki Biblioteczne" 1971.
E. K.
ekonomika biblioteczna, dyscyplina *biblioteko-znawstwa, która rozpatruje związki i zależności ekonomiczne występujące w działalności bibliotecznej w celu podniesienia sprawności bibl., tj. uzyskania największego efektu informacyjnego za pomocą najniższych kosztów i w najkrótszym czasie. Efekt informacyjny bibl. to stopień zaspokojenia przez nią potrzeb poznawczych użytkownika. Na uzyskanie największego efektu informacyjnego składa się optymalne dostosowanie zawartości i organizacji księgozbioru do potrzeb i możliwości percepcyjnych użytkownika. Na zmniejszenie kosztów osiągania efektu organizacyjnego składa się ekonomiczne wykorzystywanie bazy materialnej bibl. i racjonalna organizacja procesów pracy. E.b. bada stosunek wyników i kosztów pracy bibliotecznej, ocenia i porównuje stopień jej sprawności, ustala zasady optymalnej organizacji i zarządzania w bibliotekarstwie. Przedmiotem badania e.b. są zarówno poszczególne czynności i procesy, jak całe systemy biblioteczne. E.b. posługuje się metodami nauk ekonomicznych i pomocniczych (ekonometria, statystyka matematyczna) oraz pokrewnych (teoria organizacji i zarządzania, prakseologia). Prowadząc badania metodami ilościowymi, opiera się przede wszystkim na pomiarach statystycznych, ostatnio stosuje się w e.b. również badania operacyjne. E.b. rozwija głównie badania nad czynnościami, czasem ich przebiegiem oraz kosztami rzeczowymi i osobowymi działalności bibliotecznej. E.b. analizuje szczegółowo tok wykonywanych czynności, ich następstwo po sobie w czasie i miejscu. Zmierza do ustalenia zasad racjonalnego następstwa wykonywanych czynności i eliminacji czynności zbędnych lub powtarzających się oraz konstruuje optymalne modele procesów pracy bibliotecznej. E.b. najczęściej obejmuje jednak badania ilościowe na podstawie analizy pomiarów sta-
tystycznych, ustalając wskaźniki (standardy) działalności bibliotecznej, które ukazują w liczbach bezwzględnych lub względnych relacje pomiędzy użytkownikami, zbiorami, pracownikami bibl., warunkami lokalowymi i technicznymi jej pracy. Z ważniejszych rodzajów wskaźników należy wymienić: wskaźniki aktywności użytkownika (np. liczba zbiorów i usług przypadająca na 1 użytkownika, liczba odwiedzin i udostępnień na 1 miejsce pracy użytkownika), wskaźniki aktywności księgozbioru (np. % obrotowości zbioru i jego części), wskaźniki aktywności pracownika (np. liczba użytkowników i zbiorów na jednego pracownika, liczba usług i prac wewnętrznych bibl. przypadająca na jednego pracownika).
Ważnym a trudnym przedmiotem badań e.b. są koszty prowadzenia bibl. Rezultatem tych badań są wskaźniki kosztów łożonych na wykonywanie poszczególnych czynności bibliotecznych (np. koszt opracowania jednego dokumentu), na powiększanie księgozbioru, jego konserwację, na utrzymywanie budynku i jego wyposażenie, na płace personelu. Koszty te są ustosunkowywane do liczb charakteryzujących usługi zewnętrzne bibl., tj. do liczb wyrażających częściowo jej efekt informacyjny (np. liczba użytkowników, udostępnień, odwiedzin, udzielonych informacji, opracowanych zbiorów). Ustalanie przez e.b. omawianych wskaźników daje możliwość porównywania sprawności bibl. i ich struktur organizacyjnych i opracowania normatywów działalności bibliotecznej i jej finansowania. W związku z ogólną tendencją do tworzenia wielkich systemów bibliotecznych przed e.b. stoi zadanie opracowania systemu wskaźników, pozwalającego badać sprawność i optymalizować największe i złożone jednostki działalności bibliotecznej. Jednakże dotąd nie opracowano wzoru charakteryzującego sprawność bibl. i ich zespołów, pozostają one w stadium opracowań próbnych, które sprzyjają rozwijaniu metod badawczych e.b.
E.b. jest nową dyscypliną naukową, w ocenie jej przydatności dla praktyki bibliotecznej podkreśla się, że rachunek ekonomiczny nie może być jedynym kryterium oceny sprawności bibl. Elementem decydującym jest skuteczność informacyjna działalności bibliotecznej, a skuteczność ta zasadniczo nie poddaje się pomiarowi ilościowemu. Jednakże e.b. nawet w aktualnym stadium rozwoju sprzyja racjonalnemu planowaniu prac i kosztów, opracowaniu kryteriów finansowania bibl., wyborowi optymalnej struktury organizacyjnej i metod pracy bibliotecznej. W przodujących krajach świata powstały instytucje naukowe podejmujące problematykę e.b., np. w Związku Radzieckim utworzono w tym celu stałą komisję przy Publicznej Bibl. im. Sałtykowa-Szcze-drina w Leningradzie, w Stanach Zjednoczonych A. P. działa Instytut Metod Ilościowych w Bibliotekarstwie przy Bibliotece Uniwersyteckiej Stanu Ohio. W Polsce niektóre problemy e.b. podejmował Adam Łysakowski (normatywy pracy bibl. uniwersyteckich). Instytut Książki i Czytelnictwa Bibl. Narodowej przeprowadził prace nad ilościową charakterystyką obsługi bibliotecznej gromady (J. Maj, J. Wołosz). A. Wróblewski opublikował studium statystyczne o działalności bibl. szkół wyższych i niektórych kosztach ich prowadzenia. A. R.
efemeryda
120
przez użytkowników na wykorzystanie informacji i materiałów zapotrzebowanych w jej następstwie. Podwyższenie e.i. jest funkcją systemów informacji. Efektywność ekonomiczna informacji zależy przede wszystkim od skutków działalności informacyjnej. Badanie e.i. zajmuje coraz więcej uwagi teoretyków i praktyków, jak i organizacji finansujących działalność informacyjną. Szybki rozwój informacji naukowej i powodowane nim stale rosnące nakłady .finansowe niepokoją zainteresowanych e.i. i stwarzają przesłanki do wyodrębnienia się nowego kierunku ekonomiki informacji. Badania w tej dziedzinie obejmują przede wszystkim specyficzne prawidłowości rozwoju informacji i działalności informacyjnej w powiązaniu z prawami ekonomicznymi, ekonomiczną motywację form organizacyjnych, w których przebiegają procesy informacyjne, działanie praw ekonomicznych w sferze obiegu informacji oraz niektóre aspekty ich powstawania i wykorzystywania, koordynację planowania i finansowania działalności informacyjnej, ekonomiczno--techniczne aspekty stosowania technicznych środków pomocniczych informacji i związane z tym sprawy materialno-technicznego zabezpieczenia procesów informacyjnych, przy uwzględnianiu możliwie wysokiej efektywności uzyskiwania optymalnej informacji.
T. Kotarbiński: Traktat o dobrej robocie. Wrocław 1975. M. Poletyło: Analiza wskaźników efektywności w wyszukiwaniu informacji. "Aktualne Problemy Informacji i Dokumentacji" 1966 nr 5. E. Kofler: O wartości informacji. Warszawa 1968. W. Prfróg: Efficiency of Information activities: eyaluation criteria, methods, and indices. W: On theoretical problems of informatics. Moscow 1969.
M. i K. L.
efemeryda: 1. Wydawnictwo zawierające materiał tekstowy o przemijającym znaczeniu. 2. Czasop. o krótkim okresie istnienia. Typowymi e. były gazety ulotne wychodzące w XVI i XVII w., a nawet jeszcze w XVIII. Ukazywały się one w niewielkiej liczbie egz. (czasem nawet w jednym), a niejednokrotnie w formie rpsu. J. C.
egzemplarz, jednostkowy, konkretny dokument. E. archiwalny, dokument dostarczony bibl. najczęściej jako *egzemplarz obowiązkowy, przeznaczony do przechowania jako świadectwo kultury kraju, regionu. Ze względu na przeznaczenie jest on otaczany specjalną opieką, udostępniany z ograniczeniami.
E. autorski, książka dostarczona autorowi przez wydawcę; ilość tych e. określa zwykle umowa autorska.
E. bezpłatny (gratisowy) dostarczany nieodpłatnie przez wydawcę osobom i instytucjom. E. biblioteczny: a) termin używany zastępczo na określenie e. obowiązkowego dla celów bibliotecznych i urzędowej rejestracji, b) e. należący do zbiorów bibliotecznych.
E. dalszy, identyczny z podstawowym drugi i każdy następny e. druku, włączony do księgozbioru bibl.
E. dedykacyjny, zaopatrzony w *dedykację podpisaną własnoręcznie przez autora. E. imienny, przeznaczony przez wydawcę dla określonej osoby z wydrukowanym jej nazwiskiem.
E. numerowany, jeden z e. nakładu wydawnictwa w całości lub w części ponumerowanego o znaczeniu bibliofilskim lub dla celów ewidencyjnych, np. przy drukach do użytku służbowego, wewnętrznego. E. okazowy, wysyłany nieodpłatnie przez wydawcę głównie dla celów reklamowych, np. recenzyjnych. E. regionalny, druk wyprodukowany na terenie danego regionu; potoczne określenie e. obowiązkowego, dostarczanego bibl. działającej w danym regionie.
E. skompletowany, termin używany niekiedy na określenie e. dzieła wielotomowego, którego poszczególne tomy pochodzą z różnych wydań. E. sygnalny, dostarczany przez drukarnie wydawcy jako dowód, że nakład jest gotów do ekspedycji. E. użytkowy, udostępniany w bibl. bez specjalnych ograniczeń w przeciwieństwie do e. archiwalnego. E. zastępczy, inny e. zagubionego lub zniszczonego dokumentu wprowadzony do zbiorów. E. zastępczym może być również *fotokopia albo Śkserokopia dokumentu. E. K.
egzemplarz obowiązkowy (biblioteczny), e. dokumentu dostarczany z reguły nieodpłatnie przez drukarnię (wytwórcę) lub wydawcę uprawnionym do otrzymywania go bibl. na podstawie przepisów prawnych. Pierwszy akt o e.o. wydał król francuski Franciszek I w 1537. Po rozszerzeniu się na inne kraje, przepisy
0 e.o., zwłaszcza XIX-wieczne, służyły głównie cenzurze i nadzorowi państwa nad produkcją wydawniczą oraz ochronie praw autorskich. Obecnie e.o. mają za zadanie przede wszystkim zabezpieczenie egz. archiwalnego (*egzemplarz) całości produkcji narodowej, są podstawą rejestracji druków
1 statystyki wydawniczej. Z krajów europejskich jedynie Holandia, Szwajcaria i Watykan nie posiadają aktów prawnych dotyczących e.o. Liczba e.o. i ich tryb dostarczania są różne; w krajach o upaństwowionej produkcji wydawniczej ilość egz. danego *nakładu przekazywanych jako e.o. jest znaczna, np. w Związku Radzieckim 48 egz. druków zwartych i 44 egz. czasop., w Czechosłowacji 27 egz., w krajach kapitalistycznych od 2-8 egz. Wynika to z liczby bibl. uprawnionych do otrzymywania e.o. W Polsce pierwszymi przepisami prawnymi były uchwały sejmowe z 1. 1780 i 1793, zapewniające e.o. wszystkich druków z terenu całej Rzeczypospolitej Bibl. Załuskich, z terenu Litwy Bibl. Akademii Wileńskiej. Przepisy rządów zaborczych o e.o. służyły głównie cenzurze. Akty prawne z 1. 1919 i 1927 były zawarte w przepisach prasowych, Ustawa z 1932 obowiązywała do 1968. Uzupełniały ją rozporządzenia z 1. 1934, 1944, 1946, 1947, 1961, 1965, dostosowane do zmieniających się warunków życia państw. Ostatecznie obowiązującą dziś podstawę prawną dla e.o. stworzyła *Ustawa o bibl. z 9 IV 1968, art. 32 i 33, i uzupełniające ją Zarządzenie wykonawcze Min. Kultury i Sztuki z 1968. Obowiązek dostarczania e.o. do bibl. mają zakłady poligraficzne i inne powielające druki, wydawca zaś w przypadku wykonywania druku w całości lub częściowo za granicę. Płyty z nagraniami dźwiękowymi dostarcza zakład tłoczący (tylko *Bibl. Narodowej). Obowiązek dostarczania e.o. nie dotyczy druków przeznaczonych wyłącznie do użytku służbowego. Bibl. Narodowa otrzymuje zasadniczo 4 egz. druków, Bibl.
efektywność informacji
edycja zob. wydanie.
edytorstwo: I. W najogólniejszym znaczeniu działalność wydawnicza, publikowanie dzieł drukiem. Obejmuje takie zawodowe funkcje wydawcy, jak programowanie wydawnicze, współpracę z autorem, opracowanie redakcyjne, przygotowanie zewnętrznej, graficznej formy dzieła, kooperację z drukarnią i współdziałanie z *księgarstwem i bibliotekami. Osoba wykonująca te czynności jest nazywana edytorem lub częściej wydawcą. 2. W obrębie *nauki o książce szczegółowa dyscyplina, której celem jest badanie czynności związanych z wydawaniem książek, ich opis, uogólnianie doświadczeń i formułowanie dyrektyw dla praktyki wydawniczej. Zakres badań e. wynika ze złożoności cech książki, która wyraża określoną treść, spełnia funkcje poznawcze i artystyczne, jest dziełem sztuki graficznej, produktem przemysłu poligraficznego i jako towar jest rozpowszechniana w systemie dystrybucji handlowej. Wydawanie książek obejmuje więc trzy grupy czynności: programowanie wydawnicze, wytwarzanie książki i jej rozpowszechnianie. E. bada każdą z tych grup czynności, zajmuje się przeto badaniem kierunków i metod programowania wydawniczego w ogólności oraz poszczególnych typów publikacji, opracowaniem redakcyjnym tekstu, estetyką książki, kompozycją artystyczno-graficzną dzieła, kooperacją z drukarniami oraz metodami rozpowszechniania książek. E. ma ścisłe związki przede wszystkim z innymi szczegółowymi dyscyplinami nauki o książce, jak historia książki, "bibliotekoznawstwo, Śbibliografia, teoria *informacji naukowej. Ma również punkty styczne z innymi naukami, jak teoria kultury, socjologia kultury, nauka o literaturze, ekonomika księgarstwa, poligrafia książki, materiałoznawstwo poligraficzne. 3. W najwęższym znaczeniu oznacza w praktyce wyd. przygotowanie maszynopisu zgodnie z obowiązującymi normami, dotyczącymi kompozycji wydawniczej (teksty wprowadzające, tekst główny, teksty pomocniczo-wyjaśniające itd.), kompozycji tytulatury wydawniczej, skróconych opisów bibliograficznych, indeksów, spisu treści etc, oraz zgodnie z konwencjami edytorskimi przyjętymi w danym wydawnictwie. W tym znaczeniu "opracowanie edytorskie" maszynopisu odróżnia się od naukowego opracowania redakcyjnego oraz adiustacji językowo-stylistycznej. 4. E. naukowe, samodzielna dyscyplina w obrębie wiedzy o literaturze, której celem jest ustalenie metod wydawania dzieł literackich, głównie autorów zmarłych. Działalność
filologów zmierzającą do ustalenia poprawnego tekstu nazywano dawniej krytyką tekstu, z ich doświadczeń rozwinęła się samodzielna dyscyplina naukowa zwana e. naukowym lub tekstologią. Zadaniem tekstologów jest odtworzenie historii powstania utworu, określenie jego autorstwa, ustalenie poprawnej postaci tekstu zgodnie z twórczą intencją autora, zwłaszcza w przypadku istnienia wielu zachowanych przekazów tekstu, przygotowanie komentarza oraz ew. przygotowanie do druku. E. naukowe jest wykładane na uniwersytetach jako pomocnicza dyscyplina filologiczna na studiach polonistycznych. Zob. też kompozycja wydawnicza książki, ruch wydawniczy. L. M.
efektywność informacji, zapewnienie skuteczności informacji, przy możliwie najniższym zużyciu czasu i wysiłku niezbędnego dla zapoznania się z nią i jej wykorzystania przez operatywność systemu informacji nastawionego na skracanie cykli jej opracowania, przesyłania i wydawania; pełność i dobór *źródeł informacji, a w konsekwencji zbioru materiałów informacyjnych; stopień stężenia zawartości informacyjnej opracowań; jakość informacji (eliminowanie informacji nieścisłej); sposób opracowania informacji, dostosowany do potrzeb i indywidualności użytkownika, zapewniający najlepszą percepcję w minimum czasu. Skuteczność systemów informacyjnych określa się dziś niejednokrotnie za pomocą tzw. wskaźników: a) trafności, tj. stosunku liczby dokumentów, których zawartość odpowiada zapytaniu, do liczby dokumentów wyszukanych w odpowiedzi na to zapytanie; b) szumu, tj. stosunku liczby dokumentów wyszukanych niewłaściwie, tzn. nie zawierających informacji poszukiwanych do liczby wszystkich dokumentów wyszukanych w odpowiedzi na zapytanie; c) efektywności informacji mierzonej ilością czasu potrzebnego do uzyskania ze zbioru adekwatnej odpowiedzi na zapytanie informacyjne. Jest to wskaźnik umożliwiający porównywanie skuteczności działania systemów informacyjnych, zazwyczaj rozpatrywany łącznie z odpowiednimi wskaźnikami ekonomicznymi; d) wyszukiwania informacji określający stosunek liczby dokumentów wyszukanych na zapytanie do liczby dokumentów w zbiorze odpowiadających zapytaniu. Może on być stosowany jako sprawdzian skuteczności *systemu informacyjno-wyszukiwaw-czego w zbiorze o dokładnie znanej zawartości dokumentów.
Bezpośrednie efekty ekonomiczne *działalności informacyjnej mogą być określane na podstawie nowości technicznych i organizacyjnych (patentów, udoskonaleń, nowych procesów technologicznych itp.) wdrożonych w większej liczbie instytucji użytkowników informacji; wdrożonych nowych rozwiązań dostarczanych przez innych wytwórców (np. na podstawie katalogów firmowych); projektowania nowych urządzeń i rekonstrukcji starych na podstawie informacji o perspektywach procesów technologicznych; skreślenia lub niewprowadzania do planu prac, które bez odpowiedniej informacji byłyby realizowane, a więc powtarzane; skrócenia, dzięki informacji, zaplanowanych cykli realizacji przedsięwzięć; podwyższenia, w oparciu o informację, jakości realizowanych produktów; skrócenia czasu zużywanego
dzieło
118
"UKD. Zmiany i Uzupełnienia" (od 1964); d) wydawnictwa Ośrodka Informacji Centralnej (dla władz centralnych i kadr kierowniczych); e) tłumaczenia poi. piśmiennictwa naukowego na j. ang. (dla National Science Foundation w Stanach Zjednoczonych). Skromniejszy dorobek ma *Ośrodek Dokumentacji i Informacji Naukowej PAN, od 1974 Ośrodek Informacji Naukowej PAN. Publikuje on od 1962 półrocz. *"Zagadnienia Informacji Naukowej" (do 1972 pt. "Biuletyn Ośrodka Dokumentacji i Informacji Naukowej PAN"), kwart. "Przegląd Piśmiennictwa o Naukoznawstwie" (od 1964), wydawnictwo periodyczne "Polish Scientific Periodicals Contents" (od 1962, 10 zesz. rocznie), "Katalog Mikrofilmów Sprowadzonych z Zagranicy" (nieregularnie, z. 1: 1954/58), kwart. "Przegląd Sprawozdań z Wyjazdów Zagranicznych" (1963-70), serię Informatory ODiIN PAN o ośrodkach informacji w poszczególnych krajach (1962-69 16 zesz.), serie: Prace ODiIN PAN (1968-74 16 zesz.) oraz Materiały Szkoleniowe (od 1969), nadto sporadycznie inne wydawnictwa, np. Stan i potrzeby informacji naukowej w naukach społecznych. Materiały z III Sympozjum pracowników informacji naukowej PAN i Czechosl. Akademii Nauk (1971).
Katalog krajowych wydywnictw informacyjnych. Warszawa 1966. D. Gajewski: Analiza wybranych tytułów krajowych wydawnictw informacyjnych. Warszawa 1968. J. Seliga: Wydawnictwa informacyjne w Polsce, Próba charakterystyki. "Aktualne Problemy Informacji i Dokumentacji" 1968 nr 6. A. Leszczyk: Działalność wydawnicza ośrodków inte. Warszawa 1970.
H. S.
dzieło, utwór literacki, naukowy, artystyczny itp. wyrażony w formie piśmienniczej, graficznej lub innej. W bibliotekarstwie, bibliogr. i dokumentacji d. występuje w postaci rpsu, wydawnictwa lub in-
nego dokumentu: ikonograficznego, kartograficznego, nutowego, muzycznego itp. Potocznie określa się d. jako wydawnictwo zawierające utwór lub zbiór utworów jednego lub wielu autorów. D. jako wydawnictwo (jedno- lub wielotomowe) może zawierać pojedyncze utwory, ich zbiory, w całości lub wyborze, albo fragmenty, wyjątki itp. D. może być wydane zgodnie z pierwowzorem sporządzonym przez autora albo w postaci tłumaczenia na inny język, nowego opracowania, przeróbki itp. D. piśmiennicze, opublikowane w formie wydawniczej, a także inne d. upowszechniane w postaci zgodnej ze swym rodzajem, są przedmiotem prawa autorskiego. D. współ-wydane, utwór opublikowany razem z innym jako jedna całość wydawnicza bez wspólnej karty tytułowej, albo opatrzony taką kartą, wymieniającą poszczególne pozycje. Szczególną odmianą d. współwy-danego jest tzw. klocek wydawniczy, tj. całość, którą wydawca sporządził przez połączenie poprzednio wydanych utworów lub ich części, dodając nową kartę tytułową, sugerującą powstanie nowego wydawnictwa. D. współoprawne (właściwie wydawnictwo współoprawne), wydawnictwo, najczęściej broszura, złączone z innym wspólną oprawą introligatorską. Utworzony w ten sposób wol. nosi nazwę klocka. K. P.
dziennik lektury, dziennik prowadzony przez systematycznych *czytelników, którzy pragną uprawiać lekturę planowo. Dz.l. ułatwia zapamiętywanie przeczytanych utworów, a szczególnie nazwisk autorów, tytułów i wątków treściowych. Stosowany jest powszechnie przez uczniów w bibl. szkolnych, osoby studiujące zaocznie lub zdobywające wiedzę drogą samokształcenia oraz osoby pracujące naukowo. Dz.l. opatrywane są często spisem planowanych lektur.
J. Koł.
117
działalność wydawnicza ośrodków informacji
Uniwersyteckiej w Łodzi 1945-1954). Niektóre bibl., zwłaszcza większe, publikują opracowania naukowe poświęcone historii bibl. (np. H. Kozerska: Warszawska Biblioteka Uniwersytecka w 1. 1832-1871. 1959; S. Kubiak: Biblioteka Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu 1919-1966. 1967). 2) Licznie są publikowane przez bibl. prace bibliograficzne: a) Często są to zestawienia dotyczące instytucji, z którymi bibl. są związane (np. J. Racięcka: Uniwersytet Łódzki w pierwszym dziesięcioleciu 1945-1955. Materiały bibliograficzne. 1955; A. Kur-landzka, B. Tuhan-Taurogiński: Bibliografia prac magisterskich, doktorskich i habilitacyjnych przyjętych w SGGW w Warszawie w 1. 1918-1963. 1966) lub wykazy prac pracowników tych instytucji, roczne i okresowe (np. M. Górkiewicz: Bibliografia publikacji pracowników Akademii Górniczo-Hutni-czej z 1. 1919-1958. 1960); b) Inne prace bibliograficzne, niekiedy publikowane jako wydawnictwa seryjne (np. Wydawnictwa Bibliograficzne Biblioteki Uniwersyteckiej w Łodzi), często są to zestawienia dotyczące dziedziny, z którą jest związana bibl. specjalna periodyczne (np. mieś. "Przegląd Bibliograficzny Zawartości Czasopism Rolniczych i Biologicznych otrzymanych przez Centralną Bibliotekę Rolniczą", od 1952) lub jednorazowe, np. oprać, przez Bibl. SGPiS Planowanie gospodarki narodowej w Polsce Ludowej. Materiały do bibliografii (1960-1964). 3) Prace dokumentacyjne o charakterze ogólniejszym interesujące ogół bibl. lub pewną ich część; należą tu *katalogi centralne oraz informatory o bibl. 4) Prace naukowe z zakresu bibliotekoznawstwa i nauki o książce, publikowane oddzielnie bądź w ramach własnych serii wydawniczych, obejmujących często także prace bibliograficzne (np. Prace Biblioteki Publicznej m. st. Warszawy, od 1949: Prace BUW, od 1959; Prace Biblioteki Śląskiej, od 1961; Prace Biblioteki Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, od 1963); okresowo trzy bibl. uniwersyteckie wydawały oddzielne podserie w zesz. naukowych swych uczelni ("Acta Universitatis Wra-tislaviensis, Bibliotekoznawstwo", "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, Biblioteka", "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu M. Kopernika w Toruniu. Nauka o Książce"), od 1970 połączone w ogólnopolskim organie szkół wyższych pt. *"Studia o Książce", pod red. Karola Głombiow-skiego. 5) *Czasopisma bibliotekarskie o charakterze ogólnokrajowym (""Rocznik Biblioteki Narodowej") bądź regionalnym (liczna grupa czasop. instrukcyjno--metodycznych wydawane przez woj. i miejskie bibl. publ.); odrębny charakter mają cztery czasop. wydawane przez bibl. o tradycjach historycznych, które zawierają materiały będące dokumentacją zbiorów własnych, edycje tekstów oraz sprawozdania z działalności: *"Rocznik Zakładu Narodowego im. Ossolińskich", wydawane także przez Bibl. Ossolineum *"Ze Skarbca Kultury", *"Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej" oraz *"Rocznik Biblioteki PAN w Krakowie". 6) Osobne miejsce należy się *Bibl. Narodowej, która jest poważnym ośrodkiem wydawniczym mającym własny Zakład Graficzny. Wydawnictwa jej są związane głównie z ""Instytutem Bibliograficznym (bibliogr. narodowe, bibliogr. bib-liologiczne, prace teoretycznei. z *Instytutem Książki i Czytelnictwa (czytelnictwo, np. seria Z Badań
nad Czytelnictwem; prace dokumentacyjne w zakresie bibliotekarstwa, np. seria Zeszyty Przekładów) oraz z innymi komórkami, np. katalogi centralne wydawnictw zagranicznych, Centralny katalog inkunabułów w bibliotekach polskich, Katalog rękopisów, "Katalog Mikrofilmów", "Rocznik Biblioteki Narodowej" i in. Zob. też działalność naukowa bibl.
M. Rotterowa: Wydawnictwa bibliotek szkół wyższych 1945--1960. Materiały bibliograficzne. "Roczniki Biblioteczne" 1962.
H. S.
działalność wydawnicza ośrodków informacji, ma na
celu głównie informację o bieżącym piśmiennictwie, przede wszystkim zagranicznym. Wynikiem tej działalności są: a) *karty dokumentacyjne, opracowane przez ośrodki, powielane i rozprowadzane przez *Centrum Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej; b) bieżące *wydawnictwa informacyjne (najczęściej mieś. i kwart.): *informację ekspresowe, *przeglądy dokumentacyjne, biuletyny informacyjne; wydawnictwa te, adresowane przeważnie do wąskiego kręgu odbiorców, mają na ogół małe nakłady (większość do 500 egz.). Niektóre ośrodki publikują po kilka wydawnictw, bogacąc stopniowo informację, np. Branżowy Ośrodek INTE Instytutu Metalurgii Żelaza wydaje mieś. "Przegląd Dokumentacyjny Hutnictwa" (od 1948), dwutyg. "Informację Ekspresową Hutnictwa i Stali" (od 1960) oraz mieś. "Biuletyn Patentowy Hutnictwa Żelaza" (od 1965); c) doraźne "tematyczne zestawienia dokumentacyjne, rzadziej większe zestawienia bibliograficzne (np. seria Materiały do Bibliografii Piśmiennictwa Rolniczego w Polsce, 24 zesz. w 1955-70). Najważniejszymi wydawcami w zakresie informacji są CINTE i *In-stytut Informacji Naukowej Technicznej i Ekonomicznej). Należą tu: a) wydawnictwa o charakterze infor-macyjno-bibliograficznym: mieś. ""Przegląd Piśmiennictwa Zagadnień Informacji" (od 1962), informatory kwartalne: o "tematycznych zestawieniach dokumentacyjnych (od 1954), tłumaczeniach (od 1954), konferencjach, zjazdach i wystawach (od 1961), informatory miesięczne: o zakończonych pracach naukowych (od 1966), o sprawozdaniach z podróży zagranicznych (od 1961), kwartalna bibliogr. przeznaczona dla zagranicy "Polish Technical and Economic Ab-stracts" (także w wersji ros. pt. "Obzor Polskoj Tiechniczeskoj i Ekonomiczeskoj Litieratury" od 1951, pierwotnie obie wersje wspólnie, ograniczone do techniki) i in.; b) wydawnictwa o charakterze naukowym oraz instrukcyjno-metodycznym i informacyjnym, m. in. dwumies. ""Aktualne Problemy Informacji i Dokumentacji" (od 1953), wydawnictwa seryjne: Informacje, Wskazówki, Wytyczne (1965-71 46 zesz".); Prace, Studia, Przyczynki (1965-74 71 zesz.), Materiały Szkoleniowe (1965-74 60 zesz.); nadto pewna liczba wydawnictw zwartych, np. Poradnik pracownika informacji naukowo-technicznej i ekonomicznej (1964), Informator o ośrodkach informacji działających na rzecz wszystkich zainteresowanych (1968), Informator o placówkach zaplecza naukowo--technicznego (1974), wydany wspólnie z ODiIN PAN Tezaurus informacji naukowej (oprać. K. Leski, M. Leska, 1972); c) tablice "Uniwersalnej Klasyfikacji Dziesiętnej: pełne wydanie (41 tomów), wydania skrócone, wydania pośrednie (t. 1 1974) oraz kwart.
działalność usługowa biblioteki
116
siadają własne serie wydawnicze, np. Wydawnictwa Bibliograficzne Biblioteki Uniwersyteckiej w Łodzi (od 1954), lub własne czasop., np. *"Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej". Ostatnio ukazały się dwa wielkie dzieła encyklopedyczne obejmujące całokształt księgoznawstwa w bardzo szerokim zakresie Słownik biograficzny pracowników książki polskiej (1972), owoc zespołowej pracy pracowników bibl. uniwersyteckich i dwóch bibl. PAN (pod redakcją Ireny Treichel z Bibl. Uniwersyteckiej w Łodzi), obejmujący 3 tys. na źródłowym materiale opartych biogramów poi. bibliotekarzy, bibliografów, drukarzy, księgarzy, wydawców, ilustratorów, introligatorów itp. i wydana przez Ossolineum Encyklopedia wiedzy o książce (1971), w której kilkaset artykułów wyszło spod pióra bibliotekarzy, a kilkunastu pracowników bibl. uczelnianych pełniło obowiązki redaktorów.
Ożywioną dz.n. prowadzą *bibl. Polskiej Akademii Nauk. Nastawione przede wszystkim na naukowe opracowanie własnych zbiorów (drukowane katalogi rpsów, starych druków, grafiki) mają również poważny dorobek w zakresie prac bibliograficznych, monograficznych i edytorskich. *Bibl. Gdańska PAN specjalizuje się w badaniach księgoznawczych Pomorza, posiada własne serie wydawnicze i wydaje rocz. "Libri Gedanensis" z bogatym działem historycznym i informacyjnym. *Bibl. Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu i *Bibl. Kórnicka prowadzą badania historyczno-literackie i księ-goznawcze, głównie XIX i XX w. na podstawie własnych zbiorów. *Bibl. PAN w Krakowie publikuje od 1955 *Rocznik Biblioteki PAN" z działem historycznym i informacyjnym. *Bibl. PAN w Warszawie specjalizuje się w badaniach zagadnień prawnych i organizacyjnych bibl. i prowadzi stale aktualizowany informator o piśmiennictwie z dziedziny naukoznawstwa i prognozologii. W 1968 rozpoczęła prace nad Słownikiem polskich towarzystw naukowych. W 1972 Bibl. opublikowała okolicznościowy wykaz pt. Polskie towarzystwa naukowe od XV wieku. Duże bibl. miejskie, jak *Bibl. Publiczna m. st. Warszawy, *Miejska Bibl. Publiczna im. L. Waryńskiego w Łodzi, ŚKsiążnica Miejska im. M. Kopernika w Toruniu, ŚMiejska Bibl. Publiczna w Krakowie oraz niektóre bibl. woj. i pedagogiczne prowadzą badania naukowe, głównie historyczne w zakresie bibliotekoznawstwa, i podejmują tematykę regionalną. Dz.n. tych bibl. koncentruje się w działach informa-cyjno-metodycznych, a wyniki studiów ogłaszane są częściowo w regionalnych czasop. bibliotekarskich. Największym i najbardziej rozbudowanym ośrodkiem dz.n. jest *Bibl. Narodowa. Różno-kierunkowe badania księgoznawcze prowadzi tu kilka wyspecjalizowanych zakładów i instytutów. ŚZakład Starych Druków oprócz publikacji Centralnego katalogu inkunabułów prowadzi pod kierunkiem Alodii Gryczowej studia nad dziejami drukarstwa poi. XVI w. (Polonia typographica saeculi sedecimi) i razem z Instytutem Badań Literackich wydawał do 1965 monografie w serii Książka w Dawnej Kulturze Polskiej. Zakład Rękopisów publikuje Katalogi rękopisów Biblioteki Narodowej, których od 1955 ukazało się 10 t. "Instytut Bibliograficzny jest rozbudowaną placówką skupiającą wszystkie
prace i studia dotyczące bibliogr. retrospektywnej i bieżącej, normalizacji bibliograficznej i statystyki wydawniczej. *Instytut Książki i Czytelnictwa specjalizuje się w badaniach czytelnictwa współczesnego i zagadnień związanych z upowszechnianiem książki, tj. z funkcjonowaniem bibl. i księgarń. Instytut publikuje serię Z Badań nad Czytelnictwem, gdzie w 1. 1966-73 ukazało się 14 prac monograficznych, kilkadziesiąt artykułów naukowych i wydawnictw instrukcyjno-metodycznych. Czasop. ogólnym poświęconym zagadnieniom bardzo szeroko pojętego księgoznawstwa jest wydawany przez Bibl. Narodową od 1965 *,,Rocznik Biblioteki Narodowej".
Zob. też czasopisma bibliotekarskie, działalność wydawnicza bibl., encyklopedie i słowniki bibliotekarskie, informatory o zbiorach, instytuty i ośrodki badawcze.
A. Knot: Organizacja pracy naukowej w bibliotekach szkól wyższych. "Życie Szkoły Wyższej" 1956. - H. Więckowska: Organizacja, stan i kierunki badań bibliologicznych 1945-1967. "Przegląd Biblioteczny" 1968 z. 1/2. A. Klossowski: Działalność bibliotek szkól wyższych resortu oświaty i szkolnictwa wyższego w 25-leciu Polski Ludowej. "Roczniki Biblioteczne" 1969.
H. W.
działalność usługowa biblioteki, świadczenia bibl. na rzecz jej użytkowników indywidualnych i zbiorowych (instytucjonalnych). W krajach socjalistycznych dz.u.b. jest w zasadzie świadczona bezpłatnie. Do dz.u.b. należy *udostępnianie zbiorów (na miejscu w czytelniach i w formie wypożyczania poza obręb bibl.) nie tylko drukowanych i rękopiśmiennych, lecz także materiałów audiowizualnych (płyt, taśm magnetofonowych, grafiki oryginalnej i reprodukcji, przeźroczy, filmów itp.), biblioteczna *działalność informacyjna w jej różnorodnych formach (informacja biblioteczna, bibliograficzna i rzeczowa, informacja zbiorowa w postaci wykazów nabytków bibliotecznych, wystaw, zwiedzania bibl.), działalność dokumentacyjna (dla instytucji macierzystej, dla miasta i dla regionu), usługi reprograficzne (sporządzanie na zamówienie mikrofilmów, fotokopii, kserokopii itp.), które są odpłatne. Przy centralizacji pracy bibliotecznej niektóre bibl. prowadzą działalność usługową dla innych bibl. (np. centralny druk kart katalogowych, scentralizowane gromadzenie, opracowanie i oprawa, instruktaż i konsultacja itp.). Z. D.
działalność wydawnicza bibliotek, jedna z funkcji nowoczesnej bibl. w zakresie dokumentacji i informacji o zbiorach. Rozwija się w kilku kierunkach: 1) Dokumentacja zbiorów własnych (*informatory o zbiorach) i informacja o bibl. Należą tu Śinformatory o bibl., poradniki i regulaminy dla czytelników, periodyczne biuletyny informacyjne (np. Ś"Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej", "Biuletyn Informacyjny Biblioteki Narodowej"), nadto sprawozdania roczne, publikowane jednak przez niewiele bibl. w Polsce (najdłuższą tradycję ma Bibl. Uniwersytecka w Łodzi, od 1945/46; z innych można wymienić bibl.: Śląską, Publiczną w Łodzi, Politechniki Łódzkiej, Krakowskiej, dwuletnie sprawozdania WBP w Szczecinie). Jeszcze rzadziej są publikowane sprawozdania wieloletnie (np. Bibl. Narodowej za 1945-56, Pierwsze dziesięciolecie Biblioteki
115
działalność naukowa bibliotek
Najpoważniejszym ośrodkiem tego typu prac badawczych była przez dłuższy czas *Bibl. Jagiellońska. Po II wojnie światowej dz.n.b. została prawnie uregulowana i jej tematyka sprecyzowana. Do ogólnokrajowych planów naukowych włączone zostały także prace wykonywane w bibl. Ustawa
0 szkolnictwie wyższym z 1958 i *Ustawa o bibliotekach z 1968 nałożyły na *bibl. szkół wyższych obowiązek pracy naukowej w zakresie księgo-znawstwa, bibliotekoznawstwa, bibliogr., edytorstwa i dokumentacji zbiorów własnych. Do struktury organizacyjnej bibl. uniwersyteckich wprowadzono w 1964 *działy prac naukowych, których zadaniem jest inicjowanie, planowanie, organizowanie i realizowanie zespołowych i indywidualnych prac nauko-wo-badawczych. Obowiązek uczestniczenia w dz.n.b. mają przede wszystkim 'bibliotekarze dyplomowani {Rozporządzenie Rady Ministrów z 22IV 1967), którzy m. in. z tej racji zrównani zostali w prawach
1 obowiązkach z personelem naukowo-dydaktycz-nym macierzystych uczelni. Spośród bibl. szkół wyższych największy udział w dz.n. mają bibl. uniwersyteckie. Zakres tematyczny prac jest obecnie bardzo szeroki: historia książki i bibl., bibliogr. i naukowa dokumentacja zbiorów, bibliotekarstwo współczesne, budownictwo, ustawodawstwo i szkolnictwo biblioteczne. Przeważają bibliogr. regionalne, osobowe i specjalne różnych gałęzi nauki, a także drukowane i opatrzone naukowym komentarzem katalogi rpsów, starych druków, inkunabułów, gra-
fiki, muzykaliów. Wiele bibl. szkół wyższych ogłasza stale uzupełniane wykazy bibliograficzne publikacji pracowników naukowych swych uczelni macierzystych oraz bibliogr. czasop. regionalnych. Drugie miejsce pod względem liczebności zajmują prace badawcze dotyczące historii książki i bibl., mają one na ogół charakter regionalny. Skromniej przedstawiają się badania z zakresu bibliotekarstwa współczesnego oparte na doświadczeniu i wynikami swymi mające służyć doskonaleniu praktyki. Rozpraw, artykułów i doniesień na tematy zawodowe jest wprawdzie bardzo dużo, lecz ograniczone do problematyki własnej bibl. mają charakter informacyjny, sprawozdawczy i jednostkowy, chociaż niektóre bibl. szkół wyższych podjęły już ostatnio prace o szerszym znaczeniu, dotyczące ekonomiki bibl. szkół wyższych i ich nowoczesnej organizacji oraz czytelnictwa, zwłaszcza studenckiego. Wyniki badań naukowych prowadzonych przez bibliotekarzy szkół wyższych ogłaszane są w różnych 'czasopismach bibliotekarskich i specjalnych. Podstawowym organem naukowym bibl. szkół wyższych są *"Roczniki Biblioteczne", które ukazują się od 1957 (od 1969 jako organ Komisji d/s Bibl. i Informacji Naukowej Rady Głównej Szkolnictwa Wyższego). Drugim ogólnopolskim organem szkół wyższych są wychodzące od 1970 *"Studia o Książce", które są międzyuczelnianym czasop. powstałym z połączenia uniwersyteckich zesz. naukowych z zakresu księgo-znawstwa i bibliotekoznawstwa. Niektóre bibl. po-
Karty przedtytulowa i tytułowa centralnego katalogu inkunabułów
INKUNABUŁY
W BIBLIOTEK ACH POLSKICH
INCUNABILA
QUAĘ IN BlBLIO'niI-X"kS POLON1AE
ASsKin ANTIB
działalność informacyjna
114
na tematy aktualne związane z modernizacją metod pracy, z referowaniem fachowej literatury zagranicznej itp.; c) przygotowywanie poszczególnych pracowników do zawodowych egzaminów państwowych, doktoratów, habilitacji itd.
Stałą i powszechnie prowadzoną formą dz.d.b. w stosunku do najszerszych kręgów czytelniczych i potencjalnych użytkowników są "wystawy okolicznościowe i tematyczne, pokazy cenniejszych lub najnowszych wydawnictw połączone często z prelekcjami o znaczeniu dydaktycznym i jednocześnie propagandowym. Do tego typu dz.d.b. należą również oprowadzania wycieczek po bibl. na różnych poziomach i dla różnych celów poznawczych. Środkami ułatwiającymi dz.d.b., zwłaszcza tę, która skierowana jest do użytkownika masowego, są różnego rodzaju wydawnictwa, przewodniki biblioteczne, regulaminy dla czytelników, ulotki i plakaty informacyjne i propagandowe. Planowanie, programowanie i organizowanie dz.d.b. skupione jest zasadniczo w oddzielnej agendzie bibliotecznej w *działach prac naukowych, dydaktycznych i naukowo-organizacyjnych, w bibl. publ. akcja ta skoncentrowana jest w ośrodkach metodycznych i instrukcyjnych, choć w praktyce spotyka się i inne rozwiązania organizacyjne. Do pracy dydaktycznej powoływani są wysoko kwalifikowani pracownicy, najczęściej *bibliotekarze dyplomowani. Zob. też bibl. szkół wyższych, kształcenie bibliotekarzy, propaganda biblioteczna.
M. Des Loges: O niektórych funkcjach i zadaniach dydaktycznych bibliotek szkół wyższych. W: Sprawy biblioteczne zesz. spec. "Życia Szkoły Wyższej" 1956. H. Więckowska: Rola i zadania biblioteki głównej w szkole wyższej. Tamże. A. Kłossowski: Działalność bibliotek szkół wyższych resortu oświaty i szkolnictwa wyższego w 25-leciu Polski Ludowej. "Roczniki Biblioteczne" 1969. J. Baumgar t: Biblioteka i informacja naukowa w procesie dydaktycznym szkoły wyższej. Tamże 1971.
H. W.
działalność informacyjna, całokształt prac i czynności mających za zadanie praktyczne zaspokajanie celów i potrzeb informacyjnych za pomocą odpowiednio przystosowanych środków. Do podstawowych problemów dz.i. należą: gromadzenie i przechowywanie materiałów, tj. źródeł informacji, ich opracowywanie i *przetwarzanie informacji, udostępnianie, Wobec ogromnej masy istniejących i stale narastających źródeł informacji, konieczności ich opraco-
wania i selekcji oraz przystosowania do wykorzystania wzrasta znaczenie dz.i., której stawia się wymagania kompletnego lub optymalnego doboru materiałów informacyjnych, szybkiego opracowania i przekazywania informacji, jej ścisłości i niezawodności, przystosowania do zróżnicowanych potrzeb użytkowników. Dąży się przy tym do coraz szerszego stosowania *mechanizacji i automatyzacji procesów informacyjnych. Zob. też procesy informacyjne.
M. Dembowska: Dokumentacja i informacja naukowa. Warszawa 1965. A. I. Michajlow, A. 1. Czerny, R. S. Gila-rewski: Podstawy informacji naukowej. Warszawa 1968. W. Piróg: Zagadnienia informacji i dokumentacji naukowej. Warszawa 1972.
M. i K. L.
działalność naukowa bibliotek, zakres czynności nowoczesnej bibl. naukowej obejmujący prowadzenie prac naukowo-badawczych zbiorowych, zespołowych i indywidualnych w zakresie *księgoznawstwa, "bibliotekoznawstwa i ""informacji naukowej. Duże bibl. naukowe były w Polsce zawsze ośrodkami, w których poszczególni pracownicy, najczęściej dyrektorzy i kustosze, uczeni różnych specjalności, zajmowali się badaniami naukowymi. Były to prace o różnej tematyce, związane z indywidualnymi zainteresowaniami autorów. Poważne prace dotyczące księgoznawstwa i bibliografii zwłaszcza od ostatniego ćwierćwiecza XIX w. wychodziły najczęściej spod pióra czynnych bibliotekarzy.
Karta tytułowa zeszytu Polonia typographica
POLONIA POGRAPHI
ZBIÓR PODOBIZN
ZASOBU DRUKARSKIEGO
TŁOCZNI POLSKICH
.XVI STULECIA
ALEKSANDER AUGEZDECKI
KRÓIEWIKC-SZAMOTUŁY
1549-1561 (?)
OSSOLINEUM
113
działalność dydaktyczna bibliotek
dział zbiorów specjalnych: 1. Nazwa nadrzędna dla tych *komórek organizacyjnych w bibl., których wyodrębnienie ma za podstawę rodzaj gromadzonych zbiorów (rpsy, stare druki, kartografia, literatura regionalna, grafika, muzykologia, dokumenty życia społecznego, mikroformy, patenty, normy, wycinki, tzw. literatura firmowa: prospekty, cenniki, opisy produkowanych urządzeń i aparatów, instrukcje itd.). Dz.z.s. zajmuje się zazwyczaj całością funkcji bibliotecznych związanych z właściwym sobie rodzajem zbiorów: typuje i w razie potrzeby ocenia wartość nowych nabytków (bibliotecznemu *dzia-łowi gromadzenia zbiorów pozostaje tylko techniczna
Gabinet Śląsko-Łużycki w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu
strona formalności związanych z nabyciem), opracowuje je, magazynuje, udostępnia, prowadzi działalność informacyjną itd. Dz.z.s. tworzą niekiedy wspólnie komórkę organizacyjną wyższego rzędu, mającą ogólne kierownictwo (np. Dział zbiorów specjalnych w Bibl. Narodowej) i prowadzącą łącznie niektóre funkcje biblioteczne, np. udostępnianie. W większych bibl. uniwersalnych o charakterze naukowym dz.z.s. są zasadniczo dostępne jedynie dla osób pracujących naukowo. Ponieważ nie występuje tam zjawisko masowej frekwencji, można je lokować w gmachu bibliotecznym w miejscach oddalonych od głównego ruchu użytkowników, przy zapewnieniu dobrych i bezpiecznych warunków
Gabinet Zbiorów Numizmatyczno-Sfragistycznych w Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu
*przechowania zbiorów (nietypowy sprzęt), właściwą *konserwację i odpowiednie warunki udostępniania. 2. Komórka organizacyjna skupiająca całość *zbiorów specjalnych bibl., zazwyczaj ilościowo nielicznych. W miarę potrzeby dz.z.s. dzieli się na komórki organizacyjne niższego rzędu, sekcje lub referaty, stosownie do rodzaju zbiorów.
J. Grycz: Bibliotekarstwo praktyczne w zarysie. Wyd. 2. Wrocław 1951. B. Szulc-Golska: Oddział Zbiorów Specjalnych Biblioteki Głównej UAM w Poznaniu. "Bibliotekarz" 1960 nr 11/12.
Z. D.
działalność dydaktyczna bibliotek, jedna z podstawowych funkcji nowoczesnej bibl. polegająca na organizowaniu różnych form szkolenia w zakresie bibliotekarstwa, bibliogr. i informacji dla studentów wyższych uczelni, własnego personelu bibliotecznego oraz czytelników dla ułatwienia im pracy w bibl. lub podnoszenia poziomu usług bibliotecznych. Myśl przyjścia z pomocą młodzieży akademickiej w bibl. uniwersyteckich kiełkowała już w okresie międzywojennym, nawiązywał do niej Józef Grycz w swym Przewodniku dla korzystających z bibliotek (1925). Po wojnie pod naporem wzmagającego się czytelnictwa studenckiego bibl. stanęły przed koniecznością zorganizowania pomocy czytelnikom słabo przygotowanym do samodzielnej pracy. W 1. 50-tych bibl. szkół wyższych wprowadziły tzw. lekcje biblioteczne zapoznające studentów ze zbiorami i sposobami ich wykoizystywania. Ustawa
0 szkolnictwie wyższym z 1958 zobowiązała *bibl. główne do udziału w procesie dydaktycznym uczelni
1 nałożyła na nie zadania usługowe, dydaktyczne i naukowe. Dz.d.b. przybiera obecnie różne formy. *Przysposobienie biblioteczne dla wstępujących studentów własnej uczelni obejmuje kilka godzin obowiązkowych zajęć na początku każdego roku akademickiego. Studenci podzieleni są na grupy kierunkowe nie przekraczające 25 osób. Na program zajęć składają się: krótkie pogadanki zapoznające z bibl., jej zbiorami, metodą poszukiwań katalogowych, racjonalnym korzystaniem z materiałów oraz ćwiczenia praktyczne (wypełnianie rewersu, szukanie w katalogu). Wyższą formą są zajęcia przyuczające do posługiwania się bibliogr. i innymi wydawnictwami informacyjnymi, przeznaczone dla studentów wyższych lat studiów, przygotowujących prace dyplomowe. Zajęcia te w przeciwieństwie do pierwszych nie są uznane za obowiązkowe, choć w praktyce cieszą się dużym powodzeniem. Inny rodzaj dz.d.b. to praktyki wakacyjne studentów bibliotekoznawstwa. Praktyki prowadzi personel biblioteczny, program uzgadniany jest z wykładowcami, którzy sprawują kontrolę i egzekwują od praktykantów sprawozdania z odbytych praktyk. Wszystkie bibl. rozwijają dz.d. w stosunku do własnego personelu. Jest to tzw. szkolenie przywarszta-towe, które przechodzi każdy pracownik biblioteczny, zwłaszcza młody, nowo zatrudniony. Szkolenie przy-warsztatowe przybiera różne formy i ma na celu:
a) zapoznanie pracownika z metodami pracy w danej bibl., z kierunkiem jej rozwoju, z całokształtem powiązanych z sobą czynności, a także ze zbiorami;
b) stałe podnoszenie kwalifikacji poszczególnych pracowników poprzez organizowanie ogólnych i specjalistycznych zebrań, seminariów, kursów z dyskusją
8
dział zbiorów kartograficznych
112
zmian (wizerunki osób, terenu, budynków, narzędzi pracy itd.), niezależnie od techniki wykonania (odbitki fotomechaniczne, fotografie). Opracowanie zbiorów graficznych wymaga uwzględnienia różnych punktów widzenia: autorstwa (twórca oryginału, rytownik, fotograf), techniki wykonania i charakterystyki treściowej (tematyka obrazu). Niekiedy dz.z.g. opracowuje indeksy ikonograficzne zawartości ilustracyjnej książek i czasop. przechowywanych w zbiorze głównym bibl. lub w innych *zbiorach specjalnych (rpsów, starych druków itd.). Zbiory Śikonograficzne wymagają dobrych warunków magazynowania (optymalna stała temperatura i wilgotność) oraz odpowiednich *regałów i *szaf, umożliwiających przechowywanie luźnych rysunków i rycin oraz albumów o wielkich formatach w położeniu poziomym, a także zabezpieczenia od światła słonecznego, kurzu i szkodników biologicznych. Poważny problem
Czytelnia Zbiorów Graficznych i Kartograficznych
stanowi *konserwacja tych zbiorów, którą przeprowadzać powinni specjaliści. Zbiory graficzne są z zasady udostępniane jedynie na miejscu. Czytelnie powinny być wyposażone w stoły o dużej powierzchni i dobrze oświetlone. Wypożyczania na zewnątrz cenniejszych obiektów, zwłaszcza grafiki oryginalnej, dokonuje się wyjątkowo. Przynajmniej część personelu dz.z.g. powinna mieć wyższe wykształcenie -w zakresie historii sztuki. Dz.z.g. tworzy niekiedy z innymi oddziałami zbiorów specjalnych jednostkę organizacyjną wyższego rzędu (np. Dział Zbiorów Specjalnych w Bibl. Narodowej w Warszawie) ze wspólną czytelnią i wypożyczalnią. Mniejsze zbiory graficzne wchodzą zwykle jako sekcje, referaty w skład ogólnego oddziału zbiorów specjalnych bibl.
S. Nawara: Zbiory ikonograficzne w bibliotekach naukowych. W: Pierwsza Konferencja Naukowa Komisji Bibliografii i Bibliotekoznawstwa Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego. Wrocław 10-21 Xl 1953. Referaty i dyskusje. Wrocław 1956.
Z.D.
dział zbiorów kartograficznych (dział kartograficzny), *komórka organizacyjna w większych bibl. naukowych zajmująca się *gromadzeniem, *opracowaniem, *przechowaniem i *udostępnianiem samoistnie wydanych map i planów rękopiśmiennych i drukowanych, atlasów, globusów itp. Księgozbiór podręczny dz.z.k. składa się z informatorów i opracowań w zakresie kartografii i geografii, służących dla poprawnego bibliotecznego opracowania zbiorów kar-
tograficznych i jako pomoc dla korzystających z tych zbiorów. Dz.z.k. jest jednym z oddziałów *zbiorów specjalnych i może tworzyć wraz z nimi całość wyższego rzędu: dział zbiorów specjalnych. W mniejszych bibl. *zbiory kartograficzne wchodzą do ogólnego działu zbiorów specjalnych, w którym mogą stanowić wyodrębnioną komórkę organizacyjną niższego rzędu: sekcję lub referat. Dz.z.k. poza opracowaniem zbiorów ściśle kartograficznych rejestruje w katalogu ważniejsze mapy niesamodzielne, znajdujące się w podstawowym zbiorze bibl. Centralny katalog zbiorów kartograficznych w Polsce prowadzi Instytut Geografii PAN, będący jednocześnie placówką Uniw. Warszawskiego. W 1. 1961-68 opublikowano cztery zesz. katalogu obejmujące atlasy i dzieła geograficzne do końca XVIII w. oraz atlasy z 1. 1801-1919. Dla magazynowania i udostępniania map niezbędne są specjalne szafy z szufladami o dużej powierzchni umożliwiającymi przechowywanie rozłożonych arkuszy oraz stoły o odpowiedniej wielkości.
pej eo
T. R. Smith: The map collection in a generał library. A manuał for classification and processing procedures Lawrence Kans
Z. D.
dział zbiorów muzycznych (dział muzyczny), Śkomórka organizacyjna w większych bibl. gromadząca, opracowująca, przechowująca i udostępniająca graficzne zapisy dźwięku, czyli nuty rękopiśmienne i drukowane oraz mechaniczne zapisy dźwięku, czyli nagrania (płyty i taśmy magnetofonowe) oraz piśmiennictwo muzykologiczne. Muzykalia są zaliczane w bibl. do *zbiorów specjalnych. W bibl., w których istnieje jedynie ogólny dział zbiorów specjalnych, *zbiory muzyczne wchodzą w jego skład, tworząc niekiedy w jego obrębie jednostkę organizacyjną niższego rzędu, tj. sekcję lub referat. Czasem istnieje samodzielny dz.z.m. Do przechowywania płyt i taśm potrzebne są odpowiednie *szafy i pojemniki. Dz.z.m. jest wyposażony w aparaturę i pomieszczenia do nagrywania i odtwarzania utworów muzycznych. Użytkownicy mają możliwość przesłuchiwania płyt i taśm magnetycznych indywidualnie (przy stolikach podłączonych do magnetofonów i adapterów, wyposażonych w słuchawki lub w izolowanych akustycznie kabinach) lub zbiorowo (w odpowiednio przystosowanej sali wido-wiskowo-odczytowej, w której przeprowadzać można także koncerty muzyki mechanicznej). W bibl. publ., zwłaszcza zagranicznych, dz.z.m. prowadzi m. in. wypożyczanie nagrań. Rozbudowany dz.z.m. może dzielić się na jednostki organizacyjne niższego rzędu (sekcje lub referaty) stosownie do rodzajów materiałów muzycznych (druki, rpsy, nagrania). Bibliotekarze zatrudnieni w dz.z.m. powinni mieć obok kwalifikacji bibliotekarskich także wykształcenie muzykologiczne.
E. Th. Bryant: Musie Ubrarianship. A practical guide. London 1959. - A. Ott: Die Musikbiliotheken. W: Handbuch der Bi-bliothekswissenschaft. Wiesbaden 1959. K. Musioł: Organizacja i inwentaryzacja zbiorów muzycznych. "Przegląd Biblioteczny" 1961 z. 3/4. M. Prokopowicz: Katalogowanie płyt. "Przegląd Biblioteczny" 1962 z. 3. B. Zielińska: O katalogowaniu nagrań muzycznych. "Przegląd Biblioteczny" 1964 z. 1/2.
Z. D.
111
dział zbiorów graficznych
drukarstwa, dawnego introligatorstwa oraz nad zbieractwem książek w dawnych wiekach. Tzw. badania proweniencyjne analizują *znaki własnościowe na książkach, podpisy lub pieczęci poprzednich właścicieli indywidualnych i instytucjonalnych (klasztorów, szkół, urzędów itd.), umożliwiając odtworzenie historii dawnych zbiorów i zbieraczy. Podział dz.s.d. na jednostki organizacyjne niższego rzędu (sekcje, referaty) może opierać się na zasadzie funkcjonalnej (*gromadzenie, * opracowanie, *przechowanie, Śudostępnianie, "informacja) lub przedmiotowej (druki różnych epok.). Przechowywanie zbiorów starych druków wymaga dobrych warunków *magazy-nowania (odpowiednia stała temperatura i wilgotność) oraz właściwej *konserwacji. Dla koordynacji prac w zakresie starych druków w Polsce został powołany w 1945 w Wydziale Bibl. Min. Oświaty Oddział Dawnej Książki, który w 1954 został przeniesiony do Bibl. Narodowej jako Ośrodek Opieki nad Dawną Książką i działa w ramach *Zakładu Starych Druków tej Bibl. Poza badaniami nad historią drukarstwa i introligatorstwa poi. prowadzi kalatog centralny starych druków bibl. poi. i zajmuje się instruktażem w zakresie ich opracowania.
B. Kocowski: Zadania i metody badań proweniencyjnych w zakresie starych druków. "Przegląd Biblioteczny" 1951 z. 1/2. H. Szwejkowska: Problemy starych druków w polskich bibliotekach naukowych. W: Druga Konferencja Naukowa Komisji Bibliografii i Bibliotekoznawstwa Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego. Wrocław 3-5 XI1954. Referaty i dyskusje. Wrocław 1957. Rare book collections. Chicago 1965.
Z. D.
dział ""udostępniania zbiorów, jedna z głównych *ko-mórek organizacyjnych w bibl., której zadaniem jest dostarczenie użytkownikom potrzebnych im materiałów bibliotecznych do lektury i wykorzystania na miejscu oraz wypożyczanie tych materiałów na zewnątrz czytelnikom indywidualnym i zbiorowym (urzędom, instytucjom naukowym itp.). Zasady, na jakich się to odbywa, formułuje zatwierdzony przez władze zwierzchnie regulamin bibl. Bibl.
0 charakterze prezencyjnym udostępniają zbiory wyłącznie na miejscu, biorą jednakże udział w wypożyczaniu międzybibliotecznym na określonych warunkach (np. jeśli poszukiwanej pozycji nie można znaleźć w innych bibl.). Bibl., które nie ograniczają się do udostępniania na miejscu, wyłączają jednakże z wypożyczania najcenniejsze partie zbiorów (np. zbiory specjalne, czasop., egzemplarze pierwszych wydań). Wychodząc poza zasoby własnej bibl., dz.u.z. wypożycza dla czytelników, w razie potrzeby, pozycje ze zbiorów innych bibl. krajowych i zagranicznych. W organizacji dz.u.z. występują jako komórki niższego rzędu *czytelnie (np. ogólna, poszczególnych dziedzin wiedzy, dla pracowników naukowych, czasop.) oraz *wypożyczalnie (miejscowa
1 zamiejscowa oraz międzybiblioteczna). Udostępnianie zbiorów specjalnych na miejscu odbywa się zazwyczaj poza ramami organizacyjnymi dz.u.z. w czytelniach bądź w pracowniach *działów zbiorów specjalnych. Udostępnianie materiałów audiowizualnych (np. płyt, taśm magnetofonowych z nagraniami muzycznymi lub tekstowymi, mikrofilmów, przeźroczy, filmów) wymaga odpowiedniej aparatury (adapter, magnetofon, czytnik mikrofilmowy, rzutnik przeźroczy, projektor filmowy) i specjalnych
pomieszczeń (izolowane kabiny dla przesłuchiwania nagrań, sala dla wyświetlania przeźroczy i filmów). Nowe perspektywy przed udostępnianiem otwiera zarysowujący się rozwój międzybibliotecznej łączności telewizyjnej, dzięki której w niedalekiej przyszłości stanie się możliwe szybkie dostarczanie oddalonym bibl. obrazu tekstu za pośrednictwem telewizora. Przy rejestracji wypożyczeń na zewnątrz coraz częściej stosuje się odpowiednią aparaturę fotograficzną lub urządzenia peryferyjne elektronicznej *maszyny cyfrowej (zestawienia *karty czytelnika z czytelną dla maszyny perforacją jego numeru identyfikacyjnego i *karty książki z perforacją niezbędnych danych dla identyfikacji). System ten uwalnia bibliotekarzy od żmudnego, pracochłonnego prowadzenia kartoteki wypożyczeń, zapewnia automatyczny wydruk upomnień dla czytelników przetrzymujących wypożyczone książki, a jednocześnie umożliwia dokładną statystykę wypożyczania całości zbiorów i poszczególnych pozycji księgozbioru. Agendy dz.u.z. (czytelnie i wypożyczalnie) powinny się mieścić w pobliżu *katalogów bibliotecznych i w dobrej łączności z *magazynami zbiorów, przy czym wypożyczalnie należy lokalizować niedaleko głównego wejścia do bibl. oraz kancelarii bibliotecznej zajmującej się przyjmowaniem i ekspedycją przesyłek książkowych. Pracownicy dz.u.z. powinni być dobrze zorientowani w zasobach i katalogach bibliotecznych oraz mieć łatwość kontaktu z czytelnikami.
Materiały biblioteczne z konferencji organizowanych w latach 1963-1968 przez Biuro Wydawnictw i Bibliotek PAN. Wrocław 1971.
Z. D.
dział uzupełniania zbiorów zob. dział gromadzenia zbiorów.
dział zbiorów graficznych (dział graficzny, ikonograficzny), *komórka organizacyjna w większych bibl. zajmująca się gromadzeniem, opracowaniem, przechowywaniem i udostępnianiem tych materiałów bibliotecznych, których istotę stanowi przedstawienie obrazowe, wizualne, a nie tekst słowny, odgrywający tu jedynie rolę pomocniczą, uzupełniającą. Historycznie najwcześniejszy przedmiot gromadzenia bibliotecznego stanowiła grafika artystyczna, rysunki i ryciny oryginalne (drzeworyty, miedzioryty, litografie itp.) zbierane pod kątem rozwoju sztuki i jej form. Niekiedy są to kolekcje o wartości historycznej i artystycznej, zwane gabinetami rycin, zapoczątkowane w XVIII i XIX w. W ich skład wchodzą rysunki i ryciny luźne, a także albumy oryginalnej grafiki artystycznej, niejednokrotnie utworzone sztucznie przez zbieraczy dawnych epok. Pewną odmianę dz.z.g. stanowią działy pięknej książki ograniczające się do wydawnictw drukowanych, dobieranych ze względu na wysoki poziom sztuki drukarskiej i walory wyposażenia ilustracyjnego. W niektórych bibl. zagranicznych dz.z.g. gromadzi również malarstwo oryginalne i jego wierne, artystyczne reprodukcje w celu wypożyczania użytkownikom, dla umożliwienia im kontaktu ze sztuką. Inny nowszy kierunek rozwoju dz.z.g. to gromadzenie materiałów wizualnych ze względu na ich wartość ikonograficzną, dokumentującą obraz rzeczywistości i jej
dział przybytków
110
wanie i sprawozdawczość w zakresie działalności naukowej i wydawniczej, współdziałanie w planowaniu i realizacji nowych budynków bibliotecznych, udział w przygotowywaniu wystąpień o charakterze ogólnobibliotecznym, wymagających naukowego rozeznania itp.), zajmująca się organizacją ogólnobi-bliotecznych przedsięwzięć naukowych, prowadząca we własnym zakresie prace naukowe o doniosłym znaczeniu dla bibl., organizująca zajęcia z *przyspo-sobienia bibliotecznego i *informacji naukowej dla studentów macierzystej uczelni oraz szkolenie we-wnątrzbiblioteczne dla pracowników. Wobec rosnącego zakresu działalności bibl. jednym z najważniejszych zadań dz.p.n. staje się praca nad racjonalizacją i usprawnieniem pracy bibliotecznej, analiza i projektowanie reorganizacji form działalności bibl., zwłaszcza przed wprowadzeniem w pracach bibliotecznych elektronicznych maszyn do przetwarzania danych. Lokalizacja dz.p.n. powinna zapewniać dobre jego powiązanie z dyrekcją bibl. i z *działem informacji naukowej, zwłaszcza zaś z wydzielonym księgozbiorem bibliologicznym, który stanowi warsztat codziennej pracy dla dz.p.n.
A. Knot: Organizacja pracy naukowej w bibliotekach głównych szkól wyższych. "Sprawy Biblioteczne" 1956 z. 1. H. Wię-ckowska: Rola i zadania biblioteki głównej w szkole wyższej. Tamże. J. Baculewski: Problematyka prac naukowo-badaw' czych w bibliotekach szkól wyższych. W: Materiały z konferencji Rogowskiej w sprawie działalności i rozwoju bibliotek. Warszawa 1962. B. Kocowski: Prace naukowo-badawcze i dydaktyczne szkół wyższych. Tamże.
Z. D.
dział przybytków zob. dział gromadzenia zbiorów.
dział *rękopisów, *komórka organizacyjna w większych bibl. naukowych zajmująca się *gromadzeniem, "opracowaniem, *przechowywaniem i *konserwacją oraz częstokroć *udostępnianiem rpsów bibliotecznych. Rpsy archiwalne, będące wynikiem działalności kancelaryjnej urzędów, organizacji, przedsiębiorstw itp., są zastrzeżone dla archiwów państw. Rpsy biblioteczne organizacyjnie stanowią niekiedy sekcję lub referat działu zbiorów specjalnych albo dział wyodrębniony, tworzący wraz z innymi działami zbiorów specjalnych jednej bibl. komórkę organizacyjną wyższego rzędu, mającą wspólną sekcję udostępniania (czytelnię). Dz.r. bierze czynny udział w uzupełnianiu zbiorów zgodnie z profilem gromadzenia typując rpsy do nabycia i uczestnicząc w ich ocenie. Opracowanie rpsów przebiega w dwu
Pracownia Oddziału Rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej
etapach: opracowania akcesyjnego, w którym dokonuje się wstępnej identyfikacji materiałów, ich prowizorycznego opisu i wstępnej ewidencji pod numerami akcesyjnymi, mającymi charakter tymczasowy (dane te wprowadza się jednocześnie do indeksów służących zarówno dalszym pracom wewnętrznym w dz.r., jak i udostępnianiu); z kolei przystępuje się do pełnego naukowego katalogowania rpsu. Opisy skatalogowanych ostatecznie części zbioru otrzymują właściwe numery *inwentarza i są publikowane w kolejnych tomach katalogu rpsów, którego wydawanie należy do podstawowych obowiązków bibl. Postuluje się opracowanie centralnego katalogu różnych kategorii rpsów bibliotecznych (np. literackich, historycznych) w zbiorach poi. Ze względu na wartość dokumentalną i materialną rpsy wymagają zabezpieczonego magazynowania (najcenniejsze z nich w ogniotrwałych pomieszczeniach), właściwych warunków przechowywania i ograniczenia w udostępnianiu z zasady tylko w czytelni do uzasadnionego użytku naukowego. Poza obręb bibl. wypożycza się je jedynie w wyjątkowych przypadkach i na ściśle określonych Warunkach. Możliwości udostępniania rpsów znacznie zwiększa ich mikrofilmowanie, będące jednocześnie jedną z form zabezpieczenia. Dla celów wystawiennictwa sporządza się makiety rpsów i reprodukcje. Wewnętrzny podział pracy w dz.r. wyznacza zróżnicowanie między materiałami starszymi i nowszymi, gdyż ich opracowanie wymaga różnych kwalifikacji. W budynku bibliotecznym dz.r. należy lokalizować w sąsiedztwie innych oddziałów zbiorów specjalnych ze względu na podobne wymagania w zakresie bezpieczeństwa zbiorów, warunków ich magazynowania i kontroli.
Wytyczne opracowania rękopisów w bibliotekach polskich. Wrocław 1955. K. Muszyńska: Zbiory rękopisów w bibliotekach polskich. Informator bibliotekarza i księgarza na r. 1966. Warszawa 1965. R. B. Bordin, R. W. Warner: The modern manuscript library. New York 1966.
Z. D.
dział starych druków, *komórka organizacyjna w. większych bibl. naukowych gromadząca, opracowująca, przechowująca i udostępniająca druki od XV do XVIII w. włącznie, niezależnie od ich rodzaju (wydawnictwa zwarte, ciągłe, druki ulotne). Niekiedy dz.s.d. razem z innymi *działami zbiorów specjalnych (rpsów, grafiki, kartografii, muzykaliów) tworzy jednostkę organizacyjną wyższego rzędu, mającą wspólną czytelnię i wypożyczalnię. Mniejsze *zbiory starych druków wchodzą w skład ogólnego działu zbiorów specjalnych. W bibl. zagranicznych zamiast dz.s.d. istnieje częstokroć dział książki rzadkiej, gromadzący zarówno stare druki, jak i cenne pozycje spośród druków nowych. W związku z rozwojem drukarstwa zbiory starych druków dzieli się często na grupy chronologiczne wg wieków. W ten sposób wyodrębnia się także grupa druków z XV w., zwanych inkunabułami. W bibl. poi. przeprowadza się także w obrębie starych druków podział na wydawnictwa poi. lub z Polską związane (polonica) i obce. Katalogowanie starych druków wymaga dobrej znajomości historii drukarstwa oraz analizy typograficznej umożliwiającej rozróżnienie poszczególnych wydań przy nie zmienionych danych karty tytułowej. Dz.s.d. jest dobrym warsztatem pracy nad historią
109
dział prac naukowych
suwanych, najczęściej elektrycznie. Istotne znaczenie odgrywa dobre powiązanie magazynów z czytelniami i z wypożyczalnią za pomocą *transportu poziomego i pionowego. Dz.m. i k.z. przejmuje z *działów opracowania zbiory do włączenia, dokonuje ich *pizysposobienia bibliotecznego, wprowadzając oznaczenie sjgnatury miejsca na grzbiet lub okładkę, zabezpieczając tymczasowo egzemplarze nie oprawione, a następnie ustawia na regałach. Przy bieżącej obsłudze czytelnictwa dz.m. i k.z. wyszukuje i wydaje materiały biblioteczne dla czytelni i wypożyczalni, prowadzi ewidencję wydanych pozycji i ich zwrotu. Konserwacja zbiorów polega na zapewnieniu im odpowiednich stałych Śwarunków przechowania (temperatura i wilgotność), na dokonywaniu drobnych napraw i zabezpieczeń na miejscu i na kierowaniu zbiorów do oprawy i prac restauracyjno-konserwatorskich. Sprawdzanie zgodności stanu zbiorów na półkach ze stanem ewidencji majątkowej w inwentarzach i z rejestracją wypożyczeń, czyli tzw. *inwentaryzacja przeprowadzana jest w magazynach z reguły przez specjalne komisje posługujące się odpowiednimi arkuszami inwentaryzacyjnymi.
A. Gawinkowa, J. Millerowa: Rozmieszczenie i konserwacja księgozbiorów. Wyd. 3. Warszawa 1966.
Z. D.
dział młodzieżowy, *komórka biblioteczna w niektórych miejskich bibl. publ. przeznaczona dla czytelników w wieku 14-19 lat. Wypożyczalnia i czytelnia dz.m. rozporządzają wyodrębnionym księgozbiorem uwzględniającym zarówno potrzeby szkoleniowe, jak i zainteresowania młodzieży. W dz.m. duże znaczenie mają różnego rodzaju formy pracy zbiorowej z czytelnikami (np. dyskusje na tematy aktualne, spotkania z autorami, konkursy, wystawy). Służą one organizacji czasu wolnego od pracy zwłaszcza tej młodzieży, która po ukończeniu szkoły podstawowej nie kontynuuje dalszej nauki. Dz.m. przygotowuje stopniowo swoich użytkowników do korzystania ze zbiorów i aparatu informacyjnego całej bibl.
Biblioteki dla dzieci i młodzieży za granicą. "Zeszyty Przekładów" 1971 nr 27.
Z. D.
dział muzyczny zob. dział zbiorów muzycznych, dział nabytków zob. dział gromadzenia zbiorów.
dział opracowania zbiorów, jedna z podstawowych *komórek organizacyjnych bibl., zajmująca się przygotowaniem materiałów bibliotecznych do udostępniania przez ich skatalogowanie (alfabetyczne i rzeczowe) i wcielenie do zbiorów oraz prowadząca ewidencję majątkową tych zbiorów (inwentarz). W większych książnicach *opracowanie zbiorów bywa rozdzielone między kilka komórek organizacyjnych bibl. (działy: opracowania alfabetycznego wydawnictw zwartych nowych, czasop., katalogowania rzeczowego, katalogów, zbiorów specjalnych). W mniejszych bibl. dz.o.z. wykonuje całość prac związanych z katalogowaniem i ewidencją zbiorów, dzieląc się niekiedy na komórki organizacyjne niższego rzędu (sekcje lub referaty) wyodrębnione
ze względu na fazy opracowania (katalogowanie alfabetyczne, katalogowanie rzeczowe) i rodzaj opracowywanych materiałów (druki zwarte, czasop., zbiory specjalne). W związku ze zwiększeniem się liczby bibl., wzrostem produkcji wydawniczej na świecie oraz koniecznością ekonomicznego wykorzystania pracowników bibliotecznych dokonuje się znacznych wysiłków w dziedzinie scentralizowania i zmechanizowania przynajmniej części procesów katalogowania, zwłaszcza alfabetycznego druków zwartych nowych, ale także opracowania rzeczowego. Użytkowanie do celów katalogowania opisów bi-
Pracownia Oddziału Opracowania Biblioteki Jagiellońskiej
bliogr. narodowej, opracowywanie i rozprowadzanie w wielu krajach centralnie drukowanych kart katalogowych dla różnych typów bibl., drukowanie opisów katalogowych w nowych publikacjach książkowych rozpoczęte na szeroką skalę w Związku Radzieckim od 1970, ponowne podjęcie w Stanach Zjednoczonych A. P. próby katalogowania wydawnictw zwartych już w czasie ich druku (zwane dawniej katalogowaniem "u źródła", obecnie katalogowaniem w czasie druku albo *katalogowaniem w wydawnictwie) wszystko to zmierza do odciążenia dz.o.z. w poszczególnych bibl., do uwolnienia bibliotekarzy różnych bibl. od konieczności wykonywania tej samej pracy. Do znanej już dawniej mechanizacji katalogowania (maszyny do pisania, różnego rodzaju techniki powielania) dołączyło się od 1960 stosowanie elektronicznych *maszyn cyfrowych. Komputerowi powierza się proces układania opisów katalogowych, drukowanie katalogów w różnych ujęciach, a także automatyczne wyszukiwanie informacji o pozycjach reprezentowanych w zbiorze. Dz.o.z. powinien mieć zapewnione dobre połączenie z *działem gromadzenia zbiorów i *działem magazynów i konserwacji zbiorów, a także dogodne dojście do katalogów oraz księgozbioru bibliogra-ficzno-informacyjnego, niezbędnego przy katalogowaniu. Z. D.
dział prac naukowych, organizacyjno-naukowych i dydaktycznych, *komórka organizacyjna w większych bibl. szkół wyższych, powołana ramowym statutem organizacyjnym dla bibl. głównych szkół wyższych w 1961, spełniająca zadania sekretariatu naukowego dyrekcji bibl. (zbiorcze planowanie i sprawozdawczość w zakresie ogólnobibliotecznym, piano-
dział katalogów
108
przedmiotowy lub inne. Zdarza się niekiedy, że bibl. prowadzi dwa różne katalogi zbiorów podstawowych. W wielkich poi. bibl. uniwersalnych katalog rzeczowy obejmuje zazwyczaj jedynie część zbiorów, z reguły nowszą. W mniejszych bibl. katalogowanie rzeczowe odbywa się w ramach *działu opracowania zbiorów, przy czym niekiedy bywa organizacyjnie wyodrębnione w sekcję katalogów rzeczowych. Opracowanie rzeczowe zbiorów specjalnych odbywa się we właściwych działach, które również prowadzą odrębne katalogi rzeczowe, odpowiadające specyfice gromadzonego materiału. Personel dz.k.rz. powinien posiadać kwalifikacje, umożliwiające poprawne opracowanie rzeczowe piśmiennictwa z tych zakresów wiedzy i kultury, w których bibl. się specjalizuje. Przy lokalizacji dz.k.rz. w budynku bibliotecznym należy zadbać o dobrą łączność z działem alfabetycznego opracowania zbiorów oraz z działem katalogów i z katalogami bibliotecznymi.
M. Bronarska, R. Lutman: Zagadnienia i stan katalogów rzeczowych w polskich bibliotekach naukowych. "Przegląd Biblioteczny" 1957 z. 2/3.
Z. D.
dział katalogów, *komórka organizacyjna w większych bibl. zajmująca się katalogami bibliotecznymi, a w szczególności *katalogami alfabetycznymi wydawnictw zwartych nowych. Podstawę prawną utworzenia dz.k. w bibl. uniwersyteckich w Polsce dała ramowa struktura organizacyjna bibl. szkół wyższych z 1961. Poprzednio pieczę .nad katalogami alfabetycznymi wydawnictw zwartych nowych sprawował dział katalogowania alfabetycznego, w którym w miarę potrzeby wyodrębniono komórkę organizacyjną niższego rzędu w postaci sekcji lub referatu katalogów. Ze względu na tę genezę zakres działalności dz.k. bywa w bibl. różnie ujmowany; nie rozciąga się np. na *katalogi czasopism i katalogi zbiorów specjalnych, a tylko częściowo na *katalogi centralna i *katalogi rzeczowe. Dz.k. zajmuje się nieraz powielaniem kart katalogowych dla różnych rodzajów katalogów bibl., włączaniem kart do katalogu alfabetycznego. W bibl. starszych, mających często kilka katalogów alfabetycznych z różnych okresów istnienia bibl., dz.k. podejmuje niekiedy i realizuje stopniowe ich scalanie, przy czym poważniejsze melioracje pozostają w gestii działu katalogowania alfabetycznego. Dz.k. współuczestniczy też w udzielaniu informacji o zbiorach własnych bibl., chociaż ze względów organizacyjnych i merytorycznych (bliski związek informacji bibliotecznej i bibliograficznej) zajmuje się tym na ogół *dział informacji naukowej. Rozwój działalności dz.k. przewiduje powielanie kart katalogowych dla innych rodzajów zbiorów własnych (czasop., zbiorów specjalnych oraz dla nabytków bibl. zakładowych), zwłaszcza z importu. W miarę uzyskiwania coraz sprawniejszej aparatury do powielania kart i w perspektywie zasadniczej zmiany w technice pracy (np. katalogowanie za pomocą komputerów) stanie się to koniecznością. Dz.k. powinien mieć ścisłe powiązanie z pomieszczeniami katalogów alfabetycznych. Z. D.
dział katalogów centralnych, *komórka organizacyjna w niektórych większych bibl. zajmująca się rejestracją wszystkich, a częściej tylko pewnych wy-
branych typów, zbiorów w określonych bibl.: *sieci (np. bibl. zakładowych wyższej uczelni), miejscowości, regionu lub kraju. Dz.k.c. gromadzi *opisy katalogowe, szereguje je w odpowiednich kartotekach (pożądane jest równoczesne prowadzenie dwu szeregów: alfabetycznego i rzeczowego), udziela zainteresowanym informacji o miejscu bibliotecznego przechowania poszukiwanego przez nich piśmiennictwa (obieg tej informacji znacznie usprawnia powiązanie większych bibl. w kraju i za granicą siecią połączeń dalekopisowych), wreszcie po weryfikacji materiałów, ujednoliceniu opisów i opracowaniu indeksów publikuje *katalogi centralne. W Polsce głównym ośrodkiem centralnych katalogów ogólnych, tzn. obejmujących wszystkie dziedziny wiedzy i kultury, jest Bibl. Narodowa. Jej Zakład Starych Druków prowadzi centralny katalog w zakresie piśmiennictwa dawnego, Zakład Katalogów Centralnych nowszego (XIX i XX w.) w bibl. poi. Ze względu na potrzebę przyspieszenia informacji
0 centralnych katalogach bieżących nabytków zagranicznych Bibl. Narodowa prowadzi prace nad automatyzacją ich sporządzania (system ARKA). Inne bibl. naukowe w Polsce opracowują i publikują centralne katalogi specjalne, obejmujące piśmiennictwo jednej dziedziny lub gałęzi nauki, techniki itp. W niektórych bibl. prowadzących katalogi centralne odpowiednie komórki organizacyjne mają rangę sekcji w ramach oddziału bibl. zakładowych (np. w Bibl. Jagiellońskiej w Krakowie i Bibl. Politechniki Wrocławskiej), a często w ogóle nie są organizacyjnie wyodrębnione.
I. Brummel: Les catalognes collectifs. Organisation et fonction-nement. Paris 1956. J. Czerniatowicz, J. Gruszecka: Centralne katalogi. Warszawa 1956. J. Gruszecka: Wykaz centralnych katalogów w Polsce. Warszawa 1967. Ogólnokrajowa konferencja SBP w sprawie centralnych katalogów. "Przegląd Biblioteczny" 1970 z. 2/3. - EWoK. Wrocław 1971 (Katalog centralny).
Z. D.
dział magazynów i konserwacji zbiorów, *komórka organizacyjna bibl. zajmująca się przechowywaniem
1 zabezpieczeniem materiałów bibliotecznych. W bibl. europejskich, w których ze względu na ekonomię miejsca przeważa *ustawienie zbiorów wg formatów zgodnie z tzw. numerus currens (*numer bieżący), tzn. mechanicznie nadawaną sygnaturą miejsca w magazynie i w których jedynym kluczem pozwalającym dotrzeć do poszukiwanych pozycji pozostają katalogi (alfabetyczny i rzeczowy), ukształtowała się zasada klauzury magazynowej, czyli dostępności do magazynów wyłącznie dla personelu magazynu i (pod pewnymi warunkami) dla pracowników bibl., a nie dla czytelników, co jest dodatkowo uzasadniane względami bezpieczeństwa zbiorów. W bibl. anglosaskich np., które zachowały i rozwinęły zasadę rzeczowego ustawienia zbiorów na regałach, magazyn> biblioteczne, będąc jednocześnie czytelniami, są dostępne dla użytkowników, którzy sami wybierają sobie z regałów poszukiwane pozycje. Problem miejsca w magazynie podyktował wprowadzenie tzw. "magazynowania zwartego dla rzadziej wykorzystywanych części zbiorów, co umożliwia wydatne zwiększenie pojemności magazynów, oczywiście pod warunkiem odpowiedniej wytrzymałości stropów i po zainstalowaniu regałów prze-
107
dział katalogowania rzeczowego
w bibl. w trakcie ich opracowania. Dz.g.z. są zwykle lokalizowane w pobliżu wejścia do bibl. i w dobrym powiązaniu z dojazdem do niej (przywóz paczek z książkami). Dz.g.z. winien się mieścić w sąsiedztwie katalogu i podstawowego księgozbioru informacyjno--bibliograficznego. Niezbędne są dobre powiązania transportowe dz.g.z. wewnątrz gmachu bibliotecznego z *działem opracowania zbiorów i *działem czasopism. Przy dużym wpływie bibliotecznym (w wielkich miejskich bibl. publ. z licznymi filiami, w wielkiej sieci bibliotecznej dużych uczelni wyższych) stosuje się w akcesji zbiorów technikę elektroniczną (*automatyczne przetwarzanie danych) dla sporządzania zbiorczych zamówień i kontroli ich realizacji. Z. D.
dział *informacji naukowej (dział informacyjno-biblio-graficzny, dział dokumentacji i informacji naukowej), *komórka organizacyjna w większych bibl. udzielająca pomocy użytkownikom w sprawach związanych z wykorzystywaniem zasobów bibl., katalogów, kartotek i td., z poszukiwaniem wiadomości faktograficznych lub określonego piśmiennictwa zarówno w zbiorach danej placówki, jak i w innych bibl. oraz w bibliogi., a także wykonująca określone zadaniami bibl. prace dokumentacyjne. Bibl. jako całość spełnia od dawna funkcje informacyjne, dz.i.n. wyodrębniły się stosunkowo niedawno; w Polsce w latach międzywojennych (np. w Centralnej Bibl. Wojskowej, w Bibl. Publ. m. st. Warszawy), a w szerszym zakresie dopiero po II wojnie światowej. Ze względu na szybki wzrost produkcji wydawniczej na świecie i na pogłębiającą się specjalizację zbiorów pomyślny rozwój działalności informacyjnej w bibl. zależny jest od współpracy bibl. sieci krajowej z *ośrodkami informacji naukowej, technicznej i ekonomicznej, a także od włączenia się do światowych systemów informacji ogólnej i specjalnej, zwłaszcza zautomatyzowanych, oraz od właściwego wykorzystywania wyników ich prac dla potrzeb nauki, techniki, gospodarki i kultury poi. Dz.i.n. organizuje własny warsztat informacyjny (księgozbiór podręczny składający się z *informatorów i bibliogr., kartoteki zagadnieniowe, kartoteki *kart dokumentacyjnych, zbiory patentów, norm, wycinków itd. zgodnie z potrzebami użytkowników). Dz.i.n. dzieli się zazwyczaj na dwie sekcje: informacji i dokumentacji. Sekcja informacji zajmuje się zaspokajaniem potrzeb informacyjnych poszczególnych czytelników na ich skonkretyzowane życzenie, organizuje zwiedzanie bibl., przygotowuje wystawy biblioteczne, prowadzi niekiedy szkolenie dla użytkowników i własnego personelu. Sekcja dokumentacji opracowuje ogólne wykazy nabytków, bibliogr. działalności bibl. lub instytucji macierzystej, niekiedy także *katalogi centralne i *bibliografie regionalne lub specjalne itp. Lokalizacja dz.i.n. w bibl. winna odpowiadać jego węzłowym funkcjom: w pobliżu głównych dróg czytelnika, w pobliżu katalogów i czytelni. Kwalifikacje i wykształcenie pracowników dz.i.n. powinny odpowiadać tym dziedzinom wiedzy i kultury, jakie reprezentuje w swych zbiorach bibl. Szczególnie w *bibl. specjalnych potrzebne jest pracownikom dz.i.n. wykształcenie wyższe w dziedzinie specjalizacji bibl.
M. Manteufflowa: Służba mformacyjno-bibliograficzna. W:
Bibliotekarstwo naukowe. Warszawa 1956. Służba informacyjna w bibliotekach. "Zeszyty Przekładów" 1963 nr 14. Biblioteki ogólne a informacja naukowa. Tamże 1970 nr 23. Ogólnokrajowa Konferencja SBP nt. działalności informacyjnej bibliotek (.Łódź 15-16 czerwca 1972 r.). "Przegląd Biblioteczny" 1973 z. 1.
Z. D.
Dział Informacji Naukowo-Technicznej Ośrodka Postępu Technicznego Naczelnej Organizacji Technicznej zob. Zakład Informacji Naukowo-Technicznej Ośrodka Postępu Technicznego Naczelnej Organizacji Technicznej.
dział instrukcyjno-metodyczny, *komórka organizacyjna w bibl. publ. mająca za cel doskonalenie działalności publ. bibl. powszechnych swego terenu (województwa, gminy, miasta) i pracy kulturalno-oświa-towej prowadzonej za pomocą książki oraz szerzenia czytelnictwa. Szczegółowe zadania dz.i.-m. obejmują pomoc i poradnictwo dla bibl. w zakresie planowania i organizowania sieci bibliotecznej, techniki bibliotecznej, upowszechniania i badania czytelnictwa oraz szkolenia i samokształcenia bibliotekarzy. W skład dz.i.-m. wchodzi gabinet metodyczny, który organizuje konsultacje i instruktaż, opracowuje materiały i wskazówki metodyczne, prowadzi szkolenie bibliotekarzy (seminaria, kursy, praktyki), analizuje metody pracy bibl. i wyniki ich działalności, upowszechnia doświadczenia przodujących bibl., inicjuje wymianę doświadczeń i materiałów, inspiruje współzawodnictwo międzybiblioteczne. Do wykonywania swoich zadań gabinet metodyczny powinien być wyposażony w odpowiednią aparaturę do powielania tekstów oraz do sporządzania i reprodukowania materiałów audiowizualnych (aparaty fotograficzne, *epidiaskop, rzutnik, *czytnik mikrofilmowy, magnetofon, adapter itp.). Zbiory gabinetu winny obejmować wszelkiego rodzaju dokumenty związane z potrzebami działalności instrukcyjno--metodycznej (instrukcje, regulaminy, wzory formularzy, okazy urządzeń i mebli bibliotecznych, modele i makiety itd.). Dz.i.-m. zatrudnia także instruktorów terenowych, którzy współpracują z przydzielonymi pod ich opiekę bibl. Rolę centralną dla wszystkich dz.i.-m. pełni 'Instytut Książki i Czytelnictwa Bibl. Narodowej w Warszawie, udzielający im porad i konsultacji, koordynujący plany opracowań metodycznych w skali krajowej, opracowujący materiały metodyczne o charakterze ogólnym oraz organizujący i prowadzący badania czytelnicze.
M. Mazurkiewicz: Prace instrukcyjno-metodyczne w sieci publicznych bibliotek powszechnych. Warszawa 1962. S. Ad-toszczuk: Funkcje działów instrukcyjno-metodycznych bibliotek wojewódzkich i miejskich. Warszawa 1967.
Z. D.
dział katalogowania rzeczowego, *komórka organizacyjna w większych bibl., zajmująca się opracowaniem zbiorów z punktu widzenia ich treści. Wynikiem pracy dz.k.rz. jest *katalog rzeczowy zbiorów bibliotecznych umożliwiający użytkownikom wyszukanie pozycji z określonej dziedziny wiedzy lub na określony temat. Bibl. opracowują zwykle jeden z jego rodzajów, np. *katalog działowy (najczęściej w bibl. publicznych), *katalog systematyczny i jako jeden z jego typów katalog dziesiętny (głównie w bibl. z piśmiennictwem technicznym), *katalog
dział graficzny
106
audiowizualną (np. rzutniki do przeźroczy, magnetofony) i stosowne meble uwzględniające wymiary czytelników dziecięcych, właściwych metod i form pracy bibliotecznej (np. głośne czytanie, recytacje, opowiadanie bajek i baśni, dyskusje, konkursy, wystawki książek ilustrowanych) realizowanych przez bibliotekarzy o kwalifikacjach pedagogicznych i umiejętności nawiązywania kontaktu z dziećmi. Działalność dz.dz. w bibl. pub]., w których korzystanie ma charakter dobrowolny, wiąże się z pracą bibl. szkolnych. Dlatego też w księgozbiorach dz.dz. powinna znajdować się m.in. lektura podstawowa i uzupełniająca do programu szkół podstawowych.
T. Zarzębski: Przepisy prawne dla bibliotek powszechnych. Warszawa 1965. B. Groniowski, M. Gutry: Organizacja i metody pracy bibliotek dziecięcych. Wyd. 3. Warszawa 1967. H. Łopińska: Struktura organizacyjna biblioteki dla dzieci. W: W bibliotece dla dzieci. Poradnik metodyczny. Wyd. 2. Warszawa 1972.
Z. D. dział graficzny zob. dział zbiorów graficznych.
dział gromadzenia zbiorów (*akcesji, nabytków, przybytków, uzupełniania zbiorów), *komórka organizacyjna bibl. zajmująca się nabywaniem wydawnictw i in. dokumentów zgodnie z ustalonymi dla bibl. zasadami i polityką *gromadzenia zbiorów. Ustalenie ogólnych zasad gromadzenia materiałów bibliotecznych, wytyczenie właściwego zakresu zbiorów oraz organizacja doboru poszczególnych poz. określane są zwykle przez kierownictwo bibl. W bibl. o strukturze przedmiotowej dobór materiałów przeprowadzają pracownicy odpowiednich działów rzeczowych. W niektórych krajach rozwinął się tzw. system referatowy, tzn. bibl. zatrudnia grupę bibliotekarzy, z których każdy poza kwalifikacjami bibliotecznymi 'ma wyższe wykształcenie w innej dziedzinie wiedzy. W reprezentowanej specjalności dokonuje on doboru materiałów do nabycia, opracowuje je rzeczowo i zajmuje się informacją naukową we właściwym sobie zakresie. W bibl. szkół wyższych w doborze materiałów bibliotecznych uczestniczy personel dydaktyczno-naukowy uczelni. W wielu bibl. uwzględnia się także uzasadnione życzenia czytelników. Wpływające do dz.g.z. dezyderaty (po uściśleniu opisu bibliograficznego i stwierdzeniu, że odpowiadają profilowi zbiorów, nie są dubletami oraz że bibl. posiada środki na ich nabycie) kierowane są do realizacji w księgarniach lub u partnerów międzybibliotecznej *wymiany wydawnictw. Zamówienia sporządza się zwykle w kilku egz.: w bibl. zamawiającej tworzą one kartoteki zamówień w układzie wg haseł autorskich lub tytułowych, wg nazwy dostawcy-księgarza itp.; w niektórych bibl. jedną kopię zamówienia włącza się nawet do głównego katalogu alfabetycznego, aby uprzedzić czytelnika, że poz. została już zamówiona. Jeżeli zamówienie nie jest terminowo realizowane przez dostawcę, dz.g.z. reklamuje je.
Rodzaje wpływu materiałów bibliotecznych: *egzemplarz obowiązkowy, jeśli bibl. otrzymuje go z mocy prawa, wydawnictwa własne bibl. lub instytucji, której częścią jest dana bibl., kupno, wymiana, dary. Po otrzymaniu wydawnictwa przez bibl. sprawdza się jego zgodność z towarzyszącym mu spisem (wykazem egz. obowiązkowego, rachunkiem
sprzedawcy, listą wymiany lub darów) oraz stan fizyczny (kompletność), a spisowi nadaje się nr bieżący danego rodzaju wpływu w obrębie roku. Poz. nie zamówione, nie odpowiadające spisowi lub egz. zdefektowane odsyła się do dostawcy z żądaniem odpowiedniej ich zamiany. Wydawnictwo odpowiadające zamówieniu oznacza się *znakiem własnościowym (pieczęcią) bibl. i nrem akcesji, składającym się zwykle z dwu ostatnich cyfr daty rocznej,
Pracownia Oddziału Gromadzenia Zbiorów Biblioteki Jagiellońskiej
skrótu symbolizującego rodzaj wpływu, nru listy i nru poz. na liście, np. 73 K 256/23 (K = kupno). W przypadku czasop. i gazet pierwszy nr rocz. lub tomu otrzymuje nr akcesji. Dalsze nry wpływające do skompletowania rocz. (tomu) są odnotowywane w wielorubrykowych kartach akcesji. W przesyłkach z egz. obowiązkowymi, z wydawnictwami z wymiany, a zwłaszcza z darów wpływają wydawnictwa, które nie odpowiadają profilowi gromadzenia danej bibl. lub stanowią dublety w stosunku do jej zbiorów. Zostają one z miejsca włączone do zasobu dubletów i *druków zbędnych lub zwracane dostawcy czy ofiarodawcy. Wszystkie inne wydawnictwa przesyła się do właściwych działów opracowania. Struktura organizacyjna dz.g.z. w większych bibl. odpowiada zazwyczaj rodzajom wpływu; istnieją więc w dz.g.z. komórki organizacyjne niższego rzędu (sekcje, referaty, stanowiska pracy): egz. obowiązkowego, kupna, wymiany, darów, druków zbędnych i dubletów. Komórka organizacyjna np. egz. obowiązkowego może ulegać dalszemu podziałowi wg rodzaju wydawnictw: druków zwartych i czasop. Komórki kupna, wymiany, rzadziej darów, są również niekiedy dzielone na krajowe i zagraniczne. Niekiedy dz.g.z. zajmując się akcesją czasop. bieżących prowadzi również ich czytelnię, niekiedy zaś w bibl. istnieje samodzielna sekcja czasop., zajmująca się gromadzeniem i udostępnianiem czasop. Do zakresu działalności dz.g.z. należy czasem zadanie organizowania dla czytelników krótkoterminowej i systematycznie zmienianej ekspozycji nowych ważniejszych nabytków wraz z zapewnieniem możliwości ich wstępnej lektury. W dziale tym może się także mieścić komórka kontroli obiegu wydawnictw
105
dział dziecięcy
pracowników naukowych). Bibl. specjalne oprócz katalogu czasop. prowadzą niekiedy selekcyjne kartoteki bieżących czasop. zagranicznych, a bibl. uniwersalne kartoteki zagadnieniowe na aktualne, ważne tematy. Szczególne znaczenie ma oprawa roczn. czy tomów czasop. po ich pełnym skompletowaniu (wraz z kartą tytułową rocz. i rocznym spisem treści) oraz konserwacja czasop. i gazet jako materiałów bardzo narażonych na zużycie (bardzo słaby papier gazetowy). Sporządzanie mikrofilmów czasop. i gazet, zwłaszcza rzadkich, starych i uszkodzonych, i w ogóle stosowanie różnych technik reprograficz-nych pomaga uchronić je przed dalszym zużyciem, a jednocześnie umożliwia stworzenie możliwie pełnych ciągów (od pierwszego do ostatniego rocz. bez luk) drogą np. czasowego wypożyczenia brakujących nrów i rocz. do zmikrofilmowania z innych bibl. Mikrofilmy czasop. i gazet można zakupywać niekiedy bezpośrednio od bibl., z zagranicy jednak najczęściej od wyspecjalizowanych przedsiębiorców. Od kilku lat rozpowszechniły się przedruki, zazwyczaj fototypiczne, wyczerpanych, cennych czasop. (np. w Polsce przedruk "Nowego Przeglądu" i fototypiczny przedruk "Trybuny Ludów" Mickiewicza). Ze względu na wielką liczbę czynności manipulacyjnych przy akcesji czasop. (zapis wpływu każdego nru, reklamacje w przypadku nienadesłania go na czas) nadaje się ona szczególnie do automatyzacji za pomocą komputerów (osiąga się automatyczny wydruk wykazów czasop. bieżących, reklamacji, list rocz. skompletowanych do oprawy). Najlepiej gdy automatyzacja akcesji wiąże się ściśle z automatyzacją katalogowania czasop. Dz.cz. powinien się mieścić w pobliżu miejsca wpływu materiałów do bibl. lub w dobrym z nim powiązaniu, w pobliżu księgozbioru informacyjno-bibliograficznego, zawierającego bibliogr. tyt. czasop. i zawartości czasop., w pobliżu katalogu czasop. i centralnego katalogu czasop. (uczelni, miasta, regionu), jeśli bibl. go prowadzi, oraz w pobliżu czytelni czasop. Magazyny (dla rzadziej wykorzystywanych czasop. można stosować *magazynowanie zwarte) najlepiej umieszczać w pobliżu czytelni czasop., na tym samym poziomie, tak aby wielkich i ciężkich przesyłek nie narażać na dłuższy transport. W razie konieczności umieszczenia magazynów czasop. na innym poziomie trzeba wybierać piętra najbliższe, dobrze powiązane za pomocą transportu pionowego (windy i wyciągi). Używane transporty poziome (pojemni-kowo-taśmowe) na ogół nie są przystosowane do przenoszenia czasop. większego formatu i gazet. Charakterystyka ta odnosi się do przeważającej w Polsce funkcjonalnej struktury bibliotecznej. W bibl. o strukturze przedmiotowej, w których organizacyjnie wyodrębnione są oddziały zbiorów poszczególnych, na ogół szerokich dziedzin wiedzy teoretycznej i stosowanej (np. prawo, medycyna), czasop. po centralnie przeprowadzonej akcesji i katalogowaniu są rozprowadzane do odpowiednich działów rzeczowych, w których są przechowywane i udostępniane.
F. Korpałowa: Z dziejów Oddziału Czasopism Biblioteki Jagiellońskiej. "Biuletyn Prasoznawczy" 1957 nr 1.
Z. D.
dział dokumentacji i informacji naukowej zob. dział informacji naukowej.
dział *dokumentów życia społecznego, *komórka organizacyjna w niektórych większych bibl. zajmująca się gromadzeniem, opracowywaniem, przechowywaniem i udostępnianiem tych materiałów bibliotecznych, których nie zalicza się do zasobu druków zwartych i czasop. ze względu na przemijającą wartość użytkową oraz przeznaczenie dla wąskiego kręgu użytkowników. W ich skład mogą wchodzić m. in. niektóre wydawnictwa o charakterze informacyjnym, często o niewielkiej objętości, które w krótkim czasie dezaktualizują się (np. rozkłady jazdy, księgi adresowe, kalendarze), oraz o charakterze przemysłowym i handlowym (np. prospekty reklamowe, cenniki, instrukcje obchodzenia się z maszynami i aparatami), druki związane z działalnością partii politycznej (np. odezwy, ulotki wyborcze), z imprezami kulturalnymi (np. katalogi wystaw, programy widowisk) itp. Bibliogr. narodowe i księg. nie rejestrują w zasadzie dokumentów życia społecznego, handel księg. nie zajmuje się ich rozprowadzaniem, do bibl. napływają z tytułu *egzemplarza obowiązkowego lub z wymiany, darów czy zakupu, zwłaszcza antykwarycznego. Bibl. gromadzą je zazwyczaj w wyborze dostosowanym do profilu zbiorów. Bibl. mające obowiązek przechowywania poi. produkcji wydawniczej (*Bibl. Narodowa, *Bibl. Jagiellońska) gromadzą je w całości w skali kraju lub regionu. Materiały te podlegają w bibl. *opracowaniu grupowemu, nie wchodzą do *inwentarzy bibliotecznych i przechowywane są zazwyczaj w odrębnej części magazynów jako wydzielona całość. Jednostką katalogową nie jest w tym przypadku pojedynczy druk, lecz cała ich grupa (stąd nazywa się je też drukami opracowania grupowego), wyodrębniona na zasadzie rzeczowej (druki polityczno--społeczne, gospodarcze itd.) lub formalnej (np. wg formy wydawniczej: czasop. zakładowe, afisze teatralne). Prawie do końca XIX w. bibl. nie doceniały wartości tego typu materiałów jako dokumentacji życia gospodarczego, politycznego i kulturalnego. Dz.d.ż.s. w bibl. zaczęły powstawać dopiero w XX w., przy czym nie zawsze mają status działów, niekiedy tylko sekcji lub referatów (najczęściej w ramach działu opracowania alfabetycznego druków nowszych lub *działów zbiorów specjalnych). W budynku bibliotecznym dz.d.ż.s. musi mieć zapewnioną dobrą łączność z *działem gromadzenia zbiorów, z *magazynem własnych zasobów, z *ka-talogami i z *czytelniami.
E. Chełstowski: Informacja o zbiorach dokumentów życia społecznego Biblioteki Jagiellońskiej z lat 1939-1945. "Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej" 1961 nr 2. W. Wolióska: Druki opracowania grupowego. "Przegląd Biblioteczny" 1968 z. 3/4. Dokumenty życia społecznego w bibliotece. Wrocław 1970.
Z. D.
dział dziecięcy, *komórka organizacyjna w miejskich lub dzielnicowych bibl. publ. służąca czytelnictwu dzieci w wieku od 6 do 15 lat. Jej wyodrębnienie wynika ze specjalnych potrzeb czytelnika dziecięcego, który nawiązując pierwsze kontakty ze słowem drukowanym i nabierając nawyków obcowania z książką, wymaga odpowiednio dobranego księgozbioru (przystępne, stopniujące trudności, bogato ilustrowane pozycje z literatury pięknej i popularnonaukowej), wyodrębnionych pomieszczeń (czytelni i wypożyczalni), wyposażenia w materiały i aparaturę
dział akcesji
cyjno-Gospodarczego istnieje Dział Finansowo-Bu-dżetowy i Referat Kadr). Nomenklatura nie jest ujednolicona i ustalona. Większe bibl. publ. posiadają działy (względnie oddziały) organizacyjno-admini-stracyjne, pedagogiczne bibl. woj. działy admini-stracyjno-gospodarcze. W Bibl. Narodowej w Warszawie wg statutu z 1968 istnieje jako komórka organizacyjna najwyższego rzędu (na równi z trzema wielkimi działami bibliotecznymi i dwoma instytutami) Dział Administracyjno-Produkcyjny, w którego skład wchodzi kancelaria, rachunkowość, techniczna działalność drukarska, reprograflczna i konserwatorsko-introligatorska. W strukturze bibl. szkół wyższych nie ma dz.a.-g., przyjmuje się bowiem, że czynności administracyjno-gospodarcze, finansowe i personalne bibl. spełniają odpowiednie komórki organizacyjne macierzystej uczelni. W praktyce jednakże dyrekcje tych bibl. muszą prowadzić gospodarkę swoimi środkami i zasobami oraz ich bieżącą ewidencję, gdyżjest to niezbędne dla realizacji planów pracy. Organizacja i administracja biblioteki. Warszawa 1964.
Z. D. dział akcesji zob. dział gromadzenia zbiorów.
dział bibliotek zakładowych, *komórka organizacyjna w *bibl. głównych szkół wyższych, w niektórych niższego rzędu, tj. sekcja bibliotek zakładowych (*bibl. szkół wyższych) działająca samodzielnie lub jako część składowa działu informacji naukowej. Dekret o bibliotekach z 17 IV 1946 stał się punktem wyjścia dla ujednolicenia polityki bibliotecznej także w obrębie poszczególnych szkół wyższych. Sprawę tę postulowano na *konferencji bibl. naukowych w Krynicy w 1951, a ostatecznie uregulowało ją Zarządzenie Min. Szkolnictwa Wyższego z 1961. Do zadań dz.b.z. należy gromadzenie i opracowywanie materiałów w sprawach struktury sieci bibliotecznej szkoły wyższej, organizacji wewnętrznej bibl. zakładowych, zasad polityki gromadzenia i udostępniania zbiorów oraz *działalności informacyjnej, potrzeb w zakresie lokali, wyposażenia, etatów i funduszów. Dz.b.z. zajmuje się poradnictwem zawodowym i instruktażem dla pracowników bibl. zakładowych w zakresie organizacji i metod pracy, a w szczególności metodyki bibliotecznej, czuwa nad kwalifikacjami zawodowymi pracowników, opracowuje zbiorcze plany pracy i sprawozdania z działalności, prowadzi katalogi centralne zbiorów b.z. Personel dz.b.z. składa się m.in. z instruktorów współpracujących bezpośrednio z b.z. Dz.b.z. może dzielić się na sekcje lub referaty: centralnego katalogu oraz instruktażu i nadzoru. Z b.z. współpracują także inne działy bibl. głównej, np. oddział gromadzenia prowadząc centralny zakup wydawnictw importowanych i centralną prenumeratę czasop. dewizowych, dział opracowania katalogując centralnie nabytki zagraniczne dla wszystkich, bibl. sieci itd.
A. Romańska: Sieć biblioteczna uniwersytetu w świetle doświadczeń Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie. "Przegląd Biblioteczny" 1965 z. 2. M. Wójcik: Podstawy prawne działalności sieci bibliotecznych w szkołach wyższych oraz miejsce w tej sieci tzw. "bibliotek studenckich". Tamże 1967 z. 3/4.
Z. D.
dział biblioteki zob. komórki organizacyjne biblioteki.
104
dział czasopism, *komórka organizacyjna w większych bibl., zajmująca się całością względnie częścią procesów bibliotecznych (od *akcesji po "udostępnianie), które są związane z wszystkimi lub niektórymi rodzajami wydawnictw ciągłych (wydawnictwa seryjne, zbiorowe, periodyczne, czasop. i dzienniki) wpływających do zbiorów lub z niektórymi z nich (czasop. i dzienniki). Dz.cz. wyodrębnił się w strukturze bibl. w XX w. wraz ze wzrostem znaczenia wydawnictw ciągłych. Cechy charakte-
Pracownia Oddziału Czasopism Biblioteki Jagiellońskiej
rystyczne tych wydawnictw (ich ukazywanie się bez zaplanowanego z góry zakończenia, duża liczba części składowych tworzących jeden ciąg, hasło w katalogu alfabetycznym przeważnie tytułowe, a jeżeli autorskie, to w formie *autorstwa korpora-tywnego, wielkość formatów niektórych czasop. i większości dzienników) pociągają za sobą konieczność: w akcesji odmiennej, ciągłej rejestracji dla wpływających części jednego bieżącego tyt. (karty akcesyjne dla wydawnictw ciągłych, dla czasop. o różnej częstotliwości, dla dzienników); w *katalogowa-niu odmiennego opracowania, umożliwiającego wymienienie zmian w tyt., podtyt., częstotliwości, redakcji, wydawnictwie, drukarni, formacie oraz wyliczenie części składowych (tomów, rocz., nrów, zesz.), często przy użyciu kart katalogowych o formacie większym niż format międzynar.; w *inwentaryzo-waniu odrębnego inwentarza, zwłaszcza w systemie europejskim, gdy cały ciąg otrzymuje jeden nr inwentarza (w systemie amer., przy nadawaniu każdemu skompletowanemu rocz. czy tomowi, prowadzenie odrębnego inwentarza dla czasop. nie jest już tak konieczne); w udostępnianiu prowadzenie odrębnej *czytelni czasopism (ze względu na duże formaty konieczne są stoły odpowiedniej wielkości), niekiedy także oddzielne dla czasop. bieżących (z ekspedycją bieżących nr w czytelni i w magazynie przyczytelnianym); w magazynowaniu oddzielnego *magazynu dla wielkich formatów z pozostawieniem miejsca na bieżący przyrost poszczególnych tyt. W udostępnianiu czasop. bieżących, zwłaszcza zagranicznych, bibl. powinny przejawiać maksymalną aktywność (periodyczne sporządzanie wykazów tyt. czasop., zawiadamianie czytelników o nowych tyt., które zaczęły wpływać do bibl., organizacja obiegu bieżących nrów czasop. wśród
103
rozszerza się technika drukowania płaskiego oraz wklęsłodruku. W nieznacznym stopniu stosowany jest światłodruk oraz drukowanie sitowe. W technice wypukłej (rys. a) elementy drukujące (nafarbiane) znajdują się powyżej elementów niedrukujących. W płaskiej obraz zostaje przeniesiony metodą fotochemiczną na formę (blacha cynkowa, aluminiowa, bimetalowa lub trimetalowa). Elementy drukujące i niedrukujące znajdują się na jednej powierzchni. Jest to metoda drukowania pośredniego polegająca na wzajemnym odpychaniu się wody i farby (miejsca drukujące przyjmują farbę, niedrukujące wodę, rys. b). Do drukowania płaskiego zaliczany jest m. in. offset i światłodruk. We wklęsłodruku (rys. c) elementy drukujące znajdują się poniżej elementów niedrukujących. Farba gromadzona w wytrawionych nieckach rastrowych zostaje wchłonięta przez przyciśnięty papier. Współczesne techniki poligraficzne dają praktycznie nieograniczone techniczne możliwości wykonywania reprodukcji wszystkich rodzajów twórczości artystycznej (malarstwo, grafika). Dzieła malarstwa reprodukowane są w jednej z trzech stosowanych technik drukowania jedno-barwnie (czarno-białe) lub wielobarwnie. Dzieła grafiki mogą być reprodukowane podobnie (dla zachowania ew. półtonów) lub też metodą kreski. Badania naukowe dotyczą historii d. krajów, ośrodków i poszczególnych oficyn (inkunabulistyka, drukarstwo renesansowe i reformacyjne, przemiany organizacyjne w epoce Oświecenia i w okresie industrializacji), rozwoju technik poligraficznych i ich związków z rewolucją naukowo-techniczną. Badania te prowadzi się jednostkowo lub instytucjonalnie, a rezultaty ogłasza w fachowych czasop. typografów, bibliologów i bibliotekoznawców. Przewodnią rolę w dziedzinie badań i zastosowań technologicznych spełnia Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Przemysłu Poligraficznego. Zob. też edytorstwo, ruch wydawniczy.
J. Grycz: Z dziejów i techniki książki. Wrocław 1951. P. A. Popriaduchin: Technologia drukarstwa. Warszawa 1952. A. Jeger: Druk wypukły poligraficzny. Warszawa 1957. Cz. Rudziński: Druk wklęsły rotograwiura. Warszawa 1961. M. Drabczyński: Zecerstwo. Warszawa 1964. S. Dahl: Dzieje książki. Wrocław 1965. J. Kuglin: Poligrafia książki. Wrocław 1968. EWoK. Wrocław 1971.
B. Kl.
drzeworyt, technika graficzna należąca do grupy rytów wypukłych; formą drukującą w d. jest wygładzony i zagruntowany klocek drewniany, w którym żłobi się rysunek metalowymi ostrzami. Pociągnięte farbą części wypukłe zostają odbite na papierze. W zależności od sposobu cięcia drewna odróżniamy d. wzdłużny, czyli langowy (najdawniejszy, stosowany do XVIII wieku), oraz d. sztorcowy, którego cięcia wykonywane są w poprzek słojów twardego drewna bukszpanowego. Pierwszy zastosował ten sposób Thomas Bewick w Anglii w końcu XVIII w. D. sztorcowy odznacza się precyzyjnością rysunku, zróżnicowaniem kreski oraz subtelnością przejść od jaśniejszych do ciemniejszych tonów. Z twardego klocka d. sztorcowego uzyskuje się większą ilość dobrych odbitek. D. bywają najczęściej czarno-białe, niekiedy również barwne. J. C.
dublet, drugi lub dalszy identyczny egz. dokumentu. Za d. nie uważa się jednak starych druków różnią-
dział admutistracyjno-gospodarczy
cych się specjalną oprawą, rękopiśmiennymi notatkami, pochodzeniem (np. od ważnych historycznie osób, instytucji) itp. D. w bibl. pojawiają się w wyniku zakupu całych księgozbiorów, wpływają z darów i wymiany, wyjątkowo z pomyłek przy realizacji zakupów zagranicznych. Stanowią rezerwę dla zastąpienia nimi egz. zniszczonych, często są podstawą zasobu wymiennego bibl. w prowadzeniu *wymiany bibliotecznej.
E. Kurdybacha: Międzybiblioteczna wymiana dubletów. "Biuletyn Informacyjny Biblioteki Narodowej" 1967. R. Afta-nazy: Polityka obrotu dubletami w świetle postulatów koordynacji międzybibliotecznej dawniej i dziś. W: Materiały biblioteczne z konferencji organizowanych w 1. 1963-1968 przez Biuro Wydawnictw i Bibliotek PAN. Warszawa 1971.
E. K. dyplomatyka zob. archiwistyka.
dysertacja, rozprawa napisana dla uzyskania stopnia naukowego. Wymóg publikowania d. drukiem obowiązuje tylko w niektórych krajach. D. rejestrowane są w specjalnych, często wydawanych bieżąco bibliogr.; w Polsce ukazuje się corocznie (od 1959) Katalog rozpraw doktorskich i habilitacyjnych.
J. C.
dyskografia, wykaz nagrań płytowych lub magnetofonowych, zarówno z utworami muzycznymi, jak i mówionymi. Zależnie od przyjętego kryterium doboru, podobnie jak bibliogr., mogą występować różne rodzaje d. W wielu krajach publikowane są d. bieżące, niekiedy jako człony *bibliografii narodowej. Często spotyka się d. specjalne, rejestrujące nagrania z tekstami mówionymi (tzw. "książki mówione") i d. osobowe przedmiotowe rejestrujące twórczość danego kompozytora lub wykonawcy. Normy Międzynar. Organizacji Normalizacyjnej (ISO) zalecają stosowanie w d. ujednoliconego opisu. W Polsce zagadnienie to jest przedmiotem normy Opis bibliograficzny, PN-73IN-01152. Rodzajem d. przeznaczonym do celów handlowych są katalogi płyt wydawane przez producentów lub księgarzy. D. bieżąca poi. nagrań płytowych od 1970 ukazuje się w Polsce jako jeden z członów bibliogr. narodowej. J. P.
dyżurny, pracownik bibl., sprawujący bezpośrednią służbę dla użytkowników (przy *katalogach, w *czy-telniach, w *dziale informacji naukowej, w *maga-zynach bibliotecznych, w *wypożyczalni), zwłaszcza w godzinach po zakończeniu normalnej pracy służbowej bibliotekarzy, gdy bibl. jest nadal czynna (po południu, wieczorem) dla czytelników.
Z. D.
dział administracyjno-gospodarczy, *komórka organizacyjna w bibl. o charakterze całkowicie lub częściowo samodzielnym zajmująca się czynnościami niezbędnymi dla funkcjonowania agend działalności bibliotecznej. Do czynności tych należy m. in. zarządzanie budynkiem oraz wyposażeniem bibliotecznym i utrzymywanie ich w sprawności technicznej i porządku, zaopatrzenie materiałowe, transport itp. Niekiedy zalicza się tu także rachunkowość i sprawy personalne bibl., chociaż zazwyczaj wyodrębnione są one w osobne komórki organizacyjne (np. w Bibl. Publ. m.st. Warszawy obok Działu Administra-
drzeworyt
\
102
przemysłu, dostarczającą na rynek czytelniczy milionowe nakłady gazet, książek, czasop., magazynów ilustrowanych, broszur itp.
D. w Polsce zapoczątkowane zostało w 1. 1473-77. Działał wtedy w Krakowie wędrowny drukarz Kasper Straube. Najsilniejszym ośrodkiem poi. d. był w XV i XVI w. Kraków, który w 2 poł. XVI w. liczył 12 oficyn. W okresie reformacji powstały liczne drukarnie na terenie Korony i W. Księstwa Litewskiego. D. poi. rozwinęło się bujnie w XIX w., szczególnie w 2 jego poł. Dalszy rozwój następuje w okresie międzywojennym. Zarejestrowano wówczas
siębiorstw wydawniczo-handlowych. Podległe Zjednoczeniu zakłady poligraficzne wyspecjalizowały się głównie w produkcji książek, wydawnictw albumowych i in.; w niektórych zakładach drukowane są prócz tego dzienniki i czasop. Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza "Prasa-Książka-Ruch", największy w Polsce koncern wydawniczy, prowadzi swą działalność poprzez 20 wydawnictw, 16 zakładów poligraficznych, 3 agencje i 7 wyspecjalizowanych przedsiębiorstw. Główny zrąb produkcji zakładów poligraficznych RSW "Prasa-Książka-Ruch" stanowią dzienniki i czasop. (60% nakładów prasy) oraz wy-
papier
trok
Fl l"l [I n n n "~naniesiona warstwa farby
forma drukująca
papier
ptrok
Śforma drukująca
elementy drukujące
p,trok -papier
Podstawowe rodzaje technik drukowania
a) drukowanie wypukłe
b) drukowanie płaskie
c) drukowanie wklęsłe
forma drukująca
^niecki rastrowe wypernione farbą
w Polsce ponad 4,6 tys. drukarń, jednakże zaledwie kilkanaście zatrudniało ponad 100 pracowników. Największym ośrodkiem była Warszawa (w 1938 prawie 50% drukarń). Przemysł poligraficzny w Polsce w 1945, na skutek olbrzymich zniszczeń wojennych, budowano od nowa, dotyczyło to zarówno form organizacyjnych, jak również inwestycji budowlanych, maszyn, techniki i technologii produkcji. Obecnie cały kluczowy przemysł poligraficzny, zatrudniający ok. 50 tys. pracowników, podlega Min. Kultury i Sztuki, natomiast dysponuje nim ok. 30 gestorów. Najważniejszym z nich jest Zjednoczenie Przemysłu Poligraficznego, które posiada 44 zakłady poligraficzne, odlewnię czcionek, fabrykę matryc linotypowych, 3 fabryki farb, 4 zakłady naprawcze maszyn poligraficznych, 10 przed-
dawnictwa polityczno-propagandowe. Polska Akademia Nauk posiada 2 zakłady poligraficzne. Poszczególnym ministerstwom oraz Związkowi Spółdzielczości Pracy i Spółdzielczości Inwalidzkiej podlegają inne niewielkie zakłady poligraficzne obsługują one instytucje i indywidualnych klientów. Do największych zakładów poligraficznych w Polsce zalicza, się Dom Słowa Poi., Drukarnię im. Rewolucji Październikowej i Prasowe Zakłady Graficzne RSW "Prasa" w Warszawie oraz Zakłady Graficzne im. M. Kasprzaka w Poznaniu. Najważniejszymi ośrodkami przemysłu poligraficznego są: Warszawa, Kraków, Poznań, Wrocław, Katowice, Łódź. W zakresie stosowanych technik drukowania i technik ilustracyjnych prymat posiada w dalszym ciągu technika drukowania wypukłego, jednak coraz bardziej
101
drukarstwo
dokumenty życia społecznego, materiały biblioteczne
0 charakterze informacyjnym, normatywnym, propagandowym i reklamowym; są wynikiem działalności społecznej instytucji czy organizacji, zazwyczaj nie przeznaczone do handlu księgarskiego ukazują się czasem w specjalnej formie, jak *afisze, *druki ulotne lub w różnych formach zapisu dźwięku (taśma, płyta) czy obrazu (film, fotografia). D.ż.s. powstałe w zasadzie dla osiągnięcia doraźnych celów politycznych, propagandowych czy handlowych mogą być ważnym źródłem informacji dla różnych dziedzin gospodarki jako *literatura firmowa, a także mogą stać się dokumentami o trwałej wartości historycznej. Do d.ż.s. zaliczane są różnorodne materiały tak pod względem formy, jak i treści. Mogą to być rozmaite katalogi, programy, obwieszczenia, odezwy, księgi adresowe czy telefoniczne, ulotki reklamowe, cenniki itp. Bieżące znaczenie informacyjne oraz wartość naukowa d.ż.s. powoduje, że gromadzone
1 przechowywane są one w bibl., gdzie organizuje się specjalne *działy d.ż.s. W bibl. poi. gromadzi się głównie współczesne materiały (pochodzące przeważnie z *egzemplarza obowiązkowego), tylko w nielicznych bibl. zgromadzono materiał retrospektywny, jak np. druki polityczne z czasów powstań narodowych (Bibl. Narodowa) lub zbiór zarządzeń i odezw z 1846 oraz obwieszczeń z okresu okupacji hitlerowskiej (Bibl. Jagiellońska). Współczesne d.ż.s. zawierające materiały o zasięgu ogólnopolskim gromadzone są w Bibl. Narodowej i w Bibl. Jagiellońskiej, inne bibl. ograniczają się zazwyczaj do problematyki regionalnej lub problemów wybranych, jak np. zagadnienia życia naukowego (Bibl. PAN w Warszawie), teatralia (Instytutu Sztuki PAN), muzykalia (Archiwum Śląskiej Kultury Muzycznej przy PWSM w Katowicach). Niektóre rodzaje d.ż.s. gromadzone są w powołanych specjalnie w tym celu instytucjach. D.ż.s. w formie materiałów audiowizualnych znajdują się w Archiwum Dokumentacji Mechanicznej w Warszawie, plakaty w Muzeum Plakatu w Wilanowie, a d.ż.s. dotyczące współczesnego życia muzycznego w Polsce zbierane są w Polskim Centrum Muzycznym w Warszawie.
Dokumenty życia społecznego w bibliotekach. Wrocław 1970.
J. C.
droga książki: 1. Kolejne etapy bibliotecznego *opra-cowania zbiorów bibliotecznych i przysposobienia ich do *udostępniania czytelnikom. D.k. obejmuje czynności związane z zakupem, *akcesją, *katalo-gowaniem, 'sygnowaniem, ustawieniem książki na półkach itp. Dzięki zastosowaniu urządzeń technicznych (kopiarki, maszyny elektroniczne) oraz scentralizowaniu procesów opracowywania zbiorów (np. centralny druk kart katalogowych, centralne klasyfikowanie książek itp.) d.k. ulega skracaniu. 2. W *czytelnictwie pod tym określeniem rozumie się organizacyjną stronę docierania książki do czytelnika, począwszy od momentu jej wyprodukowania do sprzedaży lub wypożyczenia. J. Koł.
druk ulotny (ulotka), druk najczęściej anonimowy, nie przekraczający czterech stron objętości, przeznaczony do szerokiego i szybkiego rozpowszechnienia (czasem rozrzucany z samolotów); ma przeważnie znaczenie doraźne, informacyjne lub propagandowe.
Do d.u. zalicza się ogłoszenia, wywieszki, afisze, plakaty, odezwy polityczne, wszelkiego rodzaju programy (teatralne, widowiskowe i koncertów), katalogi, cenniki, prospekty handlowe. D.u. mogą być przedmiotem zestawień bibliograficznych jako cenne materiały źródłowe. J. C.
druk zbędny, egzemplarz niepotrzebny bibl., najczęściej *dublet albo publikacja wykraczająca treścią poza zakres gromadzonych przez bibl. zbiorów lub zdezaktualizowana pod względem naukowym, gospodarczym, politycznym. Gospodarkę d.z. w bibl. reguluje Zarządzenie Min. Kultury i Sztuki z 15 II 1973 w sprawie zasad wymiany, nieodpłatnego przekazywania i sprzedaży materiałów bibliotecznych. Zob. też selekcja zbiorów. E. K.
drukarnia biblioteczna, zakład typograficzny, stanowiący jednostkę organizacyjną bibl., przystosowany do wykonywania centralnie drukowanych kart katalogowych, drukowania bibliogr., publikacji książkowych z zakresu bibliotekoznawstwa i informacji naukowej, nietypowych formularzy itp. Posiadają go zazwyczaj jedynie największe bibl. o charakterze centralnym (w Polsce Bibl. Narodowa). Niektóre inne bibl. mają urządzenia do powielania kart katalogowych (powielanie matryc), niekiedy w połączeniu z *pracowniami reprograficznymi.
Z. D.
drukarstwo, dawniej rzemiosło polegające na powielaniu tekstów przez wykonanie odbitki ze składu złożonego z ruchomych czcionek lub z ilustracji, obecnie pojęcie to oznacza przemysł poligraficzny. W szerszym znaczeniu (poligrafia) obejmuje wszystkie techniki drukowania łącznie z introligatorstwem. Początki d. europejskiego wiążą się z nazwiskiem Johanna Gutenberga (ok. 1399-1468), który uważany jest za wynalazcę urządzenia do odlewu czcionek (ok. 1440), za pomocą którego można było odlewać z odpowiedniego stopu dowolną ich ilość. Wynalazek Gutenberga rozprzestrzenił się szybko w Niemczech (Strasburg 1458, Kolonia 1465, Augsburg 1468); wkrótce dotarł do innych krajów: Włochy 1464, Szwajcaria 1468, Czechy 1468, Węgry 1473, Polska (Kraków) 1473/74. Na przełomie XVIII i XIX w. produkcja książki zaczyna przestawiać się na mechanizację i uprzemysłowienie. Przewrót w technice druku zapoczątkował F. Koenig w 1811 dzięki wynalazkowi tzw. prasy pospiesznej. W 1835 powstał pierwszy model maszyny rotacyjnej wg projektu R. Hilla. Przewrót w składzie wywołało zbudowanie w 1886 przez Otmara Mergenthalera (1854-99) pierwszej maszyny do składania i odlewania wierszy linotypu. W 1897 T. Lanston wynalazł monotyp, czyli dwuczęściową maszynę (taster i odlewarka) do składania i odlewania pojedynczych znaków drukarskich. W 1878 Kareł Klić (1841-1926) wynalazł heliograwiurę, a w 1890 rotograwiurę, zmechanizowaną i nowoczesną formę wklęsłodruku. Z końcem XIX w. rozwinęła się chemigrafia, a znacznie wcześniej (ostatnie lata XVIII w.) Alois Senefelder (1771-1834) wynalazł litografię, która później przekształciła się w offset (jedną z form drukowania płaskiego). W XX w. d. staje się poważną gałęzią
dokument}' biblioteczne
100
nowiącą świadectwo tej działalności, d. naukową obejmującą zbiór dokumentów związanych z określonym odkryciem naukowym, przeprowadzonym doświadczeniem, procesem myślowym itp. D. naukową jest również zbiór odpowiednio dobranych i opracowanych dokumentów będących źródłem informacji o problemach, pracach i osiągnięciach nauki (jako całości i w poszczególnych dziedzinach). W tym znaczeniu d. naukowa ma charakter pochodny, ponieważ rejestruje prace, doświadczenia i osiągnięcia uprzednio opisane. 2. Dziedzina wiedzy, utożsamiana niekiedy z *informacją naukową.
M. i K. L.
dokumenty biblioteczne, wszelkie materiały gromadzone w bibl. D.b. dzielą się na graficzne (pub'ikacje drukowane lub powielane, rpsy), oglądowa (fotografie, przezrocza, filmy, czasem obiekty zaliczane do eksponatów muzealnych) i słuchowe (płyty gramofonowe, taśmy magnetofonowe). Obecnie daje się zauważyć rozwój gromadzonych przez bibl. rodzajów dokumentów. Spowodowany jest on m. in. postępem technik reprograficznych zmieniających formę przekazów myśli ludzkiej. R. Hancko: Zarys wiadomości o dokumentach. Warszawa 1972.
J. C.
dokumenty oglądowo-słuchowe zob. materiały audiowizualne.
dokumenty pierwotne (prymarne), publikacje przedstawiające informacje o wynikach badań naukowych (lub o faktach z zakresu życia praktycznego) w formie oryginalnej, nieskróconej, zgodnej z ustaleniami autora. D. pierwotne stanowią podstawę opracowania *dokumentów pochodnych.
M. Dembowska: Dokumentacja i informacja naukowa. Warszawa 1965.
J. C.
dokumenty pochodne, materiały informacyjne opracowane na podstawie dokumentów pierwotnych, jak bibliogr., *tematyczne zestawienia dokumentacyjne, przeglądy piśmiennictwa, opracowania syntetyczne omawiające postępy wiedzy w poszczególnych dziedzinach, karty dokumentacyjne itp. '
M. Dembowska: Dokumentacja i informacja naukowa. Warszawa 1965.
J. C. dokumenty prymarne zob. dokumenty pierwotne.
dokumenty wtórne, wszelkiego rodzaju reprodukcje sporządzone z dokumentu oryginalnego bądź pochodnego, wykonane najczęściej za pomocą technik *reprografii.
M. Dembowska: Próba klasyfikacji pojęciowej dokumentu w dokumentacji i informacji naukowej. "Aktualne Problemy Informacji i Dokumentacji" 1966 nr 2.
J.C.
Zespól dokumentów życia społecznego
KOPERNIK W OCZAC DZIECKA
99
dokumentacja
d. po raz pierwszy w tym znaczeniu zastosowany został w pocz. 2 poł. XX w. i obecnie przyjęty jest powszechnie. M. i K. L.
destrukcja zbiorów bibliotecznych zob. patologia zbiorów bibliotecznych.
dezyderat, życzenie czytelnika zgłoszone pisemnie lub ustnie dotyczące uzupełnienia księgozbioru bibl. D. mogą dotyczyć pojedynczych tyt. lub też stanowić sugestie co do kierunku uzupełniania całych działów piśmiennictwa. D. zanotowane na kartkach, tzw. dezyderatkach, i gromadzone w kartotekach d. służą jako źródło informacji
0 potrzebach czytelniczych, niezbędnej przy dokonywaniu uzupełnień i *selekcji zbiorów. Szczególnie pomocne są one przy planowaniu zakupów *no-wości wydawniczych, a przede wszystkim literatury zagranicznej. W bibl. szkół wyższych, specjalnych, fachowych oraz dużych publ. kartoteki d. prowadzi się w czytelniach i wypożyczalniach. J. Koł.
dezyderatka zob. dezyderat.
dezynfekcja, zabieg konserwatorsko-profilaktyczny mający na celu zapobieganie i zwalczanie mikroorganizmów pasożytujących na materiałach bibliotecznych (papier, skóra, kleje itp.) środkami chemicznymi. Centralne Laboratorium Konserwacji Archiwaliów przy Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie opracowało metodę dezynfekcji roztworem chlorku rtęci (sublimatu) i tymolu w eterze
1 benzenie. Zabieg wykonany tą metodą niszczy mikroorganizmy i uodpornia obiekty przed dalszym zarażeniem. Wadą metody jest wysoka toksyczność roztworu i stąd konieczność stosowania jej przy użyciu digestoriów z wyciągiem mechanicznym oraz zachowania innych środków ostrożności. Dobre wyniki daje gazowanie Rotanoxem w *ko-morze próżniowej (*dezynsekcja), ale choć zabieg ten niszczy większość mikroorganizmów, nie zabezpiecza obiektów przed ponownym zarażeniem. Łatwa do przeprowadzenia, lecz mniej skuteczna jest d. przy użyciu par tymolu w zamkniętej i szczelnej szafie, skrzyni lub pomieszczeniu. W celach profilaktycznych stosuje się d. sprzętów (regałów, szaf) drewnianych przy użyciu środka grzybobójczego do impregnowania drewna, np. preparatami opartymi na pięciochlorofenolu i jego soli sodowej; d. pomieszczeń przy użyciu środków grzybobójczych rozpraszanych w powietrzu za pomocą generatora aerozolowego. Wg badań CLKA dobre wyniki daje zastosowanie Raschitu (para-chloro-meta-krezol) w postaci 5% roztworu alkoholowego w ilości 1 g na 1 m3 powietrza.
M. Husarska, I. Sadurska: Konserwacja zbiorów archiwalnych i bibliotecznych. Warszawa 1968.
Z. P.
dezyireekcja, zabieg konserwatorsko-profilaktyczny mający na celu zapobieganie lub zwalczanie preparatami chemicznymi owadów pasożytujących na materiałach bibliotecznych. D. zapobiegawcza polega na impregnowaniu lub posypywaniu półek środkami owadobójczymi lub odstraszającymi. Zbiory zaatakowane przez owady gazuje się w *komorze
próżniowej lub masowo w pomieszczeniach magazynowych, dobrze uszczelnionych oraz wyposażonych w silny wyciąg wentylacyjny do odprowadzenia gazów. Środek dezynsekcyjny (dwusiarczek węgla, mieszanina tlenku etylenu i dwutlenku węgla, preparat p.n. Rotanox, Cartox) wprowadza się na okres 24 godzin, po czym pomieszczenie dobrze się wentyluje. Podczas gazowania wstęp do pomieszczeń całkowicie wzbroniony. Niektóre owady, np. mole, dają się łatwo zwalczać za pomocą para--dwuchlorobenzenu rozwieszanego w woreczkach w pomieszczeniu magazynowym. Żadna z metod nie zabezpiecza zbiorów przed ponownym atakiem owadów. Zdezynsekowane obiekty należy przenosić do pomieszczeń i na regały uprzednio również zdesyn-sekowane, np. przez przemycie podłogi i części drewnianych roztworem Tritoxu.
Z. P.
diaskop (rzutnik), aparat do wyświetlania na ekranie nieruchomych obrazów wykonanych na podłożu przeźroczystym (przeźrocza). D. o zautomatyzowanym przesuwie przeźroczy umożliwia sterowanie projekcją z pewnej odległości, co ułatwia prowadzenie połączonego z wyświetlaniem wykładu. D. stereoskopowy wyświetla przeźrocza stereoskopowe i daje projekcję nieruchomych obrazów trójwymiarowych.
Zob. też audiowizualne środki techniczne, epidiaskop, episkop. Z. P.
Dni Książki, forma popularyzacji książki i bibl. w szerokich kręgach społecznych poprzez środki masowego przekazu. Organizowane w wielu krajach, w Polsce od 1946, obchodzone są na wiosnę jako Dni Oświaty, Książki i Prasy. W ciągu roku odbywają się imprezy o zbliżonym charakterze: D. K. Rolniczej, D. K. i Prasy Technicznej, D. K. Radzieckiej, D. K. "Człowiek-Świat-Polityka". ŚUNESCO ogłosiło rok 1972 Międzynarodowym Rokiem Książki. J. Koi.
dodatek zob. addenda.
dokształcanie bibliotekarzy zob. kształcenie bibliotekarzy.
dokumentacja: 1. Zbiór dokumentów, materiałów źródłowych, świadczących o zaszłych faktach bądź uzasadniających zamierzone działania: naukowe, planistyczne, organizacyjne inwestycyjne itp. Ze względu na charakter dokumentów d. może być ostateczna, tj. pozwalająca na szczegółowe i pełne poznanie określonego zagadnienia; pierwotna, tj. zebrana lub opracowana jako pierwsza dla danego zagadnienia; wstępna, tj. pozwalająca na ogólne zorientowanie się w określonym zagadnieniu i na ew. powzięcie decyzji kierunkowych (np. czy podjąć określone badania naukowe i w jakim kierunku, czy realizować określoną inwestycję itp.); wynikowa, tj. złożona z dokumentów podających wyniki jakiejś zakończonej działalności lub wykonanych czynności. Ze względu na dziedziny, których d. dotyczy, wyróżnić można np. d. budowlaną dotyczącą prowadzenia robót budowlanych, d. inwestycyjną umożliwiającą prowadzenie działalności inwestycyjnej i sta-
Dekret o bibliotekach
98
Dekret o bibliotekach i opiece nad zbiorami bibliotecznymi (z 17 IV 1946), pierwszy w bibliotekarstwie poi. XX w. akt prawny określający zakres opieki państwa nad wszystkimi bibl. i zbiorami bibliotecznymi. Obowiązywał 18 VI 1946-17 VII 1968, tj. do momentu wejścia w życie * Ustawy o bibliotekach (z 9 IV 1968). D. o b. wydany tuż po zakończeniu II wojny światowej, która spowodowała ogromne zniszczenia w zbiorach bibl. poi., mocno akcentował ogólnonarodowy charakter własności zbiorów bibliotecznych: "Biblioteki i zbiory biblioteczne, zarówno krajowe, jak i znajdujące się za granicą, a będące własnością lub w posiadaniu obywateli poi. lub instytucji poi., uznaje się za narodowe mienie kulturalne, powołane do służenia dobru ogólnemu" (art. 1). D. o b. ustanawiał ogólnokrajową sieć bibl. utrzymywanych przez państwo lub inne związki publiczno-prawne (art. 2). Naczelny nadzór i opiekę nad bibl. i zbiorami bibliotecznymi powierzał ministrowi oświaty (art. 3), który wykonywał te funkcje poprzez Naczelną Dyrekcję Bibl., stanowiącą jeden z departamentów Min. Oświaty. Uprawnienia te zostały przekazane na mocy Ustawy (z 31 X 1951, "Dziennik Ustaw" nr 58, poz. 400) ministrowi kultury i sztuki, który wykonywał te same określone w D. o b. funkcje poprzez Centralny Zarząd Bibl., przekształcony w 1957 w Departament Bibl., a następnie (w 1958) w Departament Pracy Kulturalno-Oświa-towej i Bibl. D. o b. ustanawiał także organ doradczy ministra oświaty *Państwową Radę Biblioteczną oraz terenowe organy opiniodawczo-doradcze: woj., pow. i gminne komitety biblioteczne. Państw. Rada Biblioteczna nie została wówczas powołana, a część jej zadań oraz zadań komitetów bibliotecznych wykonywała w 1. 1952-56 Rada Czytelnictwa i Książki oraz jej organy terenowe (m. in. por. jej statut: "Monitor Polski" z 1952 nr A-75,1196). Po 1957 organem doradczym ministra kultury i sztuki w zakresie bibl. była Sekcja Bibl. i Czytelnictwa Rady, Kultury i Sztuki. Wskutek zasadniczej zmiany w strukturze organizacyjnej centralnej i terenowej administracji państw., rozwoju bibl. oraz powstania nowego typu bibl. (fachowych) i silnego wiązania działalności tych bibl. z ich instytucjami macierzystymi w ramach poszczególnych resortów przepisy D. o b. nie odpowiadały już rzeczywistej organizacji bibliotekarstwa poi. Zrodziła się potrzeba określenia nowych zasad koordynowania rozwoju bibl. różnych typów, unifikacji metod działania bibł. w ogólnokrajowej sieci itp. Nowe zasady określone zostały w Ustawie o bibliotekach z 1968. D. o b. był w dziejach bibliotekarstwa poi. aktem prawnym o ogromnym znaczeniu, stanowił podstawę działań w zakresie powojennej odbudowy i rozwoju bibl. Dzięki przepisom D. o b. sprawnie przeprowadzono akcję zabezpieczania zbiorów bibliotecznych rozproszonych wskutek działań wojennych i planowej akcji niszczenia dóbr kulturalnych narodu poi. przez hitlerowców; zabezpieczono zbiory tzw. podworskie oraz stanowiące b. własność instytucji upaństwowionych. W okresie obowiązywania przepisów D. o b. zbiory bibl. poi. powiększyły się 30-krotnie (z ok. 6 min. jedn. do ok. 180 min.), a łączna liczba udostępnionych czytelnikom jedn. wyniosła kilkanaście miliardów.
Dekret z dnia 17 kwietnia 1946 r. o bibliotekach i opiece nad
zbiorami bibliotecznymi. "Dziennik Ustaw" 1946 nr 26 poz. 163. J. Grycz: Kilka uwag do dekretu o bibliotekach. "Bibliotekarz" 1946 nr 3. J. Grycz: Polska polityka biblioteczna w latach powojennych. W: Z zagadnień teorii i praktyki bibliotekarskiej. Wrocław 1961. J. Janiczek: Zwycięstwo słusznej sprawy. "Bibliotekarz" 1964 nr 3. J. Baumgart: Bibliotekarstwo polskie w 25-lecie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. "Roczniki Biblioteczne" 1970. Zob. też literaturę przy hasłach: prawo biblioteczne, Ustawa o bibliotekach.
T. Z.
departament dokumentacji, bibliotek i archiwów zob. UNESCO.
depozyt, pojedynczy obiekt biblioteczny albo ich zespół, powierzony bibl. na przechowanie przez osobę prywatną lub instytucję, z zachowaniem prawa własności depozytora. Złożony w bibl. na czas określony tzw. d. czasowy wymaga przedłużenia umowy depozytowej przed wygaśnięciem terminu jej ważności. Akt depozytarny zawiera zwykle zastrzeżenia dotyczące przechowywania, opracowania i udostępniania d. (zwłaszcza d. rękopiśmiennych). D. wieczysty (bezterminowy) wymaga również zachowania warunków umowy, ale jest prawie równoznaczny z darem (*gromadzenie zbiorów). Przy wpływie większej liczby d. wskazane jest prowadzenie ewidencji d., umów depozytowych i depo-zytorów w księdze d. Przepisy prawne dotyczące przechowywania d. zawiera Kodeks Zobowiązań. D. raczej nie otrzymuje *znaku własnościowego bibl. lub otrzymuje go w formie pieczątki bądź *ekslibrisu z napisem: "Z depozytu..." Czasem zespół d. zachowuje własną numerację lub wydziela się dla niego w inwentarzu osobną grupę numerów. Obecnie d. są rzadko spotykaną formą uzupełniania zbiorów bibliotecznych, występują natomiast w zmienionej funkcji jako długotrwałe wypożyczenie, nazywane potocznie d. Stosuje się je przy centralnym opracowaniu katalogowym i centralnie prowadzonym inwentarzu, np. w niektórych bibl. szkół wyższych, wypożyczając na czas nieokreślony do bibl. instytutowej czy zakładowej część zbiorów z dziedziny im właściwej lub niezbędnej dla ich działalności.
E. K.
deskryptor, jedno- lub kilkuwyrazowy termin względnie symbol, utworzony zgodnie z przyjętymi zasadami i stosowany jako sformalizowany, jednoznacznie reprezentujący zawartość pojęciową *askryptorów i stanowiący element składowy *tezaurusa lub innego typu jęz. deskryptorowego. W sformułowaniach słownych d. podlega szeregowi prawideł; składa się zazwyczaj z jednego lub kilku wyrazów, przy czym formą preferowaną jest rzeczownik lub zespół rzeczowników uzupełniony w razie potrzeby wyrazami w innej formie gramatycznej. Dla wprowadzenia danego d. do *języka informacyjno-wyszu-kiwawczego bierze się pod uwagę możliwie dużą częstotliwość jego występowania w tematyce, dla której budowany jest obejmujący go jęz. i system wyszukiwawczy. W tezaurusie d. występuje w zasadzie w otoczeniu terminów pojęciowo szerszych, węższych, pokrewnych, będących również d. oraz askryptorów reprezentowanych przez ten d. D. służą do możliwie pełnego i jednoznacznego określania treści dokumentów, ich ^charakterystyk wyszukiwawczych oraz zapytań informacyjnych. Termin
defekt
dalekopis, aparat telegrafii przewodowej, najnowocześniejszy typ nadawczo-odbiorczego aparatu telegraficznego, stosowany w łączności teleksowej (telegraficznej łączności abonenckiej). Składa się z nadajnika z klawiaturą, odbiornika, urządzenia drukującego, napędu elektrycznego. D. może być wyposażony dodatkowo w dziurkarkę, która przygotowuje taśmę, oraz w nadajnik do telegrafowania z taśmy dziurkowanej. Nadawanie telegramów odbywa się w zasadzie ręcznie za pomocą klawiatury podobnej do klawiatury maszyny do pisania. Istnieją d. arkuszowe (drukujące telegramy na arkuszu papieru) lub taśmowe (na taśmie papierowej). Do nadawania można wykorzystać przygotowaną wcześniej taśmę dziurkowaną, co w znacznym stopniu przyspiesza proces nadania telegramu. Wydajność przy nadawaniu ręcznym do 200, przy nadawaniu z taśmy dziurkowanej do 400 znaków na minutę. Nadany tekst może być odbierany w identycznej postaci na jednym lub większej liczbie d. wywołanych, przyłączonych do sieci teleksowej. Zob. też mechanizacja i automatyzacja w bibl. J. Trusz: Podręczna encyklopedia^ teleelektryki. Teletechnika. Warszawa 1964. J. Thierry: Środki łączności operatywnej. Warszawa 1969.
Z. P.
dane wejściowe zob. informacja wejściowa, dane wyjściowe zob. informacja wyjściowa, dar zob. akcesja, gromadzenie zbiorów.
datowanie, oznaczenie roku powstania i druku dokumentu. Forma d. zależy od aktualnych w danym okresie zwyczajów drukarzy i instytucji wydawniczych oraz od systemu rachuby czasu. Oprócz współcześnie stosowanej rachuby czasu wyrażonej cyframi arabskimi lub rzymskimi, występują w książkach oznaczenia według kalendarza ery bizantyjskiej, rewolucji francuskiej, ery faszystowskiej, w drukach ros. według kalendarza juliańskiego i in. W starych drukach d. bywa podane w postaci chronogramu (chronostychu) wyrazu lub zwrotu, w którym duże litery oznaczające cyfry rzymskie stanowią datę wydania. W wydawnictwach występują różne daty: ukończenia dzieła, często podana po tekście bądź w przedmowie lub zakończeniu; druku, zamieszczona na odwrocie *karty tytułowej, w *kolofonie lub w *metryce książki; copyrightu, tj. rejestracji w Copyright Office w Waszyngtonie, poprzedzona
często literą C i podana w połączeniu z nazwą osoby lub instytucji wydawniczej, której gwarantuje się prawa autorskie; imprimatur, czyli udzielenia zezwolenia na rozpowszechnienie publikacji, przeważnie treści religijnej, przez władze kościelne; cenzury, zezwolenia na druk przez władze administracyjne. D. może występować w formie antedatowania podania daty wcześniejszej od właściwej, lub post-datowania podania daty późniejszej. Instytucje wydawnicze ukrywają czasem rok wydania ze względów handlowych. D. wydawnictwa może być celowo sfałszowane ze względów politycznych, np. druki konspiracyjne z okresu wojny, czasem zaś z innych względów, np. żartobliwych.
W *opisie katalogowym i *opisie bibliograficznym d. polega na oznaczeniu roku wydania dokumentu, sprawdzeniu poprawności oznaczenia występującego w *tytulaturze i w razie braku lub błędu w ustaleniu właściwego roku albo przetransponowaniu oznaczenia sformułowanego według odmiennej rachuby czasu na określenie według kalendarza używanego obecnie. Pomocą w d. są różnego rodzaju bibliogr. oraz informatory, cechy materialne książki (papier, druk), pisownia i treść publikacji. W czasop. data umieszczona na karcie tytułowej roczn. lub tomu oznacza rok, za który lub na który dany tom został wydany. Podobnie bywa w okresowych bibliogr. lub sprawozdaniach, w których rok druku jest z reguły późniejszy niż okres obejmowany przez wydawnictwo, a uwidoczniony w tyt. K. P.
de visu zob. autopsja dokumentu.
decentralizacja pracy bibliotecznej zob. centralizacja pracy bibliotecznej.
dedykacja, tekst zamieszczony w książce przez autora, wydawcę lub drukarza, zwykle na karcie przedty-tułowej lub tytułowej (*karta), w którym ofiaruje się dzieło osobie lub grupie osób w dowód uznania lub dla wyrażenia uczuć. Rozróżnia się d. drukowane i d. rękopiśmienne; te ostatnie mogą pochodzić od ofiarodawcy na pojedynczym egz. darowanym określonej osobie lub instytucji. K.P.
defekt, druk z brakami powstałymi bądź przy wytwarzaniu, bądź przez późniejsze uszkodzenie lub usunięcie całych części kart (w tym wypadku używano określenia destrukt). Za wady (braki) techniczne uważa się zniekształcone pismo (zbite czcionki), przebijanie, niezadrukowane strony, poprzestawiane arkusze lub ich brak, wypadanie bloku z okładki przy oprawie twardej itp. D. z wadami technicznymi nabyty w księgarni "Domu Książki" może być wymieniony na inny egz. w każdej księgarni tego przedsiębiorstwa do czasu wyczerpania się nakładu danego tytułu, w okresie nie dłuższym niż 6 1. od daty wydania, nawet gdy jest opatrzony *dedykacją lub pieczątką ewidencyjną. W przypadku wyczerpania tytułu d. może być zwrócony z wypłatą równowartości według ceny katalogowej. Późniejsze uszkodzenia powstałe przy transporcie, składowaniu, ekspozycji, mogą spowodować utratę pierwotnej wartości i obniżkę ceny d.; inne uszkodzenia w postaci usunięcia kart itp. mogą np. w bibl. być podstawą zakwalifikowania d. na *makulaturę. E. K.
czytelnik
96
z książką ma 50-60% mieszkańców wsi i 70-80% mieszkańców większych łub szybko uprzemysławiających się miast. Czytający jedną do trzech książek w miesiącu lub w ciągu dwóch miesięcy stanowią 8-15% mieszkańców wsi i 10-20% mieszkańców miast. W cz. powszechnym głównym źródłem zaopatrzenia mieszkańców w książki są bibl. publ., które obejmują swoimi wpływami ok. 2/3 obywateli, deklarujących swoje kontakty z książką. Ponad połowę publiczności czytającej w bibl. publ. stanowi ucząca się młodzież. W cz. powszechnym dominuje od lat beletrystyka. Zainteresowania czytelnicze skupiają się głównie wokół XIX-wiecznej poi. prozy klasycznej i klasyki światowej. Z literatury współczesnej, zarówno poi. jak i obcej, największą popularnością cieszą się utwory utrzymane w dziewiętnastowiecznych konwencjach literackich, przekazujące za ich pomocą treści współczesne, jak i zaczerpnięte z przeszłości; zaznacza się również zainteresowanie powieścią historyczno-obyczajową z czasów II wojny światowej oraz literaturą o tematyce na wskroś współczesnej, skupionej wokół zagadnień etyczno-moralnych. Oprócz powszechnego zainteresowania literaturą piękną istnieje drugi nurt, choć niewspółmiernie węższy zainteresowanie książką fachową i popularnonaukową. Czytelnicy literatury niebeletrystycznej nie przekraczają kilkunastu procent w różnych badanych zbiorowościach. Wśród książek niebeletrystycznych cieszą się powodzeniem pozycje o charakterze poradnikowym oraz pozycje zawierające treści naukowe lub popularnonaukowe, ale ujęte w formę właściwą książce literackiej.
Zob. też badanie czytelnictwa, czytanie, przysposobienie biblioteczne.
J. Hassenforder: Le developpement compare des bibliotheąues publiąues en France, en Grandę Bretagne et aux Etats Unis dans la seconde moitie du XlXe siecle. Paris 1967. R. Escarpit: Rewolucja książki. Warszawa 1969. - R. C. Benge: Libraries and cullural change. London 1970. M. Walentynowicz: Podstawy czytelnictwa powszechnego. Wrocław 1970.
J. Koł.
czytelnik, osoba umiejąca czytać i przyswajać sobie treści zawarte w lekturze oraz korzystająca z tych umiejętności indywidualnie lub w ramach usług bibl. Termin czytelnik zbiorowy oznacza grupę osób związanych przynależnością społeczną, profesją, zainteresowaniami lekturowymi lub stosunkiem do określonych rodzajów piśmiennictwa, obsługiwanych w bibl. zespołowo; grupa specjalnie czynnie włączająca się w działalność usługową bibl. stanowi aktyw czytelniczy (*aktywność czytelnicza).
Zob. też dziennik lektury, kategorie czytelników, klub czytelniczy, koło przyjaciół biblioteki, rada czytelników, zespół czytelniczy. J. Koł.
czytnik (lektor), aparat do odczytywania mikrore-produkcji, rodzaj rzutnika z układem optycznym pozwalającym na znaczne powiększenie zminiaturyzowanych dokumentów. Cz. do mikrofilmów działające na zasadzie diaskopu dają powiększenie podobne do redukcji stosowanej przy ich sporządzaniu, najczęściej 8-20-krotne; nadają się zwłaszcza do czytania mikrofilmów pozytywowych. Produkuje się wiele typów cz. przeznaczonych bądź do odczytywania określonych rodzajów mikroreprodukcji (np. tylko do mikrofilmów lub mikrobłon, tj. sporządzonych na materiale przezroczystym), bądź uniwersalnych. Do odczytywania mikroreprodukcji sporządzonych na materiale nieprzezroczystym (mi-krokarta i jej pochodne) służą cz. działające na zasadzie światła odbitego. O jakości cz. stanowi rozdzielczość obiektywu oraz zabezpieczenie wykorzystywanego materiału przed uszkodzeniem. Obecnie coraz szersze zastosowanie znajdują cz. połączone z automatycznym urządzeniem do kopiowania, tzw. printer-reader, wytwarzającym odbitki metodą kserograficzną lub dyfuzyjną.
Manuel pratiąue de reproduction documentaire et de selection. 1964. H. W. Ballou: Guide to microreproduction eąuipement. Maryland 1965. A. Wyczański: Mikrofilm nowa postać książki. Wrocław 1972.
Z. P.
95
czytelnictwo
intelektualnej, formowaniu się postaw refleksyjnych, integracji we wspólnocie kulturalnej, zasobie wiedzy i wartości estetycznych. Wyznaczniki te upoważniają do traktowania cz. jako miernika uczestnictwa w kulturze, zwłaszcza iż poprzez książkę jednostka i grupy społeczne włączają się do kultury ponadlokalnej, narodowej i ogólnoludzkiej. Cz. jako zjawisko kulturalne stanowi przedmiot zainteresowania socjologii, psychologii, pedagogiki, historii, literaturoznawstwa, medycyny, ekonomii, *bibliotekoznawstwa. Społeczny zakres cz., jego rozmiary, preferencje, motywacje i potrzeby określają warunki społeczne, w których się ono rozwija, oraz zespół cech psychofizycznych jednostek i grup społecznych. Głównym warunkiem rozwoju cz. jest upowszechnienie oświaty. O materialnym i technicznym dostępie do książki decydują rozmiary produkcji materiałów drukowanych, zaawansowanie technik poligraficznych, zasady polityki ruchu wydawniczego, sprawność organizacyjna instytucji handlowych rozprowadzających książki (księgarnie, kioski, kolportaż, subskrypcje oraz placówki udostępniające je bezpłatnie: bibl., czytelnie, kluby, świetlice). Powszechność cz. zależy również od ukształtowanych tradycji kulturowych, aktywności społecznej, stanu zamożności mieszkańców, cen książek, ukształtowanych wzorców wychowawczych, prestiżu nauki i wykształcenia w społeczeństwie, kierunków życiowych aspiracji, aktualnych
Czytelnictwo w bibliotekach publicznych
form stosowanych w dydaktyce szkolnej, aprobowanego modelu kulturowego w szerokich kręgach społeczeństwa.
Cz. jako zjawisko społeczne wystąpiło w poł. XIX w. i stanowiło rezultat stopniowego wprowadzania, w poszczególnych krajach obowiązku szkolnego, zastosowania nowoczesnych technik w produkcji książek i czasop. oraz uzyskiwania czasu wolnego przez ludzi pracy. W tymże czasie cz. stało się przedmiotem zainteresowania przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych. Cz. kształtuje się rozmaicie w różnych regionach świata i w poszczególnych krajach. Obszary analfabetyzmu są jeszcze bardzo rozległe i wynosiły w 1972 ok. 810 min. osób dorosłych. W Afryce analfabeci stanowili w 1969 81,5% ogółu ludności, w Azji (bez części radzieckiej) 67,8%, w Ameryce Łacińskiej 50%. Polska należy do krajów o rozwiniętym cz. W 1973 ze wszystkich bibl. poi. korzystało 18 079 tys. czytelników. Przeciętny czytelnik wypożyczył w ciągu roku 15,8 jedn. bibliotecznych. W 1973 na 100 mieszkańców 20,9 korzystało z bibl. publ. Podobne rezultaty osiąga bibliotekarstwo w Czechosłowacji, Danii, Niemieckiej Republice Demokratycznej, Norwegii, Szwecji, Wielkiej Brytanii, Związku Radzieckim. Rozmiary cz. powszechnego w Polsce Ludowej kształtują się niejednakowo w różnych środowiskach. Przyjmuje się, że w skali ogólnopolskiej kontakty
procent 240-220-
200-180-
160-140-
120-100-
80-60-40-20-0-
Czytelnicy na 1000 mieszkańców
1973
1970
1965
1960
1957
lata
liczba Ś260
Ś240 Ś220 Ś200 Ś180 -160 Ś140 Ś120 Ś100 Ś80 Ś60 -40 -20 0
czytelnia mikrofilmów
94
Czytelnia główna Książnicy Miejskiej im. Mikołaja Kopernika w Toruniu
również czasop., i rozwijają służbę informacyjno--bibliograficzną z danej dziedziny. Cz. czasop. są organizowane w bibl. w związku z dynamicznym wzrostem ilości tyt. czasop. w całym świecie. W bibl. różnych typów wyodrębnia się dla ich użytkowania na miejscu odrębne pomieszczenia. W większości bibl. udostępnia się czasop. bieżące wyłożone na specjalnych regałach, natomiast dawniejsze dostarcza się bądź w oryginale, bądź w postaci zreproduko-wanej: mikrofilmu, fotokopii, mikrofiszy. Cz. zbiorów specjalnych dysponują wyodrębnionym pomieszczeniem bibliotecznym, w którym udostępnia się na miejscu szczególnie cenne zbiory: rpsy, stare druki, grafikę, kartografię, muzykalia, mikrofilmy. Wykorzystywanie tych materiałów w cz. zbiorów specjalnych ułatwiają specjalne urządzenia techniczne (odpowiednie pulpity, czytniki). Współcześnie udostępniane są zbiory muzyczne dzięki pomieszczeniom dźwiękochłonnym wyposażonym w urządzenia słuchawkowe, które umożliwiają słuchanie muzyki wielu osobom naraz; cz. zbiorów muzycznych bywają wyposażone w oryginalne instrumenty muzyczne, jak pianino, skrzypce, oraz urządzenia do reprodukowania muzyki, magnetofony, adaptery itp. Cz. zbiorów specjalnych w dużych bibl. tworzy się dla każdego rodzaju oddzielnie, w mniejszych po-
Czytelnia czasopism Biblioteki Publicznej m. st. Warszawy
przestaje się często na jednej, wspólnej dla wszystkich. Cz. w bibl. uczelni wyższych odgrywają w *udostęp-nianiu zbiorów bibliotecznych główną rolę. W cz. bibl. głównych uniw. udostępnia się prawie dwukrotnie więcej wol. niż wypożycza poza nią. W bibl. głównych uniw. istnieją rozbudowane systemy cz., do których wchodzą najczęściej cz. główne o charakterze publ., cz. czasop., cz. dla profesorów, specjalne itp. Oprócz tego istnieją również cz. bibl. zakładowych. W większych bibl. publ. (Warszawa, Łódź, Szczecin) wyodrębniły się osobne cz. naukowe, z których korzysta młodzież ucząca się oraz studenci. Korzystanie z cz. określają odpowiednie regulaminy odrębne dla materiałów udostępnianych w cz. zbiorów specjalnych. Książki i czasop. zamówione z magazynów cz. rezerwuje się na nazwisko czytelnika na czas określony regulaminem.
M. Rojnić: The problem of reading rooms in university Hbraries. "Libii" nr 12 1962. - M. Rojnić: The problem of reading rooms for students in unhersity Hbraries. "Libri" nr 15 1965. M. Kunze: Grundziige der BibHothekslehre. Leipzig 1966. M. Gessner: Fachlesesdle und Lesesaalsysteme. "Jahrbuch d. Deutschen Biicherei" 1967. H. Fuchs: Bibliotheksterwal-tung. Wiesbaden 1968. M. S. Wielopolska: Rozwój i organizacja bibliotek technicznych szkól akademickich. Warszawa 1970. - A. Wróblewski: Biblioteki szkól wyższych w liczbach. Warszawa 1972.
J. Koł.
czytelnia mikrofilmów, we współczesnych bibl. naukowych zwykle osobna czytelnia, o specjalnym wyposażeniu, organizacyjnie związana przeważnie ze *zbiorami mikrofilmowymi; zazwyczaj prócz Śmikrofilmów udostępnia się w niej *mikrokarty i *mikrobłony. Cz.m. wyposażona jest w odpowiednią ilość i typy "czytników w zależności od udostępnianych materiałów i frekwencji czytelniczej z tym, że z reguły czytniki są ustawione pojedynczo na oddzielnych stołach, zaopatrzonych w indywidualne lampy z przysłoniętym światłem. W cz. m. znajduje się często katalog zbiorów mikrofilmowych oraz ewentualne zbiory mikrokart czy mikrobłon, a także podstawowe pomoce naukowe. Cz.m. jest częstokroć wyposażona w dodatkowe urządzenia techniczne, jak przewijarki do mikrofilmów czy aparaty do szybkiego wykonywania powiększeń z mikrofilmów. Powierzchnia przypadająca na jednego czytelnika winna wynosić ok. 4 m2. Sala cz.m. musi mieć zainstalowaną klimatyzację, cz.m. zaleca się wyposażyć również w podręczny zbiór najczęściej użytkowanych mikrofilmów. W Polsce większa cz.m. istnieje w Bibl. Narodowej w Warszawie.
D. C. Weber: La salle de lecture de microtextes. "Bulletin de 1'UNESCO a 1'intention des BibliotMques" 1966. - A. Wy-czański: Mikrofilmnowa postać książki. Wrocław 1972.
A. W.
czytelnictwo, proces społecznej komunikacji, w którym *książka stanowi narzędzie przenoszenia kultury za pomocą symboli. Cz. realizuje się wówczas, gdy treść zawarta w książce jest interpretowana przez odbiorcę jako zespół znaczących symboli. Grupa osób odbierająca wspólne treści zawarte w książkach tworzy węższą lub szerszą rozmiarami publiczność czytelniczą. ŚŚCz. umożliwia przyswojenie sobie wartości kulturowych, które narastały w przeszłości i kumulują się w książkach. Jest jedną z form uczestnictwa kulturalnego, która sprzyja aktywizacji
93
czytelnia
i o najnowszej problematyce nauki i techniki. Sprawność informacyjna cz. zależy m. in. od poprawności ich kompozycji wydawniczej, czyli odpowiedniego rozmieszczenia części składowych (tytulatura, artykuły, streszczenia autorskie, spis treści, indeksy). Wg danych UNESCO (1965) ukazuje się na świecie ponad 80 tys. tyt. cz. o różnym charakterze i przeznaczeniu. Duży rozwój obserwuje się w zakresie cz. naukowych, a w szczególności specjalistycznych, które prezentują rocznie w skali światowej olbrzymią ilość artykułów. W Polsce w 1974 wychodziło ogółem 2918 tyt. cz. (bez gazet) w nakładzie 31 362 tys. egz. Cz. stanowią ważny i podstawowy materiał zbiorów bibliotecznych. Znaczną wagę przykłada się do bieżącego zasobu cz., tj. materiałów będących w toku ukazywania się. Zbiory retrospektywne cz. często traktuje się jako źródła historyczne dla odtworzenia pewnych zdarzeń, opinii i sądów. Kompletność zbiorów czasopiśmiennych w Polsce nie przedstawia się dobrze. Wiele cz. przetrwało do naszych czasów w stanie szczątkowym, a niektóre znane są tylko z literatury. Uzupełnianie luk nie jest łatwe. Podjęta przez Bibl. Narodową akcja mikrofilmowania cz. poi. ma znaczenie zarówno zabezpieczające szybko niszczejące zbiory, jak również stworzenie kompletnych ciągów poszczególnych tyt.
Bibliotekarstwo naukowe. Warszawa 1956. K. Zawadzki: Zbiory czasopism w bibliotekach polskich. "Rocznik Biblioteki Narodowej" 1965. Przepisy bibliograficzne. Kompozycja wy~ dawnicza czasopisma. PN-71/N-01160. 1972.
J. C.
Częstochowa (m. woj., 192 tys. mieszk., 2 wyższe szkoły). W klasztorze OO. Paulinów znajduje się "bibliotheca nova" (księgozbiór gromadzący piśmiennictwo od 150 lat, liczący 37 tys. wol.) oraz cenny, starannie oprawny, przechowywany w zabytkowej sali bibliotecznej (z wyposażeniem z XVIII w.) zbiór 6 tys. dzieł pochodzących sprzed 1800, z XVIII-wiecznym katalogiem. Do starych księgozbiorów zalicza się też fachową Bibl. Magistratu, gromadzoną od pocz. XIX w., dziś włączoną do zbiorów Państw. Archiwum w Cz. Z późniejszego okresu pochodzi gromadząca piśmiennictwo regionalne Bibl. Publ. im. Władysława Biegańskiego, zał. w 1917 i następnie przekazana magistratowi. Przetrwała ona II wojnę światową bez zniszczeń i rozpoczęła działalność powojenną już jako ogniwo sieci bibl. publicznych. Stan jej na koniec 1974 wynosił ponad 292 tys. wol. druków zwartych i ponad 5 tys. wol. czasop., w tym 280 tyt. bieżących; zbiory udostępnia w Bibl. Głównej w 2 wypożyczalniach i 3 czytelniach oraz 18 filiach w m. Z bibl. korzysta ok. 20% mieszk., dokonując ok. miliona wypożyczeń rocznie. Od 1 VI 1975 przekształcona została w bibl. woj. Piśmiennictwo naukowe gromadzą: Bibl. Politechniki Częstochowskiej, licząca ok. 78 tys. wol. druków zwartych, ok. 31 tys. wol. czasop. i ok. 87 tys. jedn. zbiorów specjalnych; Bibl. Główna ma 6 czytelni, wypożyczalnię miejscową i międzybiblioteczną; sieć bibl. zakładowych składa się z 15 placówek, obejmujących ok. 31 tys. wol. druków zwartych, 328 tyt. czasop. bieżących i 5,6 tys. jedn. zbiorów specjalnych. Bibl. Wyższej Szkoły Pedagogicznej zawiera ok. 43 tys. wol. druków zwartych i 1022 wol. czasop. W Cz. znajduje się ok. 50 *bibl. fachowych, wśród nich
ok. 30 bardzo aktywnych; wymienić tu należy m. in.: Bibl. Ośrodka Zakładowego INTE Huty im. Bieruta, Bibl. Techniczną Stradomskich Zakładów Przemysłu Wełnianego, Bibl. Ośrodka INTE Zjednoczenia Rud Żelaznych oraz Bibl. Ośrodka INTE Oddziału Rejonowego NOT. Cz. posiada sieć bibl. szkolnych, która dysponuje ok. 600 tys. wol. i obsługuje 122 szkoły.
Z. Żmigrodzki: Biblioteki częstochowskie. Częstochowa 1967.
K. R.
część, oznaczenie podziału treści publikacji nadane przez autora lub wydawcę. Cz. wyróżniona jest zwykle przez numerację, często posiada własny *tytuł umieszczony na oddzielnej karcie lub w *nagłówku pierwszej stronicy tekstu; *liczbowanie stronic w obrębie cz. może być ciągłe lub oddzielne. Cz. może być jednocześnie oddzielnym *woluminem i stanowić odrębną jednostkę wydawniczą, połączoną z całością dzieła tytułem nadrzędnym i numeracją. W zależności od przyjętej nazwy podziału publikacji cz. mogą występować w obrębie *tomów lub tomy mogą dzielić się na cz. Zob. też zeszyt. K. P.
czytanie, jeden z procesów przyswajania wszelkich treści wyrażonych za pomocą znaków w materiałach rękopiśmiennych, drukowanych i powielanych specjalną techniką (druk dla niewidomych). Cz. jest procesem psychofizycznym, który wymaga spełnienia podstawowych warunków: umiejętności rozróżniania i łączenia liter w wyrazy, rozumienia myśli zawartych w czytanym tekście oraz możności ich przyswojenia i krytycznego stosunku do przeczytanych treści. Kierunki badań procesu czytania obejmują: metody nauczania cz., rodzaje psychiczne czytelnika, recepcję treści lekturowych, efekty cz.
J. Koł.
czytelnia (lektorium), pomieszczenie przeznaczone do korzystania ze zbiorów bibliotecznych na miejscu. W zależności od przeznaczenia cz. dzielą się na ogólne i specjalne. Cz. ogólna, przeznaczona dla szerokich kręgów czytelniczych, wyposażona jest w Śksięgozbiór podręczny oraz ew. instalacje sygnalizacyjne umożliwiające bezpośrednie kontakty czytelnika z bibliotekarzem. W przeszłości cz. były duże, współczesne budownictwo biblioteczne zdecentralizowało cz. ogólną na mniejsze pomieszczenia, zwłaszcza w bibl. z *wolnym dostępem do półek. Cz. specjalna powstała w wyniku rozwoju i specjalizacji w nauce oraz decentralizacji w strukturze organizacyjnej wyższych uczelni, co pociągnęło za sobą przejście od koncepcji bibl. uniwersalnej do *specjalizacji w gromadzeniu zbiorów. W dużych bibl. naukowych wyodrębnione są cz. specjalne według dziedzin wiedzy: nauki humanistyczne, biologiczne, bibliologiczne, historyczne, albo też według rodzajów piśmiennictwa: cz. specjalne starych druków, rpsów itp. Cz. specjalne mogą być przeznaczone dla określonych kategorii czytelników: dla dzieci, młodzieży, studentów, pracowników nau-kowo-dydaktycznych, profesorów. Cz. specjalne wyposażone są w odpowiadające ich charakterowi księgozbiory podręczne, w skład których wchodzą
czasopisma bibliotekarskie
92
czasopisma bibliotekarskie, periodyk fachowe służące doskonaleniu zawodowemu bibliotekarzy oraz czasop. naukowe i informacyjne wydawane przez bibl. Pierwsze poi. cz.b. były wydawnictwami krótkotrwałymi: "Przegląd Biblioteczny. Czasopismo poświęcone bibliotekoznawstwu, bibliotekarstwu i bibliografii", wydawany przez Tow. Bibl. Publicznej w Warszawie pod red. Stefana Dembego (wyszły rocz. 1908-9 w 4 zesz.) oraz wyd. w 1919 "Bibliotekarz. Organ Sekcji Bibliotek Powszechnych Związku Bibliotekarzy Polskich. Miesięcznik poświęcony sprawom bibliotek powszechnych" pod red. Wandy Dąbrowskiej (ukazało się 6 nrów w 4 zesz.). Trwałymi publikacjami były dwa dalsze czasop. wyd. w okresie międzywojennym: kwart. *"PrzegIąd Biblioteczny. Wydawnictwo Związku Bibliotekarzy Polskich. Centralny organ naukowy polskiego bibliotekarstwa" (od 1927) oraz mieś. "Biuletyn Biblioteki Publicznej m. st. Warszawy" (R. 1:1929/30), od R. 6 pt. ""Bibliotekarz" z podtytułem (od 1938) "Czasopismo poświęcone sprawom bibliotek publicznych". Obydwa te czasop. jedyne w tym okresie ukazywały się do wojny 1939 jako organy ZBP i zostały wznowione w 1945 ("Bibliotekarz") oraz w 1946 ("Przegląd Biblioteczny"). Po wojnie nastąpił znaczny rozwój cz. b. zarówno pod względem ilościowym, jak też zróżnicowania poziomu i kręgu odbiorców. W 1949 zaczął wychodzić trzeci organ Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich *"Poradnik Bibliotekarza," mieś. przeznaczony przede wszystkim dla pracowników małych bibl. publ. Od 1957 ukazuje się kwart, (faktycznie półrocz.) *"Roczniki Biblioteczne. Organ naukowy bibliotek szkół wyższych". Wydawnictwami odnoszącymi się do poszczególnych rodzajów bibl. są: "Z Doświadczeń Bibliotek Szkolnych i Pedagogicznych", wydawany również przez SBP (nieregularnie, od 1959) oraz "Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne. Organ Ośrodka ABMK przy Katolickim Uniwersytecie Lubelskim". Pojawiają się także czasop. wydawane przez duże bibl.: *"Rocznik Biblioteki Narodowej" (od 1965) zawierający artykuły z zakresu szeroko pojętej nauki o książce, "Libri Gedanenses. Rocznik Biblioteki Gdańskiej PAN" (od 1967), zawierający prace dotyczące historii książki w Gdańsku oraz sprawozdania Bibl. Gdańskiej, ponadto trzy wydawnictwa ciągłe bibl. uniwersyteckich: "Acta Uni-versitatis Wratislaviensis. Bibliotekoznawstwo" (1955-68), "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu. Biblioteka" (1960-70), "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu M. Kopernika w Toruniu. Nauka o Książce" (1962-70). Te trzy wydawnictwa zostały zawieszone i jako ich kontynuacja ukazują się *"Studia o Książce" (od 1970). Niektóre większe bibl. publikują periodyczne biuletyny zawierające oprócz wykazów nabytków informacje z życia bibl. oraz artykuły o tematyce bibliotekarskiej, m. in.: *"Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej" (od 1949), "Biuletyny Głównej Biblioteki Lekarskiej" (od 1952), "Biuletyn Informacyjny Biblioteki Śląs-skiej" (od 1956), "Biuletyn Informacyjny Biblioteki Narodowej" (od 1958). Wydawnictwem ciągłym o charakterze popularnym, zawierającym różne informacje dotyczące zagadnień bibliotekarskich, jest wydawany przez SBP od 1956 "Kalendarz Bibliotekarza" (od 1957 pt. "Informator Bibliotekarza",
od 1960 jako "Informator Bibliotekarza i Księgarza"). Liczną grupę stanowią regionalne czasop. instruk-cyjno-metodyczne, zawierające także informacje o życiu bibl. publ., wydawane od lat 50-tych przez bibl. publ., przeważnie woj.: WiMBP (Białystok, Lublin dwa czasop., Rzeszów, Szczecin, Wrocław, Zielona Góra), WBP (Opole, Poznań, Warszawa), MBP (Kraków); przykładowo: kwart. "Pomagamy sobie w Pracy", wydawany przez WiMBP w Opolu oraz WBP w Katowicach (od 1955), kwart. "Bibliotekarz Lubelski" (od 1956), kwart. "Bibliotekarz Zachodniopomorski" wydawany przez WiMBP w Szczecinie, WiMBP w Koszalinie oraz miejscowy oddział SBP (od 1959), półrocz. "Informator Bibliotekarza Wielkopolskiego" (od 1967). Osobne miejsce zajmują cz. b. wydawane przez bibl. o dużych tradycjach historycznych, posiadające bogate zbiory specjalne. Zawierają one materiały bibliograficzno--dokumentacyjne zbiorów własnych, edycje tekstów oparte na posiadanych materiałach oraz sprawozdania z działalności i informacje o zbiorach. Należą tu dwa wydawnictwa o tradycji przedwojennej: *"Rocznik Zakładu Narodowego im. Ossolińskich" (od 1927, ostatnio wyd. t. 11:1976), *"Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej" (nieregularnie, od 1929, ostatnio wyd. 12:1976) oraz dwa, które zaczęto publikować po wojnie: *"Ze Skarbca Kultury. Biuletyn informacyjny Zakładu Narodowego im. Ossolińskich Biblioteki PAN" (jeden zesz. rocznie, od 1951), *"Rocznik Biblioteki PAN w Krakowie" (R. 1:1955, wyd. 1957).
H. Walterowa: Analiza czasopism ZBiAP w świetle potrzeb terenu, "Bibliotekarz" 1953 nr 1. A. Kiossowski: Wydawnictwa ciągle resortu oświaty i szkolnictwa wyższego z zakresu nauki o książce i bibliotece. "Rocznik Biblioteki Narodowej" 1970. - EWoK. Wrocław 1971. - A. Kiossowski, K. Migoń: Czasopisma bibliotekoznawcze i księgoznawcze w Polsce. Warszawa 1971.
H. S.
czasopismo, periodyk, wydawnictwo periodyczne (Śwydawnictwo ciągłe), którego zakończenia nie przewiduje się, ukazujące się w postaci osobnych zesz. (nrów), objętych wspólnym fyt., w regularnych odstępach czasu. Ze względu na częstotliwość wychodzenia cz. dzielą się na tyg., dwutyg., mieś., dwumies., kwart., półrocz, i rocz. Zesz. (nry), których liczba zazwyczaj jest stała i z góry określona, tworzą jednostkę danego tyt., zw. rocznikiem, tomem lub woluminem. Każdy zesz. posiada kolejny nr w ramach ustalonej jedn. lub ciągły od początku istnienia cz., może też być zaopatrzony w określenie okresu, którego dotyczy. Poszczególne zesz. (nry) mają paginację własną lub ciągłą w ramach rocz. oraz posiadają spis treści (z wyjątkiem tyg.), czasem (głównie w cz. naukowych) również w jęz. obcych. Zamknięty rocz. (tom, wol.) otrzymuje kartę tytułową i ogólny spis treści w układzie alfabetycznym lub rzeczowym, ew. krzyżowym. Dla niektórych cz. naukowych opracowuje się wieloletnie spisy zawartości (indeksy). Każdy nr cz. zawiera szereg artykułów różnych autorów, zgrupowanych często w działy; artykuły w cz. naukowych zaopatrywane są w streszczenia obcojęzyczne. W skład niektórych cz. wchodzą różnego rodzaju dodatki, często w postaci premii dla prenumeratorów. Cz. stanowią ważny materiał informacyjny o aktualnych zagadnieniach życia
91
czas dostępu
Kishocho Kenkyu Jiho KKJI-A
Journal of Meteorological Research (To-kyo) (wydawnictwo nie ma wersji inno-języcznej) KKJI-A
Czasopismo w dwóch odrębnych wersjach językowych:
Elektrićestvo ELEK-A
Electric Technology (USSR; wersja ang.--języczna) ELTG-A
Czasop. o jednym tyt. w różnych układach:
University of California. Publications in Geography UCGE-A
California University. Publications in Geography UCGE-A
Publications in Geography. University of California UCGE-A
Rocznik CODEN zawiera: 1) opis systemu i sposób posługiwania się nim, 2) układ alfabetyczny CODEN tyt. czasop. z podaniem ich pełnych brzmień, 3) układ cyfrowo-alfabetyczny CODEN tyt. wydawnictw nieperiodycznych z podaniem ich brzmień pełnych, 4) układ alfabetyczny tyt. czasop. z podaniem ich CODEN, 5) układ alfabetyczny tyt. wydawnictw nieperiodycznych z podaniem ich CODEN, 6) układ alfabetyczny CODEN zdeaktualizowanych z podaniem aktualnych.
A. L. Batik: The CODEN-System. "J. Chem. Docum." 13(3): 1973.
M. i K. L.
collectanea, zbiór materiałów, zwłaszcza rękopiśmiennych (w oryginałach lub odpisach) czasem pomieszanych z drukowanymi, odnoszących się do określonego zagadnienia, wydarzenia historycznego lub okresu. J. C.
compositum, nazwa złożona z dwóch lub więcej wyrazów czasem połączonych łącznikiem, przyim-kiem lub spójnikiem; traktowana jest jako jeden wyraz w *szeregowaniu *opisów bibliograficznych i *opisów katalogowych. K. P.
cybernetyka, nauka o procesach sterowania zachodzących w urządzeniach technicznych, organizmach żywych i społecznościach. Sterowanie jest rozumiane w tym wypadku niezmiernie szeroko jako wszelkie celowe oddziaływanie na przebieg jakiegoś procesu, np. na rozwój organizmu żywego, na realizację planów produkcyjnych, na organizację ruchu drogowego itp. Przedmiotem rozważań teoretycznych c. są układy powiązane z otoczeniem odrębnymi wejściami receptorami, przez które układ odbiera wszelkiego rodzaju bodźce, i wyjściami efek-torami, przez które układ wywiera działanie na otoczenie, czyli reaguje na otoczenie. Takimi układami mogą być maszyny matematyczne, organizm ludzki, społeczeństwo, rodzina itp., a więc dowolne systemy rozumiane jako pewne całości lub zbiory elementów. Przynależność do danego systemu uwarunkowana jest przez związki (relacje) wzajemnej zależności pomiędzy elementami systemu. Ogół tych związków nazywany jest strukturą systemu. Ideą przewodnią c. jest przeprowadzanie analizy procesów sterowniczych na podstawie badań struktur (zbiorów relacji) i wykrywanie jednakowych związków dla róż-
nych z punktu widzenia fizycznego układów. Innymi słowy, zadaniem c. jest poszukiwanie tzw. praw strukturalnych, abstrahując od rodzaju całości lub zbioru elementów. Np. jednym z takich podstawowych związków jest *informacja. Hasło: "Bez informacji nie ma sterowania" najlepiej oddaje wagę tego pojęcia w rozważaniach cybernetycznych. Innym ważnym pojęciem stosowanym w c. jest sprzężenie zwrotne, określające pewien rodzaj sterowania, przy którym reakcje układu, a więc wyjściowe oddziaływania, wpływają, często za pośrednictwem innych układów, na bodźce wejściowe. Rozwój c, jako osobnej dyscypliny, datuje się od ogłoszenia w 1948 pracy Norberta Wienera (1894-1964): Cybernetics or control and communication in the ani ma I and the machinę (Cybernetyka, czyli sterowanie i komunikacja w zwierzęciu i maszynie). Znaczenie jej polegało m. in. na wykazaniu możliwości wykorzystywania wiedzy dotyczącej procesów sterowniczych, zachodzących w maszynach i innych urządzeniach technicznych, do rozwiązywania problemów biologicznych, psychologicznych lub socjologicznych oraz, odwrotnie, na wskazaniu możliwości wykorzystywania wyników badań nauk biologicznych i humanistycznych do rozwiązywania problemów sterowania w układach konstruowanych przez człowieka. Z rozwojem c. związane są w szczególności niektóre kierunki badań. Należy do nich bionika nauka z pogranicza biologii i techniki, zajmująca się procesami sterowania w organizmach żywych, automatyka nauka zajmująca się teorią i praktyczną realizacją urządzeń sterujących procesami (głównie technologicznymi) bez udziału człowieka lub z ograniczonym jego udziałem, ekonome-tria nauka zajmująca się ustalaniem prawidłowości zachodzących w życiu gospodarczym przy wykorzystaniu do tego celu aparatu współczesnej statystyki matematycznej, oraz szereg nauk zajmujących się procesami szeroko pojętej komunikacji, do których zaliczyć można "informatykę i semio-tykę.
H. Greniewski: Elementy cybernetyki sposobem niematema-tycznym wyłożone. Warszawa 1958. N. Wiener: Cybernetyka a społeczeństwo. Warszawa 1961. O. Lange: Całość i rozwój w świetle cybernetyki. Warszawa 1962. M. Mazur: Cybernetyczna teoria układów samodzielnych. Warszawa 1966. L. Tiepłow: O cybernetyce. Warszawa 1967. Informacja i cybernetyka. Red. A. Berg. Warszawa 1970.
B. S.
cytata wydawnicza, część *opisu bibliograficznego artykułu lub utworu literackiego zamieszczonego w *wydawnictwie zwartym, zbiorowym bądź czasop. podająca niektóre cechy bibliograficzne całości zawierającej opisywany utwór bibliograficzny. Elementami niezbędnymi c.w. dla utworu bibliograficznego w wydawnictwie zwartym są (po przyimku W:): nazwa autora wydawnictwa; tyt., oznaczenie kolejności wyd.; nr tomu, miejsce i rok wyd. oraz strony zajęte przez utwór; elementem uzupełniającym jest nazwa wydawcy. Elementami niezbędnymi c.w. dla artykułu w czasop. lub wydawnictwie zbiorowym są tyt. wydawnictwa, rok, za który je wydano, nr tomu i zesz. oraz strony zajęte przez artykuł; elementem uzupełniającym jest miejsce wyd.
J. P. czas dostępu zob. pamięć.
charakteryzowanie dokumentu
90
charakteryzowanie dokumentu zob. klasyfikowanie.
Chorzów (m., 155 tys. mieszk.)- Górniczo-przemy-słowy charakter m. znajduje odbicie w grupie rozwijających się *bibl. fachowych przy kopalniach ("Barbara-Chorzów", "Kopalnia Polska" rejon "Prezydent"), hutach ("Batory", "Kościuszko") oraz w instytucjach związanych z miejscowym przemysłem (Zakłady Koksownicze "Hajduki", Chorzowska Wytwórnia Konstrukcji Stalowych "Kon-stal", Zakłady Azotowe im. Pawła Findera, Biuro Projektów Kopalnictwa Surowców Chemicznych "Biprokop", Instytut Ekonomiki i Organizacji Przemysłu) i in. Planetarium i Obserwatorium Astronomiczne posiada interesujący księgozbiór, powstały ze zbiorów profesorów Tadeusza Banachiewicza i Kordylewskiego. Muzeum Ch. dysponuje zbiorem, zapoczątkowanym w 1905, liczącym obecnie ponad 16 tys. wol. Wszechstronną lekturą obsługują pracowników przemysłu bibl. przy zakładach pracy i w przyzakładowych domach kultury (7 największych bibl. związkowych obejmuje ok. 80 tys. wol.). Potrzeby czytelnicze ogółu mieszk. zaspokaja Miejska Bibl. Publ. z księgozbiorem liczącym 198 tys. wol. i siecią 17 filii (w tym 2 w szpitalach). *Bibl. szkolne działają w 39 szkołach, rozporządzając zasobem obejmującym ok. 300 tys. wol. Ch. posiada także Pedagogiczną Bibl. Miejską. K. R.
chronogram zob. datowanie, chronostych zob. datowanie.
Cieszyn (m., 30,6 tys. mieszk., filia Uniw. Śląskiego). M. o sięgających pocz. XIX w. tradycjach drukarskich i wydawniczych posiada zabytkową bibl., zapoczątkowaną w 1802 lub 1806, dzięki przekazaniu do użytku publ. przez Leopolda J. Szersznika własnego księgozbioru (ok. 18 tys. wol. i zbiory specjalne). Były one podstawą Bibl. i Muzeum im. Leopolda J. Szersznika, do których weszły później inne kolekcje, jak Bibl. Czytelń Ludowych (gromadzona od 1861), księgozbiór Józefa I. Kraszewskiego (ok. 8 tys. wol.), Bibl. Tow. Ludoznawczego (i zbiory po Tadeuszu Regerze). Ogół mieszk. korzysta z Miejskiej Bibl. Publ. i jej dwóch filii, jednej czytelni i sześciu punktów bibl. (ok. 73,6 tys. wol.). Oprócz wymienionych bibl. w C. znajduje się również Miejska Bibl. Pedagogiczna oraz Bibl. Filii Uniw. Śląskiego. K. R.
cimelia (rara), cenne i rzadkie obiekty biblioteczne, mające wartość muzealną, zazwyczaj wydzielane z ogólnych zasobów ze względu na konieczność specjalnej ich ochrony, udostępniane na szczególnych warunkach (często w postaci fotokopii lub mikrofilmu). Do c. należą rpsy i inkunabuły, pierwsze edycje dzieł klasyków, wytwory sławnych oficyn drukarskich, zabytki sztuki introligatorskiej i edytorskiej, zbiory o sławnej proweniencji (np. egz. pochodzące z księgozbiorów królewskich, magnackich, znakomitych pisarzy lub naukowców) i wszelkie unikaty.
P. Breillat: Les reserves precieuses dans łes bibliotheąues. Paris 1965.
J. C.
CINTE zob. Centrum Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej.
CIUS zob. Międzynarodowa Rada Unii Naukowych. CLIP zob. języki formalne. COBOL zob. języki formalne.
CODEN, system pięcioliterowego kodu stosowany w zasadzie dla skracania tyt. czasop. Cztery pierwsze znaki oznaczają skrót tyt. wydawnictwa, piąty określa serię skrótów, do której zaliczony został skrócony tyt. Celem systemu jest krótkie, szybkie, dokładne i jednoznaczne określenie wydawnictwa, z którego pochodzi informacja. W szczególności ma ono umożliwiać zwięzły zapis informacji w *pamięciach maszyn cyfrowych. System CODEN został opracowany i opublikowany w 1953 przez Charlesa Bishopa, obecnie obejmuje ok. 100 tys. skrótów tytułów. Wydawany jest w Filadelfii corocznie pt. "CODEN for periodical titles: Periodical titles by CODEN", w formie taśm magnetycznych i *kart wielokolumnowych. Skróty tyt. włączane są do wykazu na życzenie zainteresowanych, przy czym może to być dokonywane telefonicznie, za pomocą dalekopisu, korespondencji itp. Zgłoszenie tyt. do uwzględnienia w CODEN pociąga za sobą minimalną opłatę manipulacyjną. Przy niewielkiej liczbie tyt. zgłoszonych skrót otrzymuje się bezzwłocznie. Oprócz skrótów czasop. CODEN obejmuje obecnie wydawnictwa ciągłe nieregularne, niektóre typy publikacji zwartych (w szczególności wydawnictwa z sympozjów tzw. "proceedings", dzieła zbiorowe, patenty, książki itp.). W przypadku zmiany tyt. wydawnictwa nadane zostaje mu również nowe CODEN. Pierwsza litera naczelnego wyrazu tyt. przyjęta zostaje jako pierwsza litera CODEN, następnymi jego składnikami są w zasadzie pierwsze litery dalszych ważniejszych wyrazów skróconego tyt. Skrót tyt. musi być zawsze czteroliterowy, jeżeli więc tyt. wydawnictwa składa się z mniej niż czterech wyrazów, podaje się kolejne litery wyrazu bądź wyrazów tyt. z pominięciem rodzajników, spójników, przysłówków. Obowiązuje reguła mnemotechniczna, jeśli jest to tylko możliwe. Tyt. koduje się według brzmienia oryginalnego lub transliteracji, przy czym jęz. kodowanego tyt. oznacza jednocześnie jęz. podstawowy wydawnictwa. Jeżeli wydawnictwo jest wielojęzyczne, uwzględnia się tyt. w jęz. kraju, w którym ukazała się publikacja, zaopatrując tytuły innojęzyczne w odpowiednie odsyłacze. Przy tyt. publikowanych równolegle w dwóch lub więcej wersjach językowych, każdej z tych wersji daje się odpowiadające im osobne CODEN. W przypadku wielu tyt. wydawanych przez jedną instytucję (np. uniw.) podaje sieje w układzie przemiennym: wg instytucji i wg właściwego tyt., jednak bez zmiany CODEN. Przykłady: Tyt. CODEN
Journal of the American Chemical So-ciety JACS-A
United States Naval Medical Bulletin (US=X) XNMB-A
Czasop. z tyt. w wersji oryginalnej i obcojęzycznej:
89
charakterystyka wyszukiwawcza dokumentu
i Instrukcyjno-Metodyczny zajęły się badaniami nad czytelnictwem w wojsku oraz działalnością instruktorską w bibl. wojskowych. Własna powielarnia i pracownia mikrofilmowa wykonują przede wszystkim prace dla potrzeb C.B.W., świadczą również bezpośrednie usługi na rzecz czytelnika. C.B.W. wydaje dwa kwart.: "Polską Bibliografię Wojskową" (w 1. 1921-39 zat.: "Komunikat Bibliograficzny", lukę wojenną uzupełniono w 1974) oraz od 1956 "Biuletyn Nabytków". Poza periodykami wydała m. in.: Bibliografię polskich bibliografii wojskowych, Centralny katalog czasopism wojskowych, Kartki z dziejów polskich bibliotek wojskowych, Polskie biblioteki wojskowe 1767-1967, Książka w życiu żołnierzy Ludowego Wojska Polskiego oraz szereg tematycznych opracowań bibliograficznych o charakterze zalecającym, m. in.: Nauka a obrona narodowa, Ludowe Wojsko Polskie 1943-1969, Armia Radziecka 1918-1968, Wojna obronna Polski w 1939 (dwa wyd.).
S. Rosolowski: Centralna Biblioteka Wojskowa w Warszawie w latach 1945-1964. Podstawy organizacyjne. "Roczniki Biblioteczne" 1965. - Polskie Biblioteki Wojskowe 1767-1967. Materiały z Sesji Naukowej odbytej w dniach 9-11 X 1967 r. Warszawa 1969. J. Sulimowicz: La Bibliotheaue Centrale Mili-taire hier et aujourd'hui. "Revue Internationale Histoire Militaire" 1969 nr 28. Centralna Biblioteka Wojskowa. Informator. Oprać. E. Czemarmazowicz i in. Warszawa 1970.
A. J.
centralne drukowanie kart katalogowych zob. katalogowanie centralne.
Centralny Instytut Informacji Naukowo-Technicznej i Ekonomicznej zob. Instytut Informacji Naukowej Technicznej i Ekonomicznej.
Centrum Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej (CINTE), instytucja centralna inicjująca i koordynująca rozwój informacji naukowej, technicznej i ekonomicznej w Polsce, utworzona na mocy Uchwały Rady Ministrów nr 35 z 12 II 1971 z siedzibą w Warszawie. Podstawowym zadaniem CINTE jest *programowanie, planowanie, koordynowanie i nadzorowanie rozwoju i działalności ogólnokrajowego "systemu informacji naukowej, technicznej i ekonomicznej, w szczególności: programowanie i koordynowanie przedsięwzięć mających na celu planowe wprowadzenie i rozwój ogólnokrajowego systemu informacji; opracowywanie długofalowych programów i planów rozwoju działalności informacyjnej w kraju; inicjowanie i prowadzenie działalności informacyjnej dla centralnych organów zarządzania; prowadzenie działalności wydawniczej w dziedzinie informacji naukowej, technicznej i ekonomicznej; koordynacja w zakresie dokształcania i doskonalenia pracowników i użytkowników informacji; ustalanie obowiązujących w ogólnokrajowym systemie informacji ujednoliconych *nośników informacji i "języków informacyjno-wyszukiwawczych; prowadzenie importu dokumentów trudno dostępnych, niezbędnych dla *działalności informacyjnej instytucji gospodarczych; organizowanie opracowania "opisów dokumentacyjnych z wielu dziedzin życia gospodarczego i naukowego i publikowanie kart dokumentacyjnych. CINTE reprezentuje poi. służbę informacji naukowej, technicznej i ekonomicznej za granicą; współpracuje z odpowiednimi insty-
tucjami krajowymi i zagranicznymi oraz organizacjami prowadzącymi działalność informacyjną, m. in. z Międzynar. Centrum Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej RWPG. CINTE podporządkowany jest *Instytut Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej, nad którego działalnością sprawuje nadzór. Przy CINTE działa Rada Naukowo-Programowa stanowiąca jego organ doradczy i opiniodawczy w sprawach mających istotne znaczenie dla rozwoju informacji naukowej, technicznej i ekonomicznej. Wewnętrzna organizacja CINTE obejmuje następujące podstawowe komórki: a) Zespół programowania i planowania działalności informacyjnej; b) Zespół organizacji i koordynacji sieci inte; c) Zespół metodyki, mechanizacji i automatyzacji procesów informacyjnych; d) Zespół współpracy z zagranicą; e) Dział ogólny; f) Dział administracyjno-finansowy. Ponadto w ramach CINTE działają: Ośrodek Informacji Centralnej, Zakład Informacji i Wydawnictw, Zakład Współpracy z Zagranicą w zakresie Piśmiennictwa Naukowego. CINTE sprawuje również opiekę nad "Ośrodkiem Francuskim Dokumentacji Naukowo-Technicznej.
E. Szubert: Nowa organizacja służby informacji w Polsce. "Aktualne Problemy Informacji i Dokumentacji" 1971 nr 2. Zakres działalności Centrum Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej oraz Instytutu Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej. Warszawa 1972.
M. i K. L.
cenzus, spis wszystkich znanych egz. określonego dzieła wraz z podaniem zbiorów, w których się znajdują. Np. E. Lazare: Die Gutenberg-Bibel, ein Zensus. "Das Antiąuariat" 1951. Termin rzadko używany. J. P.
charakterystyka wyszukiwawcza dokumentu, zbiór elementów zapisanych w przyjętym dla danego "systemu informacyjno-wyszukiwawczego "języku informacyjno-wyszukiwawczym, identyfikujących dokument oraz charakteryzujących jego zawartość treściową. Ch.w.d. składa się z części merytorycznej, omawiającej jego zawartość treściową, sposób jej ujęcia (np. dedukcyjny, opisowy, tabelaryczny itp.), poziom (naukowy, popularny itp.), język itd. oraz z części formalno--wydawniczej określającej odpowiednie cechy dokumentu (autor, tytuł, wydawca, rok, miejsce wyd., objętość i tp.). Ch.w.d. powinna być dostateczna dla wszechstronnego scharakteryzowania jego zawartości oraz zidentyfikowania. W szczególności odnosi się to do ilości "deskryptorów, *słów kluczowych itp. uzależnionej wyłącznie od zawartości treściowej dokumentu oraz założonej głębokości indeksowania. Zadaniem ch.w.d. jest umożliwienie dotarcia do dokumentu, jeżeli tylko dokument ten zawiera któraś z cech objętych zapytaniem informacyjnym bez względu na sposób jego sformułowania. Dokładność i wszechstronność ch.w.d. powinna w przyszłości umożliwić automatyczną analizę i syntezę dokumentów, musi więc być wykonywana z uwzględnieniem różnych, możliwie wszystkich, punktów widzenia przez pracowników posiadających dobrą znajomość dziedziny, o której mówi dokument oraz dziedzin z nią związanych.
A. I. Michajłow, A. I. Czerny, R. S. Gilarewski: Podstawy informacji naukowej. Warszawa 1968.
M. i K. L.
Centralna Biblioteka Wojskowa
88
informacyjną, polegającą na sukcesywnym wprowadzaniu nowych form informacji, opartej zwłaszcza na fachowej literaturze zagranicznej. Cenniejsze zbiory C.B.S. udostępnia pod postacią mikrofilmów. Dla wygody czytelników zorganizowano Gabinet Roczników Statystycznych Świata, w którym udostępnia się wszystkie bieżące publikacje zagraniczne. Wypożyczenia sięgają 80 tys. wol. Rejestruje się rocznie 11 tys. osób korzystających z nowocześnie urządzonej czytelni (z wolnym dostępem do półek). C.B.S. prowadzi szeroką działalność wydawniczą. W ostatnich latach opracowano i opublikowano dwie fundamentalne bibliogr. z zakresu statystyki: Bibliografia wydawnictw Głównego Urzędu Statystycznego 1918-1968 i Bibliografia polskiego piśmiennictwa statystycznego 1944-1969. Wydawane są periodyki: "Biuletyn Nabytków" (dwumies.), "Serwis Bibliograficzny Wybranych Artykułów z Czasopism Polskich" (mieś.), "Przegląd Czasopism Zagranicznych" (streszczenia, kwart.), seria bibliogr. tematycznych, w której ukazały się m. in. zesz. Analiza statystyczna, Bank danych, Ochrona środowiska człowieka, Przepływy między gałęziowe.
I. Morsztynkiewicz: Biblioteka Głównego Urzędu Statystycznego. "Wiadomości Statystyczne" 1964 nr 3. Z. Kułaków s k i: System informacyjny Centralnej Biblioteki Statystycznej. "Statystyk Terenowy" 1972 nr 6.
Z. Kuł.
Centralna Biblioteka Wojskowa, powstała w 1917 z zasobów bibl. Komisji Wojskowej Tymczasowej Rady Stanu. W 1918 przejęta została przez Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy. W czerwcu 1919 otrzymała nazwę Centralnej Bibl. Wojskowej. W 1927 została podporządkowana Szefowi Sztabu Generalnego. Organizatorem i pierwszym dyrektorem C.B.W. był Marian Łodyński, szczególnie zasłużony dla jej rozwoju, od 1933 do wybuchu wojny dyrektorem był Jan Niezgoda. Do 1936 C.B.W. kierowała siecią bibl. wojskowych w Polsce. W 1938 ogólny stan zbiorów C.B.W. wynosił: druków zwartych i czasop. 353,9 tys. wol., rpsów ok. 4,1 tys. jedn., map 3,2 tys., atlasów 300, sztychów 11,5 tys., fotografii 8,4 tys., druków ulotnych i afiszów 22,4 tys., wycinków prasowych 78,9 tys. Wartość zbiorów podnosiły cenne depozyty: Poi. Archiwum Wojenne, zbiory Bibl. Raperswilskiej, rpsy Bibl. Batignolskiej i Archiwum Weteranów Powstania Styczniowego. We wrześniu 1939 w czasie nalotów niem. spłonęły niemal całkowicie zbiory C.B.W. Ocalono ok. 8 tys. wol., z których część uległa zniszczeniu po powstaniu w 1944, resztę wywieźli okupanci do Heeresarchiv-Zweigstelle Dan-zig w Oliwie. W 1945 C.B.W. została restytuowana jako centralna książnica Wojska Polskiego. Kierował nią doświadczony bibliotekarz wojskowy Tadeusz Makowski. W 1947 C.B.W. przystąpiła do pracy nad odbudową bibliotekarstwa wojskowego w kraju. Wydano Instrukcję o prowadzeniu bibliotek wojskowych, szereg przepisów, druków i materiałów dla bibl. wojskowych. Wcielona w 1951 w skład Domu WP pod kierownictwem Stefana Rosołowskiego pełni obok funkcji bibl. naukowej także kulturalno--oświatową. Do dawnej rangi i nazwy wraca C.B.W. w 1957. Dyrektorem w 1. 1957-60 był Tadeusz Kędzierski, 1960-72 Józef Sulimowicz, następnie Lucjan Jaworski, a obecnie funkcję tę sprawuje
Stanisław Korman. Od 1961 C.B.W. otrzymuje egz. obowiązkowy wszystkich jawnych druków wojskowych wydawanych przez jednostki wojskowe i Wydawnictwo MON. Od 1973 przyjęła obowiązek organizowania dokształcania bibliotekarzy bibl. oświatowych WP. C.B.W. jest główną książnicą WP podległą bezpośrednio Głównemu Zarządowi Politycznemu WP. Obejmuje działy: Gromadzenia i Uzupełniania Zbiorów; Opracowania Druków Zwartych Nowych i Katalogów; Czasopism i Druków Ciągłych; Zakład Zbiorów Specjalnych; Magazynów Bibliotecznych; Udostępniania Zbiorów; Pracownię Bibliograficzno-Informacyjną; Pracownię Naukowo-Badawczą i Metodyczno-Instruktorską; Sekcję Administracji Ogólnej i Obsługi Technicznej. Ogólny stan zbiorów C.B.W. na początku 1975 wynosił 295,8 tys. opracowanych jedn., w tym 161,4 tys. wol. druków zwartych, 94 tys. wol. czasop. i wydawnictw zbiorowych, 9,5 tys. jedn. kartografii, 594 jedn. rpsów, 3,4 tys. wol. starych druków, 13,6 tys. jedn. dokumentów życia społecznego, 428 nagrań dźwiękowych, 2,1 tys. jedn. grafiki, 9,5 tys. fotografii, 809 mikrofilmów. Roczne przybytki sięgają 15-18 tys. jedn. gromadzonych zgodnie z profilem zbiorów, w którym mieszczą się: literatura poi. i obca (dawna i współczesna) z zakresu nauki wojskowej i wychowania wojskowego; całokształt produkcji wydawniczej o tematyce wojskowej opublikowanej na terenie państwa poi. i wydawnictw dotyczących wojska poi. wydanych poza granicami kraju; inne materiały i publikacje zawierające informacje przydatne dla rozwoju poi. myśli wojskowej, doskonalenia sił zbrojnych, wychowania i szkolenia żołnierzy oraz dla badań nad historią wojska i wojen. Prócz militariów kompletuje publikacje i in. materiały związane z obronnością kraju oraz potrzebami szkolenia i wychowania w WP, piśmiennictwo, z zakresu historii, filozofii, polityki, ekonomii, prawa, pedagogiki, socjologii, geografii, techniki oraz literaturę piękną dotyczącą wojska lub wydaną przez instytucje wojskowe. Szczególnie cenne w zbiorach C.B.W. są fragmenty dawnych wojskowych księgozbiorów poi. (Szkoły Rycerskiej, gen. J. H. Dąbrowskiego, Korpusu Kadetów w Kaliszu, Szkoły Elementarnej Artylerii i Inżynierów, Kwatermistrzostwa Generalnego Wojska...). Wśród wydawnictw periodycznych najbogatsze są zbiory czasop. wojskowych poi. i obcych, m. in. czasop. konspiracyjnych i frontowych z okresu II wojny światowej. Obecnie C.B.W. prenumeruje 264 tyt. czasop. poi. oraz 510 obcych. Zbiory kartograficzne należą do największych w kraju. Wśród grafiki o tematyce wojskowo--historycznej i munduroznawczej znajduje się kolekcja ekslibrisów bibl. wojskowych i osób prywatnych. C.B.W. jako otwarta bibl. naukowa dostępna jest dla każdego obywatela kraju. Zbiory udostępnia się drogą wypożyczeń lub w czytelni (52 miejsca): działa także Wypożyczalnia Międzybiblioteczna. C.B.W. posiada katalog główny (alfabetyczny i rzeczowy oparty o UKD) oraz katalogi specjalne, dotyczące poszczególnych rodzajów zbiorów (m. in. katalog czasop. i wydawnictw zbiorowych, katalog grafiki, kartografii, mikrofilmów). Ponadto C.B.W. przy współpracy innych bibl. wojskowych prowadzi od 1965 centralny katalog czasop. wojskowych. Powstały w 1971 Oddział Naukowo-Badawczy
87
Centralna Biblioteka Statystyczna
stojącymi do dyspozycji bibl., jej wynikiem mogą być oszczędności czasu, sił roboczych i kosztów pracy oraz usprawnienie usług. Przeciwieństwem c.p.b. jest ich decentralizacja, tj. przekazanie prac różnym komórkom organizacyjnym bibl. lub różnym bibl., gdy pracownia centralna nie może podołać zadaniom i powstają przestoje lub gdy specyfika pracy wymaga specjalistów, którymi centrala nie dysponuje, np. przy katalogowaniu rzeczowym lub opracowaniu Śzbiorów specjalnych.
A. Romańska: Sieć biblioteczna uniwersytetu w świetle doświadczeń Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie. "Przegląd Biblioteczny" 1965 z. 2. P. Hiatt: Cooperatiie processing centers for public libraries. "Library Trends" 1967 nr 1. International implications of the shared cataloging program. "Libri" 1967 nr 4. G. G. Firsow: Centralizowannaja kata-logizacija w SSSR. Uczebno-metodiczeskoje posobie. Leningrad 1968. R. Przelaskowski: Zagadnienia teoretyczne organizacji bibliotek. Studia i szkice. Warszawa 1972.
Z. D.
Centralna Biblioteka dla Niewidomych zob. biblioteki dla niewidomych.
Centralna Biblioteka Rolnicza w Warszawie, powołana Uchwałą Rady Ministrów nr 912 z 12 XI 1955, jest kontynuatorką pierwszej w Polsce naukowej bibl. rolniczej, utworzonej w 1. 1816-20 w ramach Instytutu Agronomicznego w Marymoncie, której zbiory (Marymont, Puławy) ulegały wielokrotnie poważnym zniszczeniom w czasie powstań listopadowego i styczniowego i dwóch wojen światowych. Ostatnia z nich spowodowała szczególne straty, znaczna bowiem część księgozbioru została wywieziona w głąb Niemiec i zaginęła. C.B.R., od chwili powołania kierowana przez Tadeusza Żeligowskiego, posiada dwa oddziały w Puławach i Bydgoszczy, współdziała z terenową siecią bibl. publ., zwłaszcza gromadzkich, w zakresie doboru zbiorów bibliotecznych o tematyce przydatnej dla praktyki rolniczej. Księgozbiór centrali i oddziałów liczył w 1974 347,9 tys. wol., z czego na centralę przypadało ok. 38,6 tys. wol. zawierających 80,3 tys. druków zwartych. C.B.R. gromadzi cały dorobek piśmiennictwa z zakresu nauk rolniczych w kraju i wydawnictwa zagraniczne w wyborze. Kieruje całokształtem polityki gromadzenia literatury rolniczej, a przede wszystkim koordynuje import książek i czasop. dla bibl. rolniczych instytutów naukowo-badawczych i in. zakładów. Rozwija współpracę i prowadzi wymianę z 521 instytucjami i bibl. rolniczymi w 70 krajach świata. Od 1962 pełni ponadto funkcję resortowego ośrodka informacji naukowej, technicznej i ekonomicznej w rolnictwie, prowadzi działalność informacyjną, kieruje rozwojem sieci ośrodków inte, opracowuje wytyczne działania sieci, prowadzi doszkalanie ich pracowników. Współpracuje w zakresie bibliotekarstwa i informacji w ramach Międzynar. Ośrodka Informacji Krajów Członków RWPG. Prowadzi działalność dokumentacyjną ok. 1 tys. tyt. czasop., opracowuje centralną kartotekę (ok. 800 tys. kart dokumentacyjnych) i zestawienia dokumentacyjne oraz wykonuje usługi "fotorepro" zgodnie z zamówieniami odbiorców. Frekwencja w 1974: zarejestrowanych czytelników 5,5 tys., udostępnionych zbiorów 71,4 tys. wol. Wśród własnych wydawnictw C.B.R. podstawowe poz. stanowią: kwart. "Wykaz Nabytków Zagranicznych Bibliotek Naukowych
Resortu Rolnictwa", mieś. "Przegląd Bibliograficzny Zawartości Czasopism Rolniczych i Bibliotecznych" (zagranicznych), dwutyg. "Ekspres-Informacja", seryjne wydawnictwo przeglądowe światowej literatury Opracowania Problemowe, wydawnictwo ciągłe obejmujące materiały szkoleniowe dla służb informacyjnych "Informacja Rolnicza" oraz ulotki informacyjne dla ogółu kadry inż.-technicznej i producentów.
W. Pawlikowski: Informacja naukowa, techniczna i ekonomiczna w rolnictwie. Warszawa 1966. [Sprawozdania z corocznej działalności C. B. RĄ. "Informacja Rolnicza" f964 i nast.
Winc. Paw.
Centralna Biblioteka Statystyczna w Warszawie (poprzednia nazwa: do 1970 Bibl. Głównego Urzędu Statystycznego) powstała w 1918, waz z Głównym Urzędem Statystycznym, z niewielkich zbiorów Warszawskiego Komitetu Statystycznego i Lwowskiego Wydziału Krajowego. Opiekunem zbiorów i jednym z jej organizatorów był Ludwik Krzywicki. W 1939 C.B.S. poniosła straty, nie odzyskując dzieł wypożyczonych oraz z powodu zniszczenia części czasop. W okresie 1939/40 Niemcy przewieźli zbiory do Krakowa, gdzie zorganizowali Urząd Statystyczny Generalnej Guberni, i zlokalizowali je w Collegium Novum UJ, a następnie w czasie wycofywania się wywieźli wybraną ich część do Niemiec. C.B.S. już ich nie odzyskała. W 1945 pozostała część zbiorów, zachowana dzięki ofiarności i poświęceniu pracowników, wróciła do Warszawy. C.B.S. jest bibl. naukową o charakterze publ. Oprócz działów typowych dla struktury organizacyjnej innych dużych bibl. (Gromadzenia Zbiorów, Opracowania, Czasopism, Udostępniania i Konserwacji) posiada w Dziale Informacyjno-Bibliograficznym Informatorium Statystyczne. Sprawuje też pieczę nad krajową siecią bibl. i informatoriów statystycznych terenowych organów statystyki państw. W PRL do 1966 dyrektorem C.B.S. był przedwojenny kierownik Irena Morsztynkiewicz, od 1968 funkcję tę sprawował Zdzisław Kułakowski, od 1973 dyrektorem jest Andrzej Jopkiewicz. W 1974 zbiory wynosiły ok. 300 tys. wol. Corocznie wpływa 8 tys. wol., przy tym ok. 60% to wydawnictwa zagraniczne. Znaczną poz. w księgozbiorze stanowią czasop.: 1,3 tys. tyt., w tym ok. 700 zagranicznych. C.B.S. jest największą bibl. statystyczną i jedną z największych bibl. ekonomicznych w Polsce. Gromadzi światowe piśmiennictwo, przede wszystkim z zakresu nauk społeczno-ekonomicznych ze szczególnym uwzględnieniem statystyki i demografii oraz mechanizacji przetwarzania danych, w mniejszym wyborze z zakresu ekonomii, prawa, socjologii, filozofii, poligrafii, historii, polityki. W wydzielonym pięciotysięcznym zbiorze cymeliów C.B.S. posiada rzadko spotykane, a jednocześnie wartościowe i ważne poz., m. in. dzieła Długosza, Kromera, Haura i in. dawnych autorów. C.B.S. ma znaczną wymianę wydawnictw, zwłaszcza z zagranicą. Utrzymuje kontakty wymienne z 470 instytucjami, w tym z 300 instytucjami w 100 krajach świata. Otrzymywane publikacje mają dużą wartość użytkową, zwłaszcza kompleksowe opracowania organizacji międzynar., takich jak ONZ i jej organizacje wyspecjalizowane (np. UNESCO) oraz RWPG, EWG i in. C.B.S. przestawia się stopniowo na coraz szerszą działalność
87
stojącymi do dyspozycji bibl., jej wynikiem mogą być oszczędności czasu, sił roboczych i kosztów pracy oraz usprawnienie usług. Przeciwieństwem c.p.b. jest ich decentralizacja, tj. przekazanie prac różnym komórkom organizacyjnym bibl. lub różnym bibl., gdy pracownia centralna nie może podołać zadaniom i powstają przestoje lub gdy specyfika pracy wymaga specjalistów, którymi centrala nie dysponuje, np. przy katalogowaniu rzeczowym lub opracowaniu *zbiorów specjalnych.
A. Romańska: Sieć biblioteczna uniwersytetu w świetle doświadczeń Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie. "Przegląd Biblioteczny" 1965 z. 2. P. Hiatt: Cooperative processing centers for public libraries. "Library Trends" 1967 nr 1. International implications of the shared cataloging program. "Libri" 1967 nr 4. G. G. Firsow: Centralizowannaja kata-logizacija w SSSR. Uczebno-metodiczeskoje posobie. Leningrad 1968. R. Przelaskowski: Zagadnienia teoretyczne organizacji bibliotek. Studia i szkice. Warszawa 1972.
Z. D.
Centralna Biblioteka dla Niewidomych zob. biblioteki dla niewidomych.
Centralna Biblioteka Rolnicza w Warszawie, powołana Uchwalą Rady Ministrów nr 912 z 12 XI 1955, jest kontynuatorką pierwszej w Polsce naukowej bibl. rolniczej, utworzonej w 1. 1816-20 w ramach Instytutu Agronomicznego w Marymoncie, której zbiory (Marymont, Puławy) ulegały wielokrotnie poważnym zniszczeniom w czasie powstań listopadowego i styczniowego i dwóch wojen światowych. Ostatnia z nich spowodowała szczególne straty, znaczna bowiem część księgozbioru została wywieziona w głąb Niemiec i zaginęła. C.B.R., od chwili powołania kierowana przez Tadeusza Żeligowskiego, posiada dwa oddziały w Puławach i Bydgoszczy, współdziała z terenową siecią bibl. publ., zwłaszcza gromadzkich, w zakresie doboru zbiorów bibliotecznych o tematyce przydatnej dla praktyki rolniczej. Księgozbiór centrali i oddziałów liczył w 1974 347,9 tys. wol., z czego na centralę przypadało ok. 38,6 tys. wol. zawierających 80,3 tys. druków zwartych. C.B.R. gromadzi cały dorobek piśmiennictwa z zakresu nauk rolniczych w kraju i wydawnictwa zagraniczne w wyborze. Kieruje całokształtem polityki gromadzenia literatury rolniczej, a przede wszystkim koordynuje import książek i czasop. dla bibl. rolniczych instytutów naukowo-badawczych i in. zakładów. Rozwija współpracę i prowadzi wymianę z 521 instytucjami i bibl. rolniczymi w 70 krajach świata. Od 1962 pełni ponadto funkcję resortowego ośrodka informacji naukowej, technicznej i ekonomicznej w rolnictwie, prowadzi działalność informacyjną, kieruje rozwojem sieci ośrodków inte, opracowuje wytyczne działania sieci, prowadzi doszkalanie ich pracowników. Współpracuje w zakresie bibliotekarstwa i informacji w ramach Międzynar. Ośrodka Informacji Krajów Członków RWPG. Prowadzi działalność dokumentacyjną ok. 1 tys. tyt. czasop., opracowuje centralną kartotekę (ok. 800 tys. kart dokumentacyjnych) i zestawienia dokumentacyjne oraz wykonuje usługi "fotorepro" zgodnie z zamówieniami odbiorców. Frekwencja w 1974: zarejestrowanych czytelników 5,5 tys., udostępnionych zbiorów 71,4 tys. wol. Wśród własnych wydawnictw C.B.R. podstawowe poz. stanowią: kwart. "Wykaz Nabytków Zagranicznych Bibliotek Naukowych
Centralna Biblioteka Statystyczna
Resortu Rolnictwa", mieś. "Przegląd Bibliograficzny Zawartości Czasopism Rolniczych i Bibliotecznych" (zagranicznych), dwutyg. "Ekspres-Informacja", seryjne wydawnictwo przeglądowe światowej literatury Opracowania Problemowe, wydawnictwo ciągłe obejmujące materiały szkoleniowe dla służb informacyjnych "Informacja Rolnicza" oraz ulotki informacyjne dla ogółu kadry inż.-technicznej i producentów.
W. Pawlikowski: Informacja naukowa, techniczna i ekonomiczna w rolnictwie. Warszawa 1966. [Sprawozdania z corocznej działalności C. B. R.]. "Informacja Rolnicza" f964 i nast.
Winc. Paw.
Centralna Biblioteka Statystyczna w Warszawie (poprzednia nazwa: do 1970 Bibl. Głównego Urzędu Statystycznego) powstała w 1918, wraz z Głównym Urzędem Statystycznym, z niewielkich zbiorów Warszawskiego Komitetu Statystycznego i Lwowskiego Wydziału Krajowego. Opiekunem zbiorów i jednym z jej organizatorów był Ludwik Krzywicki. W 1939 C.B.S. poniosła straty, nie odzyskując dzieł wypożyczonych oraz z powodu zniszczenia części czasop. W okresie 1939/40 Niemcy przewieźli zbiory do Krakowa, gdzie zorganizowali Urząd Statystyczny Generalnej Guberni, i zlokalizowali je w Collegium Novum UJ, a następnie w czasie wycofywania się wywieźli wybraną ich część do Niemiec. C.B.S. już ich nie odzyskała. W 1945 pozostała część zbiorów, zachowana dzięki ofiarności i poświęceniu pracowników, wróciła do Warszawy. C.B.S. jest bibl. naukową o charakterze publ. Oprócz działów typowych dla struktury organizacyjnej innych dużych bibl. (Gromadzenia Zbiorów, Opracowania, Czasopism, Udostępniania i Konserwacji) posiada w Dziale Informacyjno-Bibliograficznym Informatorami Statystyczne. Sprawuje też pieczę nad krajową siecią bibl. i informatoriów statystycznych terenowych organów statystyki państw. W PRL do 1966 dyrektorem C.B.S. był przedwojenny kierownik Irena Morsztynkiewicz, od 1968 funkcję tę sprawował Zdzisław Kułakowski, od 1973 dyrektorem jest Andrzej Jopkiewicz. W 1974 zbiory wynosiły ok. 300 tys. wol. Corocznie wpływa 8 tys. wol., przy tym ok. 60% to wydawnictwa zagraniczne. Znaczną poz. w księgozbiorze stanowią czasop.: 1,3 tys. tyt., w tym ok. 700 zagranicznych. C.B.S. jest największą bibl. statystyczną i jedną z największych bibl. ekonomicznych w Polsce. Gromadzi światowe piśmiennictwo, przede wszystkim z zakresu nauk społeczno-ekonomicznych ze szczególnym uwzględnieniem statystyki i demografii oraz mechanizacji przetwarzania danych, w mniejszym wyborze z zakresu ekonomii, prawa, socjologii, filozofii, poligrafii, historii, polityki. W wydzielonym pięciotysięcznym zbiorze cymeliów C.B.S. posiada rzadko spotykane, a jednocześnie wartościowe i ważne poz., m. in. dzieła Długosza, Kromera, Haura i in. dawnych autorów. C.B.S. ma znaczną wymianę wydawnictw, zwłaszcza z zagranicą. Utrzymuje kontakty wymienne z 470 instytucjami, w tym z 300 instytucjami w 100 krajach świata. Otrzymywane publikacje mają dużą wartość użytkową, zwłaszcza kompleksowe opracowania organizacji międzynar., takich jak ONZ i jej organizacje wyspecjalizowane (np. UNESCO) oraz RWPG, EWG i in. C.B.S. przestawia się stopniowo na coraz szerszą działalność
86
carrel zob. celka.
celka (separatka, carrel), niewielkie zamknięte i wydzielone pomieszczenie do pracy w bibl., zwykle ""czytelni albo *magazynie bibliotecznym. C. może być wydzielona za pomocą ścianek, które w partii górnej są zazwyczaj przeszklone. Bywają także c. ograniczone ściankami wysokości tylko 1,5 m, wówczas tworzą boksy, które można swobodnie ustawiać. C. wyposażona w stół z półką lub szafką umożliwia przechowywanie potrzebnych materiałów przez dłuższy czas. C. występują przeważnie w bibl. uniwersyteckich.
Zob. też pracownia, udostępnianie zbiorów bibliotecznych. J. W.
cena książki, suma pieniędzy, którą powinien wpłacić za książkę jej nabywca. Rozróżnia się kilka rodzajów c.k.; c. detaliczna, czyli katalogowa, to cena ustalona dla nabywcy niehurtowego. Stałe c. katalogowe zaczęto podawać w katalogach dopiero w XVIII w. Obok c. katalogowej istnieje c. hurtowa, po której odliczając rabat hurtowo-de-taliczny, wydawca sprzedaje książki dla sieci księgarskiej. Od XVII w. występuje również c. subskryp-cyjna określana przez wydawcę przed przystąpieniem do publikacji dzieła i pobierana przy podpisaniu *subskrypcji. C. antykwaryczna to c.k. wyczerpanych, używanych, sprzedawanych najczęściej w antykwariatach. C. antykwaryczną ustala się w zależności od popytu i podaży, rzadkości występowania na rynku księgarskim i stanu zachowania oferowanych egz. C.k. współczesnych ustalane są przez wydawców (nakładców) z uwzględnieniem kosztów produkcji (papier, usługi poligraficzne, honoraria autorskie, koszty administracyjno-handlowe) i przewidywanego zysku. W Polsce podstawę do ustalenia c.k. stanowi Uchwała Rady Min. nr 236 w sprawie ustalania cen detalicznych na publikacje nieperiodyczne z 12X1973 ("Mon. Poi." 1973 nr 267 poz. 267), uzupełniona Uchwalą Rady Min. nr 297 z 23 XII 1973. Uchwała podaje stawki ramowe za 1 arkusz wydawniczy. W niektórych przypadkach (albumy) c.k. ustala wydawca na podstawie kosztów produkcji. C.k. nie zawsze określa jej istotną wartość, co np. w praktyce bibliotecznej występuje jaskrawo przy szczegółowej ewidencji materiałów nabytych przez bibl. Przy kupnie (*gromadzenie zbiorów) jako wartość książki przyjmuje się cenę, tj. rzeczywisty koszt zakupu, w przypadku materiałów otrzymanych inną drogą (w darze, z wymiany) przyjmuje
się tzw. bieżącą wartość szacunkową, ustalaną na podstawie opracowanych komisyjnie wytycznych. Przykładowe wytyczne w sprawie wyceny zawiera Załącznik do Instrukcji Min. Kultury i Sztuki z 15 VIII 1970 podający zwane potocznie w bibliotekarstwie c. szacunkowe.
S. Malawski: Obrót księgarski. Warszawa 1960. - S. Poleć: Organizacja i technika księgarstwa. Warszawa 1962.
E. K.
centralizacja (decentralizacja) pracy bibliotecznej:
1. System organizacji bibl. w ramach nadrzędnej jednostki organizacyjnej wiążący się z problematyką zarządzania tymi bibl. Np. w wielkomiejskich bibl powszechnych, organizacyjnie scentralizowanych, filie biblioteczne są komórkami bibl. głównej, podporządkowanymi jej organizacyjnie. Podobnie w scentralizowanych bibl. szkół wyższych, w których bibl. zakładowe są jednostkami zarządzanymi przez bibl. główną. Przy organizacji zdecentralizowanej bibl. wyżej wspomniane tworzą niezależne od siebie jednostki. Między pełną centralizacją i pełną decentralizacją bibl. jednej instytucji istnieje wiele form pośrednich. Jedną z nich jest np. decentralizacja koordynowana (decentralizm koordynowany), w której bibl. główna pełni rolę koordynacyjną w stosunku do innych bibl. tej samej jednostki organizacyjnej. 2. W znaczeniu funkcjonalnym c.p.b. oznacza skupienie typowych czynności bibliotecznych w bibl. rozporządzających wykwalifikowaną kadrą, odpowiednimi pomieszczeniami, wyposażonych w nowoczesną aparaturę, z myślą, aby wyniki takiej pracy służyły mniejszej czy większej liczbie bibl., niezależnie od ich przynależności organizacyjnej. C.p.b. może odnosić się zatem zarówno do *sieci bibliotecznej w ramach jednej instytucji, jak i do wszystkich lub niektórych typów bibl. o różnej przynależności (np. resortowej) oraz obejmować bibl. jednej miejscowości, regionu lub całego kraju. C.p.b. stała się nawet punktem wyjścia dla współpracy międzynar. W ramach tzw. podziału pracy w katalogowaniu (shared cataloging) nabytków zagranicznych w Bibl. Kongresu w Waszyngtonie niektóre kraje na podstawie zawartej umowy dostarczają tej bibl. najważniejsze poz. z bieżącej produkcji wydawniczej wraz z ich katalogowymi opisami, które Bibl. Kongresu wykorzystuje do opracowania centralnie drukowanych *kart katalogowych. C.p.b. może dotyczyć takich czynności, jak techniczna strona *groma-dzenia zbiorów (sporządzanie dla współpracujących bibl. zbiorowych zamówień na wydawnictwa zwarte, na prenumeratę czasop., prowadzenie międzybibliotecznej wymiany wydawnictw, zbiorcza akcesja), katalogowanie alfabetyczne i rzeczowe (należy tu też centralny druk kart katalogowych), przygotowanie nabytków do włączenia do zbiorów, oprawa i konserwacja, mikrofilmowanie i powielanie materiałów bibliotecznych, wypożyczanie, działalność informacyjna (m. in. centralne katalogi), szkolenie i podnoszenie kwalifikacji personelu bibliotecznego itp. Silnym bodźcem dla c.p.b. stało się zastosowanie w pracach bibliotecznych elektronicznych maszyn cyfrowych (komputerów) do przetwarzania danych, ważnym uzasadnieniem dla ich użycia jest bowiem masowość powtarzalnych procesów. C.p.b. umożliwia bardziej ekonomiczną gospodarkę środkami
85
Bytom
na zakup środków rzeczowych trwałych i przedmiotów nietrwałych, na dostawy, roboty i usługi, na inwestycje. Przyznane na realizację planu budżetowego kredyty powinny być wydatkowane rytmicznie. Zob. też planowanie biblioteczne.
W. Parkasiewicz: Planowanie. W: Organizacja i administracja biblioteki. Warszawa 1964. B. Olejniczak: Organizacja i technika pracy administracyjnej. Tamże.
Z. D.
Bydgoszcz (m. woj., 314 tys. mieszk., 4 wyższe uczelnie). Największą bibl. jest *Miejska Bibl. Publiczna (1903), która posiada 679 tys. wol. Ogólno-kulturalne potrzeby mieszkańców zaspokajają 4 czytelnie specjalistyczne oraz 33 filie dla dorosłych i dzieci. Bibl. Oddziału * Centralnej Bibl. Rolniczej (jej zaczątkiem były zbiory XVIlI-wiecznej Bibl. Instytutu Rolnego, które w 1921 przeszły do Bibl. Państw. Instytutu Gospodarstwa Wiejskiego, a po II wojnie światowej znalazły się w terenowej sieci Centralnej Bibl. Rolniczej) liczy 50 tys. wol. i 5 tys. tyt. prenumerowanych bieżąco czasop. Oddział *Głównej Bibl. Lekarskiej obecnie obsługuje także utworzoną niedawno Akademię Medyczną. Bibl. Główna Wyższej Szkoły Pedagogicznej, zał. w 1969, ma ok. 121 tys. wol. Bibl. Główna Akademii Tech-niczno-Rolniczej powstała w 1974 z połączenia bibl. WSL (działającej od 1951) i bibl. Akademii Rolniczej (1969), ma 76 tys. wol. oraz 47 tys. norm i patentów, a bieżąco prenumeruje 1450 tyt. czasop. W 1974 utworzona Filia Wyższej Szkoły Muzycznej korzysta na razie z bogatego księgozbioru Filharmonii Pomorskiej. Wśród bibl. fachowych można wymienić:
bibl. Belmy, Elektry, Fotonu, Rometu, Zachemu i Kabelu. Od 1947 działa tu także Bibl. NOT. Potrzebom szkół, prócz sieci bibl. szkolnych służy Woj. Bibl. Pedagogiczna. Od 1967 działa tu również Bibl. Bydgoskiego Tow. Naukowego.
K. R.
Bytom (m., 193,8 tys. mieszk.). Charakter tutejszej *sieci bibliotecznej nadają *bibl. fachowe. Posiadają łącznie ok. 80 tys. wol. i obsługują pracowników kopalń węgla (np. "Bytom", "Dymitrow", "Miechowice", "Rozbark", "Szombierki") i hut (np. "Bobrek", "Zygmunt"). Potrzebom kopalń i hut służą również bibl. przy Dyrekcji Bytomskiego Zjednoczenia Przemysłu Węglowego, Centralnym Zarządzie Przemysłu Wyrobów Metalowych, Centralnym Biurze Konstrukcji Maszyn, Stacji Ratownictwa Górniczego, Przedsiębiorstwie Budowy Szybów, Instytucie Pracy oraz Bibl. NOT. Humanistyczny profil reprezentują bibl. związkowe w liczbie ok. 25 (250 tys. wol.) oraz Miejska Bibl. Publ. z 22 *filiami i księgozbiorem liczącym ok. 261 tys. wol. W B. jest także Bibl. Muzeum Górnośląskiego, zał. 1945 (częściowo ze zbiorów dawnej Bibl. Muzeum Śląskiego w Katowicach); gromadzi ona głównie silesiaca i wydawnictwa z zakresu nauk przyrodniczych oraz z archeologii, sztuki, etnografii. Nauczycielom służy Miejska Bibl. Pedagogiczna, szkołom sieć szkolna, obejmująca 72 bibl. Na terenie m. znajduje się także Bibl. Wojskowa oraz Bibl. dla Niewidomych, obsługująca całe woj. katowickie. Ma tu również swój oddział *Bibl. Śląska oraz *Bibl. Narodowa. K. R.
budżet biblioteki
84
*
Rzut przyziemia biblioteki publicznej wg typowego projektu dla miasta z 25 tys. mieszkańców
B.b. mieści przeważnie wyłącznie pomieszczenia biblioteczne, choć w pewnych przypadkach posiada program złożony. Przed samą wojną np. w Toruniu wzniesiono gmach przeznaczony na Muzeum Pomorskie, Książnicę Miejską i Archiwum Miejskie. We Włocławku ukończono w 1972 budynek, który mieści Bibl. Miejską i Klub Międzynarodowej Prasy i Książki. W pewnych przypadkach b.b. ogranicza się do jednej kondygnacji w bardzo wielkim gmachu, np. w Sodertalje w Szwecji, gdzie dla Bibl. Miejskiej przeznaczono ostatnią kondygnację wysokościowca, którego niższe piętra zajmuje dom towarowy i biura.
Typowe b.b., realizowane wielokrotnie według tej samej dokumentacji. W Polsce typowe b.b. zostały opracowane w 1. 1963-64, w dwóch seriach. Dla mniejszych miast do 5, 10 i 15 tys. mieszkańców oraz dla miast średnich do 20 i 25 tys. mieszkańców. Są to szkieletowe budynki modularne, o jednej lub dwóch kondygnacjach. Typowe b.b. zostały zrealizowane zaledwie w paru miejscowościach (Syców w woj. kaliskim, Goleniów w szczecińskim). Najbardziej rozpowszechnione są w Związku Radzieckim, gdzie opracowano wiele projektów dla bibl. różnych wielkości, np. w 1964 na 100 tys. t. i 120 miejsc w czytelniach. W NRD zaprojektowano w tym samym czasie typowe b.b. dla miast do 8, 15, 30, 40, 50 i 70 tys. mieszkańców. Cała seria obejmuje budynki parterowe, szkieletowe o module konstrukcyjnym 6x6m.
Zob. też budownictwo biblioteczne, projektowanie budynku bibliotecznego.
J. Wierzbicki: Publiczne biblioteki w Szwecji. "Bibliotekarz" 1963 nr 8. - W. Rzepka: Projekty typowych bibliotek dla miast: 5, 10 i 15 tys. mieszkańców. "Bibliotekarz" 1964 nr 7/8. J. Wierzbicki: Biblioteki typowe dla miast: 20 i 25 tys. mieszkańców. Tamże. J. Wierzbicki: Typowy projekt biblioteki na 100 000 tomów i 120 miejsc w czytelniach. Tamże 1965 nr 12. R. Raoul: The Library and Museum of the Performing Arts at Lincoln Center. New York 1966. J. Wierzbicki: Seria bibliotek typowych NRD. "Bibliotekarz" 1966 nr 1. J. Wierzbicki: Miejska biblioteka naukowa w Mannheim. Tamże 1966 nr 9. J. Wierzbicki: Biblioteka Miejska we Włocławku. Tamże 1971 nr 1.
J. W.
budżet biblioteki, środki pieniężne przyznawane i wydatkowane na cele utrzymania bibl. i na jej rozwój w okresie jednego roku. W Polsce okres budżetowy pokrywa się zwykle z rokiem kalendarzowym. Odpowiedzialność za prawidłową gospodarkę b.b. ponosi dyrektor. Niektóre bibl. stanowiące samodzielne jednostki budżetowe (np. Bibl. Narodowa) uzyskują własne środki finansowe i w całości nimi gospodarują. Ich działalność finansowa obejmuje planowanie (preliminarz budżetowy), rachunkowość budżetową, dostarczającą danych liczbowych dla analizy i kontroli realizacji budżetu, wykonawstwo i sprawozdawczość. Całość spraw finansowo--majątkowych prowadzi główny księgowy. W bibl. niesamodzielnych b.b. jest częścią budżetu jednostek nadrzędnych. Budżet dzieli się na paragrafy i poz., jak osobowy i bezosobowy fundusz płac, fundusze
83
budynek biblioteczny
Akademii Górniczo-Hutniczej' w Krakowie, Bibl. Uniwersytecka w Toruniu (1973) i Bibl. Miejska we Włocławku (1972) posiadają współczesne układy funkcjonalne (dwie ostatnie są bibl. modularnymi). Bibl. Uniw. Lubelskiego (zbiory Uniw., AR i Wyższej Szkoły Inżynierskiej), podobnie jak Uniw. Łódzkiego (1960) zostały wzniesione bez uwzględnienia najnowszych tendencji i choć obie dysponują dużą kubaturą, ich wnętrza są nieprzekształcalne, a więc mało funkcjonalne. Charakter nowoczesny mają wybudowane obiekty dla Bibl. Miejskich i Woj. w Koszalinie i Zielonej Górze oraz dla Książnicy Miejskiej w Toruniu. Większość bibl. zajmuje pomieszczenia prowizoryczne, często w budynkach starych, uniemożliwiających stosowanie nowoczesnych form gromadzenia i udostępniania zbiorów. Czasem są to adaptowane obiekty architektury zabytkowej (synagogi w Zamościu i Przemyślu, budowla z pocz. XIX w. w Puławach, gmachy poklasztorne: XVI-wieczny Bibl. Uniwersyteckiej i XVII-wieczny Bibl. Zakl. Nar. im. Ossolińskich we Wrocławiu), czasem budynki z ub. stulecia (Bibl. Uniwersytecka w Warszawie) lub z pocz. XX w. (Bibl. Uniwersytecka w Poznaniu). Częściowym rozwiązaniem trudnej sytuacji lokalowej bibl. jest modernizowanie i rozbudowa budynków będących jeszcze kilkadziesiąt lat temu wzorem b.b., np. Bibl. Jagiellońskiej "poszerzonej" w 1963 o nowe pracownie, czytelnie i magazyn na ok. 500 tys. t. Rozbudowano także Bibl. Miejską i Wojewódzką w Szczecinie, Bibl. m. st. Warszawy (nowe skrzydło
od ul. Koszykowej, 1973). Budynki typowe wznoszone są b. rzadko (Syców w woj. kaliskim, Goleniów w szczecińskim). W zasadzie każdy nowy budynek biblioteczny powstały w ostatnich dziesięcioleciach reprezentuje indywidualne poglądy swego projektanta. Sprawa budowy Bibl. Narodowej dyskutowana jest od 1961. Rok później rozstrzygnięto konkurs architektoniczny. Obiekt zlokalizowano na terenie o powierzchni 6 ha na Polu Mokotowskim. Zob. też klimatyzacja, obciążenie stropów, ochrona przeciwdźwiękowa, ogrzewanie, oświetlenie, wentylacja, wskaźniki i normatywy.
J. Wierzbicki: Muzea i biblioteki. Warszawa 1961. - H. R. Galvin, M. Van Buren: Budynek małej biblioteki publicznej. Warszawa 1962. - W. Piasecki: Biblioteka. Wprowadzenie do zagadnień budowy. Warszawa 1962. R. Stromeyer: Euro* paischeBibliotheksbauten seit 1930. Wiesbaden 1962. -A.Thom-pson: Library buildings of Britain and Europę. London 1963. Budownictwo biblioteczne. Materiały seminarium w Kazimierzu nad Wisłą 28-30 maja 1962. Warszawa 1964. - K. D. Metcalf: Planning ncademic and research library buildings. New York 1965. S. G. Berriman, K. C. Harrison: British public library buildings. London 1966. G. Liebers: Bibliotheksbauten in der Bundesrepublik Deutschland. Frankfurt a. M. 1968. F. Wild: Bibliotheken fiir Forschung und Lehre. Munchen 1969. M. Brawne: Bibliotheken. Architektur und Einrichtung. Stutt-gart 1970. P. Prohl, P. Tzschaeksch: Bau und Ausstutung wissenschaftlicher Bibliotheken. Berlin 1970.
J. W.
budynek biblioteczny, budynek zawierający zespół funkcjonalnie ze sobą związanych pomieszczeń, w których funkcjonuje bibl. B.b. jest najczęściej budynkiem wolnostojącym, może jednak występować jako element zabudowy obrzeżnej zwartej.
Rzut pierwszego piętra Biblioteki Głównej Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu
n
"Biuletyn Biblioteki Publicznej m. st. Warszawy"
82
poza wykazami nabytków zamieszcza się artykuły historyczne i literackie, oparte przeważnie na zbiorach Bibl. oraz z zakresu historii książki, nadto charakterystyki ciekawszych druków i rpsów. Redaktorzy: Adam Bar (do 1955 nr 2), Irena Bar (1955 nr 3 1960 nr 1), Ignacy Zarębski (1960 nr 2 - R.18:1966), Stanisław Grzeszczuk (od R.19:1969). H. S.
"Biuletyn Biblioteki Publicznej m. st. Warszawy" zob. "Bibliotekarz".
"Biuletyn Ośrodka Dokumentacji i Informacji Naukowej PAN" zob. "Zagadnienia Informacji Naukowej".
"Biuletyn Polskiego Komitetu do Spraw UNESCO" zob. UNESCO.
biuro biblioteki zob. komórki organizacyjne biblioteki.
Biuro Międzynarodowej Wymiany Wydawnictw zob. Biblioteka Narodowa.
blok katalogowy zob. szafa biblioteczna sz. katalogowa.
branżowy ośrodek informacji zob. ośrodek informacji.
broszura: 1. Wydawnictwo, którego objętość w zależności od zwyczajów przyjętych w urzędowej statystyce wydawniczej waha się od 32 (Związek Radziecki) do 100 s. (Francja). W Polsce jako broszurę traktuje się druk o objętości nie przekraczającej 4 arkuszy druku (64 s.). Niegdyś oprawiano kilka, a nawet kilkanaście broszur razem w tzw. klocki, na zasadzie wspólnego autora, tematyki, formy wydawniczej, a czasem przypadku. Obecnie oprawia się tylko często używane tytuły, a nieoprawne przechowuje w tekturowych pudłach (przeznaczonych także dla druków ulotnych, rpsów, prospektów, patentów, norm itp.). B. (i inne materiały) o przejściowym znaczeniu, ale często wykorzystywane umieszcza się w pudle odkrytym, zwykle o wysokości nieco niższej od wysokości przechowywanych materiałów; obiekty o wartości trwałej przechowuje się w pudłach zakrytych, dla zbiorów cennych winny być zaopatrzone w otworki umożliwiające cyrkulację powietrza, zabezpieczone przed kurzem bibułką japońską lub innym cienkim lużnotkanym materiałem. 2. W księgarstwie b. nazywa się każdy tom nieoprawny bez względu na objętość.
F. Sedlaczek: Pomieszczenie i urządzenie biblioteki. Warszawa 1966. M. Husarska, I. Sadurska: Konserwacja zbiorów archiwalnych i bibliotecznych. Warszawa 1968.
J. C, Z. P.
broszurowanie książek, czynności introligatorskie kończące poligraflczno-wydawniczy proces produkcji książek. Obejmują cięcie papieru, falcowanie (złamy-wanie) arkuszy i formowanie składek (leg), zbieranie i kompletowanie składek oraz ich łączenie (zszywanie ręczne lub maszynowe) w bloki, wykonanie okładek (zwykle miękkich) i łączenie bloków z okładkami. Do czynności b.k. należy również przyklejanie tablic i map wchodzących w skład broszurowanych egz. oraz niekiedy wyrównujące obcinanie marginesów (bocznego, dolnego i górnego). Z. P.
budownictwo biblioteczne, planowanie i realizowanie pomieszczeń i *budynków bibliotecznych. Do 1. 40-tych w Europie obowiązywał generalnie układ trójdzielny: opracowanie, przechowywanie i udostępnianie zbiorów, tj. pomieszczenia dla personelu, zbiorów i czytelników. W Stanach Zjednoczonych A.P. poczęły się w tym czasie upowszechniać, a po II wojnie światowej uzyskały priorytet w b.b. *bibl. modularne, które zapewniają całkowitą przemienność funkcji w całym budynku. Popularność zdobyła też zasada *wolnego dostępu do półek, propagowana m. in. przez A. S. Macdonalda jeszcze w 1933, a głównymi jej realizatorami byli dwaj specjaliści K. D. Metcalf i R. E. Ellsworth. Zasada wolnego dostępu do półek przyjęła się w Europie w bibl. publ. Skandynawii, Wielkiej Brytanii, RFN, Francji i Węgier z ograniczeniem do wyselekcjonowanego księgozbioru najczęściej użytkowanego. Nawet w najbardziej nowoczesnych bibl., np. w miejskiej zrealizowanej po wojnie we Francji (w Lilie), zbiory cenne, dawniejsze mieszczą się w magazynach zamkniętych. Zapewnienie wolnego dostępu do półek w bibl. uniwersyteckich jest zagadnieniem bardziej złożonym. Zbiory te są zwykle znacznie większe i ustawiane według zasady numerus currens. Dlatego też liczne powojenne bibl. uniwersyteckie w Europie zachowały jeszcze magazyny wydzielone (Giessen, Moguncja, Bazylea), a dopiero w ostatnich latach w W. Brytanii wybudowano kilka bibl. uniwersyteckich typu modularnego, w których do 90% zbiorów zapewniono wolny dostęp. Są to m. in.: największa angielska bibl. uniwersytecka w Edynburgu (1 500 tys. t. i 2,5 tys. miejsc) oraz bibl. w nowych ośrodkach uniwersyteckich: Warwick i Lancaster, gdzie 1,5 tys. studentów może pracować jednocześnie na trzech kondygnacjach gmachu wśród książek ze swojej specjalności. Wg tych samych koncepcji budowano wielką bibl. uniwersytecką w Munster w RFN. Natomiast we Francji wybudowano po wojnie 98 bibl. uniwersyteckich z magazynami wydzielonymi i dużymi czytelniami kierunkowymi, w których na jedno miejsce przypada 11 studentów. (W W. Brytanii w nowych bibliotekach 2-3 studentów). Warunkiem aktualności funkcjonalnej, użytkowej i technologicznej nowych budynków bibliotecznych jest szybkość przygotowania dokumentacji i przeprowadzenia realizacji (w przypadku Bibl. Uniwersyteckiej w Edynburgu złożony ten proces trwał niecałe cztery lata). Sprawą szczególnie skomplikowaną jest b.b. w zakresie bibl. narodowych. Zagadnieniu ich roli i zadań poświęcone było międzynarodowe seminarium w Rzymie w 1973. W ciągu ostatnich 50 1. wybudowano na świecie zaledwie kilkanaście gmachów dla bibl. narodowych wobec setek zrealizowanych w tym czasie typowych budynków bibl. uczelnianych. Główną trudność stanowi tu z konieczności dłuższy niż dla innych typów bibl. okres przygotowawczy, w efekcie czego budowle te już w trakcie realizacji stają się przestarzałe. Przykładem choćby dzieje adaptacji Zamku Królewskiego w Budapeszcie na Węgierską Bibl. Narodową. Z budynków bibliotecznych wybudowanych w ostatnim 25-leciu w Polsce, tylko niektóre, np. Bibl. Uniwersytecka w Gdańsku (dwa budynki, byłej Bibl. Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Sopocie i Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Gdańsku), Bibl.
81
"Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej"
bibliologicznych. Powstałe po II wojnie światowej katedry uniwersyteckie w Łodzi (1945), Warszawie (1952) i Wrocławiu (1956) otrzymały nazwę katedr b., a na ich obszerny program dydaktyczny złożyło się pięć podstawowych grup przedmiotów: *księgo-znawstwo, historia bibl. ze szczególnym uwzględnieniem rozwoju ich funkcji społecznych i ich organizacji, *bibliografła w połączeniu z *informacją i Śdokumentacją, bibliotekarstwo wraz z *czytelnictwem i elementy naukoznawstwa. Powstanie katedr podniosło znaczenie b. jako dyscypliny akademickiej i nie pozostało bez wpływu na precyzowanie jej zakresu tematycznego i metod badawczych. Chociaż nie doszło jeszcze u nas, podobnie jak za granicą, do całkowitego skrystalizowania pojęcia b. jako dyscypliny naukowej i chociaż podzielone są zdania na temat jej st ounku do nauki o książce i stopnia jej samodzielności, to jednak dostrzega się już dziś wyraźnie kierunek rozwoju współczesnego b. poi. Nie zaniedbując tradycyjnych badań historycznych, które się pogłębia i unowocześnia, coraz większy nacisk kładzie się obecnie na funkcje społeczne bibl. współczesnej, strukturę i ukształtowanie jej czynności wewnętrznych, jej rolę w systemie oświatowym, jej aktywny udział w rozwoju nauki i znaczenie w procesie obiegu informacji. Ten stosunkowo nowy u nas kierunek badań bibliotekoznawczych, inspirowany przez praktykę i służący doskonaleniu działalności praktycznej, ma oprócz naukowego doniosłe znaczenie społeczne. Zmierza bowiem do modernizacji bibl., do określenia ich miejsca w życiu kulturalnym i gospodarczym nowoczesnego społeczeństwa, do przystosowania ich do optymalnej użytkowości. Badania swe opiera b. przede wszystkim na analizie i eskperymencie, bazą doświadczalną jest żywy organizm biblioteczny, jego struktura i stopień jego użytkowania. Ze względu na obszerną i wciąż jeszcze rozszerzającą się problematykę (*organizacja biblioteki, *ekonomika biblioteczna, ustawodawstwo, Śbudownictwo biblioteczne, czytelnictwo, Śstatystyka biblioteczna) korzysta jednocześnie z ustaleń i metod badawczych innych dyscyplin, i to nie tylko humanistycznych (historia, literaturoznawstwo, filologia, naukoznawstwo, socjologia, psychologia, pedagogika, teoria informacji naukowej itp.), ale również z nauk eksperymentalnych i technicznych. Zob. też kształcenie bibliotekarzy.
K. Głombiowski: Bibliotekoznawstwo jako dyscyplina uniwersytecka. "Roczniki Biblioteczne" 1962. Gegenstand und Methoden der Bibliothekswissenschaft ah Hochschuldisziplin. Leipzig 1963. W. Piasecki: Bibliotekoznawstwo w cudzysłowie czy bez cudzysłowu! "Przegląd Biblioteczny" 1963 z. 3/4. J. S. Sharma: The substance of library science. 1965. - O. H. Czubarian: Obszczeje bibliotiekowiedienije. Moskwa 1968. W. Piasecki: Zwięzły wstęp do bibliotekoznawstwa. Kraków 1968. O. F[eyl]: Bibliothekswissenschaft. W: Lexikon des Bibliothekswesens. Berlin 1969. - K. Głombiowski: O funkcjonalną koncepcję nauki o książce. "Studia o Książce" 1970. J. Cejpek: Nad dwiema koncepcjami wyższych studiów bibliotekoznawczych. "Studia o Książce" 1971. - H. Więckowska: Bibliotekoznawstwo polskie. Przeszłość stan obecny perspektywy rozwoju. Referat na II Kongres Nauki Polskiej. "Przegląd Biblioteczny" 1973 z. 3.
biblioterapia, dział psychologii czytelnictwa, znajdujący się również w sferze zainteresowań medycyny, pedagogiki, socjologii. Zakłada wykorzystanie lektury książek i czasop. dla regeneracji systemu nerwowego i psychiki człowieka chorego. Bada także moż-
liwości profilaktycznego traktowania książki i czytelnictwa w szerszych zbiorowościach społecznych. Obiektem działania b. są pacjenci szpitali i sanatoriów oraz chorzy indywidualni przebywający stale w domu. W zakres b. wchodzi działalność praktyczna w dziedzinie oddziaływania książki w różnych środowiskach społecznych poprzez odpowiedni dobór lektur oraz metod i form pracy z czytelnikiem wymagającym szczególnej opieki. Zob. też bibl. szpitalne.
W. Kozakiewicz: Czytelnictwo chorych. Warszawa 1966.
J. Koł.
bibułka japońska, cienka bibułka (gramat. 9 g) z bielonych włókien bambusowych, nieklejona i niesa-tynowana, o bardzo mocnym splocie włókien i dość dobrej przejrzystości, stosowana jako materiał wzmacniający przy *konserwacji zbiorów. Zob. też laminacja. Z. P.
bigówka zob. maszyny introligatorskie.
biobibliografia, praca zawierająca życiorys określonej postaci, czasem omówienie jej twórczości, oraz wykaz jej publikacji, tzn. *bibliografię osobową podmiotową; niekiedy bywa także podawana bibliogr. osobowa przedmiotowa. Np. A. Szwejcerowa, J. Groszyńska: Marceli Nencki. Materiały biograficzne i bibliograficzne. 1956. Czasem b. przyjmuje postać kalendarium życia i twórczości; dla tej formy charakterystyczny jest układ chronologiczny materiałów. Np. M. Dernałowicz, K. Kostenicz, Z. Makowiecka: Kronika życia i twórczości Mickiewicza. Lata 1798-1824. 1957. B. zbiorowe dotyczą zespołów osobowych.
K. Kostenicz: Kalendaria życia i twórczości pisarzy. W: Dokumentacja w badaniach literackich i teatralnych. Warszawa 1970
J. P.
bit, cyfra dwójkowa (skrót terminu ang. binary digit), jednostka pojemności *pamięci oraz pomiaru informacji, odpowiadająca w zasadzie w rachunku binarnym znakom 1 lub 0, przedstawiona w postaci perforacji (względnie jej braku) na karcie lub taśmie, namagnesowania w kierunku strzałki zegara (lub przeciwnym), impulsu (lub jego braku). Pojemność urządzenia pamięciowego mierzona w b. jest logarytmem o podstawie "2" możliwych stanów tego urządzenia. B. zdefiniowany jest w PN-71/T-01016. Zob. też bajt. M. i K. L.
"Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej", wydawnictwo periodyczne ukazujące się nieregularnie od 1949, początkowo powielane, od 1957 drukowane (częstotliwość od mieś. do rocz.; za 1967 i 1968 nie ukazało się). B.B.J. zawierał z początku prawie wyłącznie wykazy nabytków Bibl. (następnie także bibl. zakładowych UJ), od 1953 pojawiają się artykuły i kronika (dział artykułów powiększono od 1957). Ważną częścią B.B.J. są katalogi wystaw, np. Autografy pisarzy poi. w Bibl. (1955 nr 3), Monteskiana XVII w. (1955 nr 8/9). Ukazało się kilka zesz. specjalnych, m. in.: dotyczący działalności Bibl. po wojnie (1954 nr 7/9), poświęcony Adamowi Mickiewiczowi (1956 nr 12) i Karolowi Estreicherowi (1959 nr 1/2). Od 1960 nr 2 zmieniono profil B.B.J.:
biblioteki wzorcowe
80
biblioteki wzorcowe, urządzone wzorowo, należycie wyposażone księgozbiory z dobranym zestawem książek, ze stałym wykwalifikowanym personelem, z wystarczającą ilością etatów i ustalonym budżetem, dające rękojmię ciągłej i planowej pracy oraz możliwości stosowania prób i eksperymentów. Przy pomocy b.w. ustanawia się ilościowe i czasowe normy pracy, prowadzi się fachowy instruktaż, wprowadza się nowe metody propagandy literatury i nowości wydawniczych, pracy z książką i czytelnikiem, przeprowadza badania czytelnictwa. B.w. winny ściśle współpracować z innymi bibl. i instytucjami kultu-ralno-oświatowymi regionu. Pismo Min. Kultury i Sztuki z 30 XI 1959 przewidywało zorganizowanie w województwach i 4 miastach wydzielonych jednej bibl. dziecięcej jako b.w., która "dzięki warunkom lokalowym, księgozbiorowi, organizacji i obsadzie personalnej będzie miejscem praktyk i wycieczek instrukcyjnych". Pismo z 1 III 1960 zlecało wytypowanie w województwie 2 pow. bibl. pubi. jako placówek przykładowych. W 1. 1947-61, a potem od 1965 działały w miastach wydzielonych i w każdym powiecie bibl. przykładowe szkół podstawowych zaopatrzone w pełny asortyment książek zaleconych i opracowań dla doskonalenia bibliotekarzy. Instrukcja Min. Oświaty z 1968 przewidywała jedną bibl. przykładową w każdym powiecie dla szkół podstawowych i jedną w okręgu dla bibl. szkół średnich z zadaniem wypracowania metod pracy z książką w szkole. Zob. też bibl. szkolne, bibl. wiodące.
W. Rożek: Biblioteki przykładowe i ich rola w doskonaleniu metod pracy bibliotek szkolnych. W: Biblioteki szkolne w Polsce Ludowej. Warszawa 1969.
S. S. K.
biblioteki zakładowe zob. biblioteki fachowe, biblioteki szkół wyższych.
biblioteki zakładów karnych i domów poprawczych,
typ bibl. oświatowo-wychowawczych. Polityka penitencjarna zalicza bowiem książkę do ważniejszych środków oddziaływania wychowawczego. Rola b.z.k. nie ogranicza się więc tylko do dostarczenia skazanym rozrywki. Przy doborze literatury zwraca się szczególną uwagę na utwory, które eksponują wzorce bohaterów reprezentujących właściwe walory moralne, estetyczne, patriotyczne oraz zaangażowanie społeczne. Nie włącza się do tych bibl. książek o tematyce sensacyjno-kryminalnej. Duży nacisk kładzie się na literaturę popularnonaukową i spo-łeczno-polityczną. W zakładach karnych i domach poprawczych, przy których istnieją szkoły lub prowadzi się kursy zawodowe, bibl. posiadają komplety podręczników i pełne zestawy lektur przystosowane do typu szkoły i programu nauczania. Osobny dział przeznaczony wyłącznie dla pracowników gromadzi literaturę fachową z zakresu więziennictwa. B.z.k. dzięki systematycznym i planowym zakupom są stosunkowo dobrze zaopatrzone w literaturę klasyczną poi. i obcą, jak też współczesną. Każdy skazany ma prawo wypożyczyć przynajmniej raz w tygodniu książki z bibl. wg własnego wyboru. Więzień ma również prawo do zakupu książek i prenumeraty prasy z funduszy własnych.
M. N. Gernet: Psychologia czytelnictwa więziennego. "W Służbie Penitencjarnej" 1937 nr 6. Z. Maroszek: Rola i metody
pracy bibliotek więziennych. "Przegląd Więziennictwa" 1958 nr 2. A. Chwastek: Z badań nad czytelnictwem prasy wśród więźniów. "Roczniki Biblioteczne" 1970. A. Chwastek: Przyczynek do badań nad czytelnictwem w zakładach karnych. Tamże 1971.
A. Ch.
biblioteki zakładów zamkniętych zob. biblioteki szpitalne, biblioteki zakładów karnych.
biblioteki związków zob. biblioteki społeczne.
bibliotekoznawca, badacz w dziedzinie nauki o bibl., specjalista zajmujący się problemami związanymi z bibl., tj. funkcjonowaniem różnych struktur bibliotecznych dawniejszych i dzisiejszych, warunkami i drogami rozwoju ich organizacji i zadań, swoistością i efektywnością działalności z uwzględnieniem zróżnicowania ich typów. Zob. też bibliotekoznawstwo. K. R.
bibliotekoznawstwo, nauka poświęcona badaniom * biblioteki, jednego z podstawowych elementów w procesie gromadzenia, społecznego rozprowadzania i informacji o zawartości *książki. Wchodzi w skład zespołu dyscyplin bibliologicznych badających procesy związane z powstawaniem, upowszechnianiem, użytkowaniem i recepcją czytelniczą książki. Pojęcie b., jego zakres tematyczny i metody badawcze rozwijały się równolegle do rozwoju samego przedmiotu badań, tj. bibl., jej zadań i roli społecznej uwarunkowanej potrzebami epoki, sytuacją polityczną, ustrojową, gospodarczą i kulturalną. Termin b. pojawił się najwcześniej w 1808 w tytule dziełka Martina Schrettingera (1772-1851) jako Bibliotheks-wissenschaft, lecz upowszechnił się w Niemczech dopiero od wystąpienia Karla Dziatzko (1842-1903), założyciela pierwszej uniwersyteckiej katedry b. w Getyndze (1886). W literaturze niem. zajmowano się odtąd precyzowaniem pojęcia i zakresu b. oraz jego stosunkiem do "nauki o książce, nadając mu w ostatnich latach w NRD pierwszoplanowe znaczenie wśród nauk bibliologicznych. Definicja anglosaska sprowadza pojęcie b. (library science) do teoretycznej i praktycznej wiedzy jako podstawy prawidłowej organizacji bibl., jej zbiorów, metod pracy i czytelnictwa. Literatura radziecka, kładąc nacisk na wychowawczą rolę bibl., traktuje b. (bibliotie-kowiedienije) jako dyscyplinę badającą przede wszystkim społeczną funkcję bibl., która ma służyć wychowaniu komunistycznemu, polityce i gospodarce państwa radź. W Polsce terminu b. użył po raz pierwszy Włodzimierz Górski (1824-1878) w swym podręczniku Krótki rys zasad bibliotekoznawstwa (Warszawa 1862), nadając mu znaczenie zbliżone do dzisiejszego pojęcia *bibliotekarstwa. W literaturze późniejszej pojęcia te długo jeszcze traktowano zamiennie. Dopiero wielki rozwój bibl. XX w., zwłaszcza w Polsce Ludowej, i wzrost ich znaczenia jako instytucji naukowych, oświatowych i wychowawczych, zróżnicowanie ich funkcji społecznych i typów organizacyjnych, specjalizacja i koordynacja w zakresie gromadzenia, udostępniania i upowszechniania zbiorów bibliotecznych i informacji o ich zawartości wszystko to sprawiło, że b. zainteresowane problemami polityki, organizacji, historii i metodyki bibliotekarstwa zajęło czołowe miejsce wśród dyscyplin
79
biblioteki wojskowe
Statystyczna (300 tys. wol.); Bibl. Główna Min. Komunikacji zał. 1919 (73 tys. wol.); Bibl. Min. Oświaty i Wychowania zał. 1917 (56 tys. wol.); Bibl. Centralna Narodowego Banku Poi. nadrzędna w stosunku do bibl. wojewódzkich oddziałów Banku (85 tys. wol.); Bibl. Najwyższej Izby Kontroli zał. 1945 (13 tys. wol.), której podlega 13 bibl. delegatur i 3 bibl. oddziałów NIK. Zob. też bibl. parlamentarne.
E. Assbury: Biblioteka Główna Ministerstwa Komunikacji. "Przegląd Biblioteczny" 1947 z. 1/2. Z. Morsztynkiewi-czowa: Biblioteka Głównego Urzędu Statystycznego. "Przegląd Statystyczny" 1958 z. 2. I. Klimowiczowa, E. Suchodol-ska: Informator o bibliotekach i ośrodkach informacji naukowej w Polsce. Warszawa 1973.
S. S. K.
biblioteki wojewódzkie, najwyższe ogniwo *sieci bibl. publicznych, obejmujące zasięgiem swej działalności całe woj. w zasadzie łącznie z miastem woj. Większość b.w. uwidacznia to w swej oficjalnej nazwie: woje-
Wojewódzka ijMiejska Biblioteka Publiczna w Koszalinie
wódzka i miejska biblioteka publiczna (WiMBP). Do zadań b.w. należy zgodnie z Ustawą o bibliotekach: a) obsługa bezpośrednia mieszkańców miasta woj. w wypożyczalniach i czytelniach oraz przez *filie i *punkty biblioteczne, b) wydawanie bibl. publ. niż-
szych stopni zaleceń w zakresie treści, organizacji, metod i programu pracy, c) udzielanie bibl. niższych stopni pomocy instrukcyjno-metodycznej, szkoleniowej, bibliograficznej i organizacyjnej, d) wypożyczanie tym bibl. książek i innych materiałów bibliotecznych, e) gromadzenie materiałów bibliotecznych dotyczących własnego regionu. Szczegółowy zakres działania i organizacji b.w. określa ramowy statut bibl. publ. stopnia woj. nadany pismem Min. Kultury i Sztuki z 20 VI 1975. B.w., kontrolując sprawozdawczość bibl. sieci, prowadzą też obserwacje i analizy dotyczące funkcjonowania, efektywności pracy i rozmieszczenia placówek sieci, ich warunków pracy, stanu wyposażenia i zaopatrzenia, a to w celu stałego usprawniania działalności bibl. publ. Bezpośredni nadzór nad b.w. sprawują wojewodowie. Zob. też Wojewódzka i Miejska Bibl. Publ. im. H. Łopacińskiego w Lublinie, Wojewódzka i Miejska Bibl. Publ. im. T. Mikulskiego we Wrocławiu, Wojewódzka i Miejska Bibl. Publ. - Bibl. Główna im. S. Staszica w Szczecinie. K. R.
Czytelnia czasopism w Bibliotece Wojewódzkiej i Miejskiej w Szczecinie
biblioteki wojskowe, placówki resortowej sieci bibliotecznej służące zaspokojeniu potrzeb czytelników środowiska wojskowego i cywilnego interesującego się problematyką obronną. Przez odpowiednio gromadzone i udostępniane piśmiennictwo pomagają w kształceniu i wychowaniu żołnierzy, w pracy naukowo-badawczej Sił Zbrojnych PRL oraz upowszechnianiu wiedzy obronnej wśród społeczeństwa. B.w. i wojskowa sieć informacji naukowej tworzą funkcjonalnie jednolity system gromadzenia, opracowywania i udostępniania materiałów bibliotecznych oraz wytwarzania i rozpowszechniania wtórnych i pochodnych źródeł informacji. Wojskową siecią informacji naukowej w Siłach Zbrojnych PRL kieruje Centralny Ośrodek Naukowej Informacji Wojskowej (CONIW). Dzieje b.w. w Polsce otwiera działająca w 1. 1767-95 Bibl. Szkoły Rycerskiej. W 1. 1919-39 istniała sieć b.w., składająca się z bibl. naukowych i oświatowych. We wrześniu 1944 Naczelne Dowództwo WP powzięło decyzję o odbudowaniu b.w. W 1945 wznowiła działalność *Cen-tralna B.W., stopniowo organizowano b.w. w okręgach, garnizonach, szkołach i instytucjach wojskowych. W ten sposób powstała sieć biblioteczna, którą kierował Zarząd Kultury Głównego Zarządu Politycznego WP. Aktualnie b.w. ze względu na swój charakter i realizowane zadania dzielą się na naukowe, fachowe i oświatowe. Bibl. naukowe służą potrzebom naukowym wojska, kształcenia oraz upowszechniania wiedzy wojskowej poprzez prowadzenie działalności naukowo-badawczej i usługowej. Zaliczamy do nich Centralną B.W., Bibl. Naukową Sztabu Generalnego oraz bibl. instytutów naukowo--badawczych, akademii wojskowych i szkół oficerskich. Bibl. fachowe mają służyć potrzebom praktycznym w zakresie wykonywania zadań służbowych i szkolenia zawodowego. Są to bibl. instytucji centralnych MON, dowództw rodzajów sił zbrojnych, szefostw rodzajów wojsk i służb, zakładów i innych jednostek wojskowych. Bibl. oświatowe zaspokajają potrzeby czytelnicze żołnierzy i rodzin wojskowych.
Polskie biblioteki wojskowe i767-/957. Warszawa 1969. - EWoK. Wrocław 1971.
K. Z.
biblioteki uczelniane
78
gromadzące zbiory z wielu dyscyplin naukowych, i specjalistyczne, gromadzące zbiory jednej dyscypliny, uzupełniane wybraną literaturą z nauk pokrewnych. Zasobność poszczególnych b.t.n. jest bardzo różna: począwszy od małych podręcznych księgozbiorów, liczących poniżej tys. wol., do zbiorów kilkusettysięcznych. Dwie najstarsze i najzasobniejsze są wyodrębnione w samodzielne placówki jako bibl. ogólne tow. regionalnych: *Bibl. im. Zielińskich Towarzystwa Naukowego Płockiego (zał. 1820, ponad 143 tys. wol.) i *Bibl. Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (zał. 1857, ponad 254 tys. wol.). Pozostałe zał. w XIX w. stanowią obecnie część różnych zbiorów naukowych, np. bibl. PAN w Krakowie i w Warszawie. B.t.n. specjalistyczne powstały w w&kszości po 1945 i zlokalizowane są w Warszawie. T^astępnie skupia ich kolejno najwięcej Wrocław i Kraków. Najstarsze wśród dziś istniejących, jednocześnie z bogatszymi księgozbiorami, są bibl. Poi. Tow. Ludoznawczego we Wrocławiu (zał. 1895, ok. 62 tys. wol.), Poi. Tow. Geologicznego w Krakowie (zał. 1921, ok. 19 tys. wol.) i Poi. Tow. Botanicznego w Warszawie (zał. 1923, ok. 29 tys. wol.). Wśród b.t.n. przeważają bibl. z wąskim tematycznie zakresem zbiorów. Mają one cenną wartość naukową jako zbiór literatury dotyczącej wyspecjalizowanego zagadnienia. Zawartość zbiorów wykazywana jest często tylko przez katalog alfabetyczny, ale wiele bibl. prowadzi równolegle katalog rzeczowy i kartoteki zagadnieniowe oraz udziela informacji. Większość nabytków w b.t.n. pochodzi z wzajemnej wymiany krajowej i zagranicznej wydawnictw własnych tow. i darów ludzi związanych z tow. Bibl. udostępniają swe zbiory zainteresowanym w celach naukowych i zawodowych na miejscu lub przez wypożyczanie międzybiblioteczne.
Biblioteki Polskiej Akademii Nauk i towarzystw naukowych. Informator. Warszawa 1969. B. Olejniczak: Biblioteki towarzystw naukowych w świetle nowej ustawy o bibliotekach. "Przegląd Biblioteczny" 1969 z. 2/3. - EWoK. Wrocław 1971.
U.S.
biblioteki uczelniane zob. biblioteki szkól wyższych, biblioteki uniwersalne zob. biblioteki ogólne.
biblioteki uniwersyteckie zob. biblioteki szkól wyższych.
biblioteki uzdrowiskowe, książnice ogólne w miejscowościach uzdrowiskowych, dostępne dla wszystkich, a w pierwszym rzędzie dla chorych i kuracjuszy, przy czynnej współpracy z personelem leczniczym docierające nawet do leżących w łóżkach. Posiadają zestaw literatury pięknej, rozrywkowej, społeczno-politycz-nej, popularnonaukowej, turystyczno-krajoznawczej i regionalnej. Odpowiedni dobór książek jest trudny ze względu na różnorodność zainteresowań, różny poziom wieku, wykształcenia i stan zdrowotny kuracjuszy; zakupu dokonuje się po uzgodnieniu z komisją doboru książek, w skład której wchodzą lekarze, psychologowie, pracownicy kulturalno-oświa-towi i bibliotekarze. B.u. współpracują z innymi bibl. najbliższego terenu oraz prowadzą szkolenie fachowe własnych pracowników. W Polsce umieszczone w 24 miejscowościach obsługują 29 uzdrowisk wraz z filiami oraz punktami bibliotecznymi w sanato-
riach. Książki są własnością Państw. Przeds. "Uzdrowiska Poi.", a w Dusznikach, Kudowie oraz Busku-Solcu miejskich rad narodowych. B.u. posiadają katalogi alfabetyczne, niekiedy także działowe. Centralna b.u. w Polanicy (12 tys. wol.) prowadzona jest wspólnie z Centralną Bibl. Wczasów Pracowniczych. Największa b.u. (17,5 tys. wol.) obsługuje uzdrowiska Szczawno-Zdrój i Jedlinę-Zdrój. Poza tym duże księgozbiory istnieją w Kudowie (14 tys. wol.), w Lądku-Długopolu (13 tys. wol.) i Kołobrzegu (powyżej 12 tys. wol.). Łącznie we wszystkich 60 b.u. i *bibl. sanatoryjnych oraz punktach bibliotecznych znajduje się ponad 175 tys. wol. S. S. K.
biblioteki wędrowne zob. biblioteki ruchome.
biblioteki wiodące, placówki biblioteczne, które osiągnąwszy wybitną efektywność w swojej działalności podejmują na zlecenie władz lub na podstawie porozumienia z grupą pokrewnych typem bibl. inicjatywę upowszechniania doświadczeń i doskonalenia pracy bibliotecznej w całej grupie bibl. drogą organizowania wspólnych dyskusji, pokazów itp. na tematy fachowe, jak również przez przyjmowanie na praktyki i staże bibliotekarzy i kandydatów na bibliotekarzy kierowanych tu przez inne bibl. Więzią dominującą są tu faktycznie pełnione funkcje, związane wprawdzie zazwyczaj z więzią organizacyjną (działalnością w obrębie jednej sieci), nie wynikające jednak z pozycji danej placówki w sieci (np. b.w. uczelniana w stosunku do organizacyjnie równorzędnych innych bibl. uczelnianych lub b.w. publ. w stosunku do innych bibl. publ. tego samego województwa). Nazwa b.w. jest bliskoznacz-nym, ale nie synonimicznym określeniem w stosunku do określenia *bibl. wzorcowa. Różnica tkwi w elementach samorzutności i inicjatywy tkwiących w treści określenia b.w. K. R.
biblioteki władz i urzędów, rodzaj specjalnych bibl. państw, niezbędnych do wykonywania celów służbowych głównych ośrodków zarządzania. Do b.w.u. należą bibl. ministerstw, centralnych instytucji na prawach resortów, głównych urzędów, centralnych zarządów i innych tej rangi. Często mają filie terenowe albo zawiadują podręcznymi księgozbiorami w jednostkach podległych danemu urzędowi. Zbiory b.w.u. zróżnicowane są odpowiednio do zadań właściwego urzędu oraz związanych z nim komisji rzeczoznawców. Gromadzenie zbiorów odbywa się przy udziale rady bibliotecznej. Pracownicy b.w.u. dobierani są nie tylko spośród bibliotekarzy o pełnych kwalifikacjach, ale i spośród fachowców odpowiednich dziedzin wiedzy. B.w.u. winny zaopatrywać się w bieżącą literaturę specjalną, w krajowe i obce czasop. fachowe, mieć dobrze zorganizowany aparat informacyjny wraz z wystawkami nowości wydawniczych, rozbudowane katalogi, archiwum wycinków prasowych. B.w.u. winna cechować bezpośrednia, szybka i operatywna współpraca z pracownikami urzędu i wybitnymi fachowcami. Ułatwia ją ustawienie zbiorów w magazynie raczej systematyczne lub działowe, wolny dostęp do półek i możliwość nieskrępowanego wglądu do katalogów. Największymi b.w.u. są: Bibl. Głównego Urzędu Statystycznego zał. 1918, obecnie *Centralna Bibl.
77
biblioteki towarzystw naukowych
inne teatry, m. in. w Bielsku-Białej, Kielcach, Lublinie, Poznaniu i Rzeszowie.
Bibl. Muzeów Teatralnych w Warszawie i Krakowie. Pierwsza ma charakter ogólnopol. i gromadzi materiały biblioteczne i dokumentacyjne dotyczące historii teatru poi. XVII-XX w., w tym również materiały do dziejów scen warszawskich. Oprócz księgozbioru specjalistycznego, egzemplarzy scenicznych, afiszy i programów teatralnych w zbiorach Muzeum znajdują się bogate materiały ikonograficzne, projekty scenograficzne, dokumenty fotograficzne i fonograficzne, a także zespoły archiwalne (m. in. archiwum L. Schillera i archiwum Teatru Poi. w Warszawie). Druga z nich jest Oddziałem Teatralnym Muzeum Historycznego m. Krakowa i posiada nieduży księgozbiór podręczny z historii teatru poi., a w zbiorach muzealnych przechowuje fotografie i in. materiały dokumentacyjne związane z teatrem krakowskim, głównie od 1782 po czasy dzisiejsze. Bibl. Stowarzyszenia Poi. Artystów Teatru i Filmu (zał. 1950) przechowuje i gromadzi teksty sztuk teatralnych, literaturę z zakresu teorii teatru i filmu, krytyki teatralnej i filmowej, monografie ludzi związanych z teatrem i filmem, a także materiały fotograficzne, muzykalia oraz afisze i programy teatralne.
Teatralia różnego typu (m. in. drukowane i rękopiśmienne teksty utworów scenicznych, afisze i programy teatralne, fotografie, rękopiśmienne źródła do dziejów teatru poi.) znajdują się m. in. w Bibl. Narodowej, Bibl. Jagiellońskiej, Bibl. Zakładu Narodowego im. Ossolińskich PAN (w jej Dziale Dokumentów Życia Współczesnego prowadzi się pełną dokumentację działalności teatrów Dolnego Śląska) oraz w Bibl. i Dziale Dokumentacji Naukowej Instytutu Sztuki PAN. Z. J.
biblioteki techniczne (biblioteki NOT), sieć biblioteczna składająca się z *Zakładu Informacji Nauko-wo-Technicznej Ośrodka Postępu Technicznego NOT w Warszawie oraz bibl. woj. i rejonowych, podlegająca Głównej Komisji Informacji Naukowo-Tech-nicznej i Bibl. przy Zarządzie Głównym NOT. Zakład Informacji Naukowo-Technicznej powstał w 1973 i składa się z dwu sekcji: Bibl. i Informacji oraz Wydawnictw i Reprografii. Od 1969 trwa proces stopniowego przekształcania b.t. w oddziałach woj. i rejonowych w ośrodki informacji. B.t. służą kadrze inżynieryjno-technicznej zrzeszonej w NOT i SNT. Gromadzą księgozbiory o charakterze podręcznym, wydawnictwa NOT i SNT oraz prasę i czasop. techniczne różnych branż, poi. i obce. Działają 23 b.t. NOT, z tego pięć (Warszawa, Częstochowa, Kalisz, Łódź, Rzeszów) w ramach Ośrodków Informacji Naukowo-Technicznej oraz dwa (Lublin i Wrocław) w połączeniu z Woj. Ośrodkami INTE współpracują z bibl. sieci CINTE. W 1974 zbiory b.t. NOT liczyły łącznie ok. 175 tys. jedn. Zob. też bibl. fachowe.
R. Przelaskowski: Biblioteki techniczne w Polsce. Warszawa 1956. R. Przelaskowski: O typach i typizacji bibliotek naukowych. "Przegląd Biblioteczny" 1957 z. 1.
J. d. L.
biblioteki teologiczne, bibl. specjalne gromadzące piśmiennictwo z dziedziny teologii. Na ogół b.t. posiadają również dzieła z innych dziedzin, zwłaszcza
nauk humanistycznych. Centralnymi b.t. są: *BibI. Uniwersytecka Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, która będąc bibl. wielodziedzinową, specjalizuje się jednocześnie w piśmiennictwie teologicznym, oraz Bibl. Akademii Teologicznej w Warszawie, która wysuwając na plan pierwszy religioznawstwo i teologię uwzględnia w swej polityce gromadzenia nauki matematyczno-przyrodnicze i w szerokim zakresie nauki prawnicze. Dla teologii niekatolickich (ewangelickiej, starokatolickiej i prawosławnej) zadania bibl. centralnej przejęła Bibl. Chrześcijańskiej Akademii w Warszawie. Niektóre bibl. diecezjalnych seminariów duchownych pełnią rolę centralnych b.t. na terenie diecezji. Tenże charakter w obrębie zakonu mają niektóre bibl. klasztorne. Wiele *bibl. kościelnych, które powstały w czasach przedrozbiorowych i w XIX w., mimo przewagi piśmiennictwa teologicznego nie posiada jednolitych zasobów i przechowuje (wskutek wchłonięcia księgozbiorów prywatnych, złączenia z bibl. kapitulnymi i przyjęcia resztek bibl. skasowanych klasztorów) dzieła wykraczające poza zakres szeroko pojętej teologii. Niekiedy to rozszerzenie tematyki jest celowo zamierzone. Np. Bibl. Warmińskiego Seminarium Duchownego Ho-sianum w Olsztynie przyjęła jako swoją specjalizację gromadzenie piśmiennictwa odnoszącego się do historii, kultury i religii Warmii i Mazur; Bibl. Wyższego Seminarium Duchownego we Wrocławiu kładzie nacisk w swej polityce gromadzenia zbiorów na wrocławiana i silesiaca. Z drugiej strony zaznacza się tendencja do wyodrębnienia z całości zbiorów książek nowszych i nadanie księgozbiorom bardziej jednolitego i użytkowego charakteru. Bibl. Arcybiskupiego Seminarium Duchownego w Gnieźnie oddała swe rpsy i stare druki Archiwum Archidiecezjalnemu. Bibl. Seminarium Duchownego w Poznaniu, nie rezygnując z własności tych materiałów bibliotecznych, skupiła je w Oddziale Rękopisów i Starych Druków, łącząc go administracyjnie i lokalowo z Archiwum Archidiecezjalnym. Bibl. Częstochowskiego Seminarium Duchownego w Krakowie przekazała swe stare druki Bibl. Diecezjalnej w Częstochowie, Bibl. zaś Seminarium Duchownego w Siedlcach Bibl. KUL. Jeszcze wyraźniej ta dążność występuje w bibl. zakonnych powstałych w nowszych czasach. Nie gromadzą starych druków lub posiadają je w niewielkiej ilości, m. in. Bibl. Salezjańskiego Instytutu Teologicznego w Krakowie, Wyższego Seminarium Duchownego Księży Oblatów w Obrze, Księży Salwałorianów w Bagnie, Seminarium Zagranicznego w Poznaniu. Główną troską otacza się w nich nowszą literaturę teologiczną. Niektóre bibl., jak np. Sercanów w Stadnikach, dając przewagę książkom teologicznym, nie pomijają też innych dziedzin piśmiennictwa z beletrystyką włącznie; Bibl. Księży Werbistów w Pieniężnie natomiast zgodnie z charakterem działalności zakonu wysuwa na plan pierwszy tematykę misyjną i literaturę dotyczącą krajów, w których działalność misyjna jest prowadzona.
W. N.
biblioteki towarzystw naukowych, typ *bibl. naukowych. Związane z macierzystymi organizacjami stanowią część ich wyposażenia badawczego. Obecnie w Polsce jest ich 36 o łącznej liczbie zbiorów ok. 610 tys. wol. Istnieją dwa rodzaje b.t.n.: ogólne,
biblioteki szpitalne
76
tycznych i usługowych i może mieć charakter publ. bibl. naukowej". Ustawa powierza bibl. głównej nadzór nad działalnością bibl. innych jednostek organizacyjnych uczelni, określa kwalifikacje dyrektora bibl. i wprowadza go ex officio do senatu akademickiego. Następne zarządzenia szczegółowe regulowały sprawy kadrowe, określały stanowiska i kwalifikacje personelu, precyzowały zadania dydaktyczne i zakres tematyczny prac naukowo-badawczych b.sz.w. W 1964 zatwierdzona została ostatecznie struktura organizacyjna wszystkich b.sz.w. podległych resortowi szkolnictwa wyższego; wprowadzono na jednolitych zasadach oparty system podziału wewnętrznego (oddziały, sekcje, stanowiska pracy) w zależności od rozmiarów uczelni oraz zadań i wielkości zbiorów bibliotecznych. Instytucją jednoczącą wszystkie b.sz.w. niezależnie od ich przynależności resortowej jest *Komisja Informacji, Bibliotek, Wydawnictw i Bazy Poligraficznej, organ opiniodawczy i wnioskodawczy ministra nauki, szkolnictwa wyższego i techniki. Obecnie sprawą aktualną i dyskusyjną jest w Polsce, podobnie jak na całym świecie, zagadnienie nowego ukształtowania b.sz.w., aby sprawniej mogły pełnić swe funkcje naukowe i społeczne wobec lawinowo rozrastającego się piśmiennictwa naukowego i ogromnego wzrostu społeczności akademickiej. Rozważa się konieczność reform struktury organizacyjnej bibl. głównej i ściślejszego zespolenia jej z bibl. zakładowymi dla podniesienia efektywności usług bibliotecznych, zwłaszcza w dziedzinie informacji o zbiorach i ich zawartości. Zob. też Bibl. Główna Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, Bibl. Główna Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego Akademii Rolniczej w Warszawie, Bibl. Główna Politechniki Warszawskiej, Bibl. Główna Uniw. Gdańskiego, Bibl. Główna Uniw. im. A. Mickiewicza w Poznaniu, Bibl. Główna Uniw. M. Curie--Skłodowskiej w Lublinie, Bibl. Jagiellońska, Bibl. Uniwersytecka Katolickiego Uniw. Lubelskiego, Bibl. Uniwersytecka w Łodzi, Bibl. Uniwersytecka we Wrocławiu, Bibl. Uniw. M. Kopernika w Toruniu, Bibl. Uniw. Śląskiego w Katowicach, Bibl. Uniw. Warszawskiego, Bibl. Wyższej Szkoły Nauk Społecznych przy KC PZPR, bibl. ekonomiczne, bibl. medyczne, bibl. muzyczne, bibl. pedagogiczne, bibl. politechniczne, bibl. prawnicze, bibl. rolnicze, bibl. wojskowe.
H. Więckowska: Rola i zadania biblioteki głównej w szkole wyższej. "Życie Szkoły Wyższej" 1956 z. specj. H. Więckow-ska: Biblioteki uniwersyteckie w Polsce Ludowej. Tamże 1965 nr 6. Les bibliotheaues universitaires devant Vexplosion dćmo-graphiąue et 1'accroissement de rćdition. Liege 1967. A. Kło-ssowski: Działalność bibliotek szkól wyższych resortu Oświaty Szkolnictwa Wyższego w 25-leciu Polski Ludowej. "Roczniki Biblioteczne" 1969. J. Thompson: An introduction to uni-yersity administration. London 1970. R. D. Rogers, D. C. Weber: Unirersity library administration. New York 1971. A. Wróblewski: Biblioteki szkól wyższych w liczbach. Warszawa 1972.
H. W.
biblioteki szpitalne, placówki biblioteczne dla chorych związane z zakładami lecznictwa zamkniętego (szpitale, sanatoria, domy opieki), mające pomóc pacjentom w przetrwaniu i przezwyciężeniu choroby przez odpowiednią lekturę. W Polsce istnieją równolegle różne typy b.sz. W sanatoriach, szpitalach przeciwgruźlicznych i psychiatrycznych istnieją bibl.
zakładowe. Gromadzą one i udostępniają obok księgozbiorów fachowych medycznych również literaturę piękną i popularnonaukową, z której korzystają pacjenci i personel szpitala. W niektórych szpitalach chorzy korzystają niekiedy z bibl. związkowych. W 1. 60-tych powstały na zasadzie obopólnych porozumień pierwsze filie i punkty bibl. publ. w szpitalach. Pierwsza placówka tego typu powstała w 1964 w Lublinie. Do ukazania się w 1968 Ustawy o bibliotekach jedynymi aktami prawnymi dotyczącymi bibl. dla chorych były regulaminy szpitalne. Problemem b.sz. dla chorych zajęło się Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich. W 1968 w Zarządzie Głównym SBP powstała sekcja b.sz. Przeprowadzono analizę ankietową stanu b.sz. w całym kraju. Zorganizowano dwie konferencje krajowe (1972, 1973), na których wspólnie z lekarzami określono znaczenie czytelnictwa w procesie terapii i zachowania zdrowia oraz wytyczono dalsze kierunki rozwoju bibl. dla chorych w zakładach lecznictwa zamkniętego. Postulowano: włączenie bibl. dla chorych do zespołów terapeutycznych szpitali, celowy dobór księgozbiorów z punktu widzenia *biblioterapii, zapewnienie chorym warunków czytania, wprowadzenie specjalizacji bibliotekarstwa szpitalnego w uczelniach wyższych i średnich kształcących bibliotekarzy oraz zainicjowanie badań nad wpływem literatury na zdrowie pacjentów. Zob. też bibl. sanatoryjne, bibl. uzdrowiskowe.
W. Kozakiewicz: Czytelnictwo chorych. Warszawa 1968. Książka w służbie chorych. Warszawa 1968. D. Gostyńska: Bibliotekarstwo i biblioterapia w szpitalu. "Bibliotekarz" 1969 nr 5. W. Kozakiewicz: Biblioteki szpitalne wobec realizacji ustawy. Tamże 1970 nr 3. D. Gostyńska: Zagadnienia biblioterapii w szpitalach. "Szpitalnictwo Polskie" 1971 nr 2. W. Kozakiewicz: Problemy organizacji bibliotek szpitalnych. Tamże 1972 nr 6.
W. K.
biblioteki teatralne, wyspecjalizowane księgozbiory następujących rodzajów:
Bibl. Państw. Wyższych Szkół Teatralnych w Warszawie, Krakowie i Łodzi gromadzą oprócz materiałów bibliotecznych związanych z kierunkami studiów również literaturę z dziedzin pokrewnych. Bibl. PWST im. A. Zelwerowicza w Warszawie posiada ponadto bogaty zbiór teatraliów fr., ang., czes. i ros., a Bibl. PWSTFiT im. L. Schillera w Łodzi specjalizuje się także w zakresie literatury dotyczącej sztuki filmowej i telewizyjnej. Zbiory tych bibl. udostępniane są przede wszystkim pracownikom i studentom uczelni, ponadto innym zainteresowanym tą tematyką osobom i instytucjom. Bibl. teatrów gromadzą przede wszystkim teksty utworów scenicznych oraz literaturę z historii teatru, scenografii, kostiumologii (głównie na wewnętrzny użytek pracowników), a także materiały dokumentacyjne w zakresie działalności poszczególnych scen. Najstarszą w tej grupie jest Bibl. Teatru im. J. Słowackiego w Krakowie (zał. 1893), która w zbiorach swych posiada m. in. bogatą kolekcję fotografii oraz zbiór afiszów (od 1865) i recenzji teatralnych (od 1899). Podobnie bogatym materiałem dokumentacyjnym dysponuje Bibl. Teatru Poi. w Warszawie (zał. 1913), a Bibl. Teatru im. S. Wyspiańskiego w Katowicach oprócz zbiorów ilustrujących działalność tej sceny przechowuje dużą część dawnego księgozbioru Teatru Miejskiego we Lwowie. Zbiory biblioteczne i dokumentacyjne gromadzą również
75
biblioteki szkół wyższych
Dane statystyczne b.sz. włączane są do sprawozdań szkół z organizacji roku szkolnego. W początkowym okresie władze szkolne skupiły uwagę na odbudowie b.sz. zniszczonych w 85% w okresie okupacji przez podjęcie centralnego zaopatrywania w książki od 1946 bibl. szkół podstawowych (do 1960), liceów ogólnokształcących (do 1956), szkół zawodowych (do 1954). Po decentralizacji zakupu książek ustalono na ten cel normę finansową w wysokości co najmniej 16,50 zł na ucznia, rozwinięto szeroką informację o książkach w czasop. bibliograficznych i specjalnie wydawanych katalogach (np. Katalog 8-klasowej szkoły podstawowej, wyd. I 1966, wyd. II popr. i uzup. 1971), wydano też zarządzenia określające kryteria doboru książek do b.sz. Zbiory b.sz. liczyły (1974) ponad 105 min. wol. Bibl. szkoły podstawowej liczy przeciętnie 2,5 tys. wol., bibl. liceum ogólnokształcącego 9,8 tys. wol., bibl. szkoły zawodowej 5,4 tys. wol. Księgozbiory działów nauczycielskich obejmują ok. 13% całości zbiorów szkolnych. Z b.sz. korzystają wszyscy nauczyciele i 95% uczniów (1973/74). Wszystkie b.sz. udostępniają na miejscu księgozbiór podręczny. Czytelnię w samodzielnych pomieszczeniach mimo jej dużej wagi, podkreślonej w programach reformowanego szkolnictwa posiada 32% liceów ogólnokształcących, 24% szkół zawodowych, i 9% szkół podstawowych (1973/74). Od 1957 b.sz. w szkołach z liczbą uczniów ponad 450 i księgozbiorem powyżej 3 tys. wol. zatrudniają etatowych bibliotekarzy, W b. szkół podstawowych pracowało 4334 bibliotekarzy etatowych. W mniejszych szkołach opiekują się bibl. dodatkowo wynagradzani nauczyciele pracujący w godzinach nadliczbowych, posiadający określone kwalifikacje bibliotekarskie. Uzyskują je obecnie na kursach organizowanych przez terenowe Instytuty Kształcenia Nauczycieli i Badań Oświatowych oraz w Instytutach Bibliotekoznawstwa i Informacji w uniwersytetach.
"Z Doświadczeń Bibliotek Szkolnych i Pedagogicznych" 1959 i nast. W. Goriszowski: Wybrane zagadnienia bibliotekarstwa szkolnego. Warszawa 1962. M. Douglas: Biblioteka w szkole podstawowej i jej działalność. Warszawa 1964. E. Białkowska, S. Bzdęga: Organizacja i metody pracy bibliotek szkolnych. Warszawa 1966. Biblioteki szkolne w Polsce Ludowej. Warszawa 1966-1969. T. Parnowski: Książka szkolna. W: Oświata i wychowanie w Polsce Ludowej. Warszawa 1968. EWoK. Wrocław 1971.
E. B.
biblioteki szkół wyższych (uczelniane), bibl. wchodzące w skład szkoły wyższej, stanowiące oddzielne jednostki organizacyjne w strukturze uczelni, podobnie jak wydziały. Pod względem doboru zbiorów, sposobu ich opracowania i metod ich udostępniania przystosowane są przede wszystkim do obsługi środowiska akademickiego, tj. studentów i grona nauczającego. B.sz.w. są zorganizowane w każdej wyższej szkole w *sieć biblioteczną, która obejmuje: *bibl. główną jako centralę administracyjną i metodyczną oraz bibl. wydziałowe, instytutowe, zakładowe, zespołów katedr, katedr, studiów itp. jednostek szkoły, nazywane w skrócie bibl. zakładowymi. Bibl. sieci współpracują z sobą i wzajemnie się uzupełniają na zasadach koordynacji działań, centralizacji lub decentralizacji. Bibl. główna skupia piśmiennictwo ze wszystkich dziedzin wiedzy reprezentowanych w uczelni, ma więc charakter *bibl. ogólnej,
bibl. zakładowe są bibl. specjalnymi o węższym tematycznie zakresie zbiorów. W przeciwieństwie do wielu krajów, głównie anglosaskich, gdzie bibl. główne są przeznaczone prawie wyłącznie dla środowiska uczelni macierzystej, w Polsce obsługują szersze kręgi czytelnicze i mają charakter *bibl. publicznych. Równolegle z rozwojem i wzrostem znaczenia szkolnictwa wyższego w życiu społecznym po II wojnie światowej nastąpił ogromny rozwój b.sz.w. pod względem liczby i jakości ich zasobów, form organizacyjnych oraz zakresu i zasięgu zadań. Zjawisko powszechne na całym świecie wystąpiło szczególnie jaskrawo w krajach o ustroju socjalistycznym. W Polsce Ludowej były na początku pierwszego roku akad. 22 bibl. główne; obecnie (stan na rok akad. 1973/74) jest bibl. głównych 89, bibl. zakładowych ponad 2 tys. Rozporządzają one łącznie ponad dwudziestomilionowym księgozbiorem i obsługują
Biblioteka Uniwersytetu Gdańskiego w Sopocie
ponad pół min. użytkowników rocznie. Dziś wszystkie szkoły akademickie (uniwersytety, politechniki, akademie medyczne, rolnicze i teologiczne, wyższe szkoły ekonomiczne, pedagogiczne, muzyczne, artystyczne, inżynieryjne itp.) posiadają bibl. główną i bardziej lub mniej rozbudowaną sieć bibl. zakładowych. Do 1951 formy organizacyjne i metody pracy b.sz.w. rozwijały się w oparciu o tradycyjne wzorce z okresu międzywojennego, w zależności od indywidualnej inicjatywy w obrębie poszczególnych uczelni, chociaż zgodnie z *Dekretem o bibl. z 1946 wchodziły w skład krajowej sieci *bibl. naukowych i należały do gestii Naczelnej Dyrekcji Bibl. przy Min. Oświaty. W 1952 większość b.sz.w. przeszła pod zarząd Min. Szkolnictwa Wyższego (następnie Min. Oświaty i Szkolnictwa Wyższego, obecnie Min. Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki), które zajęło się stabilizacją ich form organizacyjnych, sprecyzowaniem ich zadań i ujednoliceniem metod pracy. Uchwalą Rady Ministrów z 1952 nadano bibl. głównej uprawnienia ogólnouczelnianego zakładu naukowego i ustalono, że "bibl. główna oraz wszystkie bibl. instytutów, zespołów katedr i katedr stanowią jednolitą sieć biblioteczną". Dalsze rozwinięcie i sprecyzowanie zadań b.sz.w. wprowadziła Ustawa, o szkolnictwie wyższym z 1958 (częściowo zmieniona w 1968 i dziś obowiązująca), która m. in. stanowi, że "szkoła posiada bibl. główną, która jest ogólnouczelnianym zakładem o zadaniach naukowych, dydak-
biblioteki społeczne
biblioteki społeczne (związków i stowarzyszeń), różnego typu bibl. oświatowe służące zaspokajaniu potrzeb czytelniczych członków związków i stowarzyszeń społecznych. Zanim ukształtowała się sieć publ. *bibł. powszechnych, masowe organizacje społeczne (związki zawodowe, organizacje młodzieżowe, Związek Samopomocy Chłopskiej) i stowarzyszenia społeczne organizowały własne bibl., a nawet sieci biblioteczne. Po zorganizowaniu pełnej *sieci bibl. publicznych słabsze b.s., a także sieci tych bibl. uległy likwidacji. Najliczniejszą sieć b.s. stanowią bibl. związków zawodowych (bibl. związkowe), które mają za sobą długoletnie, bogate tradycje, ale szczególnie rozwinęły się w pierwszych latach po II wojnie światowej. Początkowo były finansowane przez Centralną Radę Związków Zawodowych. Po zmianie struktury organizacyjnej związków zlikwidowano małe bibl. i zorganizowano zdecentralizowaną sieć bibl. związkowych. Należą do niej stałe bibl. związkowe w przedsiębiorstwach i instytucjach zatrudniających ponad 500 pracowników, bibl. w dyrekcjach Funduszu Wczasów Pracowniczych, centrale księgozbioru ruchomego, obsługujące *punk-ty biblioteczne w mniejszych zakładach pracy. Właścicielem i dysponentem bibl. związkowej jest rada zakładowa. Bibl. związkowe w dużych zakładach pracy zatrudniają fachowych bibliotekarzy, w mniejszych zakładach prowadzą je pracownicy przyuczeni. Ogólną opiekę nad działalnością bibl. związkowych sprawuje Zespół Oświaty i Upowszechniania Kultury CRZZ. Instruktaż fachowy i doszkalanie pracowników bibl. związkowych prowadzą woj. i miejskie bibl. publ. Związki zawodowe posiadały w 1971 ok. 5,2 tys. bibl., które w większych ośrodkach uzupełniały wydatnie sieć bibl. publ. Wytyczne CRZZ (1962) zalecają tworzenie placówek środowiskowych obsługujących wszystkich okolicznych mieszkańców. Na uwagę zasługują również bibl. związków spółdzielczych, ośrodków propagandy partyjnej i Naczelnej Organizacji Technicznej (*bibl. techniczne), które służą celom kształcenia ustawicznego i samokształcenia.
Z. Hryniewicz: Czytelnictwo w bibliotekach robotniczych związków zawodowych. Warszawa 1932. M. Twardowski: 60 lat Biblioteki Związkowej Żyrardowskich Zakładów Przemyślu Lniarskiego im. Rewolucji 1905 r. Żyrardów 1961. S. Tran-dziuk: Podstawy prawne działalności kulturalno-oświatowej. Warszawa 1969.
J. K.
biblioteki spółdzielni mieszkaniowych, specjalne bibl. fachowe, gromadzące piśmiennictwo ogólnoekono-miczne oraz związane z budownictwem mieszkaniowym do użytku pracowników spółdzielczości mieszkaniowej, architektów, planistów i ekonomistów. Do b.s.m. należą: bibl. fachowa Ośrodka Informacji Ekonomicznej i Technicznej Centralnego Zarządu Spółdzielni Budownictwa Mieszkaniowego w Warszawie zał. 1961 (4,5 tys. wol.); Bibl. Centralnego Ośrodka Szkolenia Centralnego Zarządu Spółdzielni Budownictwa Mieszkaniowego w Miedzeszynie pod Warszawą zał. 1967 z przeznaczeniem dla osób szkolących się tam na kursach (4 tys. wol., w tym 20% beletrystyki); bibl. fachowe w biurach i agendach spółdzielni dla pracowników i działaczy samorządowych w zestawach przeciętnie po 500 wol.,
74
prowadzone przez pracowników do spraw samorządowych lub społeczno-wychowawczych.
S. S. K.
biblioteki stowarzyszeń zob. biblioteki społeczne.
biblioteki szkolne, bibl. służące realizacji programu nauczania i wychowania uczniów oraz kształceniu i doskonaleniu zawodowemu nauczycieli. Zasadniczy wpływ na sprecyzowanie zadań i charakteru b.sz. w Polsce wywarła polityka biblioteczna Komisji Edukacji Narodowej, Warszawskiego Tow. Przyjaciół Nauk, Izby Edukacyjnej Księstwa Warszawskiego i Komisji Oświecenia Królestwa Kongresowego. Instytucjom tym zawdzięczamy wydanie przepisów w sprawach obowiązku zakładania w szkołach bibl. dla uczniów i nauczycieli, zatrudniania w nich bibliotekarza, powiązania działalności b.sz. z programem szkolnym, nadzoru nad b.sz., świadczeń na rzecz uzupełniania zbiorów itp. W Polsce Ludowej b.sz. loczekały się pomyślnych warunków rozwoju. * Dekret o bibliotekach z 1946 włączył b.sz. do ogólnokrajowej sieci bibl. Zgodnie z założeniami polityki kulturalno-oświatowej państwa na szkole podstawowej spoczął oboyrlcs^ek wyrobienia podstawowych elementów kultury czytelniczej u wszystkich uczniów. W związku z tym do programu jęz. poi. wprowadzono specjalny dział "ogólna wiedza o książce i zasadach pracy umysłowej" (obecnie "podstawy czytelnictwa i samokształcenia") mający na celu wdrożenie uczniom umiejętności samodzielnego i właściwego obcowania z książką. W 1971 Min. Oświaty i Szkolnictwa Wyższego wydało wytyczne programowe w zakresie przygotowania uczniów szkół średnich do korzystania z informacji naukowej, technicznej i ekonomicznej. B.sz. jest poglądowym warsztatem realizowania tych wymagań przez nauczycieli i bibliotekarzy. Kierunek działalności b.sz., jej organizację i prowadzenie ustaliła Instrukcja o organizacji i prowadzeniu bibliotek szkól powszechnych (1947), aktualizowana Wytycznymi do pracy bibliotek szkolnych (1953), a następnie Instrukcją o prowadzeniu bibliotek szkolnych (1968). W świetle tych dokumentów b.sz. jest nie tylko głównym ośrodkiem pracy uczniów i nauczycieli, lecz także miejscem upowszechniania lektury pedagogicznej w środowisku. Jako integralna część organizmu szkoły b.sz. wiąże ściśle swą pracę z działalnością dydaktyczno-wy-chowawczą szkoły. Jej zbiory zasadniczo skupione i opracowywane w bibl. ogólnoszkolnej udostępniane są w różnych punktach pracy z książką w szkole: w pracowniach przedmiotowych, w świetlicy, internacie, w formie kompletów dla czytelników kl. I-III, kompletów tematycznych wypożyczanych na zajęcia lekcyjne i pozalekcyjne z uczniami. Bibl. zbiorczych szkół gminnych opiekują się bibl. szkół i punktów filialnych. Ze względu na wspólny z bibl. publ. obowiązek przygotowania uczniów do korzystania ze zbiorów pozaszkolnych ustalone zostały analogiczne jak w bibl. publ. zasady opracowania zbiorów (układ rzeczowy książek na półkach, katalog alfabetyczny i rzeczowy wg klasyfikacji dziesiętnej). B.sz. zatrudniająca etatowego bibliotekarza udostępnia zbiory co najmniej pięć razy w tygodniu po pięć godzin. Bibliotekarze nieetatowi udostępniają zbiory co najmniej 3 razy na tydzień w stałych godzinach.
73
biblioteki specjalne
drogowym lub budowlanym). Po wykorzystaniu komplety są wymieniane na nowe zestawy książek. Obecnie coraz częściej komplety takie są przekazywane do stałych punktów bibliotecznych (a nie do nieokreślonych zespołów pracowniczych) i wymieniane na zasadzie księgozbiorów wymiennych lub *księgozbiorów płynnych (wymiana części kompletu), podobnie jak w sieci bibl. publ. Niemniej nazwa ta utrzymała się nadal w sieci bibl. związkowych (np. Centrale Księgozbiorów Ruchomych Związku Zaw. Pracowników Przemysłu Budowlanego). B.r. są także w tym sensie komplety książek przeznaczone dla wyjeżdżających na połowy statków rybackich lub kolonii wakacyjnych. K. R.
biblioteki sanatoryjne, księgozbiory ogólne i pre-zencyjne, służące chorym przebywającym w sanatoriach. Przy czynnej współpracy personelu leczniczego książki z zakresu literatury pięknej, rozrywkowej, popularnonaukowej i krajoznawczej dostarczane są nawet obłożnie chorym. Organizacyjnie b.s., a najczęściej punkty biblioteczne większych *bibl. uzdrowiskowych, należą do Państw. Przeds. "Uzdrowiska Poi." Zob. też bibl. szpitalne. S. S. K.
biblioteki składowe, książnice, gdzie przechowuje się mniej poszukiwane wydawnictwa, jak np. wąsko specjalistyczne rozprawy naukowe i prace dyplomowe, przestarzałe pisma teologiczne, obce czasop. techniczne, przyrodnicze, finansowe, prawnicze, zbiory rozporządzeń, druki urzędowe itd. z jednej lub częściej z kilku współpracujących ze sobą bibl. B.s. z reguły sytuowane są na krańcach miast lub poza ich granicami. Własne środki transportu, zapewniające szybką dostawę zamawianych książek, łączność telekomunikacyjna i dalekopisowa, wolny dostęp do półek magazynu, katalogi w b.s. i jednocześnie w bibl. współdziałających, możliwość pracy na miejscu to warunki dobrego funkcjonowania b.s. Zasadniczą ich częścią są magazyny o maksymalnej pojemności (Śmagazynowanie zwarte): poza tym b.s. posiadają nieliczne pomieszczenia dla personelu, miejsce na katalogi, niewielką czytelnię, kilka pracowni. Koszty utrzymania b.s. ponoszą wszystkie współpracujące bibl. Przechowywane materiały biblioteczne mogą: a) pozostawać własnością bibl. macierzystej, która je na czasowe przechowanie oddała; b) zastrzega ona sobie niewielką ilość egzemplarzy do swego rozporządzenia, pozostałe przekazując na własność b.s.; c) zapewnia sobie rozliczenie finansowe lub wymianę (nie dotyczy to bibl. należących do jednej sieci albo podległych jednemu resortowi). B.s. rozwiązują trudności tzw. "martwej literatury" zalegającej półki biblioteczne, co przy obecnym zalewie druków osłabia nabrzmiały problem magazynowania. Zbiornicę książek zabezpieczonych zorganizowano w Bytomiu, gdzie segregowano je i rozdzielano między bibl. różnego typu. W 1957 dla bibl. publ. województwa poznańskiego umieszczono b.s. we wsi Siedlce, na 100 tys. wol. Na mocy art. 13 Ustawy o bibliotekach z 1968 zaczęto zakładać b.s., m. in. pałac w Ciążeniu nad Wartą pomieści ok. 500 tys. wol. z Bibl. Uniw. im. A. Mickiewicza. Na składnicę rezerwy wieczystej wydawnictw PAN przystosowano w 1968 zabytkowy budynek w Tyborach-Kamionce
z magazynem na 1 min wol.; tamże w budowie b.s. PAN na 2 min. wol. z pomieszczeniami dla 12 użytkowników. S. S. K.
biblioteki specjalne, kompletujące piśmiennictwo jednej lub paru pokrewnych dziedzin wiedzy (np. Bibl. Instytutu Słowianoznawstwa PAN) albo obsługujące określony krąg czytelników (np. *bibl. dla niewidomych). B.s. często gromadzą takie grupy materiałów, jak plany i mapy (Bibl. Instytutu Geografii PAN), płyty (*bibl. muzyczne), patenty i normy (*bibl. techniczne) lub materiały o charakterze archiwalnym (np. mickiewicziana w bibl. Muzeum Literatury w Warszawie). B.s. powinny posiadać sprawny aparat informacyjny i o ile to możliwe zmechanizowane urządzenia oraz pozostawać pod jednolitym kierownictwem naczelnej komórki koordynującej. Pracownicy b.s. prócz kwalifikacji bibliotekarskich winni mieć wykształcenie specjalistyczne lub praktyczne wiadomości z odpowiedniej dziedziny. Pierwsze b.s. w Polsce powstały w pocz. XIX w.: Bibl. Towarzystwa Lekarskiego w Warszawie zał. 1822, spalona 1944. Bujny ich rozkwit nastąpił w 1. 50-tych XX w. Istnieje kilka sieci b.s. w różnym stopniu rozbudowanych i ze sobą związanych: *bibl. wojskowe z *Centralną Bibl. Wojskową w Warszawie wraz z bibl. szkół i jednostek wojskowych podległe Głównemu Zarządowi Polityczno-Wycńowawczemu WP; *bibl. pedagogiczne wraz z *bibl. szkolnymi w gestii Min. Oświaty i Wychowania; sieć 71 b.s. sześciu wydziałów PAN wraz z 31 b.s. towarzystw naukowych dotowanych przez PAN (ponad 3 min. wol.). B.s. to również *bibl. rolnicze (*CentralnaBibl. Rolnicza w Warszawie jest bibl. wiodącą); *bibl. ekonomiczne (*Bibl. Szkoły Głównej Planowania i Statystyki spełnia funkcje naczelne); *bibl. medyczne, czyli lekarskie (*Główna Bibl. Lekarska w Warszawie zał. 1945 opiekuje się siedmioma b.s. oddziałów wojewódzkich); *bibl. muzyczne; *bibl. teatralne; *bibl. muzeów; *bibl. archiwalne. Zał. w 1945 Bibl. Naukowa Głównego Instytutu Górnictwa w Katowicach (100 tys. wol.), której podlega 100 bibl. fachowych, pełni funkcję naczelnej bibl. branżowej górnictwa węglowego. B.s. różnych sieci dzie(ą się wg węższych specjalności: *Bibl. Gdańska Polskiej Akademii Nauk, która kompletuje dzieła z historii basenu Morza Bałtyckiego, Bibl. Instytutu Morskiego w Gdańsku (zał. 1945, 58 tys. wol.) druki dotyczące ekonomicznych i prawnych zagadnień morskich; ponadto: Bibl. Instytutu Medycyny Morskiej we Wrzeszczu (zał. 1946, 26 tys. wol.), Stoczni Gdańskiej (zał. 1950, 20 tys. wol.), Poi. Linii Oceanicznych w Gdyni (zał. 1947, 23 tys. wol.: nawigacja, transport, ubezpieczenia morskie) oraz duże bibl. marynarki i szkół wyższych. Większe bibl. prywatne są to najczęściej b.s. zgodne z zainteresowaniami i wykształceniem właściciela, np. księgozbiór Tadeusza Lewickiego z Krakowa zakupiony w 1965 przez Instytut Orientalistyki PAN w Warszawie.
I. Morsztynkiewiczowa: Biblioteka Główna Urzędu Statystycznego. "Bibliotekarz" 1947 nr 1/2. T. Makowski: Centralna Biblioteka Wojskowa. Tamże. S. Konopka: Biblioteki lekarskie w Polsce 1944-1954. Warszawa 1956. - S. Kozak: Biblioteka Naukowa Głównego Instytutu Górniczego
j 1957
aa 1969.
S. S. K.
biblioteki resortowe
72
bliczna w Lublinie (450 tys. wol.) od 1907 oparta na 10-tysiecznym zbiorze regionalnym H. Łopaciń-skiego. Niewątpliwie regionalnymi są bibl. specjalne Muzeum Historycznego m. Warszawy (zał. 1936) i Muzeum Historycznego m. Krakowa (zał. 1946, 4 tys. wol.). W dużym stopniu b.r. są: *Miejska Bibl. Publiczna w Bydgoszczy zał. 1903 (679 tys. wol.), Miejska Bibl. Publ. w Sandomierzu (zał. 1906) dzięki ocaleniu starych druków dotyczących Sandomierza, Miejska Bibl. im. Lelewela w Pułtusku zał. 1947 gromadząca literaturę związaną z Kurpiowszczyzną. Do pewnego stopnia rolę b.r. odgrywa Gabinet Śląsko-Łużycki Bibl. Uniwersyteckiej we Wrocławiu. Wśród bibliofilów było wielu właścicieli b.r., np. Kazimierz Stefański (zm. 1943) zbierał druki kaliskie, a Leon Formanowicz (1878-1942) wielkopolskie, uległy one zniszczeniu podczas II wojny światowej. W Warszawie znajduje się kilka zasobnych prywatnych b.r. gromadzących varsaviana.
H- Dunajówna: Z działalności Książnicy Miejskiej i Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu. "Przegląd Biblioteczny" 1946. I. Mayer: 30-lecie Biblioteki Śląskiej. "Bibliotekarz" 1952 nr 1. J. Podgóreczny: Biblioteka Miejska w Bydgoszczy. "Przegląd Biblioteczny" 1957 z. 1. Hieronim Łopaciński i biblioteka jego imienia. Lublin 1957.
S. S. K.
biblioteki resortowe zob. biblioteki władz i urzędów.
biblioteki rolnicze, księgozbiory specjalne gromadzące publikacje z zakresu szeroko pojmowanego gospodarstwa wiejskiego, a więc obok tradycyjnego rolnictwa (agrotechniki, zootechniki) również np. weterynarii, leśnictwa, przemysłu rolno-spożywczego. Już od połowy XIX w. na skutek oparcia tych wszystkich nauk stosowanych na osiągnięciach nauk matematyczno-przyrodniczych, technicznych i społecznych b.r. składają się również z wydawnictw dotyczących tych podstawowych dziedzin nauki. Zadaniem b.r. jest udostępnianie uczonym pracującym w dziedzinie rolnictwa literatury potrzebnej do badań naukowych oraz rolnikom zatrudnionym bezpośrednio w produkcji literatury fachowej, potrzebnej do wykonywania zawodu i wprowadzania postępu technicznego w rolnictwie. Bibl. szkół rolniczych służą wypełnianiu zadań dydaktycznych. Najstarsze planowo gromadzone zbiory druków rolniczych powstały w 1 poł. XVIII w. przy katedrach nauk kameralnych. W ciągu XIX w. ilość tych bibl. znacznie wzrosła. W XX w. rozwój badań naukowych w rolnictwie i szkolnictwa wyższego, tworzenie instytutów naukowych i stacji doświadczalnych przyczynił się do zwiększenia liczby b.r., których ilość wynosi obecnie ok. 2,5 tys. Najstarsze niewielkie jeszcze księgozbiory rolnicze w Polsce powstały przy katedrach rolnictwa w Liceum Zamojskim (1790-1803), na Uniwersytecie Krakowskim (1807-09), na Uniwersytecie Lwowskim (1814--49), na Uniwersytecie w Wilnie (1819-30). Do tworzenia pierwszej większej b.r. przystąpiono już w latach 1816-1820 przy Instytucie Agronomicznym w Marymoncie. Był to zaczątek do dziś istniejącej Centralnej Bibl. Rolniczej Oddział w Puławach. W 2 poł. XIX w. powstały m. in. Bibl. Akademii Rolniczej w Dublanach (1856), Bibl. Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie (1875), Bibl. Kółka Rolników Studentów UJ (1890), przejęta
przez Bibl. Akademii Rolniczej w Krakowie, Bibl. Wydziału. Rolniczego Kursów Naukowych (1906), obecnie Bibl. Główna Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego Akademii Rolniczej w Warszawie. Wielki rozwój b.r. nastąpił w Polsce Ludowej w związku z prowadzonymi na szeroką skalę badaniami naukowymi w zakresie rolnictwa, leśnictwa i weterynarii oraz zwiększeniem ilości uczelni wyższych i średnich kształcących specjalistów w tych dziedzinach. Rolę wiodącą wśród bibl. naukowych instytutów rolniczych spełnia "Centralna Bibl. Rolnicza w Warszawie (1955) z oddziałami w Puławach i Bydgoszczy, licząca ok. 348 tys. wol. Posiada ona najbogatszy w Polsce zbiór zagranicznych zwartych i ciągłych wydawnictw rolnicznych uzyskiwanych w drodze zakupu oraz bardzo szeroko rozwiniętej wymiany i gromadzi bieżące poi. piśmiennictwo rolnicze w całości. Oddział w Puławach specjalizuje się w poi. literaturze rolniczej oraz rossicach XIX w., a Oddział w Bydgoszczy w germanicach XIX i pocz. XX w. Rolę ogólnych b.r. pełnią także w różnych rejonach bibl. istniejące przy akademiach rolniczych, posiadające księgozbiory z zakresu całokształtu lub większości dziedzin gospodarstwa wiejskiego. Najstarszą z nich i największą jest *Bibl. Główna Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego Akademii Rolniczej w Warszawie, zał. w 1906. Pozostałe powstały: Olsztyn 1950, Poznań 1952, Wrocław 1952, Kraków 1954, Lublin 1954, Szczecin 1955, Bydgoszcz 1974. Księgozbiory tych bibl. wynoszą ok. 1,5 min wol., a zbiory pozostających pod opieką bibl. głównych bibl. instytutów uczelnianych ok. 1 min wol. Bibl. wyższych szkół rolniczych współpracują ściśle od 1960 w Komisji do Spraw Specjalizacji Bibl. Głównych Wyższych Szkół Rolniczych, przekształconej w 1962 w Komisję Koordynacyjną, która od 1961 wydaje co kilka lat "Wykaz Czasopism Zagranicznych otrzymywanych przez Biblioteki Rolnicze". Prócz tych większych bibl. istnieje w Polsce ok. 250 b.r. w instytucjach, przedsiębiorstwach, towarzystwach i średnich szkołach rolniczych.
J. Pasierski: Specjalizacja rolniczych bibliotek naukowych. "Bibliotekarz" 1960 nr 6. M. Wigluszowa: Aktualne potrzeby współpracy bibliotek rolniczych. "Przegląd Biblioteczny" 1963 z. 1. C. Bieguszewska, L. Pelczarski: Biblioteki wyższych szkól rolniczych w okresie XX~lecia Polski Ludowej. Tamże 1965 z. 2. Zagadnienia informacji rolniczej w Polsce. Lublin 1965. H. Kamieńska: Zagadnienia informacji w naukowych bibliotekach rolniczych. "Roczniki Biblioteczne" 1967.
Z. K.
biblioteki ruchome (księgozbiory ruchome, komplety ruchome, bibl. objazdowe): 1. Bardzo rozpowszechniona w wielu krajach, a znana również i u nas forma obsługi czytelników za pośrednictwem księgozbioru stanowiącego wyposażenie *bibliobusu, który systematycznie objeżdża odległe od stałych placówek bibliotecznych rozproszone osiedla i małe wsie, przeprowadzając w zaplanowanych miejscach postoju wypożyczenia i przyjmując zwroty oraz zamówienia na kolejną turę objazdową. 2. Nazwa b.r. (częściej komplety ruchome) utrzymała się także dla popularnych w okresie międzywojennym, dziś już zanikających księgozbiorów dobieranych planowo i przekazywanych przez placówkę macierzystą (zwaną zazwyczaj centralą kompletów ruchomych) zespołom pracowniczym, zwłaszcza zatrudnionym w warunkach niestałej lokalizacji (np. pracownikom
71
biblioteki regionalne
reformie rolnej na podstawie okólnika Min. Oświaty z 1945 ocalałe podworskie b.p. weszły w skład bibl. państwowych i społecznych, nieraz były to resztki bogatych magnackich b.p., np. część b.p. z Klemen-sowa z superekslibrisami Jana Zamoyskiego dostała się w 1959 do Bibl. UMCS, a b.p. Brezów z Więcko-wic z XVIII-wiecznymi drukami pijarskimi do Pedagogicznej Bibl. Wojewódzkiej w Poznaniu. Wiele krajowych i obcych bibl. państw, i społecznych rozrosło się z b.p., a bibl. uniwersyteckich z profesorskich b.p.: od XIV w. miało to miejsce w *Bib!. Jagiellońskiej (w jej skład weszły ostatnio b.p. po uczonych zamordowanych w obozach koncentracyjnych, np. po filologu klasycznym Leonie Stern-bachu). Podstawą Bibl. Instytutu Badań Literackich jest od 1949 fundacja Jadwigi i Jana Michalskich "dla potrzeb nauki literaturoznawstwa" (32 tys. t.). W razie niebezpieczeństwa zniszczenia lub uszkodzenia zasobów b.p. wolno oddać je *bibl. państwowym w tymczasowy zarząd na mocy art. 36 Ustawy o bibliotekach z 1968. Obecnie, gdy warunki mieszkaniowe nie pozwalają na przechowywanie większej ilości książek, posiadacze b.p. oddają je za życia bibl. państw., np. Maria Dąbrowska przekazała w 1954 Bibl. Uniw. Warszawskiego 31 tys. t. W czasie II wojny światowej b.p. poniosły olbrzymie straty, okupanci hitlerowscy palili je na stosach (np. Stanisława P. Koczorowskiego 12 tys. druków poi., łac. i fr. z XVI-XX w., wśród nich wiele z dedykacjami). Zob. też bibl. domowe.
S. P. Koczorowski: Zbiory Stanisława Koczorowskiego. ,.Tygodnik Warszawski" 1946 nr 14. J. Michalski: S5 lat wśród książek. Wrocław 1950. Hieronim Łopaciński i biblioteka jego imienia. Lublin 1957. Z. Brykalska: Księgozbiór Arkadego Toloczanowa w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego. Warszawa 1960. Prywatne straty kulturalne 1939-1945. W: Walka
0 dobra kultury. Warszawa 1970. A. Trepiński: Jak ratowano dobra kulturalne w domach prywatnych. Tamże J. A. Ko-siński: Biblioteka fundacyjna Józefa Maksymiliana Ossolińskiego. Wrocław 1972.
S. S. K.
biblioteki publiczne, dostępne dla wszystkich bez wyjątku, udostępniające swe zbiory bezpłatnie, utrzymywane z funduszów państw, przez władze terenowe. Współczesne b.p. były w przeszłości różnie nazywane (ludowe, oświatowe, masowe, powszechne). Nazwy te były wyrazem sytuacji społecznej i politycznej kraju, w jakim działały b.p. We wszystkich niemal krajach b.p. powstawały z inicjatywy społecznej wraz z demokratyzacją oświaty. Początki szerszej akcji społecznej na rzecz tworzenia b.p. przypadają na poł. XIX w. (Stany Zjednoczone A. P., Wielka Brytania). Wzory amer. dotarły do Europy zachodniej. W Polsce pierwszy projekt utworzenia b.p. łączy się z Bibl. Publ. przy Oddziale krakowskim Tow. Uniwersytetu Ludowego im. A. Mickiewicza (1905) oraz *Bibl. Publ. m. st. Warszawy (1907). Do rozwoju b.p. przyczyniła się w znacznym stopniu działalność licznych tow. spo-łeczno-oświatowych powstałych w Polsce na terenie poszczególnych zaborów. Do wybuchu II wojny światowej działało w Polsce ok. 1100 b.p. utrzymywanych przez samorządy. Trwały rozwój b.p. zapoczątkował Dekret o bibliotekach i opiece nad zbiorami bibliotecznymi z 1946. Dekret nawiązywał do przedwojennych projektów, powierzając państwu
1 samorządom (później radom narodowym), obowią-
zek zakładania i utrzymywania b.p. W ciągu kilkunastu lat powstała pełna sieć b.p. obejmująca: *bibl. gminne, *bibl. miejskie, *bibl. dzielnicowe, *bibl. powiatowe i *bibl. wojewódzkie, uzupełniona przez punkty biblioteczne. Naczelny nadzór i opiekę nad b.p. powierzono ministrowi oświaty, od 1951 ministrowi kultury i sztuki. Dla rozwiązania problemu zaopatrzenia bibl. w książki utworzono Komitet Upowszechniania Książki (KUK), który od 1948 podjął masową produkcję książek dla b.p. i dzięki poparciu jego akcji przez Radę Państwa i Min. Oświaty zorganizowano w 1. 1949-50 ok. 3 tys. bibl. gminnych i ok. 20 tys. punktów bibliotecznych. Obecnie podstawy prawne i organizacyjne sieci bibl. publ. określa *Ustawa o bibliotekach z 1968. Naczelny nadzór sprawuje minister kultury i sztuki, a bezpośredni nadzór właściwe organy administracji państwowej.
Funkcja b.p. bardzo się zmieniła, z placówek wypożyczających książki przekształcają się one w nowoczesne placówki upowszechniania wiedzy i informacji, prowadzą działalność dydaktyczną i służbę infor-macyjno-dokumentacyjną. Wiele b.p. wyposażonych jest w nowoczesne urządzenia techniczne. Obok małych placówek, prowadzonych społecznie (punkty bibl.), bibl. z niepełnozatrudnionym bibliotekarzem, działają wielkie b.p. o charakterze naukowym. Na koniec 1974 w Polsce działało: 9 tys. b.p., ponad 31 tys. punktów bibliotecznych, księgozbiór tych placówek przekraczał 70 min. wol. (208 wol. na 100 mieszkańców). B.p. w 1974 zarejestrowały ponad 7 min. czytelników (21,1 czytelników na 100 mieszkańców), którzy wypożyczyli ponad 141 min. wol. (422 wypożyczeń na 100 mieszkańców). Najważniejsze b.p. w Polsce: *Bibl. Publiczna m. st. Warszawy, ŚMiejska Bibl. Publiczna im. L. Waryńskiego w Łodzi, *Miejska Bibl. Publiczna im. E. Raczyńskiego w Poznaniu, "Książnica Miejska im. M. Kopernika w Toruniu, *Wojewódzka i Miejska Bibl. Publiczna im. H. Łopacińskiego w Lublinie, *Wojewódzka i Miejska Bibl. Publiczna - Bibl. Główna im. S. Staszica w Szczecinie.
W. Dąbrowska: Nowoczesne ustawodawstwo w zakresie bibliotek publicznych. Warszawa 1929. J. Korpala: Biblioteka Publiczna Towarzystwa Uniwersytetu Ludowego im. A. Mickiewicza w Krakowie. "Rocznik Biblioteki Narodowej" 1966. J. Kołodziejska: Biblioteki publiczne. Główne kierunki rozwoju. Warszawa 1972.
J. K.
biblioteki regionalne, gromadzące piśmiennictwo związane z najbliższym obszarem kraju zarówno treściowo (np. masoviana), jak i formalnie (np. przez miejsce wydania). B.r. otrzymują zwykle *egzemplarz obowiązkowy o zasięgu terytorialnym: w toruńskiej Książnicy Miejskiej trwa on bez przerwy 300 lat. B.r. powstały w wyniku zapotrzebowania społecznego na piśmiennictwo lokalne i lepiej rozwijają się tam, gdzie te zainteresowania są silniejsze. Mogą kompletować wyłącznie produkcję wydawniczą danego regionu lub o całym regionie albo ją tylko faworyzować. Mogą to być bibl. organizacyjnie samoistne: taką jest od 1952 *Bibl. Śląska wraz z filiami bytomską i cieszyńską. Mogą również, należąc do jakiejkolwiek sieci, spełniać zadania b.r.; takimi są ""Książnica Miejska w Toruniu (502 tys. wol.), *Wojewódzka i Miejska Bibl. Pu-
biblioteki prawnicze
70
stwa. Termin b.p. w literaturze fachowej ma zakres szeroki i obejmuje: bibl. publ. o charakterze ogólnym (publ. bibl. powszechne), bibl. związków zawodowych i organizacji społecznych, bibl. parafialne, bibl. dla niewidomych, zakładów opieki społecznej, wojskowe i szpitalne. Potocznie bywa używany wymiennie 7 określeniami *bibl. publiczne, bibl. oświatowe. 2. Publiczne b.p., termin wprowadzony przez Dekret o bibliotekach z 1946 i używany do chwili ukazania się Ustawy o bibliotekach z 1968, która dla sieci placówek bibliotecznych odpowiadających podziałowi administracyjnemu państwa i utrzymywanych przez właściwe organy administracji państwowej ustaliła nazwę bibl. publiczne.
H. Radlińska: Nasze biblioteki powszechne. W: Zagadnienia bibliotekarstwa i czytelnictwa. Wrocław 1961. R. Przelaskow-ski: Zagadnienia teoretyczne organizacji bibliotek. Studia i szkice. Warszawa 1972.
J. K.
biblioteki prawnicze, księgozbiory gromadzące piśmiennictwo z zakresu prawa. Zaliczamy do nich zarówno bibl. naukowe PAN i resortu szkół wyższych, jak i służące celom praktycznym bibl. wymiaru sprawiedliwości i organów państwowych. Bibl. Instytutu Nauk Prawnych PAN powstała w 1956 jako komórka Zakładu Dokumentacji i Bibliografii. Zgromadziła ok. 30 tys. wol. księgozbioru, którego cechą jest duża aktualność i wysoki procent bieżących wydawnictw zagranicznych. Bibl. posiada czytelnię, wypożyczalnię i wypożyczalnię międzybiblioteczną, poza tym prowadzi szeroką akcję informacyjną i wymienną, w tym również z zagranicą. Koordynuje też prace naukowe b.p. nad katalogiem systematycznym. B.p. szkół wyższych stanowią ogniwa w sieci bibliotecznej swoich uczelni i podlegają organizacyjnie bibl. głównym. Powstały przy wydziałach prawa (później wydziałach prawa i administracji) przez scalenie księgozbiorów katedr. Do największych należą istniejące od ok. 10 lat: Bibl. Wydziału Prawa i Administracji Uniw. Wrocławskiego (ok. 87 tys. wol.), Warszawskiego (ok. 50 tys. wol.) i Łódzkiego (ponad 20 tys. wol.). Duży i cenny księgozbiór posiada też Wydział Prawa i Administracji Uniw. Jagiellońskiego, ale rozdzielony na bibl. instytutowe. Istnieje na uczelniach tendencja do scalania księgozbiorów prawniczych, uwarunkowana jednak możliwościami lokalowymi i etatowymi. B.p. szkół wyższych oprócz wydawnictw aktualnych gromadzą księgozbiory o wartości historycznej oraz potrzebne ze względów dydaktycznych wieloegzemplarzowe zbiory skryptów, podręczników i pomocy naukowych. Prócz różnorodnych form udostępniania bibl. te pełnią funkcje informacyjne i dydaktyczne. Istnieją ponadto b.p. przy organach i instytucjach państwowych. Kierunek gromadzenia zbiorów określony jest przez charakter instytucji, udostępnianie, nastawione głównie na potrzeby wewnętrzne, wyjątkowo przybiera formy publiczne. Do największych i najznaczniejszych należy *Bibl. Sejmowa oraz Bibl. Sądu Najwyższego (ok. 18,5 tys. wol.), księgozbiór o wartości głównie aktualnej, uzupełniany literaturą obcą w zakresie ustawodawstwa, orzecznictwa, komentarzy oraz wyspecjalizowanymi monografiami dotyczącymi prawa sądowego. Mniejsze b.p. znajdują się przy sądach. Analogicznie w księgozbiory specjalistyczne wyposażona jest Pro-
kuratura Generalna i prokuratury woj., Główna Komisja Arbitrażowa, Trybunał Ubezpieczeń Społecznych (głównie ustawodawstwo i orzecznictwo do spraw rentowych i emerytalnych), Komenda Główna Milicji Obywatelskiej i in. Małe podręczne księgozbiory prawnicze znajdują się w każdej instytucji, zgodnie z zasadą przenikania prawa we wszystkie dziedziny życia społecznego.
T. O.
biblioteki prezencyjne, książnice, których zasoby mogą być udostępniane tylko na miejscu. B.p. muszą rozporządzać obszernymi czytelniami, licznym personelem kontrolnym i informacyjnym. Czytelnik powinien mieć pewność znalezienia tam odpowiedniej książki w dogodnym dlań czasie, stąd pożądana wieloegzemplarzowość zbiorów, choć przyczyną wprowadzenia ograniczeń wypożyczania staje się często ich unikatowość. W b.p. istnieje mniejsze niebezpieczeństwo zagubienia i zniszczenia druków, więc życie książki przedłuża się, a cały zasób może być w każdej chwili dostępny. B.p. napotykają jednak trudności przy stosowaniu zasad wypożyczania międzybibliotecznego. W praktyce b.p. stosować muszą czasami wyjątki od zasady prezencyjności, zwłaszcza przy badaniach naukowych. Charakter archiwalny zasobów piśmiennictwa narodowego zmusza do systemu prezencyjnego, jeśli nie całości zbiorów danej bibl. to określonej jej części (cymelia, unikaty, pierwsze wydania, cenne egzemplarze). B.p. są z reguły *bibl. narodowe, często specjalne, *bibl. władz i urzędów. Do nielicznych b.p. należą m. in.: *Bibl. Narodowa, *Bibl. Sejmowa, Bibl. Muzeum Wojska, Bibl. Muzeum Literatury oraz *bibl. sanatoryjne udostępniające wyłącznie chorym danego zakładu leczniczego. S. S. K.
biblioteki prywatne, księgozbiory stanowiące własność osób lub instytucji prywatnych. Mogą być przystosowane do społecznego udostępniania albo służą wyłącznie ich posiadaczom. B.p. gromadzone najczęściej systematycznie i celowo ulegały rozproszeniu w wyniku sprzedaży pojedynczych tomów dla większego zysku albo katastrof losowych. Ocalałe resztki poznaje się po znakach własnościowych lub po dedykacjach. Ze względu na dobór b.p. stanowią albo zbiór bibliofilski (np. cymelia Hieronima Wildera, warszawskiego księgarza i historyka sztuki), albo są zbiorami o specjalnym profilu (np. księgozbiór de-monologiczny Juliana Tuwima czy kolekcja histo-rycznowojskowa Wacława Jankiewicza). B.p. często przekazywane są do użytku publicznego przez właścicieli lub spadkobierców drogą fundacji (fundacja Władysława Zamoyskiego pod nazwą "Zakłady Kórnickie" ofiarowana w 1925 państwu), darowizny, depozytu, spadku lub sprzedaży (np. księgozbioru Tadeusza Banachiewicza bibl. Obserwatorium Astronomicznego w Chorzowie w 1955). Czasami właściciele rozprzedają swoje b.p.: tak uczynił Franciszek Uhorczak w Lublinie z księgozbiorem geograficzno--kartograficznym. Najczęściej posiadacze zastrzegają sobie, że ich b.p. stanowić będzie całość nierozdzielną, np. kilkujęzyczny księgozbiór bibliofilski oraz kolekcja druków nielegalnych A. A. Tołoczanowa zapisane w 1867 Bibl. Uniwersyteckiej w Warszawie, oznaczane specjalną pieczątką (15 tys. wol.). Po
69
Biblioteki Polskiej Akademii Nauk i towarzystw naukowych. Informator. Warszawa 1969. L. Łoś: Biblioteki Polskiej Akademii Nauk. Wrocław 1973.
Z. J.
biblioteki powiatowe, do 31 V 1975 pośrednie ogniwo trójstopniowej *sieci bibl. publicznych, obejmujące swoim zasięgiem obszar powiatu. W trakcie usprawniania działalności bibl. publ. połączono b.p. w 1954/ 55 z bibl. miejskimi miast pow. W miastach stanowiących powiaty miejskie działały osobno *bibl. miejskie. Do zadań b.p. należało: a) bezpośrednia obsługa biblioteczna miasta powiatowego (o ile nie było ono powiatem miejskim) w wypożyczalniach i czytelniach oraz przez filie i punkty bibl., b) wydawanie gminnym i miejskim bibl. w obrębie powiatu zaleceń w zakresie treści, organizacji, metod i programu pracy, c) udzielanie *bibl. gminnym i miejskim pomocy instrukcyjno-metodycznej, szkolenio-
biblioteki powszechne
wej, bibliograficznej i organizacyjnej, d) wypożyczanie rym bibl. książek i innych materiałów bibliotecznych, e) gromadzenie materiałów bibliotecznych dotyczących własnego regionu. Szczegółowy zakres działania i organizacji b.p. określał ramowy statut bibl. stopnia powiatowego nadany Zarządzeniem nr 109 Min. Kultury i Sztuki z 2 Xl 1972. Od 1 VI 1975 w wyniku wprowadzenia dwustopniowego podziału administracyjnego kraju b.p. przekształcone zostały w oddziały lub filie bibl. woj. z pozostawieniem im zadań, jakie dotychczas pełniły.
B. Modzelewska: Analiza funkcji powiatowej i miejskiej biblioteki publicznej na przykładzie powiatu ryckiego. Warszawa 1971.
Z. R.
biblioteki powszechne: 1. Dostępne dla wszystkich bez żadnych ograniczeń, mające za zadanie upowszechnianie czytelnictwa i udostępnianie piśmiennictwa ze wszystkich dziedzin szerokim kręgom społeczeń-
Wnętrze Miejskiej i Gminnej Biblioteki w Wolowie
Wnętrze biblioteki w Jaworze
q3XuiBfo3ds Mojoiąz jjsjsonpsf i [om 'ujm L'L o^sijfl feqzoi[ 3fnuodsXp i qoXufXoBziu -b8jo >j3isoupsf 901 sfncufoąo NVd 'WA D3! oSanioćl zbjo ' bimbjoojm siusjs} bu NVd ąoijjsciiosso 'ui; og3/M.opojB;s[ 'Wia !qoinpoq3SA\ i q3Xu[BJjU3o -f0M zbjo Xmbzs
31U3J3J EH 3IMBZSJByVV M NVd 'W& '*P\VP
-oąosM-OMOjnpnjod -(om i bmo:>ibj>[ siusjsj bu sim
-0>[BX>J M NVd "IIIS tOgSI^SJOgOUOJSIZ I Og315fSUXZO -ZS3J 'OgSpjSUBUZOCl "(OM I BIUBUZOd 3IU3J3J BU
NVd ł3>P!n-I9}I 'WIŚ iippisjouiod -(om i
siusjsj bo NVd ID3!S 'RW q3^uu! P
Biujsds 3p(B} spruty NVd mpnispr) -jqig -qoXu
-ZOIUBJSBZ MO5(jXqBU [OSOMOjaO XZJJBUB 'iCDBid IlUEpOJ
-auł! EfbBzraBgjo pBU njozpBU 'ijoiJisiBJiajoiiąią jpB3(
Bin3(BUO^SOp I BIH3I0>pS '0ż3UZOXpO}3UI IlZB}5[tU}Sni
3IS3J51BZ m sfospin} soBpoiM qo;u op njfnnsojs m Biojsd i NVd J09!8 'WW AJBJdjodsM faMO^siMopojs
BJnBjBIZp ngSfSBZ ąOtU B[p OUCUOIBłSn M BIUBAVOZ[UBgjO
op bs 3UBZB!Moqoz NVd SBisjzpoures -jqia -NVd qoXMO>inBU m}sXzjba\o} 'iqiq* zbjo (y ; nz/jBj m) NVd tj -bjSbz 'i^^ '(NVd fsazoiuBSjoaifj uu 'NVd igBJSoso njnjĄsai 'MVd oŚsijpiraN -jm -tni ngojoig n}mX}Sui 'MVd
-mjosso 'nij
'KVd PR
'NVd qo;5[0BJ0}n nBpBg njti}Xłsni -n; -ni) jqiq '(niMEpojM ^ NVd npEpjBz 'iqia* ! si
NVd'iqia* 'kvd
ic "Mia* 'NVd bjjsuepo "Wia*) anpizpouiBS iqiq :fezpoqoM pais pBpjs AV 'NVd qoAo3{nEM Mpin -MBpjC^w EinBimjoMSMOdzo-a tnai^poaso ; NVd -iqDiv z 'Ńvd foMOjpiBM ifOBnuojni i ifD tnspipwso z EJnBjBtzpjędsM op szjjb} b 'tfD 3ini3}sXs niXMOfBJ5(onioSo m zbjo X Mcjo;qz ifoBzijBfoads araiajsKs uuCMOfBj^jonioSo m Ó i idd
iqq | jp
op fes auBZBiMoqoz NVd P3!s 'R5B '(Z 'z
ZL61 . -\d
31AWUĆS M
ijqiq paw vtuvpnzp
3lU3ZpbZAVZ) 'NVd
op
jsaf [qq pfj [
BZJBjarsps mkzoMBpoimdo i uiXzopBJOp uisheSjo b
'NVd 'iq!a ! Mp;utóBpXyW Bjmg uisMjoinpsjsod bz
psu jozpB|s[ qpi i nSoioiiq;q
zbjo
q zszjdod
i b 'qoXuKoE}U3Uin3iop i
zszjdod 'anreradsjsopn i sinBMOOBjdo 'sin 3mjosb{m vpi 'qoXnzo3}oiiq!q A\cfEU3; S
ZSZjdOd NVd fSAWHJIlBU IOSOU[EJEIZp M EZDIUłSSZOtl I
X X 3iui3jsXs
"1 -P T
-tpsi
itommoSjo (omzos :u3(S[Odoi3!Av -yi
nijdXosXp 3is
-3J3[BZ M l[3XZ0MBpBq OEjd BIUSZpBMOjd Op XMO5[nBU
JBłZSJBM Xu?BMOd BIMOUBJS "d^a 'UpSJ' OJUI L '
d-q jciqzoż3!S>i ii(,\ yv\ Ś3u(XoEjU3um>[C
STUMOłS 'ifDEUIJOJUI BJpOJZ SHJOJAi ZBJO 3MOUU0
iŚo|bjb5( 'SMOjnsjBd Xsido 'Xuuou isniBfosds Xaoiqz
3Z>(BJ B 'ipXUZ0IUq03ł 'dOSEZD pSOIJ SZIip BZOZSBJMZ
'lupzon m ;uiXnBMO}U3Z3jd3j ;tUBniidXosXp z srapogz iJdXuzoiuijo3j >|nBn nssjjfBz z joiqzo83!S>i EzpEuiojf) nnoiSsj oSsuBp Xnzo!nqo3}-oufXj3inXzn! jsnosjsd zejo jupzon fsnsBjM Mojnspnjs ; qoXuzDX}5iBpXp- j uii5(}sXzsm spszjd Efnżn}sqo
X X
[q;q 'f3UMO{3 *iqiq, z 5
oais fezjoMł -d-q auiogszozsod -osSzo
fof EJMOHEJS I Bin[3Z0n B}SXZJ3IOBUI Z UI3ZBJ 3IS X{BflM
-zoji XjBA\B}SMOd 'i>[ini[D3X '2X
'iJinBN 'H!JM qDX)ż3]pod qoXzszXM {O3[zs '(qqł
XdtUS Op EZ3JBK "(BJCO EUOJ3IZ '3[OdO 'U?I
) oi5[SJ3!nXzai {cops qoXzszXM zbjo
J M fSZOIUinji-OZOIUJOO IIUI3pE>[Y 'XZ0ZSO8
-pXa /a. (3zoin[b-a-onzoraq
'UID3Z0ZS '
josps qoXzs
-zXm
"a 'H *qDXnfXjo}EnBS MO5[pojso i qoXM
-0{SXtU3Zjd MOpBł5[EZ XlUOp 3JO}>[3in ZBJO tpX{SOJOp
Bip Xjnj|n3j Xuiop sjojjjsra i>[zfeis5[ BfBindśisopn Xz3jzpojm i tuoiosizp BfBUItUOdXzjd XDBjd f3MS I p
XzjE>[3JOIiqiq Bip ZB}>piJJSU! BZpBMOjd '-UI I 3IUp
-3Z3ZS m'(ÓS6I PO) PPT ^ '(SS6I po)
X nOB{B,J '(IS6I) BIUBJSMOd JI^M3 P
m Xz3Ępo{pM noBjBj -du '($L6l * 8) '
f3f qoXUIOż3ZOZSOd I I>]MO0B[d BUZOXj3(BpXp I BZOMBMOqoXM BIOSOtąEfBIZp Z DSOUJBJBIZp BfOMS BZBIM
-iq;a Ś/fcmjinji 3niBiqBjXAV 'qoXjsojop npXz m n{Bizpn op 3inBMOłoSXzjd 'qoXnzo3{Ods MEjsod 3raBMOjjBizs>i 'Xz3izpo{m i rasizp BiuBjBizp i Bin3jsXin psonpizponi
-ES I pSOUMX}>(B SinEflMZOJ tl]30 BU BfBUJ lOIB^IUp}
-Xzo" z XoBJd Xpoj3ni i Xuijoj 3nfXo3[Bj}B -jqrq zśzjd
3UBM0S0JS MOJO}3(nj}SUI I II3pXz3tlBU BZSIZpOJUI I IUJ33ĘP Z qOXOEfnOBJd Ejp DfZBISif 3Z5[E} E '30AVXjZ0J f3U -IBJn}|tl3[ 'MO>[IUI3}XZ3 qoXU]BnpiMkpUI UBMOS3J3}tITBZ q0XUJO5(ZSEZOd niUEflMZOJ SDEZnjS I5[ŹEIS>[ DBZpBUI
-ojS 'Ajojjzs iuiEq3Zj}od z qoXnBzfeiMZ ifoXzod op 'qoXo -Spspp mosbzom Mouiop *jqjq zejo Xjnjp?[ Mouiop
qoXMOZ3|ZpOjUI 'B5f33IZp MOUIOp -jqiq BZOZSBfMZ '"ląią 3[BUp3r 3IS BfBZOIUBjgO 3IU 5J3ZEIS5J 3ZJ0qop /& EIUEM
-oqoX/yy i Xjbimso 'nipv zszjd qoXuEMo>[iiqnd qoE3[
-ZBIS3I O ifOBUIJOJUl {3pOJZ 3Z EfB}sXzjO5[ 3ZJE5[3}O!{qiq
Mojoiqz njuszpEOJOjg ^ ^oAuzo^nd -[qiq i qoXu -jojps -iqiq qDXAvoosf3iuj A\ojoiqz sz BfB}sXzjo>[ qDBia
-O[O5[ qil[ qOBZOqO EU XOEfBMXq3Zjd 3IMOIUZ0Q -3tM
-oiuzon 3is bzo3[ qoXjoj>i m 'q3XMouof3j qoEiBłtdzs m -jqiq 3ijg zsiumoj Sjs sfnziuEgJO "iqiq BpBisod 3njO3(zsXzp5nn X}BUJ3}ni "X{O3jzs
f3UBp MOIUZOn Ejp }S3f XUOZDBHZ3Zjd }Enj3jni 3JI O
'qoXn[03jzs -iqiq sijg (ezoXa\zbz bimoubjs mojbujs} -ni "iq;a 'qoXnjo5izs '\ąxąt BzoXjop 3JOJ5[ 'Ąusnm^op
3UIES 3} EfnUUOU BiaBZpEJżBUXM qOl XpESBZ I XZJB5[
-3joiiqjq 3f3E>iniiBA\5[ 'A\ojo;qz sniBMOOBJd f "sonEU m Xooraod morazon
89
67
biblioteki placówek opieki pozaszkolnej
sunku do bibl. pow. W 1972 Wydział Propagandy, Prasy i Wydawnictw KC PZPR w uzgodnieniu z Min. Kultury i Sztuki podjął decyzję o włączeniu bibl. pow. ośrodków propagandy partyjnej do sieci bibl. publ. Na współczesne problemy polityczne nastawiona jest Bibl. Międzywojewódzkiej Szkoły Partyjnej w Katowicach (zał. 1951, 25 tys. wol.). Bibl. Zakładu Historii Ruchu Ludowego przy Naczelnym Komitecie Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego wraz z archiwum (zat. 1949) posiada 18 tys. druków zwartych z dużym zespołem broszur politycznych oraz unikatowy zbiór czaspp. ludowych: 1,7 tys. tyt., w tym kolekcja Andrzeja Średniawskiego broszur i ulotek dotyczących początku ruchu ludowego na południowych ziemiach poi. Z księgozbiorów korzystać mogą działacze polityczni, naukowcy, dziennikarze i studenci tylko na miejscu. Centralna Bibl. Stronnictwa Demokratycznego rozpoczęła gromadzenie 1966, zorganizowała się 1972 (5 tys. wol., m. in. ruchy mieszczańskie, biografie, pamiętnikar-stwo, państwo i prawo, militaria, geografia, psychologia, socjologia). Przeznaczona dla działaczy politycznych i gospodarczych, magistrantom udostępnia na miejscu. Bibl. Ośrodka Szkolenia Aktywu SD zał. 1965 ma 3,5 tys. wol. i 60 tytułów czasop., służy pracownikom politycznym i gospodarczym, uczestnikom kursów tylko na miejscu.
B. Wróblewska: Biblioteka Zakładu Historii Partii przy KC PZPR. "Z pola Walki" 1966 nr 4. - A. Więzikowa: Działalność Zakładu Historii Ruchu Ludowego. ,,Studia z Dziejów Ruchu Ludowego" 1969.
S. S. K.
biblioteki pedagogiczne służą kształceniu i doskonaleniu pracowników pedagogicznych oraz pedago-gizacji społeczeństwa. Rozwój b.p. datuje się od XIX w. i związany jest z rozwojem pedagogiki i nauk pokrewnych, ze wzrastającym znaczeniem kształcenia nauczycieli i z ogólnym rozwojem bibl. specjalnych. Wśród b.p. należy wyróżnić centralne b.p., bibl. placówek naukowych, wyższych uczelni, urzędów państw., bibl. wchodzące w skład sieci b.p., bibl. studiów wychowania przedszkolnego oraz działy nauczycielskie *bibl. szkolnych. Do bibl. urzędów centralnych zaliczamy Bibl. Min. Oświaty i Wychowania zał. w 1917 jako Centralna B. P. Min. WRiOP, która została reaktywowana bezpośrednio po wyzwoleniu. Jej zbiory z zakresu oświaty i wychowania w jęz. poi. i obcych obejmują 48,5 tys. wol. wydawnictw zwartych, 216 jedn. zbiorów specjalnych i 7,7 tys. wol. czasop. (1974). Centralna B.P. przy Zarządzie Głównym ZNP zorganizowana w 1934 i reaktywowana po wyzwoleniu nie posiada żadnych odpowiedników terenowych. Gromadzi zbiory o charakterze uniwersalnym z uwzględnieniem książek i czasop. z zakresu oświaty i wychowania. Bibl. liczy 71,7 tys. wol. druków zwartych i 10 tys. wol. czasop. (1974). B.p. placówek naukowych reprezentują: Bibl. Instytutu Badań Pedagogicznych oraz Bibl. Instytutu Polityki Naukowej i Szkolnictwa Wyższego. Bibl. Instytutu Badań Pedagogicznych zał. w 1950 wchodzi w skład Zakładu Informacji i Dokumentacji Instytutu. Gromadzi zbiory w jęz. poi. i obcych z zakresu nauk pedagogicznych, psychologii i nauk pokrewnych, ze szczególnym uwzględnieniem podręczników szkolnych. Księgozbiór liczy 68,5 tys. wol., w tym 8,5 tys. wol. czasop. (1974).
Bibl. posiada katalog alfabetyczny, rzeczowy-syste-matyczny, oparty na klasyfikacji przyjętej przez Biuro Międzynarodowe Wychowania, oraz centralny katalog książek pedagogicznych znajdujących się w b.p. Bibl. Instytutu Polityki Naukowej i Szkolnictwa Wyższego, powstała w 1962 ze zbiorów byłej Bibl. Min. Szkolnictwa Wyższego, liczy (1974) 9,5 tys. wol. wydawnictw zwartych, 5,6 tys. wol. czasop. i 370 jedn. materiałów dokumentacyjnych. B.p. wyższych uczelni stanowią: 11 bibl. Wyższych Szkół Pedagogicznych, Bibl. Państw. Instytutu Pedagogiki Specjalnej i bibl. instytutów pedagogiki i psychologii w uniw. Zbiory bibl. WSP, związane z programem studiów stacjonarnych i zaocznych, posiadają charakter uniwersalny z uwzględnieniem pedagogiki i nauk pokrewnych; gromadzą literaturę piękną, a ponadto literaturę regionalną (WSP w Opolu silesiaca). Sieć b.p., obejmująca ogniwa: pedagogiczną bibl. woj. (PBW), jej oddziały lub filie (do 31 V 1975 pedagogiczne bibl. pow. PBP) miejskie dzielnico-'Śwe i działy nauczycielskie bibl. szkolnych, jest funkcjonalnie powiązana w zakresie gromadzenia zbiorów, udostępniania, informacji i poradnictwa metodycznego. Sieć ta ma długoletnie tradycje. W okresie międzywojennym organizowano tzw. centralne b.p. w poszczególnych okręgach szkolnych (w Toruniu od 1921, w Krakowie 1922, Łodzi - 1925, Lublinie - 1927, Katowicach - 1928, Poznaniu 1929). W okresie okupacji zbiory centralnych b.p. uległy zniszczeniu, ich odbudowa i organizacja nowych bibl., podjęta w 1945, została zakończona w 1951. W 1957 na podstawie uchwały Zjazdu ZNP i za zgodą CRZZ doszło do scalenia 324 bibl. ZNP z b.p. Obecnie sieć PBP obejmuje 332 placówki (1974). Zbiory b.p. liczą 6 400 tys. wol. wydawnictw zwartych i 253 tys. wol. czasop. (1974). W działach nauczycielskich bibl. szkolnych znajduje się ok. 13 551 tys. wol. (1973/74). Roczny przyrost książek w PBW i PBP wyniósł w 1974 657 tys. wol. Do największych b.p. w sieci należą PBW w Krakowie i PBW w Rzeszowie. Historyczna część zbiorów PBW w Krakowie zawiera stare podręczniki szkolne z XVI-XVIII w. i podręczniki metodyczne (np. z okresu Komisji Edukacji Narodowej), czasop. pedagogiczne i podobnie jak PBW w Rzeszowie sprawozdania szkół galicyjskich. We wszystkich PBW istnieją wydzielone działy służby informacyjno--bibliograficznej.
"Z Doświadczeń Bibliotek Szkolnych i Pedagogicznych" 1959 i nast. 40 lat pracy Pedagogicznej Biblioteki Wojewódzkiej w Krakowie 1922-1962. Kraków 1963. - E. Białkows-ka: Dwadzieścia pięć lat bibliotek szkolnych i pedagogicznych.,, Z Doświadczeń Bibliotek Szkolnych i Pedagogicznych" 1970. EWoK. Wrocław 1971 (Biblioteki wyższych szkół pedagogicznych).
E.B.
biblioteki placówek opieki pozaszkolnej obejmują bibl. domów dziecka (379), młodzieżowych domów kultury (127), domów wczasów dziecięcych (42) oraz posiadające niewielką liczbę tomów bibl. specjalnych zakładów wychowawczych (346), państw, pogotowi opiekuńczych (26), ogródków jordanowskich (188), internatów i in. B.p. o.p. służą wychowaniu dzieci i młodzieży szkolnej, rozwijaniu ich zainteresowań i zamiłowań pozaszkolnych. Bibl. domów dziecka oraz bibl. internatów kładą szczególny nacisk na
biblioteki okrętowe
66
minując pozostałe dziedziny, którymi właściwy jej krąg odbiorców nie interesuje się. W uniwersyteckich b. o. ten kierunek zgodny jest z kierunkiem kształcenia na uczelni, w starszych bibl. decyduje o tym tradycja (rossica w *Bibl. Uniwersytetu Warszawskiego), często zapotrzebowanie społeczne na druki regionalne (Woj. i Miejska Bibl. Publ. w Kielcach) lub wybitna postać patrona (Miejska Bibl. Publ. im. J. Kasprowicza w Inowrocławiu).
S. S. K.
biblioteki okrętowe (nazywane również statkowymi), niewielkie księgozbiory znajdujące się na jednostkach pływających różnych typów, przeznaczone dla załogi i pasażerów. Wielkość zbiorów b.o. na poi. statkach waha się 50-500 wol. i zależna jest od liczby członków załogi i długości rejsu. Księgozbiór składa się z bele-trystyki, literatury społeczno-politycznej, podróżniczej i popularnonaukowej z różnych dziedzin. Doboru książek dokonuje się pod kątem zainteresowań załogi. Z uwagi na specyfikę pracy na statku poszukiwana jest szczególnie literatura rozrywkowa o treści pogodnej. Cechą charakterystyczną zbiorów b.o. jest ich stała wymienność; po każdym rejsie cały księgozbiór zostaje wymieniony na inny. Zaopatrywaniem b.o. statków morskich, zawijających do Gdyni i Gdańska, zajmuje się Centrala Księgozbioru Ruchomego Morskiego Ośrodka Metodyczno-Informacyjnego. Podobną funkcję dla portu szczecińskiego spełnia Woj. i Miejska Bibl. Publ. w Szczecinie, która posiada specjalną wypożyczalnię dla b.o. statków morskich. Pod koniec 1974 księgozbiór placówki gdyńskiej liczył 68,5 tys. wol., szczecińskiej 36,7 tys. wol. Odpowiedzialny za b.o. jest'radiooficer lub intendent bądź delegat załogowy, zajmujący się sprawami kulturalno--oświatowymi. B.o. na jednostkach Marynarki Wo-fennej są zorganizowane na podobnych zasadach; zaopatrują je w książki bibl. okręgowe i garnizonowe. Niezależnie od zbiorów ruchomych, podlegających systematycznej wymianie, w b.o. znajdować się również może księgozbiór stały, zazwyczaj o charakterze encyklopedyczno-słownikowym. Z. B.
biblioteki organizacji społecznych zob. biblioteki społeczne.
biblioteki osiedli mieszkaniowych zob. biblioteki domowe.
biblioteki osiedlowe zob. biblioteki gminne, biblioteki oświatowe zob. biblioteki powszechne.
biblioteki państwowe, książnice różnych sieci i typów, stanowiące własność państwa i bezpośrednio przez państwo utrzymywane z budżetu centralnego i terytorialnego albo stanowiące własność związków publiczno-prywatnych i przez nie finansowane. W myśl art. 12 Ustawy o bibliotekach z 1968 "b.p. stanowią sieć resortową w ramach ogólnokrajowej sieci bibliotecznej" i obowiązane są do współdziałania. Należą do nich: *bibl. władz i urzędów, instytucji państw., *bibl. parlamentarne, *bibl. narodowe, *bibl. instytutów naukowo-badawczych, *bibl. fachowe zakładów pracy, *bibl. muzeów, *bibl. archiwalne, *bibl. teatralne, *bibl. pedagogiczne,
*bibl. szkolne, *bibl. szkół wyższych, *bibl. publiczne, a także *bibl. domów kultury i *bibJ. placówek opieki pozaszkolnej. S. S. K.
biblioteki parlamentarne, książnice najwyższego w państwie z wyboru pochodzącego przedstawicielskiego ciała ustawodawczego. Należą do grupy *bibl. władz i urzędów. W zasadzie są to *bibl. specjalne i *bibl. prezencyjne. Gromadzą literaturę niezbędną dla członków parlamentu, zwłaszcza dla członków komisji parlamentarnych oraz osób współdziałających z parlamentem, a więc dla pracowników samorządu terytorialnego, biura parlamentarnego i dziennikarzy. B.p. mają zazwyczaj bogaty zestaw wydawnictw ciał ustawodawczych różnych krajów, zbiór konstytucji, dzieł z dziedziny ustawodawstwa i prawa administracyjnego oraz czasop. i publikacji informacyjnych. W niektórych krajach b.p. posiadają prawo do egzemplarza obowiązkowego. W tych przypadkach muszą kompletować całość narodowej produkcji wydawniczej, stają się więc jednocześnie *bibl. narodowymi. Tak jest w Stanach Zjednoczonych A. P. (Bibl. Kongresu w Waszyngtonie) i w Japonii (Bibl. Narodowa i Sejmowa w Tokio). W Polsce b.p. zwana *Bibl. Sejmową przechodziła różne stadia organizacji. Bibl. Sejmowa podlega Radzie Państwa. Bibl. Sejmu Śląskiego w Katowicach jako b.p. autonomicznej części Górnego Śląska istniała w 1.1922-36, od 1952 stała się naukową bibl. regionalną.
Z. Biedrzycki, S. Popiel: Biblioteka Śląska. Zarys dziejów i bibliografia. Katowice 1959. Biblioteka Sejmowa w Warszawie. "Informator Bibliotekarza i Księgarza" 1960.
S. S. K.
biblioteki partii i stronnictw politycznych, książnice specjalne służące przede wszystkim działaczom politycznym w doskonaleniu teoretycznym i praktycznym, w pracy partyjnej i propagandowej. Gromadzą piśmiennictwo dotyczące dziejów i przemian warstw społecznych, ugrupowań politycznych, ruchu zawodowego, demografii, filozofii, ekonomii, gospodarki, historii i religioznawstwa. Największą ilościowo (183 tys. wol.) jest *Bibl. Wyższej Szkoły Nauk Społecznych przy KC PZPR zał. 1958; jej księgozbiór do użytku studentów jest wieloegzemplarzowy. Najważniejsza jest Bibl. Zakładu Historii Partii przy KCPZPR (110 tys. wol.). Zał. 1950 po prze-jępiu zbiorów Instytutu Historii Najnowszej oraz Min. Pracy i Opieki Społecznej stała się centralną bibl. ruchów społeczno-politycznych. Ma zadanie kompletowania retrospektywnego i gromadzenia bieżącego piśmiennictwa z historii poi. i międzynar. ruchu robotniczego, ludowego, zawodowego, kobiecego (nieraz unikaty), posiada zbiór druków konspiracyjnych (900 tyt. czasop. i 450 broszur). Prowadzi katalogi: alfabetyczne (książek, czasop. i prasy nielegalnej), systematyczne (druków zwartych i ciągłych), przedmiotowy (nielegalnej prasy z czasów II wojny światowej) i katalog cymeliów. Zakładane w 1. 1947-52 w miastach woj. bibl. ośrodków propagandy partyjnej PZPR dostarczają lekturę słuchaczom szkół partyjnych i uniw. marksizmu-leninizmu, udostępniając zbiory wszystkim. Największą z nich jest Bibl. Woj. Ośrodka Propagandy Partyjnej we Wrocławiu (80 tys. wol.). Do 1972 bibl. woj. ośrodków propagandy partyjnej pełniły funkcje instruktażowo-metodyczne w sto-
65
politej Załuskich zwana". Po trzecim rozbiorze zbiory jej zostały' wywiezione do Rosji. Poza braćmi Załuskimi myśl założenia b. n. podejmowali m. in. Adam Kazimierz Czartoryski (1734-1823), Tadeusz Czacki (1765-1813), Feliks Łu-bieński (1758-1848), Józef Maksymilian Ossoliński, (1748-1826), Adam Tytus Działyński (1796-1861) i Edward Raczyński (1786-1845). Po odzyskaniu niepodległości rozporządzeniem z 24II1928 prezydent Rzeczypospolitej powołał do życia *Bibliotekę Narodową w Warszawie. Drugą pełniącą funkcje b.n. jest *Bibl. Jagiellońska w Krakowie, kompletująca pełny egz. obowiązkowy. Obie te b.n. mają prawo pierwokupu po cenach wywoławczych na wszystkich aukcjach i licytacjach.
A. Birkenmajer: W sprawie Biblioteki Narodowej. "Przegląd Biblioteczny" 1927. M. Łodyński: Centralna Biblioteka Państwa i Bibliotheca Partia. "Przegląd Biblioteczny" 1928 z. 1. M. Skwarnicki: Zarys rozwoju koncepcji i organizacji Bibliotek! Narodowej w Warszawie. Warszawa 1961. EWoK. Wrocław 1971.
K.G., S. S. K.
biblioteki naukowe, placówki biblioteczne służące rozwojowi oraz potrzebom nauki i kształcenia przez prowadzenie działalności naukowo-badawczej i usługowej. Prowadzą również prace dydaktyczne, informacyjne i popularyzacyjne, mające na celu upowszechnienie wiedzy oraz rozwój kultury w społeczeństwie. Głównym zadaniem b.n. jest służba informacyjna oraz organizacja nowoczesnej bazy informacyjnej w postaci zbiorów, stanowiących podstawę do opracowania informatorów o piśmiennictwie, bibliogr., przeglądów dokumentacyjnych itp. Mogą one zatrudniać pracowników naukowo-badawczych oraz bibliotekarzy dyplomowanych i dyplomowanych pracowników dokumentacji naukowej. B.n. nie tworzą jednolitej sieci administracyjnej, a ich charakter naukowy wynika z funkcji pełnionej przez daną bibl. Do b.n. zalicza się *Bibl. Narodową jako centralną książnicę państwową posiadającą status instytutu naukowo-badawczego, *bibl. szkół wyższych oraz *bibl. Polskiej Akademii Nauk, *bibl. instytutów naukowo-badawczych i in. Ogółem, wg danych "Rocznika Statystycznego Kultury", w 1974 było w Polsce 289 b.n., w tym 67 bibl. PAN, 89 szkół wyższych, 112 instytutów naukowo-badawczych i in. Księgozbiór tych bibl. obejmował łącznie 40 min wol. druków zwartych i czasop. oraz 10 min jedn. zbiorów specjalnych; czytelników było 816 tys., wypożyczeń 7 min wol. i in. jedn., na jednego czytelnika przypadało 8,8 wol. lub in. jedn. Pod względem liczebności zbiorów przodują bibl. szkół wyższych: uniwersyteckie (10), wyższych szkół technicznych (18), akademii rolniczych (7), wyższych szkół ekonomicznych (6), akademii medycznych (10), wyższych szkół pedagogicznych (4), wyższych szkół morskich (2), wyższych szkół artystycznych (16), wyższych szkół wychowania fizycznego (7), akademii teologicznych (2). Dysponowały one w 1974 26 min wol. druków zwartych i czasop. oraz 5 min jedn. zbiorów specjalnych, czytelników miały 625 tys., wypożyczeń 5 min. Zatrudniały blisko 2 tys. pracowników działalności podstawowej. Najstarsze tradycje i najnowsze zbiory reprezentują *Bibl. Jagiellońska, *Bibl. Uniwersytetu Warszawskiego, *Bibl. Główna Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu,
biblioteki ogólne
*Bibl. Uniwersytecka we Wrocławiu i *Bibl. Uniwersytecka w Łodzi. Wśród wyższych szkół technicznych *Bibl. Główna Politechniki Warszawskiej, *Bibl. Główna Akademii Górniczo-Hutniczej, wśród wyższych szkół rolniczych *Bibl. Główna Szkoły Głównej Gospodaistwa Wiejskiego-Akademii Rolniczej w Warszawie, wśród wyższych szkół ekonomicznych *Bibl. Szkoły Głównej Planowania i Statystyki. Sieć bibl. PAN tworzą bibl. samodzielne, (*Bibl. Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, *Bibl. Kórnicka PAN, *Bibl. Gdańska PAN, *Bibl. PAN w Krakowie, *Bibl. PAN w Warszawie), placówek naukowych, stacji zagranicznych PAN w Rzymie i Paryżu. Akademia włączyła do swojej sieci także *bibl. towarzystw naukowych przez nią dotowanych. Spośród bibl. placówek naukowych PAN powyżej 200 tys. wol. i in. jedn. posiadają bibl.: Instytutu Zoologicznego, Instytutu Badań Literackich, Instytutu Geografii. Wiele bibl. specjalistycznych Akademii liczy powyżej 50 tys. i 100 tys. wol. i in. jedn. W 1974 bibl. sieci bibliotecznej PAN posiadały łącznie 5,5 min wol. i in. jedn., w tym 1 min zbiorów specjalnych; czytelników było 331 tys., wypożyczeń 343 tys., zatrudniano 620 pracowników.
Bibl. resortowych instytutów i zakładów naukowo--badawczych mają 2 min wol. i 1 min jedn. zbiorów specjalnych. W ciągu roku 64 tys. czytelnikom wy pożyczono 315 tys. książek i 485 tys. czasop. 23 bibl. na mocy uchwał Rady Ministrów w 1969 i 1971 zaliczono do b.n. Należą do nich m. in.: *Bibl. Śląska, *Główna Bibl. Lekarska, *Centralna Bibl. Rolnicza, *Centralna Bibl. Wojskowa, Główna Bibl. Komunikacyjna, *Bibl. Sejmowa, *Centralna Bibl. Statystyczna, 8 wielkich bibl. publ. w Warszawie, Łodzi, Bydgoszczy, Krakowie, Lublinie, Poznaniu, Szczecinie, Toruniu, *Bibl. Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, *Bibl. Czartoryskich w Krakowie, Bibl. Muzeum Narodowego w Warszawie oraz *Bibl. im. Zielińskich Towarzystwa Naukowego Płockiego. Bibl. te posiadają 5 min wol. i 722 tys. jedn. zbiorów specjalnych, ponad 90 tys. czytelników oraz dokonały rocznie ok. 800 tys. wol. wypożyczeń. Zgodnie z art. 19 Ustawy o bibliotekach w opracowaniu znajduje się projekt krajowego planu specjalizacji zbiorów materiałów bibliotecznych wraz z wyznaczeniem *bibl. centralnych w poszczególnych dziedzinach wiedzy, który ma stanowić część składową ogólnokrajowego planu informacyjnego SINTO. Zob. też sieć bibl. naukowych.
R. Przelaskowski: Biblioteki naukowe w Polsce. Warszawa 1958. B. Olejniczak: Biblioteki towarzystw naukowych w świetle nowej ustawy o bibliotekach. "Przegląd Biblioteczny" 1969 i. 2/3. M. Dembowska: Problemy bibliotek naukowych. Tamże 1970 z. 4. B. Świderski: Zasady specjalizacji bibliotek naukowych w zakresie gromadzenia zbiorów. Tamże.
T. K. biblioteki objazdowe zob. biblioteki ruchome.
biblioteki ogólne, książnice gromadzące dzieła ze wszystkich dziedzin wiedzy w przeciwieństwie do *bibl. specjalnych. Do b.o. należą *bibl. narodowe, *bibl. powszechne i do niedawna bibl. uniwersyteckie. Coraz większa specjalizacja nauki uniemożliwia wszechstronne skompletowanie zbiorów, każda więc b.o. ustala sobie pewien kierunek gromadzenia, eĆ-
biblioteki muzyczne
64
w. (22 tys. wol.)- Bibl. Muzeum Narodowego w Poznaniu kompletuje czasop. dotyczące historii sztuki i reprodukcje dzieł sztuki. Na uwagę zasługuje Bibl. Państw. Zbiorpw Sztuki na Wawelu zał. 1945 (wawe-liana, konserwacja, rzemiosło artystyczne, 3 tys. wol.), Bibl. Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie (175 tys. wol. z zakresu historii wojskowości), Bibl. Muzeum Poczty i Telekomunikacji we Wrocławiu, przeniesiona w 1954 z Warszawy. Do b.m. należy niewielka Bibl. Muzeum Instrumentów Muzycznych w Poznaniu (oddz. Poznańskiego Muzeum Narodowego), powstała 1945 z prywatnej kolekcji Zdzisława Szulca, i księgozbiór podręczny Muzeum Plakatu w Wilanowie (oddział Warszawskiego Muzeum Narodowego). Rozwijające się muzea ruchów robotniczych
0 charakterze historycznym z biograficznym Muzeum Lenina w Warszawie zał. 1954 na czele (10 tys. wol.), muzea archeologiczne, etnograficzne i regionalne mają wartościowe bibl. specjalne.
S. Lorentz: Przewodnik po muzeach i zbiorach w Polsce. Warszawa 1971. I. Klimowiczowa, E. Suchodolska: Informator o bibliotekach i ośrodkach informacji naukowej w Polsce. Warszawa 1973.
S. S. K.
biblioteki muzyczne, zbiory wyodrębniające się zarówno pod względem treści, jak i cech wydawniczo--formalnych gromadzonych i udostępnianych dokumentów, tzw. muzykaliów, które obejmują swoim zakresem wszelkie zapisy utrwalające muzykę w formie notacji nutowej lub nagrań dźwiękowych oraz dokumenty piśmiennicze dotyczące muzyki. Należą do nich: piśmiennictwo muzyczne, druki muzyczne, rpsy i nagrania dźwiękowe. W XIX i XX w. ukształtowało się kilka różnych typów b.m.: bibl. naukowe, do których zalicza się działy muzyczne bibl. uniwersyteckich i narodowych, instytutów naukowo-ba-dawczych, zbiory muzyczne należące do bibl. klasztornych. W grupie tej mieszczą się także bibl. akademii, konserwatoriów i wyższych szkół muzycznych, które łączą w sobie zadania dydaktyczne i naukowe. Działy muzyczne bibl. powszechnych pełnią z kolei ważną funkcję w dziedzinie upowszechniania muzyki
1 wiedzy o muzyce. Instytucje artystyczne, jak rozgłośnie, teatry muzyczne, orkiestry symfoniczne i zespoły chóralne, posiadają często także swoje własne bogate zbiory.
W Polsce szczególny rozkwit b.m. przypada na okres ostatniego 30-lecia. Najcenniejsze zbiory muzyczne posiadają działy muzyczne następujących bibl. uniwersyteckich: Bibl. Jagiellońskiej, zał. 1869 (m. in. średniowieczne rpsy chorałowe oraz stare traktaty teoretyczne), Uniw. Wrocławskiego, zał. 1949 (druki muzyczne polonica i silesiaca XVI-XIX w.), Warszawskiego, zał. 1954 (prowadzi także Archiwum Kompozytorów Poi. XX w.), Poznańskiego, zał. 1950 (druki muzyczne 2 poł. XIX i XX w.), Toruńskiego, zał. 1949 (kancjonały poi. oraz zbiór polonezów), Łódzkiego, zał. 1964 (wyd. zbiorowe czołowych kompozytorów europejskich XVI-XIX w.) oraz Zakład Muzyczny Bibl. Narodowej w Warszawie, zał. 1951, specjalizujący się w gromadzeniu wszelkich poloników muzycznych. Wydaje także Katalogi mikrofilmów muzycznych t. ] -3. Okazałymi zbiorami piśmiennictwa, druków muzycznych i nagrań dysponują także bibl. wyższych szkół muzycznych w Gdańsku, Katowicach (która od 1968 prowadzi
także Archiwum Śląskiej Kultury Muzycznej i wydaje Prace Bibl. PWSM w Katowicach oraz Wykłady i Prelekcje), Krakowie, Łodzi, Poznaniu, Warszawie i Wrocławiu. Wśród instytucji muzycznych największymi zbiorami dysponują Bibl. Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego, zał. 1871, Tow. im. F. Chopina (zbiory zaczęto gromadzić od 1943) oraz Poi. Wydawnictwa Muzycznego w Krakowie, zał. 1952. Najskromniej reprezentowane są muzykalia w poi. bibl. powszechnych. Większymi zbiorami muzycznymi dysponują jedynie *Woje-wódzka i Miejska Bibl. Publiczna-Bibl. Główna im. S. Staszica w Szczecinie oraz *Bibl. Publiczna m. st. Warszawy. Nowoczesnym wyposażeniem technicznym wyróżnia się dział muzyczny w Miejskiej Bibl. Publ. w Tychach. W ramach Stowarzyszenia Bibliotekarzy Poi. istnieje sekcja bibliotekarzy muzycznych oraz poi. grupa narodowa w Międzynar. Federacji Bibl. Muzycznych (AIBM). Pierwszy Ogólnopolski Zjazd Bibliotekarzy Muzycznych odbył się w 1965 w Katowicach. Zob. też zbiory muzyczne w bibliotece.
Grove's dictionary of musie andmusicians. 5 ed. London 1954. A. Ott: Die Musikbibliotheken. W: Handbuch der Bibliotheks-wissenschaft. Wiesbaden 1959. L. R. Mc Colvin, H. Reeves: Musie libraries: their organisation and contents. London 1965. Riemann Musik-Lexicon. Mainz 1967. W. Bogdany, B. Fry-drychowicz: Zbiory muzyczne w bibliotekach polskich. ..Informator Bibliotekarza i Księgarza" 1967. EWoK. Wrocław 1971 (Biblioteki wyższych szkól muzycznych). R. Benton: Directory of Musie Research Libraries. P. 1-3. Iowa City 1967-1974.
K. M.
biblioteki Naczelnej Organizacji Technicznej zob. biblioteki techniczne.
biblioteki narodowe, główne książnice państw, lub krajowe, gromadzące pełną produkcję wydawniczą danego narodu lub kraju wraz z obcą o nim literaturą; zazwyczaj mają zlecony szeroki odcinek prac naukowo-badawczych i bibliograficznych związanych z piśmiennictwem narodowym (wydają bieżące bibliogr. narodowe) oraz mają prawo do pełnego egz. obowiązkowego. Przy b.n. działają rady naukowe, składające się z bibliotekarzy, bibliografów, historyków literatury i kultury. B.n. nazywa się też książnice mniejszych jednostek terytorialnych, o ile są po temu przesłanki historyczne, jak odrębność polityczna czy językowa (np. we Florencji, która wraz z Toskanią stanowiła samodzielny organizm państw, do 1860). Nierzadko b.n. stają się inne wielkie bibl. naukowe: parlamentarna (w Waszyngtonie, w Tokio), uniwersytecka (w Oslo, w Helsinkach), muzealna (w Londynie). Czasami w jednym państwie pełni funkcje b.n. kilka zasobnych bibl. (w Związku Radzieckim Bibl. Lenina w Moskwie dla całego Związku i Bibl. Sałtykowa-Szczedrina w Leningradzie dla Republiki Rosyjskiej). Najczęściej b.n. lokalizowane są w stolicach państw (np. Bibliotheque Na-tionale w Paryżu); wyjątkiem jest np. Deutsche Biicherei w Lipsku. W Polsce idea b.n. narodziła się w XVIII w. Zrealizowali ją bracia Józef Andrzej (1707-74) i Andrzej Stanisław (1695-1758) Załuscy, którzy w 1747 oddali do publicznego użytku bibl., liczącą wówczas ok. 200 tys. dzieł. Po śmierci J.A. Załuskiego bibl. została przejęta przez Komisję Edukacji Narodowej jako "Biblioteka Rzeczypos-
63
biblioteki muzeów
naukowych jest dziś tylko kilka, posiadających po kilkaset wol. Dawniejsze dość zasobne bibl., jak Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego, Krakowskiego czy Lubelskiego, pozostałymi po stratach wojennych zasobami zasiliły Główną Bibl. Lekarską i bibl. akademii medycznych. Ogólna liczba książek w b.m. przekracza obecnie 6 min wol.
S. Konopka: Biblioteki lekarskie w Polsce 1944-1954. Warszawa 1956. - EWoK. Wrocław 1971 (Biblioteki akademii medycznych).
A. B.
biblioteki miejskie, zróżnicowane ogniwa organizacyjne w *sieci bibl. publ. Struktura organizacyjna i zakres działania tych bibl. lateiĄ od wielkości miasta. W miastach małych są to placówki niewielkie, natomiast w miastach większych b.m. tworzą sieć *filii w większych rejonach miasta, a w bibl. centralnej (głównej) wyodrębniają różne działy pracy i obsługi. W miastach woj. i w wielkich są to instytucje o strukturze rozbudowanej i zróżnicowanej pod względem organizacyjnym i funkcjonalnym. Na ich organizacji i wielkości oraz zawartości zbiorów wycisnęły
Miejska Biblioteka Publiczna w Wieluniu
piętno zarówno losy, jak i rozwój miast, którym one służą. Niektóre b.m. w miastach woj. uzyskały status bibl. naukowych. Największą b.m. jest *BibI. Publiczna m. st. Warszawy (zał. 1907), która przez długi okres (zwłaszcza w 20-leciu międzywojennym) była ośrodkiem kształcenia kadr bibliotekarskich dla bibl. powszechnych. Drugą pod względem znaczenia, wielkości zbiorów i zasięgu oddziaływania na rozwój bibliotekarstwa publ. w Polsce jest *Miej-ska Bibl. Publiczna im. L. Waryńskiego w Łodzi (zał. 1917). W ostatnich latach na czoło b.m., dzięki rozbudowie gmachu i modernizacji wyposażenia, wysunęła się również *Wojewódzka i Miejska Bibl. Publiczna Bibl. Główna im. S. Staszica w Szczecinie. W miastach woj. b.m. zostały przeważnie połączone z bibl. wojewódzkimi, w miastach poniżej 30 tys. mieszkańców połączone są z bibl. gminnymi. Wpłynęło to korzystnie na ich rozwój. Niektóre b.m. stały się najważniejszymi bibl. uniwersalnymi w ich regionie. Do najzasobniejszych w zbioiy naukowe b.m. zalicza się ""Książnicę Miejską im. M. Kopernika w Toruniu. Podstawowy zrąb jej
najstarszych zbiorów stanowi dawna bibl. gimnazjalna i bibl. rady miejskiej i sięga XVI w. Znaczną rolę wśród b.m. odgrywa również * Miejska Bibl. Publiczna im. E. Raczyńskiego w Poznaniu, ufundowana w 1829.
Zob. też Miejska Bibl. Publ. w Bydgoszczy, Miejska Bibl. Publ. w Krakowie, Woj. i Miejska Bibl. Publ. im. H. Łopacińskiego w Lublinie, Woj. i Miejska Bibl. Publ. im. T. Mikulskiego we Wrocławiu.
j. Grycz: Historia bibliotek w zarysie. Warszawa 1949. Hieronim Łopaciński i biblioteka jego imienia w Lublinie 1907-1957. Lublin 1957. - J. Korpala: Z dziejów miejskich bibliotek publicznych w Galicji. W: Z zagadnień teorii i praktyki bibliotekarskiej. Studia poświęcone pamięci Józefa Grycza. Wrocław 1961. W. Żukowska: Biblioteka Publiczna m. st. Warszawy. Warszawa 1961. W. Wieczorek: Biblioteka Publiczna Św Łodzi. 1917-1957. Warszawa 1965.
J. K.
biblioteki modularne, bibl. o układzie konstrukcyjnym szkieletowym (bez ścian nośnych), umożliwiającym przemienność funkcji i dowolne zagospodarowanie wnętrz w zależności od zmieniających się potrzeb i funkcji. B.m. mają zazwyczaj moduł konstrukcyjny 6x6 m, kompromisową wysokość kondygnacji ok. 3 m i dopuszczalne obciążenie stropów w całym budynku 500 kg/l m2. Takie rozwiązanie umożliwia składowanie zbiorów w dowolnych miejscach. Pierwsze b.m. powstały w Stanach Zjednoczonych A. P. w 1. 40-tych. W ostatnim dziesięcioleciu przyjęły się w Europie, najliczniej w W. Brytanii. W Polsce przykładem b.m. jest *Bibl. Główna Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. Zob. też budownictwo biblioteczne.
D. E. Bean, R. E. Ellsworth: Modularne planowanie bibliotek szkól wyższych. Kraków 1958. J. Wierzbicki: Konstrukćnl moduł a moduł vnitfnlho zafizeni knihoien. Praha 1966.
J.W.
biblioteki muzeów, książnice specjalne w muzeach gromadzące literaturę ogólną o muzealnictwie oraz specjalną związaną z kierunkami kolekcji muzealnej. Służą pracownikom muzeum do opracowywania zbiorów, do pracy badawczej, konserwatorskiej i ekspozytorskiej. W muzeum rr.oże być jeden nie-rozdzielny księgozbiór i kilka podręcznych księgozbiorów działowych, lecz jedno kierownictwo b.m. i jeden katalog główny oprócz katalogów rzeczowych, działowych i pomocniczych. Dużą część b.m. stanowią przewodniki po zbiorach i wystawach, katalogi aukcyjne, katalogi zbiorów i wystaw. Większe b.m. prowadzą wymianę wydawnictw własnych i wydawnictw organizacji związanych z muzeum kierunkiem działalności. Udostępnianie odbywa się na miejscu, na zewnątrz wypożycza się niezastrzeżoną część księgozbioru tylko osobom zajmującym się zagadnieniami pokrewnymi specyfice muzeum. Tam, gdzie istnieje specjalny zestaw książek ze względu na ich dawność, oprawę, wartość artystyczną lub pro-weniencyjną, mówimy o muzealnym zasobie książek, czyli o *muzeum książki. Spośród b.m. narodowych najstarszą zał. 1862 jest Bibl. Muzeum Narodowego w Warszawie (112,5 tys. wol.), obejmująca duży dział katalogów zbiorów i wystaw. Do Muzeum Narodowego w Krakowie należy *Bibl. Czartoryskich (150 tys. wol.) ze zbiorem cymeliów i kartografii oraz powstały z prywatnej kolekcji Emeryka Hutten--Czapskiego zbiór rpsów, inkunabułów i druków XVI
biblioteki lekarskie
62
Kościele Bożego Ciała (21 tys.) i Bibl. Prowincji OO. Bernardynów (30 tys.) obie w Krakowie. Ta ostatnia posiada bogaty zbiór inkunabułów. Główny zrąb zbiorów bibl., które powstały w XX w., stanowią druki nowsze. Niektóre z nich, jak np. Bibl. ks. ks. Sercanów w Stadnikach (36 tys.) albo Bibl. Franciszkanów w Panewnikach (40 tys.), dzięki kontaktom z domami swojego zgromadzenia, są dość dobrze zaopatrzone w nowsze piśmiennictwo zagraniczne z dziedziny teologii. Stan całości zbiorów bibl. tej grupy (bez bibl. ascetyczno-duszpa-sterskich) wynosi w przybliżeniu 750 tys. wol. Bibl. klasztorne zgromadzeń żeńskich. Tylko 8 bibl. zaliczonych do tej grupy posiada cenne materiały zabytkowe. Liczne pozostałe obejmują księgozbiory, które ze względu na charakter dewocyjno--ascetyczny oraz szkolny są przeznaczone wyłącznie do użytku zakonnic. Największy zbiór kancjonałów z XVI i XVII w. oraz wiele rpsów liturgicznych i muzycznych posiada Bibl. SS. Benedyktynek w Staniątkach (15 tys.). Rpsy muzyczne należą do wartościowszych pozycji zbiorów rękopiśmiennych Bibl. SS. Norbertanek w Krakowie (4 tys.). Rps opublikowanych po wojnie Rozmyślań dominikańskich jest własnością Bibl. SS. Karmelitanek Bosych w Krakowie na Wesołej (6 tys.). W zbiorach klasztornych Św. Andrzeja SS. Klarysek w Krakowie (3 tys.) znajduje się m. in. jeden z cenniejszych rpsów liturgicznych tzw. Graduał klarysek krakowskich. W sumie zbiory wymienionych 8 bibl. liczą 53,5 tys. wol.
Bibl. parafialne stanowią ważny instrument w działalności duszpasterskiej proboszczów. Bibl. kościołów niekatolickich. Utworzona w 1954 Chrześcijańska Akademia Teologiczna, kształcąca na szczeblu wyższym duchowieństwo dla kościołów: ewangelickiego, starokatolickiego i prawosławnego, posiada bibl. główną z kilkudziesięcio-tysięcznym księgozbiorem. Prócz tego istnieją w Warszawie bibl. Prawosławnego Seminarium Duchownego i bibl. przy Warsz. Metropolii Prawosławnej. Pomijając bibl. domowe dostępne dla członków zgromadzeń zakonnych oraz bibl. parafialne, b.k. obejmują ok. 3 500 tys. wol. Pod względem zawartości treściowej przeważa w nich teologia łącznie z prawem kanonicznym oraz filozofia chrześcijańska. Ok. 13% całości zbiorów zajmują stare druki z pokaźną liczbą ponad 7,8 tys. inkunabułów. W b.k. istnieją zasobne zbiory rękopiśmienne (ok. 16 tys.). Zob. też bibl. teologiczne.
Incunabula ąuae in bibliothecis Poloniae asservantur. Moderante A. Kawecka-Gryczowa, composuerunt M. Bohonos, E. Szan-dorowska. Wratislaviae 1970. W. A. Pabin: Bibliografia piśmiennictwa o polskich bibliotekach kościelnych za lata 1901-1965. "Studia Theologica Varsaviensia" 1970. - EWoK. Wrocław 1971.
W. N.
biblioteki lekarskie zob. biblioteki medyczne.
biblioteki medyczne, księgozbiory gromadzące piśmiennictwo lekarskie. Wśród nich naczelne miejsce zajmuje *Główna Bibl. Lekarska w Warszawie, jedna z dziesięciu największych bibl. medycznych świata. Dysponuje ona odpowiednim zapleczem technicznym, nowoczesną aparaturą reprograficzną i mimo niekorzystnych warunków lokalowych rozwija
szeroką działalność dokumentacyjno-informacyjną oraz jest centralnym ośrodkiem bibliograficznym dla nauk lekarskich. Księgozbiór jej liczy ok. 1,2 min wol. Posiada swe oddziały w niektórych miastach woj., gdzie nie ma bibl. akademii medycznych (łącznie ponad 270 tys. wol.). Dziesięć bibl. akademii medycznych (Białystok, Gdańsk, Katowice, Kraków, Lublin, Łódź, Poznań, Szczecin, Warszawa i Wrocław), nie licząc Bibl. Wojskowej Akademii Medycznej w Łodzi, obsługuje głównie swe uczelnie, pełniąc także funkcje okręgowych b.m. dla użytku personelu służby zdrowia całego regionu. Jako bibl. uczelniane gromadzą zasadniczo wydawnictwa niezbędne do aktualnej pracy naukowej i dydaktycznej. Obok bibl. głównych istnieją w każdej akademii mniejsze bibl. specjalistyczne przy zakładach i klinikach. Ogólna ilość książek w bibl. głównych wynosi ok. 2,7 min wol., a łącznie z bibl. zakładowymi ok. 3,6 min. wol. Do sieci b.m. należą bibl. kilkunastu resortowych specjalistycznych instytutów nauko-wo-badawczych, nadto Bibl. Państw. Zakładu Hi-
Biblioteka Akademii Medycznej w Gdańsku
gieny, Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego oraz Resortowego Ośrodka Informacji w Centralnym Ośrodku Techniki Medycznej. Poszczególne te bibl. liczą od 3 do 65 tys. wol., łącznie ok. 180 tys. wol. Bibl. przy szkołach medycznych, takich jak szkoły instruktorów higieny, higienistek, pielęgniarek, położnych, techników analityki i elek-trografii, techników kardiografii, radiografii, elektro-terapii itp., liczące po kilkaset do kilku tys. książek, zawierają łącznie ok. 150 tys. wol. *Bibl. szpitalne przy szpitalach woj., miejskich, rejonowych, specjalistycznych, sanatoriach, *bibl. uzdrowiskowe oraz przy stacjach pogotowia ratunkowego, zarówno podręczne dla lekarzy, jak i dla chorych, są przeważnie niedostatecznie zaopatrzone w książki. Niektóre szpitale w ogóle nie posiadają księgozbiorów, inne w swych bibl. mają od kilkunastu do 9 tys. wol. Ogólnie zawierają one ok. 300 tys. wol. Niedostateczna jest również opieka nad księgozbiorami. Powierza się ją przeważnie pracownikom administracyjnym, tylko nielicznymi większymi bibl. opiekują się lekarze, rzadko zawodowi bibliotekarze. Osobną grupę stanowią bibl. fachowe przy woj. stacjach sanitarno-epidemiologicznych, liczące przeciętnie 2-4 tys. wol. Bibl. lekarskich towarzystw
61
biblioteki kościelne
wol., w tym księgozbiór Koła Nauczycielskiego 1 tys. wol.; Nadarzycach (oflag II D Grossborn--Rederitz) 45 tys. wol.; Murnau (oflag VII A) 31 tys. wol., w tym w Udziałowej Bibl. Pedagogicznej 400 wol.; Dossel (oflag VI B) 7 tys. wol.; Choszcznie (oflag II B Arnswalde); Prenzlau (oflag II A); Neu-brandenburg (oflag II E); Osterode (oflag XI B); Hohenstein (oflag IV A); Lubece (oflag X C) oraz w obozach dla podoficerów i szeregowych (stalagi). Organizacyjnie podlegały poi. obozowym komisjom kulturalno-oświatowym, a z ramienia władz niem. kontrolowały je organa kontrwywiadu (Abwehra). W wyniku działań wojennych w 1945 zostały przeważnie rozproszone i zniszczone: z obozu II D udało się przewieźć 20 tys. wol. do Łodzi, a z obozu VII A do Paryża. W szwajcarskich obozach dla internowanych wojskowych poi. z kampanii fr. w 1940 były również b.j., m. in. w Winterthur. S. Kotarski, J. Podgóreczny: / te książki miały swoją historię "Bibliotekarz" 1955 nr 10. Nauczyciele w hitlerowskich obozach jeńców podczas II wojny światowej. Warszawa 1967. J. S. Średnicki: Książka za drutami oflagów. "Wrocławski Tygodnik Katolików" 1965 nr 21.
S. S. K.
biblioteki klasztorne zob. biblioteki kościelne.
biblioteki kościelne, księgozbiory będące własnością Kościoła katolickiego albo innych chrześcijańskich ugrupowań religijnych lub związane z instytucjami, które są przejawem ich działalności (kształcenie duchowieństwa, działalność duszpasterska i misyjna). W szerszym znaczeniu terminem tym można objąć wszelkie bibl., których głównym zadaniem jest pogłębienie świadomości religijnej wyznawców religii chrześcijańskiej. Wśród bibl. związanych z działalnością Kościoła katolickiego wyodrębniamy następujące ich rodzaje:
Bibl. wyższych katolickich szkół akademickich. Czołowe miejsce wśród poi. b.k. zajmuje powstała w 1918 *Bibl. Uniwersytecka Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (604,3 tys. wol.). W ciągu ostatniego ćwierćwiecza wyrosła ona do rzędu poważnych warsztatów naukowo-badawczych i dokumentacyjnych o wyraźnie skrystalizowanym profilu i polityce gromadzenia zbiorów. Drugą z kolei jest Bibl. Akademii Teologicznej w Warszawie (100 tys.), która powstała w 1954 przez połączenie księgozbiorów wydziałów teologicznych Uniw. Jagiellońskiego i Uniw. Warszawskiego. Obie łącznie z bibl. zakładowymi KUL posiadają w sumie ok. 950 tys. wol.
Bibl. kapitulne i diecezjalne. Spośród 10 bibl. tej kategorii wielkością swoich zbiorów wysuwa się na czoło (drugie miejsce wśród b.k. w ogóle) Bibl. Kapitulna we Wrocławiu (164 tys.), która tradycją swojego istnienia sięga wieków średnich. Pod względem liczby posiadanych przez nią inkunabułów zajmuje ona trzecie miejsce wśród poi. bibl. Górują nad nią starożytnością zbiorów dwie najstarsze bibl. poi. Są to: Bibl. Katedralna w Gnieźnie (41 tys.) i Bibl. Kapituły Metropolitalnej Krakowskiej (40 tys.), która szczyci się posiadaniem najstarszego spisu zawartości swoich zbiorów z 1110. W czasach najnowszych powstały: Bibl. Kurii Diecezjalnej w Katowicach (15 tys.) w 1925 i Bibl. Diecezjalna w Częstochowie w 1. 60-tych. Ogółem zbiory wszystkich bibl. tej grupy wynoszą ok. 275 tys. wol.
Bibl. diecezjalnych seminariów duchownych. Spośród 24 bibl. tej grupy największy stan zbiorów (powyżej 50 tys.) wykazują: bibl. w Lublinie (60 tys.), Pelplinie (70 tys.), Poznaniu (96 tys.), Sandomierzu (60 tys.), Tarnowie (92 tys.), Warszawie (82 tys.), Włocławku (90 tys.) i Wrocławiu (90 tys.). Poważną część zbiorów wielu bibl. seminaryjnych powstałych w dobie przedrozbiorowej i w 1 poł. XIX w. stanowiły resztki bibl. skasowanych przez rządy zaborcze klasztorów. Bibl. płocka (44 tys.) i poznańska przejęły też księgozbiory kapituł w Płocku i Poznaniu, których początki sięgają XII w. Bibl. w Pelplinie rozwinęła się głównie ze zbiorów klasztorów cysterskich. Obie ostatnie bibl. oraz Bibl. Seminarium Duchownego we Włocławku należą do najzasobniejszych w inkunabuły bibl. w Polsce. Wśród bibl. seminaryjnych organizowanych po ostatniej wojnie Bibl. Warmińskiego Seminarium Duchownego "Ho-sianum" w Olsztynie wchłonęła m. in. stare zasoby bibl. kapituły warmińskiej i katedry z Dobrego Miasta. Całość zbiorów tej kategorii b.k. wynosi ponad milion wol.
Bibl. zakonnych instytutów i seminariów duchownych. Do zasobniejszych należą: Bibl. Seminarium Duchownego ks. ks. Pallotynów w Ołta-rzewie (82 tys.) i Bibl. Seminarium OO. Redemptorystów w Tuchowie (70 tys.). Dorównuje im liczebnością Bibl. Bobolanum ks. ks. Jezuitów w Warszawie (59 tys.), zał. 1827. Zbiory jej obejmują liczne stare druki, wśród których spotykamy wiele poloników nie znanych Bibliografii polskiej Estreichera. Do najstarszych należą: Bibl. Studium OO. Dominikanów w Krakowie (35 tys.), wywodząca się z XIV w. z bogatym zbiorem iluminowanych rpsów liturgicznych, oraz pochodząca z XV w. Bibl. OO. Paulinów (15 tys.) w Krakowie. W sumie księgozbiory bibl. zaliczonych do tej grupy obejmują ok. 400 tys. wol. Bibl. klasztorne zgromadzeń męskich. Jest to wśród b.k. grupa najliczniejsza, gdyż obejmuje oprócz bibl. naukowych liczne księgozbiory o charakterze ascetycznym i duszpasterskim poszczególnych domów zakonnych. Niektóre są warsztatami pracy dla istniejących przy domach instytutów i studiów wyższych. Największe z nich to Bibl. Pisarzy Towarzystwa Jezusowego w Warszawie (125 tys.), publicznie dostępna. Po niej idą bibl. krakowskie Karmelitów (120 tys.), Misjonarzy (70 tys.) i Pisarzy Tow. Jezusowego (41 tys.) oraz Bibl. Franciszkanów w Kłodzku (52 tys.). Tradycją sięgającą XI w. szczyci się Bibl. OO. Benedyktynów w Tyńcu (30 tys.), ale pierwotne jej zbiory uległy rozproszeniu. Zachowany jej księgozbiór z XVI w. znajduje się obecnie w Bibl. Seminarium Duchownego w Tarnowie. W bibl. cysterskich z XIII w. w Mogile (8 tys.) i Szczyrzycu (2 tys.) większą część zbiorów stanowią rpsy. Dorównująca im pod względem starożytności Bibl. OO. Franciszkanów w Krakowie (35 tys.) dawny swój zasób utraciła w pożarze klasztoru w 1850. Cenne zbiory rpsów z XIV i XV w. oraz starych druków posiadają: wymieniona wyżej Bibl. Karmelitów krakowskich, zał. w 1397, i Bibl. OO. Paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie (44 tys.), istniejąca od 1385. Na uwagę zasługują również z powodu swych rpsów XV-wieczne bibl.: OO. Franciszkanów we Wschowie (1,7 tys.) oraz Bibl. Kanoników Regularnych Laterańskich przy
biblioteki gminne
60
w swojej nazwie. Oficjalnie noszą tę nazwę wszystkie b.g. sieci uczelnianych, a nadto niektóre *bibl. miejskie, które nawet po usamodzielnieniu się dawnych filii i przejściu ich pod bezpośredni nadzór urzędów dzielnicowych (*bibl. dzielnicowe) zachowały przeważnie w stosunku do całej sieci miejskiej niektóre funkcje "centrali", jak np. instruktaż, szkolenie itp. Nazwę tę noszą również niektóre inne bibl. w kraju, typu raczej *bibl. centralnych, pełniące także częściowo funkcje właściwe dla b.g., jak np. instruktaż dla określonej grupy bibl. lub opracowywanie wydawnictw informacyjnych. Przykładem jest tu Główna Bibl. Lekarska o przeważających funkcjach księgozbiorowych w stosunku do sieci, a znacznie skromniejszych funkcjach organizacyjno--koordynujących. Zob. też współpraca bibl. K. R.
biblioteki gminne, najniższe ogniwo sieci bibl. publ., obejmujące swoim zasięgiem obszar gminy wiejskiej lub miejskiej. Od reformy podziału administracyjnego kraju w 1954 nosiły one nazwę: gromadzkie bibl. publ. Kolejna reforma podziału administracyjnego małych miast i wsi w 1973 wprowadziła nazwę: bibl. publ. gminy. Funkcja b.g. nie uległa zresztą zmianie, obsługuje ona mieszkańców swojego rejonu bezpośrednio w wypożyczalniach i czytelniach i pośrednio przez *filie oraz zaopatrywane w księgozbiory wymienne *punkty biblioteczne. B.g. są najczęściej zlokalizowane w miejscowościach będących siedzibą urzędu gminy. Bezpośredni nadzór nad b.g. sprawuje naczelnik urzędu gminy, merytoryczną zaś opiekę bibl. stopnia wojewódzkiego. B.g. korzystają z wielostronnej pomocy bibl. stopnia wojewódzkiego w sprawach: szkoleniowych, metodycznych, bibliograficznych, informacyjnych, organizacyjnych, jak również księgozbiorowych. Ta ostatnia pomoc wyraża się przez: zakupywanie i opracowanie księgozbioru dla b.g., dopożyczanie ze zbiorów bibl. określonych partii książek, jak też przez udział bibl. stopnia wojewódzkiego w zaspokajaniu indywidualnych potrzeb czytelniczych mieszkańców gminy w zakresie przekraczającym zaopatrzenie b.g. w drodze wypożyczeń międzybibliotecznych. Do istotnych zadań b.g. należy ścisła współpraca ze szkołami ^przysposobienie biblioteczne i czytelnicze uczniów przez tzw. lekcje biblioteczne) oraz z placówkami kultu-ralno-oświatowymi, innymi instytucjami i organizacjami społecznymi i spółdzielczymi. B.g. posiadają często *koła przyjaciół bibl., które pomagają w niektórych czynnościach bibliotecznych i organizacyjnych, a czasami zasilają też b.g. świadczeniami materialnymi.
K. R.
biblioteki gromadzkie zob. biblioteki gminne.
biblioteki instytutów naukowo-badawczych posiadają zbiory dokumentów (książek, czasop., taśm, płyt, mikrofilmów, norm, patentów itp.) gromadzonych pod kątem specjalności instytutów, w których istnieją. B.i.n.-b. należą w ramach *bibl. naukowych do grupy bibl. specjalnych, które zaczęły rozwijać się w ciągu XIX i XX w. w związku z postępującym rozwojem wiedzy i coraz szerszym stosowaniem jej do potrzeb praktycznych. Główną cechą działalności instytutów
naukowo-badawczych jest ścisłe powiązanie zagadnień z zakresu badań naukowych z problematyką gospodarki narodowej, a przede wszystkim wpływ rozwoju badań na wzrost produktywności i postępu technicznego i ekonomicznego. Bibl. resortowych placówek naukowych działają najczęściej w połączeniu z ich ośrodkami informacji technicznej i ekonomicznej. W 1974 były w Polsce 132 instytuty naukowo--badawcze, z tego 115 podległych poszczególnym ministerstwom oraz 17 podległych różnym instytucjom centralnym; księgozbiory b.i.n.-b. wynosiły łącznie ok. 2 827 tys. wol., w tym druków zwartych ok. 2 012 tys. wol., czasop. 815,3 tys. wol.; zbiorów specjalnych 1840,8 tys. jedn. Szczególnie cenne i zasobne zbiory posiadają m. in.: Bibl. Centralna Instytutu Geologicznego (Warszawa), Bibl. Główna Instytutu Naftowego (Kraków), Bibl. Instytutu Metalurgii Żelaza (Gliwice), Instytutu Kształtowania Środowiska (Warszawa). Zbiory specjalistycznych instytutów naukowo-badawczych stanowią często fundamentalną bazę krajową dla danej gałęzi nauki.
S. K.
biblioteki jenieckie, księgozbiory ogólne lub specjalne w wojskowych obozach jenieckich, gromadzone na podstawie genewskiej konwencji w sprawie traktowania jeńców wojennych z 1929. Istnienie b.j. dopuszczała konwencja haska z 1907, gromadzono je więc w niektórych obozach w czasie I wojny światowej. Podczas II wojny najwcześniej i najliczniej powstały największe b.j. w oficerskich obozach poi. jeńców wojennych. Do obozów przejściowych i szpitali już na jesieni 1939 zaczęto dostarczać książki, a Poi. YMCA i Poi. Czerwony Krzyż w Krakowie zgromadziły "Bibliotekę Jeńca Polskiego 1939" oznaczoną specjalnym ekslibrisem i rozsyłaną do obozów. Jeńcy zabierali ze sobą do niewoli książki z resztek bibl. pułkowych i szkolnych, które krążyły między nimi, zanim nie zorganizowano właściwego wypożyczania. Prócz literatury rozrywkowej przesyłano w paczkach z kraju również opracowania naukowe z różnych dziedzin, które stały się następnie własnością kół naukowych i kursów fachowych prowadzonych w obozach jawnie lub tajnie. Niem. cenzura nie dopuszczała niektórych książek, przemycone konfiskowano w b.j. i u poszczególnych jeńców, których za to karano. Wolno było kupować wydawnictwa niem. i prenumerować prasę. Czerwony Krzyż i YMCA za pośrednictwem Międzynarodowego Komitetu Pomocy Jeńcom Wojennym zaczęły w 1940 przysyłać ze Szwajcarii literaturę rozrywkową i podręczniki naukowe oprawiane w poi. introligatorai internowanych w Munchenbuchsee, m. in. do obozu w Murnau YMCA przesłała 4,2 tys. wol. Jeńcy sami wykonywali urządzenia b.j., naprawiali książki, cięli w drzewie pieczątki, ekslibrisy i druki biblioteczne, organizowali pokazy książek, wystawy ilustracji książkowej, konkursy czytelnicze, odczyty. W Dobiegniewie funkcjonowała instytucja księgo-noszy zwana "KPS" ("książka przychodzi sama"), którzy wypożyczali i dostarczali książki; pracowała tam także Rada Biblioteczna obozu. Mniejsze i większe ogólne i specjalne b.j. istniały we wszystkich prawie oficerskich obozach poi. jeńców wojennych w 1. 1940-45. Największe z nich zgromadzono w Dobiegniewie (oflag II C Woldenberg) 50 tys.
59
biblioteki główne
biblioteki ekonomiczne (spoleczno-ekonomiczne), gromadzące zbiory z zakresu nauk ekonomicznych (społeczno-ekonomicznych) dla potrzeb nauki i praktyki. W grupie tej występują różnego rodzaju bibl. naukowe (bibl. wyższych uczelni specjalnych, bibl. instytutów naukowo-badawczych i towarzystw naukowych, bibl. instytucji międzynarodowych, państw., spółdzielczych, społecznych) oraz *bibl. fachowe tworzone w urzędach, przedsiębiorstwach, instytucjach gospodarczych. B.e. podobnie jak inne bibl. specjalne są niejednokrotnie zarazem ośrodkami informacji naukowej w ramach swojej specjalizacji lub działami ośrodków informacji naukowej. Większość z nich publikuje wydawnictwa informacyjne i bibliograficzne.
W Polsce istnieje (1974) 25 wyspecjalizowanych b.e. o charakterze naukowym, w tym 10 bibl. ogólno-ekonomicznych, 10 bibl. o węższej specjalizacji w zakresie nauk ekonomicznych oraz 5 bibl. o zbliżonej specjalizacji. Tworzą one sieć bibl. współpracujących ze sobą na zasadach dobrowolnej kooperacji w celu zaspokojenia potrzeb ekonomistów naukowców i praktyków oraz studentów. Rolę bibl. centralnej pełni *Bibl. Szkoły Głównej Planowania i Statystyki w Warszawie. W 1974 zasoby poi. b.e. wyniosły ponad 2,6 min wol. Liczba tyt. bieżących czasop. wynosiła ok. 3 tys. Do bibl. ogólnoekonomicznych zaliczamy: Bibl. SGPiS, Bibl. Główną Akademi Ekonomicznej w Katowicach (zał. 1936, ok. 210 tys. wol.), Bibl. AE w Krakowie (zał. 1925, ok. 160 tys. wol.), Bibl. AE w Poznaniu (zał. 1925, ok. 150 tys. wol.), Bibl. AE we Wrocławiu (zał. 1947, ok. 200 tys. wol.), Bibl. Wydz. Ekonomiczno-Socjologicznego Uniw. Łódzkiego (zał. 1948, ok. 100 tys. wol.), Bibl. Instytutu Nauk Ekonomicznych Uniw. Warszawskiego (ok. 20 tys. wol.), Bibl. byłego Zakładu Nauk Ekonomicznych PAN w Warszawie (zał. 1953, ok. 12 tys. wol.), Bibl. Poi. Towarzystwa Ekonomicznego w Warszawie (ok. 6 tys. wol.), Bibl. Komisji Planowania przy Radzie Ministrów (ok. 40 tys. wol.). Wyspecjalizowane w zakresie poszczególnych dyscyplin ekonomicznych są następujące b.e.: ŚCentralna Bibl. Statystyczna (dawniej Bibl. GUS, zał. 1918, ok. 300 tys. wol, największe w kraju zasoby źródłowych publikacji statystycznych; pełni funkcje bibl. centralnej w zakresie statystyki i demografii), Bibl. Narodowego Banku Poi. (ok. 85 tys. wol.), Bibl. Instytutu Finansów (ok. 25 tys. wol.), Bibl. Spółdzielczego Instytutu Badawczego (ok. 30 tys. wol.), Bibl. Instytutu Handlu Wewnętrznego (ok. 28 tys. wol.), Bibl. Poi. Izby Handlu Zagranicznego (ok. 25 tys. wol.), Bibl. Instytutu Ekonomiki Rolnej (ok. 32 tys. wol.), Bibl. Centralnego Ośrodka Doskonalenia Kadr Kierowniczych (ok. 15 tys. wol.), Bibl. Instytutu Pracy przy Min. Pracy, Płac i Spraw Socjalnych (ok. 25 tys. wol.) wszystkie w Warszawie, oraz Bibl. Wydziału Inżynieryjno-Ekono-micznego Transportu Politechniki Szczecińskiej (ok. 70 tys. wol.). Wspólnymi wydawnictwami informacyjnymi b.e. są: "Centralny Katalog Wydawnictw Zagranicznych Treści Społeczno-Ekonomicznej" (półrocz.), od 1956; "Wykaz Zagranicznych Czasopism Bieżących Znajdujących się w Polskich Bibliotekach Społeczno-Ekonomicznych" (ukazuje się co 2 lata), od 1956.
H. Uniejewska: Przewodnik dla korzystających z bibliografii spoleczno-ekonomicznej. Warszawa 1971.
H. U.
biblioteki fachowe, księgozbiory gromadzące literaturę fachową niezbędną do realizacji zadań produkcyjnych, technicznych oraz doskonalenia zawodowego kadr zakładu. Zlokalizowane są głównie przy zakładach pracy i służą wszystkim grupom pracowników. W większym niż inne bibl. stopniu kompletują wydawnictwa ciągłe i zbiory specjalne: normy techniczne, opisy patentowe, literaturę firmową, materiały przed- i pokonferencyjne, nie publikowane prace badawcze (często w formie mikrofilmów i fotokopii). W 1953 stworzono warunki do prawidłowego rozwoju b.f. i ustalono trzystopniową sieć bibl.: fachowe bibl. zakładowe, główne bibl. branżowe, Centralną Bibl. Techniczną {Uchwala Prezydium Rządu nr 697). Uchwałą Rady Ministrów nr 160 z 1960 w sprawie organizacji informacji technicznej i ekonomicznej część b.f. (ok. 2 tys.) włączono do ośrodków informacji, a bibl. w mniejszych zakładach pracy zostały zobowiązane do prowadzenia działalności informacyjnej, co utrzymuje w mocy Ustawa o bibliotekach z 1968 i Uchwała Rady Ministrów nr 35 z 1971. Księgozbiory b.f. liczą od 500 do kilkudziesięciu tys. wol. Na koniec 1973 było w Polsce 5648 b.f., które posiadały łącznie 15 617 tys. wol. Zob. też bibl. techniczne, sieć bibl. fachowych.
E. Assbury, J. Czarnecka: Biblioteka fachowa. Warszawa 1965. - EWoK. Wrocław 1971. - W. Leśnikowska: Rola bibliotek w szerzeniu czytelnictwa literatury fachowej. "Bibliotekarz" 1971 nr 5.
B. J. biblioteki filialne zob. filia biblioteczna.
biblioteki główne, ośrodki koordynacyjne dla sieci bibliotecznej obsługującej rozbudowany zespół jednostek organizacyjnych dużej instytucji lub rozległy, ściśle określony teren, np. sieć bibl. uczelni, urzędów, branż, jak również miasta. Mają one najczęściej charakter bibl. naukowych lub fachowych i posiadają z reguły dobrze zaopatrzony księgozbiór, obejmujący podstawowe piśmiennictwo dla zagadnień interesujących obsługiwany obszar. Działalność koordynacyjna tych placówek jest w różnych konkretnych przypadkach dość zróżnicowana co do zakresu, zależnie od struktury organizacyjnej instytucji macierzystej i miejsca, jakie wyznacza ona dla b.g. i całej sieci placówek. W zasadzie funkcja ta obejmuje: kompletowanie zbiorów w całej sieci, ich jednolite opracowanie, często także opiekę kadrową, szkoleniowo-instrukcyjną, a nawet i budżetową, zaopatrzeniową i lokalową. B.g. reprezentuje także przeważnie interesy innych placówek sieci wobec kierownictwa instytucji macierzystej. Z reguły natomiast b.g. odgrywa istotną rolę w inicjowaniu i realizacji współpracy międzybibliotecznej w imieniu całej sieci. W związku z tym prowadzi często centralny katalog zbiorów swojej sieci, uczestniczy w wypożyczaniu międzybibliotecznym, opracowuje i rozpowszechnia wydawnictwa informacyjne, sporządza karty dokumentacyjne, bibliogr. itp. Nie wszystkie bibl. pełniące wymienione funkcje mają określenie "Główna"
mi
ŚL961 d
ip6uzot\qnd osou\v\vtzp i foMzon :i3fZp^*B^ -g 'pjL Ja t>961 "flSJouiodoinpoipEZ z.re3pjoiiqia" Śmqb(j-3iup3zozs m fau -zjitfnj lyaiotiąigfóMODluiatzcj {OMzoj l 3wvismoj :u3}S3-zij& -yi
-n[BZoAzodAM i upiAzo z Sis qoXoEfBpBpjs tpAufAo
-BZ1HB3JO qDB5[JOUIO:>[ t[3XUBMO0inZOJZ M ICUBIOiąZ
imAnzoBnz aoEfnuodsAp -p-q sznp BfBjEizp ^objsbiui ipAjoppiu a\ '"fo* Biudo}S "ląią fes 3ncA\o>[pfeziod -pod siazoAjołAJsjM EufAoBziuBSjo i fenzogBj3oiiqiq 'BA\oni3[O5[zs 'EnzoApojsui-oupfaJinijsui osouiBjBizp zszid nioiig feCESBUiod 'Aoiupizp m -jąnd -|qiq m mu -3iapnx)BŻ i ifoBzmBSjo 'AoBjd ps3j} o fefnpAosa "Aora -jsizp m '[ąnd "iq;q apo bu ui3jazpnq BfnuodsAp 'uiXm -ooiupizp uiopton Bfegaipoj Aoiupizp snrais} bu Oj^und, ; qoAuzcW(Oi[qiq n\Qt osis
JS3f UJl BaBMO3fpBZJOdpO,J 'U
Ba
foiuzod
p-q sosiOti av -tniaipB ooiaptzp ]qiq psis, omiuSo
g g
('[OM SAi Z\)
SUBJOMOd
-}sbihi ąopipiM suMobjjs uiioms 3ofefnuifoqo -iqnd d
-('I0* 's^ 6) ajA\opn^ m i (-jom -sX} oi 9^61 '{bz nfojpz-Xo;uXx^ m 'iqia BniBjjuag -iqiq ndXj' oSaj qoXzsj(SiMrBU oa 'uiozo
-IMOSBZO/tt UII5lłS/CzSA\ fefBlUdSjSOpn I 3f BfnMOOBJdO
X psoMOU ndn>jBZ oSauiBjjuao Bfnu mosbzom 'jąią suibjjusd
MOUIOp OSOJI BZS^JM łS3f
f >[{i5i a^ -jqnd iqiq fonuiuiS Xzo [3i5(s(3{ui po 3inza[BZ3ja Bfnu
; -tUiZBIMZ 0ż3} OSOUSBJM BIMOUBJS 'A
H p q
tóouiop świdrami Xp8 tujpBdAzjd m b 'ą mosbzojW nzsnpnnj feiasonsBjM bs f3Z0MBiizo(BX>i--onzoAjsAjnj i TsmojjmAjzoj 'fsojjSid Ain}BJ3}!i z
A
^oAzoiumodbjj MOSBZOyW nzsnpunj
J ZBJO UIO}n30S3IBMU03[3J I U1OZ3IMOS
-bzom aoteznjs 'qoAM05[uAzooclAA\ ^DBpsoMOOsfsnu m
uoinop !^
'0L61 BM^zsjByW 'ytupj/Czo ' -ozozg *q "6961 EAMjzs-reM 'Gnilny MOtuop p^oujDfnizp jyadsv /iuz33\ods liJjoiosijAi "AV '8961 bmezsjE/W vt*.onpu6a Ś{) Śuii Mopp/yćz Mo>i!uMoovjd guiojmjmi aiotg rzoiMojfOjW 'X
i m Bamaq tu; flnjj Aan^n^ nuiOQ "iqiq osoujBjBizp oAq szotu
3MOpB{J[BZ d
OSOUlBJBIZp EUC [ HOM qOBp
-BpjBZ m qoAuzo: )}oiiqiq q3B}>tund 00L A V I ("H3B>[pB5I
qOAUO/VU8Z3" VM z} av) apnn fsMOM i A OSOUJBJBIZp
E>[Oi3ZS BJIZpBMI Md -iqiq moqosBz uiA} pjtad 'A{B}s
-bjzm o>iqAzs sj Aao;qz '[om 'sAj ot? "^ 0 pSOUJBJBIZp
C9MS qOB>HEZOOC I av znf obCbSbiso '"i 'sjiupłAp" i
-;u}oqo^( 'Aunn -MOX MOJOKJZ BIU3Z0B jod z L-t?6x *
B{B}SMOd (qoAMI jpOMBZ MO5[ZBIMZ Al ru[tr>i nuioa
fOM faiUA\Ep) . fanłirrjj nuioa o8si5{s MO5JBJ5I -iq;q
Afizp
0S3ZD
ą [qq* zazjdod
fe>[0J3zs A{izpBA\ojd i Aioiqz
-buioiSz Ain}in>i Moaiop qoT5|f
q3AiO}}[3in 'ią]H 'uiAAiopojBu uiopBi
-jn>l AuiOp B 'BUBM0piM5[IIZ EJBJSOZ JBJJU30
buzobhz 9S6X yy\ 'oSsuioąom S
spjBj qoA{Bjs -"ląią zoojd foiuMBp oubmoziubSio -insj qoBinop -f0M qoAA\oj[ZBtMz Azij (A -OMOZB}>iai}sni i SAUUBnjjsdajj snzosjpod -iqiq 3iqos ofefBiMBjsozod '-[qnd -iqiq Aioiqzoż5;s3[
AfBZBjpZld SMOpOIBU ApBJ Z3ZJd (17C6I z PPłZS I /^jn*
-\nyi 'u]Vi C M uisiuBzpbzwz z 3inpoSz) qoAMopoMBZ a\O5[zb!a\z po 3}3f3zjd Ajnijn^ Auiop smojbtmoj -fea -fAo>(nflsui 1 (3nzo3}0fjqiq A}3[nnd) d
b '
) bmo^simopojs osonp^jBjzp sno i Mouiop AoBJd MOjBizp qoAMOMBjspod z irap
-3f 3J3JAMZ BIMODBJS '^ig 'AOBIJ pSOZOpiZpjOdS IMO5J -ZBIMZ nUI3UIBIłn33 I UlAMOpOMBZ UlO5(zfelMZ 3{B}S
-ozod 'fsMOMjsnBd ifaBjjSTUiuipB uioubSjo BSsjpod %0S -^b o83ł z 'Ajnjjnji Mouiop 00Z.
-zbimz -[qiq qoAnzoijqnd
'iqiq*
Moraop
'S S
[ ja
jadjs DMopnqpo 'i vuzosioi\qiq vhy
Ajn}[ii5( ąoBiuop L9 1 0L m A{BMOUof05(unj
-B5JZS3IUI lUpiZpjOdS qOBUIBI M "p f
f 11 od sf ouBMon}A}S8j : fs
JIHBJ3JIJ ui3qosBz z -p'q Bjizp qoAzopizpjods Mouiop qoiOMS MoonBipssra
}[3}Azn BU BMOIUB5[ZS3IIA[ BinpiZpjOdS BifSMBZSJByW
aiAausfOMAzpSrai 3iS3j>|0 ^ 'foAiozsizpojui 1 foośp -sęp iuibsbzo 'f3MO>{nBaonjBindod 1 fau^Sid AjnjBjajii
MBJSSZ fspsaZOfBn BfBpBISOJ 'UjAMOJjO^ UI3}3łIHI0>I I foMOpOJBM pSOUpSf UISJUOJiJ Z ADBjdjOdSM AZjd
Aoiupizp qn] nnofsj oSsuBp M03iraMO5ijAzn raiBin -szoAz z arapoSz 3UBiu3tuiAA\ oq]B suBiupdnzn fed
-ZS3IUI B[p3ISO OS3DOIS3J510 IUO0UB5|ZS3IUI 3UBind3}S0pn
'Ajn}inj[ Mouiop bjdŚocsbjm 30Epsq bqjB qoAMoraB>[ -ZS3JUI iniaizpjęds oż3niBinijnji-ouzo3{ods nzsnpunj z 3DBMAdn>[BZ 3H[ożo Ajoiqzo83is>i X '8961 z Hm>fil o\\ąią o KfiWfSfi gc -fXB Aoora eu fsMOMjsnBd -iqiq
pfeZJBZ M VpX SIUBppO DldB}SBU 3ZOUI -p'q BIU3Zp
-OJjzsn qn[ biuszozsiuz AMBqo fsuoiupBSBzn sizbj ą\ Buzosjods Dsorizoaiaojf bzszAm b8buiAm oSaj 3ji o 'uiAzoMBpBq-OM05(tiBU raopspjBz; iuojo>[zs jAzodsp /a qot BtnBppo qnj rpppsB{M fepoSz bz rsuzo3}oi[qiq
P3IS f3MO(BJ>lOH[08o Op -p-q BlUSZOBfM OSOMIJZOln
{BMApiMszjd 9^61 z nov^9totiqiq o maj^ff z 'MV qoBinB5[zs3!ni qoi /a. 3UBMAMoqoazid 1 uiozoBp -Bisod 3iuzob{Am soBznjs 'ąoAajBA^Ajd qoso osousbjm Ś -i :a.ovuop
"X S S
'LL6l BMBZSiB^ '90SIOJ M (3tAOypiDU\ fOV
-3io\]qtq o joiuuuofuj :B5IS[opoq3tls *
uiai>injp uiA{5[AAiz i nifBiq m '
qOl>ISA\OlfBjq 3[8ZBIS>( I3OIB}B?I BHO (qDAUIOpiM3ia SOBZOAłOp SMOjpiBU pjZBISJl)
zbjo
ss
57
biblioteki dla niewidomych
f**SW.::>; ;
Biblioteka dla niewidomych
L. R. Mc Colvin: Les services de lecture publiąue pour enfants. Paris 1957. B. Groniowska, M. Gutry: Organizacja i metody pracy bibliotek dziecięcych. Warszawa 1962. - EWoK. Wrocław 1971. - W bibliotece dla dzieci. Warszawa 1972.
E. B.
biblioteki dla niewidomych, książnice specjalne udostępniające książki i czasop., tłoczone wypukłym drukiem, odczytywanym za pomocą dotyku. Powstały po wynalezieniu w 1825 przez fr. ociemniałego pedagoga Louisa Braille'a (1809-52) systemu rytowania
różnych zestawień sześciu wypukłych punktów na dwóch blaszanych matrycach, między które kładzie się gruby papier (o gramaturze 130-190 g). System pisma punktowego został zastosowany także do druków muzycznych, szachowych, matematycznych, chemicznych. Książki drukowane w ten sposób (*książka Sla niewidomych) są z konieczności dużej objętości i nie mogą być zbyt ściśnięte. Zbiory b.d.n. pomnożyły się płytotekami i taśmotekami (tzw. "książki mówione" od 1935 w Stanach Zjednoczonych A.P.), zasoby te dały niewidomym nowe możliwości zawodowe. Przy b.d.n. bardzo często prowadzone są również drukarnie książek, czasop. oraz nut tłoczonych pismem Braille'a, a także studia nagrań "książek mówionych". Wypożyczanie międzybiblioteczne tych druków jest we wszystkich krajach wolne od opłat pocztowych. Najwcześniej b.d.n. powstały w Londynie (1882) i w Paryżu (1884). Pierwsze b.d.n. w Polsce otwarto w XIX w. Ich dorobek, związany głównie z Instytutem Głuchoniemych i Ociemniałych zał. 1817 w Warszawie i Tow. "Latarnia", został zniszczony w czasie II wojny światowej. Najmniejsze straty poniosła b.d.n. w Laskach pod Warszawą przy Zakładzie dla Niewidomych zał. 1912 przez Różę Czacką. W okresie powojennym pierwsze b.d.n. rozpoczęły swą działalność korzystając z książek kopiowanych ręcznie. Rozwój ich zaczyna się od 1952, kiedy stworzono bazę wydawniczą druków brajlowskich. Większość b.d.n. należy do Poi. Związku Niewidomych, który zorganizował sieć składającą się: z Centralnej Bibl. dla Niewidomych (zał. 1952, kierującej pracami bibliotecznymi, zaopatrzeniem, zakupem nowych nabytków, wymianą i wypożyczaniem międzybibliotecznym), z sześciu bibl. okręgowych, z 27 punktów bibliotecznych (2,7 tys. tytułów, 9 tys. egz. druków brajlowskich w 33,5 tys. wol.) oraz pięciu bibl. szkolnych. Centralna Bibl. dla Niewidomych w Warszawie gromadzi książki, czasop., nuty brajlowskie i wydawnictwa obcojęzyczne (2,7 tys. tytułów, 3,8 tys. egz. w 14 tys. wol.), "książki mówione", tj. taśmy magnetofonowe, od 1972 nagrywane systemem kasetowym (700 tyt., 2,5 tys. egz. w 35,8 tys. szpul) oraz wyd. zwykłym drukiem książki i czasop. specjalne (2,3 tys. wol.). Centralna Bibl. dla Niewidomych wydała w 1966 Informator bibliograficzny literatury tyflolo-
Makieta przyszłego budynku Biblioteki Centralnej Polskiego Związku Niewidomych
ą
biblioteki dla dzieci i młodzieży
56
Czytelnia w bibliotece dla dzieci
im. Kopernika. W razie niebezpieczeństwa zniszczenia lub uszkodzenia *bibl. prywatnej art. 36 ustawy
0 bibl. z 1968 przewiduje możliwość przekazania jej w depozyt do "biblioteki państwowej.
S. S. K.
biblioteki dla dzieci i młodzieży, placówki biblioteczne służące wychowaniu dzieci i młodzieży, wyrabianiu u nich potrzeby stałego obcowania z książką, wrażliwości na jej treść i formę oraz umiejętności czytania; dostarczają one kulturalnej rozrywki, przygotowują do korzystania z bibl. dla dorosłych. Pionierem bibliotekarstwa dziecięcego w Polsce była Bibl. Publ. m. Łodzi, która w 1922 zorganizowała pierwsze b. d. dz. w wieku 7-14 lat. Pragnąc objąć działalnością bibl. dziecięcych wszystkie dzieci, organizatorzy zaprojektowali sieć 40 bibl. ulokowanych poza budynkami szkolnymi. W praktyce zorganizowane zostały bibl. głównie w dzielnicach robotniczych, z tego zaledwie dwie poza szkołą. Dobór książek dostosowany był do potrzeb szkół. B. d. dz. posiadały katalog działowy (nie dziesiętny) i katalog krzyżowy. Innymi drogami szedł rozwój b. d. dz. w Warszawie, gdzie ich organizacją i działalnością zajmowały się Tow. Bibl. Publ., Tow. Bibl. d. Dzieci
1 Tow. Bibl. Powszechnych. W 1925 otwarto w Warszawie pierwszą b. d. dz. w wieku 7-12 lat. Z inicjatywy Związku Księgarzy i Wydawców Poi. otwarto w 1927 Bibl. Wzorową dla Dzieci w lokalu szkolnym. W latach następnych wzrosła liczba filii dziecięcych Bibl. Publ., dzięki otwieraniu przez nią nowych placówek i przejmowaniu prowadzonych przez Towarzystwa. W 1936 przy Bibl. Publ. powstała Sekcja B. d. Dz., która kierowała pracą organizacyjną, metodyczno-instrukcyjną oraz szkoleniem pracowników. Trzecim środowiskiem organizowania b. d. dz. była Dąbrowa Górnicza, gdzie w 1929 powstały b. d. dz. 9 szkół powszechnych. Do 1939 samorządy i towarzystwa społeczno-oświatowe utworzyły
27 b. d. dz. W czasie okupacji b. d. dz. po krótkim okresie działalności zostały zamknięte. Po wyzwoleniu natychmiast przystąpiły do pracy. Nadzór nad b. d. dz. sprawowało do 1951 Min. Oświaty, a następnie Min. Kultury i Sztuki. Pierwsze lata poświęcone zostały odbudowie zniszczonych placówek, z którą uporały się wcześniej bibl. posiadające tradycje pracy, np. b. d. dz. w Warszawie do 1949. W dalszych latach powstawały nowe placówki, zarówno filie, jak i oddziały, oraz bogaciły się zbiory literatury dla dzieci i młodzieży w *sieci bibl. publicznych. W 1957 Min. Kultury i Sztuki wprowadziło w życie Wskazówki w sprawie organizacji bibliotek dla dzieci i młodzieży i księgozbiorów dla dzieci w publicznych bibliotekach powszechnych. Wskazówki przewidują organizowanie wypożyczalni i czytelni lub tylko wypożyczalni. Orientują, jaka powinna być struktura zbiorów przeznaczonych dla dzieci i młodzieży, omawiają klasyfikację książek popularnonaukowych wg systemu dziesiętnego, a literatury pięknej wg poziomów i działów, dopuszczając stosowanie symboli działów przyjętych w *bibl. szkolnych. Bibl. publ. dla dorosłych są zobowiązane do wydzielenia księgozbiorów dla dzieci, przestrzegania zasad kla syfikacji, opracowania i układu książek dla dzieci, udostępniania zbiorów w miarę możności w oddzielnych dniach i godzinach, przechowywania kart kontroli wypożyczeń dzieci w osobnych kartotekach. Opiekę instrukcyjno-metodyczną nad b. d. dz. w Warszawie roztacza Ośrodek Instrukcyjno-Meto-dyczny bibl. dziecięcych przy Bibl. Publ. W innych miastach zajmują się tym instruktorzy czytelnictwa dziecięcego. Sieć b. d. dz. obejmuje 758 wydzielonych placówek, tj. 291 filii i 467 oddziałów dziecięcych (1974). W placówkach wydzielonych i zbiorach bibl. publ. dla dorosłych znajduje się 15,1 min książek dla dzieci i młodzieży z zakresu literatury pięknej. B. d. dz. wypracowały wiele ciekawych form i metod wychowania dzieci.
55
biblioteki depozytowe
ekonomiczną, czy polityczną. Niektóre b.a. gromadzą także wycinki prasowe o tematyce archiwalnej bądź regionalnej (np. varsaviana, masoviana). B.a. istnieją przy 3 archiwach centralnych (Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Akt Nowych, Archiwum Dokumentacji Mechanicznej), 33 woj. archiwach państwowych i 32 oddziałach terenowych. Ponadto archiwa wydzielone i nadzorowane mają własne bibl. Najbardziej rozwinięte są b. przy archiwach centralnych i woj. Do najzasobniejszych z nich należą bibl. przy archiwach w Łodzi (35,1 tys. wol.), Olsztynie (33,1 tys. wol.), Krakowie (29 tys. wol.), Szczecinie (25,3 tys. wol.) oraz przy Archiwum m. st. Warszawy i woj. warszawskiego (29,5 tys. wol.). Natomiast bibl. oddziałów terenowych (OT) posiadają w zasadzie księgozbiory podręczne, nie przekraczające kilkuset t. Księgozbiory bibl. archiwów podlegających Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państw, wynosiły łącznie na koniec 1974 ok. 327,1 tys. wol.
Odmienny profil posiada Bibl. Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państw., mająca charakter bibl. wiodącej w sieci b.a. Jest jedyną tego typu bibl. w kraju. W gromadzeniu jej zbiorów zwrócono szczególną uwagę na kompletowanie wydawnictw poi. i zagranicznych z dziedziny archiwistyki i archiwoznaw-stwa, zwłaszcza światowego czasopiśmiennictwa archiwalnego. Drogą wymiany zgromadzono poważny zbiór (ponad 1 tys. wol.) zagranicznych przewodników i inwentarzy archiwalnych. Do dyspozycji korzystających z Bibl. NDAP pozostają następujące pomoce: katalog alfabetyczny druków zwartych i ciągłych; katalog rzeczowy, obejmujący druki zwarte i artykuły z czasop. krajowych i zagranicznych; centralny katalog czasop. znajdujących się w krajowych b.a.; katalog publikacji pracowników archiwów; katalog zagranicznych przewodników i inwentarzy archiwalnych; katalog poloników, opracowany na podstawie materiałów drukowanych; kartoteka prywatnych zbieraczy materiałów archiwalnych w kraju. Bibl. NDAP opracowuje i wydaje: a) poi. bibliogr. archiwalną (w odcinkach); b) bibliogr. zawartości czasop. archiwalnego "Archeion" (w odcinkach); c) katalog zagranicznych przewodników i inwentarzy archiwalnych (zesz. 1 w 1968). Ponadto w formie powielanej Bibl. wydaje kwartalne wykazy nabytków i bibliogr. zawartości zagranicznych czasop. archiwalnych oraz tematyczne zestawienia bibliograficzne w zakresie archiwistyki. R. P.
biblioteki branżowe zob. biblioteki fachowe.
biblioteki centralne, placówki biblioteczne gromadzące planowo możliwie kompletny zbiór piśmiennictwa z określonej dziedziny wiedzy lub rzadziej piśmiennictwa określonego typu albo o określonym przeznaczeniu czytelniczym (np. piśmiennictwo dziecięce w Bibl. Pub. m. st. Warszawy). Istotną funkcją b.c. jest stworzenie w danym zakresie i na danym obszarze (np. w kraju) poważnego zaplecza księgo-zbiorowego dla zaspokojenia potrzeb czytelniczych (zwłaszcza środowisk naukowych lub fachowych) w zakresie przerastającym możliwości innych krajowych bibl. Dotyczy to przede wszystkim trudniej dostępnego piśmiennictwa zagranicznego, piśmiennictwa starszego, ciągów czasop., wydawnictw nisko-
nakładowych lub niedostępnych na rynku księgarskim itp. Stały wzrost produkcji piśmienniczej, zwłaszcza w ostatnim stuleciu, wpłynął na wzrost roli b.c, która w zorganizowanych warunkach *współ-pracy bibl. wiąże się z funkcją organizacyjno-koordy-nacyjną, przynajmniej w zakresie uzupełniania zbiorów (głównie w zakresie nabytków zagranicznych) i specjalizacji bibl. w poszczególnych krajach. B.c. jest także każda *bibl. narodowa, jako centralny zbiór piśmiennictwa narodowego, czy regionalna ze względu na piśmiennictwo związane z regionem. Coraz częściej też występuje zjawisko zawężania się profilu b.c, a nawet i powstawania odcinkowych zbiorów centralnych określonego piśmiennictwa w obrębie bibl. o znacznie szerszym profilu, np. centralne skupienia piśmiennictwa poszczególnych krajów w różnych bibl. innego kraju. Charakter b.c. zmusza ją do stałego śledzenia produkcji wydawniczej z danego zakresu w skali światowej, z czym wiąże się konieczność posiadania w zbiorach dostatecznego zasobu podstawowych wydawnictw informacyjnych, a to z kolei ułatwia jej prowadzenie szerokiej działalności informacyjnej. Toteż b.c. poza informacją bezpośrednią opracowują często i publikują różne wydawnictwa informacyjne, jak bibliogr. specjalne, biuletyny nabytków, przeglądy itp., oraz prowadzą centralne katalogi zbiorów krajowych ze swego zakresu (zwłaszcza zaś nabytków zagranicznych). Gdy b.c. obejmuje swym zakresem organizacyjnie zwartą sieć bibl. specjalnych, przejmuje często wobec nich także i niektóre funkcje *bibl. głównej. Zaciera to zwykle różnicę między tymi dwoma rodzajami bibl. i stąd obie nazwy bywają używane zamiennie (np. Główna Bibl. Lekarska jest przede wszystkim b.c medyczną). Przykładem b.c. o rozbudowanych funkcjach jest u nas *Centralna Bibl. Wojskowa. Planowe tworzenie b.c. dla różnych dziedzin wiedzy przewiduje Ustawa o bibliotekach z 1968 (art. 19). Nad prawidłową polityką gromadzenia zbiorów ma czuwać powołana w tym celu komisja Państw. Rady Bibliotecznej. Zasady specjalizacji zbiorów reguluje Zarządzenie nr 15 Min. Kultury i Sztuki z 1973 (Dz. U. Min. Kult. i Szt. nr 2 poz. 18). Zob. też Centralna Bibl. Rolnicza, Centralna Bibl. Statystyczna. K. R.
biblioteki depozytowe, księgozbiory oddane na przechowanie albo do użytkowania z zachowaniem prawa własności deponenta i na uzgodnionych warunkach. Umowa o *depozycie zwykle zawiera zastrzeżenia dotyczące przechowywania (np. osobno jako nierozdzielna całość), opracowania (specjalna księga inwentarzowa, odmienna sygnatura, odrębny znak własnościowy z zaznaczeniem depozytowego charakteru zbioru), udostępniania (zezwolenie na korzystanie tylko przez określoną grupę czytelników, zakaz korzystania w wyznaczonym czasie) oraz podkreślenie, czy ma to być depozyt czasowy, czy wieczysty. Depozyt czasowy wymaga przedłużenia umowy depozytowej przed wygaśnięciem terminu jej ważności, a depozyt wieczysty różni się od daru nazwą uwidocznioną w znaku własnościowym i koniecznością zachowania innych warunków umowy. Czasami bibl. otrzymująca depozyt zobowiązuje się go uzupełniać, np. b.d. Toruńskiego Towarzystwa Naukowego stale uzupełniana w Książnicy Miejskiej
b ibliotekarz
54
jest podręcznik Józefa Grycza (1890-1954) Bibliotekarstwo praktyczne (Warszawa 1946, 2 wyd. 1951). B. stanowi dziś dominujący przedmiot i kierunek badań bibliotekoznawczych.
Zob. też bibliotekoznawstwo, kształcenie bibliotekarzy.
H. W.
bibliotekarz: 1. Pracownik zatrudniony zawodowo w bibl. w zakresie związanych z jej funkcją czynności podstawowych, tj. dotyczących *gromadzenia, *opra-cowania i *udostępniania księgozbioru. Nazwą tą obejmuje się potocznie wszystkich kwalifikowanych pracowników podstawowej działalności bibliotecznej, a więc zarówno pracowników *slużby bibliotecznej, jak i *bibliotekarzy dyplomowanych. Natomiast nie są nią objęci pracownicy administracji, obsługi technicznej i porządkowej. W zależności od zajmowanego stanowiska oraz typu bibl. stawia się b. określone wymagania co do wykształcenia ogólnego i zawodowego oraz stażu pracy. Tradycja profesjonalna stawiała ten tytuł wysoko w hierarchii stanowisk bibliotecznych, wiążąc go z odpowiedzialnością kierowniczą. B. znaczyło tyle co kierownik czy dyrektor bibl. Przykładem może być tabela stanowisk w Bibl. Uniwersyteckiej we Lwowie w XIX w.: amanuent, skryptor, kustosz, b. Jeszcze dziś w anglosaskiej terminologii i praktyce bibliotecznej b. (libra-rian) znaczy dyrektor bibl. 2. B., młodszy b., starszy b. wg oficjalnej obecnej nomenklatury nazwy poszczególnych stanowisk w grupie służby bibliotecznej.
Zob. też konserwator zbiorów, obsługa pomocnicza w bibliotece, obsługa techniczna w bibliotece.
K. R.
"Bibliotekarz. Czasopismo poświęcone sprawom bibliotek i czytelnictwa. Wydawane przez Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich i Bibliotekę Publiczną m. st. Warszawy". Pierwsze czasop. pt. "Bibliotekarz" ukazywało się od kwietnia 1919 z podtytułem "Organ Sekcji Bibliotek Powszechnych Związku Bibliotekarzy Polskich. Miesięcznik poświęcony sprawom bibliotek i czytelnictwa", pod red. Wandy Dąbrowskiej. Po nrze 5/6 wydawnictwo zostało zawieszone. W kwietniu 1929 zaczął wychodzić mieś. "Biuletyn Biblioteki Publicznej m. st. Warszawy", który pod tym tytułem ukazywał się do marca 1934 pod red. Faustyna Czerwijowskiego i Leona Bykowskiego i w tym okresie był poświęcony przede wszystkim sprawom Bibl. Publ. w Warszawie, rozszerzając stopniowo tematykę na problemy ogólniejsze. Od R.6:1934/35 "Biuletyn" ukazywał się jako "Bibliotekarz. Biuletyn Biblioteki Publicznej m. st. Warszawy poświęcony sprawom bibliotek publicznych", nawiązując do tytułu i programu swego imiennika z 1919 (do redakcji dokooptowano W. Dąbrowską). Od R.10:1938 zmieniono podtytuł na "Czasopismo poświęcone sprawom bibliotek publicznych. Wydawane przez Związek Bibliotekarzy Polskich i Bibliotekę Publiczną m. st. Warszawy". W 1939 wojna przerwała wydawanie czasopisma (ostatni nr 5/6), które zostało wznowione w październiku 1945 (jako R.12) pod red. W. Dąbrowskiej, od 1955 regularnie jako mieś. Chociaż główną problematyką pozostają sprawy bibl. publ., B. przekształcił się w fachowy organ ogólnobiblioteczny, poruszający
wszystkie aktualne problemy bibliotekarstwa w artykułach najczęściej o charakterze popularyzatorskim i informacyjnym. Redaktorami w okresie powojennym byli: Wanda Dąbrowska (1945-46), Czesław Kozioł (1947-58), Jadwiga Czarnecka (1959-60), Ewa Pawlikowska (1961-68), Jadwiga Kołodziejska (od 1969).
W. Dąbrowska: Pierwsze wcielenie "Bibliotekarza". "Bibliotekarz" 1963 nr 11. J. Kornecka: "Bibliotekarz". Lata 1929-1939. Tamże. R. Przelaskowski: Rys dziejowy czasopisma "Bibliotekarz" (1919-1963). "Przegląd Biblioteczny" 1964 z. 3. - F. Bursowa: "Bibliotekarz". Lata 1945-1963. "Bibliotekarz" 1965 nr 4.
H. S.
bibliotekarz dyplomowany, pracownik biblioteczny na stanowisku *asystenta bibliotecznego, *adiunkta bibliotecznego, *kustosza dyplomowanego, starszego kustosza dyplomowanego, zaliczany do grupy pracowników naukowo-dydaktycznych. Kategoria b.d. wprowadzona Rozporządzeniem Min. Szkolnictwa Wyższego w 1961, początkowo tylko do *bibl. szkół wyższych, objęła stopniowo bibl. innych resortów i Polskiej Akademii Nauk. Stanowiska b.d. mogą zajmować w bibl. posiadających odpowiednie uprawnienia i etaty pracownicy z wyższym wykształceniem, określonym przepisami stażem pracy i pomyślnie zdanym egzaminem państwowym dla kandydatów na b.d. Wymagany staż pracy zróżnicowany jest dla każdego z wymienionych stanowisk. Do zakresu działalności b.d. należą prace badawcze w zakresie * bibliotekoznawstwa, *bibliografii i *nauki o książce, prace dydaktyczne związane ze szkoleniem kadr bibliotecznych i użytkowników bibl. (zwłaszcza studentów), prace organizacyjne w ramach danej bibl. lub sieci bibliotecznej, prace bibliograficzne, dokumentacyjne i edytorskie. Podstawowe przepisy dotyczące zatrudnienia i uposażenia b.d. w bibl. zawarte są w Rozporządzeniu Rady Ministrów z 22 IV 1967 ("Dziennik Ustaw" nr 14 poz. 61) i z 29 IV 1972 ("Dziennik Ustaw" nr 16 poz. 115). Dotychczas w praktyce bibl. i w przepisach prawnych nie sprecyzowano zakresu obowiązków i odpowiedzialności b.d. w stosunku do pracowników *służby bibliotecznej. K. R.
biblioteki archiwalne, księgozbiory służące przede wszystkim pracownikom archiwów, ponadto badaczom korzystającym z materiałów archiwalnych. Kompletowanie zbiorów w b.a. podyktowane jest w pierwszym rzędzie potrzebą posiadania opracowań metodycznych, praktycznych, teoretycznych w zakresie gromadzenia, opracowywania, udostępniania i konserwacji materiałów archiwalnych oraz koniecznością gromadzenia wydawnictw źródłowych opartych na materiałach archiwów bądź też na materiałach stanowiących uzupełnienie posiadanych przez archiwa zbiorów. Dalsze kryterium kompletowania b.a., głównie istniejących przy archiwach terenowych, wynika z potrzeby popularyzacji dziejów regionu. B.a. gromadzą w szerokim zakresie wydawnictwa z dziedziny archiwistyki i archiwoznawstwa, nauk pomocniczych historii, historii administracji i ustroju. Ponadto gromadzą wszelkie publikacje źródłowe oraz wydawnictwa treści ogólnej z dziedzin będących rozszerzeniem specjalności lub stanowiących niezbędną podbudowę historyczną, społeczną,
53
bibliotekarstwo
skiego, Konstantego Słotwińskiego i Adama Kło-dzińskiego. B.ZNiO gromadziła druki, rpsy i in. pamiątki poi. kultury z terenu całej Polski, udostępniała je do celów naukowych oraz prowadziła własne badania i działalność wydawniczą; spełniała, zwłaszcza w 2 poł. XIX i na pocz. XX w., rolę bibl. narodowej, kładąc duże zasługi dla podtrzymania i rozwoju poi. nauki i kultury w czasie zaborów. Wiele blasku przydała ZNiO działalność naukowa jego dyrektorów, znanych historyków Augusta Bielow-skiego i Wojciecha Kętrzyńskego. W 1878 B.ZNiO rozpoczęła drukowanie podręczników szkolnych. W Polsce niepodległej, dzięki Ludwikowi Bernackie-mu, stała się głównym wydawcą arcydzieł poi. literatury. W 1. 1946-47 część zbiorów Ossolińskich przeniesiono ze Lwowa do Wrocławia, gdzie rychło stały się zapleczem rozwijającej się humanistyki uniwersyteckiej. Nad odbudową ZNiO we Wrocławiu z mandatu Prezesa Rady Ministrów sprawowało czasowo opiekę Tow. Przyjaciół Ossolineum, pod którego nadzorem wyremontowano nową siedzibę bibl. przy ul. Szewskiej; pomnożono zbiory o zasoby bibl. podworskich, opracowano zbiory dawne i nowe, otwarto pierwszą czytelnię (1947), reaktywowano działalność wydawniczą. W lipcu 1953 po przejęciu ZNiO przez Polską Akademię Nauk podzielono go na dwie odrębne instytucje: Bibl. i Wydawnictwo. Dyrektorem Bibl. został mianowany dotychczasowy dyrektor Zakładu Eugeniusz Szlapak, od 1958 Edward Kiernicki i Franciszek Pajączkowski, od 1961 Franciszek Pajączkowski, od 1970 Janusz Albin. Nowy statut bibl. utrzymuje jej profil jako placówki
0 charakterze ogólnokrajowym, gromadzącej całość poi. piśmiennictwa humanistycznego (druki i rpsy), pamiątki poi. kultury oraz dokumentującej działalność Polonii. Na strukturę B.ZNiO składają się działy ogólne (Gromadzenia, Klasyfikacji i Katalogu Rzeczowego, Opracowania Druków Zwartych i Katalogu Alfabetycznego, Czasopism, Przechowywania, Udostępniania, Informacji Bibliograficznej i Dokumentacyjnej, Historii Ruchów Społecznych XIX
1 XX w.), specjalne (Starych Druków, Rękopisów, Grafiki, Kartografii, Numizmatyczno-Sfragistyczny i Dokumentów Życia Społecznego) oraz usługowe (m. in. Reprograficzny i Pracownia Introligatorsko--Konserwatorska). Zbiory B.ZNiO powiększają się co roku o ok. 14 tys. książek (z zakresu historii, historii literatury, filologii, językoznawstwa, państwa i prawa, filozofii, psychologii, słowianoznawstwa, historii sztuki i in.). i czasop. oraz ok. 14 tys. jedn. zbiorów specjalnych. W końcu 1974 Ossolineum posiadało 937 tys. jedn., w tym 529 tys. wol. druków XIX i XX w. (z tego ok. 80 tys. wol. czasop.), 76 tys. wol. starych druków, 15 tys. jedn. rpsów, 2,2 tys. dyplomów, 12,7 tys. map i atlasów, 112 tys. szt. grafiki, rysunków i fotografii, 118 tys. monet, medali i pieczęci, 61,2 tys. dokumentów życia społecznego oraz 4,7 tys. rolek mikrofilmów. B.ZNiO posiada wiele pozycji unikatowych, o dużej wartości naukowej i kulturalnej. Wśród druków nowych znajduje się szereg rzadkich książek i czasop. emigracyjnych i socjalistycznych z XIX i XX w. W zbiorach rękopiśmiennych na uwagę zasługują liczne archiwa rodowe, działaczy, spuścizny czołowych historyków, pamiętniki, bogata korespondencja oraz szczególnie cenny i bogaty zbiór autografów pisarzy od Łukasza
Opalińskiego, poprzez Mickiewicza (z rpsem Pana Tadeusza), Słowackiego, Żeromskiego, Sienkiewicza, po szereg pisarzy współczesnych. W zbiorach grafiki znajdują się liczne portrety, bogaty zbiór dawnych i współczesnych rycin, ekslibrisów, miniatur oraz rysunków artystów obcych (m. in. Rafaela, Tycjana, Rembrandta). W zbiorach numizmatyczno-sfragi-stycznych znaleźć można wiele unikatowych monet, medali i pieczęci poi. W Dziale Dokumentów Życia Społecznego przechowuje się cenne materiały (plakaty, biuletyny, druki ulotne, fotografie i in.) dotyczące życia społecznego i kulturalnego współczesnego Wrocławia. B.ZNiO dysponuje czytelnią ogólną i 6 czytelniami specjalistycznymi z 192 miejscami. Ze zbiorów korzysta rocznie ok. 70 tys. czytelników, głównie studentów. Każdego roku udostępnia się ok. 250 tys. jedn. Krąg korzystających, który obejmuje też liczne wycieczki, poszerzają systematycznie organizowane przeglądowe lub tematyczne wystawy. B.ZNiO realizuje własny plan naukowo-badawczy z zakresu historii poi. kultury, szczególnie zaś szeroko pojętej bibliologii. W okresie przynależności B.ZNiO do PAN ukazało się do 1974 pod jej firmą 86 prac samoistnych z zakresu bibliografii i dokumentacji zbiorów własnych oraz kilkaset artykułów naukowych i popularnonaukowych. Wśród prac dokumentacyjnych na szczególną uwagę zasługują inwentarze rpsów, katalogi dyplomów, rysunków, inkunabułów, dawnych czasop. i in. B.ZNiO wydaje dwa organy naukowe: "Rocznik Zakładu Narodowego im. Ossolińskich" (po wojnie ukazało się 11 t.) i biuletyn materiałowy "Ze Skarbca Kultury" (26 t.).
A. Fischer: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Zarys dziejów Lwów 1927. F. Pajączkowski: Sześć lat pracy Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu 1946-1951. Wrocław 1953. J. Trzynadlowski: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1817-1967. Zarys dziejów. Wrocław 1967. - J. Albin: Biblioteka Ossolineum we Wrocławiu. "Sobótka" 1970 nr 2.
J. A.
bibliotekarstwo: 1. Zawód; wymagający odpowiedniego wykształcenia i przygotowania uzyskanego w drodze studiów na poziomie średnim lub wyższym, kursów specjalistycznych, szkolenia przywarsztato-wego, egzaminów itp. Wskutek rozwoju i specjalizacji "bibliotek rozszerzył się znacznie zakres funkcji "bibliotekarza zawodowego. Czynności biblioteczne podlegają zróżnicowaniu i specjalizacji, przy czym punkt ciężkości zajęć i odpowiedzialności zawodowej przesuwa się z prac technicznych, wykonywanych coraz częściej maszynowo, na czynności organizacyjne, informacyjne, dokumentacyjne, propagandowe i dydaktyczne. 2. Zespół umiejętności teoretycznych i praktycznych potrzebnych do wykonywania bibliotecznych czynności zawodowych, tj. organizowania bibl. jako warsztatu pracy naukowej, instytucji oświatowej i wychowawczej, zakładu dydaktycznego współdziałającego w kształceniu kadry zawodowej. Podstawowymi czynnościami w tym zespole są: "gromadzenie, "opracowanie i "udostępnianie zbiorów bibliotecznych bezpośrednio przez obsługiwanie czytelników i pośrednio przez informowanie o zbiorach i ich zawartości. W tym rozumieniu b. nabiera charakteru dyscypliny stosowanej, która zajmuje się systematyką i metodyką czynności bibliotecznych, zmierzając do doskonalenia społecznych funkcji bibl. W literaturze poi. przykładem tak pojętego b.
Biblioteka Wyższej Szkoły Nauk Społecznych
52
działy ogólnobiblioteczne: Bibliotek Zakładowych, Prac Naukowych, Organizacyjno-Naukowych i Organizacyjnych, Oddział Ogólny do Spraw Administracyjnych; 3 pracownie: Introligatorsko-Konser-watorska, Przysposobienia Technicznego i Higieny Zbiorów, Reprograficzna. B.UW stanowi ośrodek dyspozycji dla 62 bibl. zakładowych. Nadzór nad siecią sprawuje dyrektor B.UW (Adam Lewak od 1939, Jan Baculewski od 1956), który kieruje polityką biblioteczną uczelni, jest stałym członkiem Senatu. Organem opiniodawczym dyrekcji B.UW jest *Rada Naukowa biblioteki. Na Uniw. Warszawskim działa Senacka Komisja do Spraw Bibl. Zbiory B.UW w 1974 osiągnęły liczbę 3 167 tys. wol., w tym Bibl. Głównej 1 824 tys. wol., w bibl. zakładowych 1 343 tys. wol. Liczba czytelników w 1974: 52,3 tys., udostępnianie 1 896 tys. wol. Rozwój sieci i jej wewnętrzna integracja prowadzą do ściślejszego zespolenia zadań bibliotecznych z zadaniami naukowo-dydaktycznymi uczelni. Podstawowe dla nich znaczenie mają formy informacji o zbiorach, jak: katalogi (alfabetyczny, przedmiotowy czasop., zbiorów specjalnych, zbiorów podręcznych, zbiorów bibl. zakładowych); kartoteki (bibliograficzne, zagadnieniowe, unikatowych zbiorów i in.); indywidualna informacja bezpośrednia i pośrednia dla kraju i zagranicy (ok. 45 tys. rocznie); informacja zbiorowa (wykłady i pokazy oraz wystawy nabytków) i tematyczna. B.UW prowadzi przysposobienie biblioteczne dla studentów, zajęcia z zakresu informacji naukowej dla wielu wydziałów, instytutów i zakładów, praktyki studyjne dla słuchaczy bibliotekoznawstwa w całym kraju. W obręb własnych badań wchodzą prace z zakresu dokumentacji zbiorów B.UW, opracowania bibliograficzne, edytorskie, historia B.UW i jej kolekcji oraz prace z dyscyplin pozabibliotecznych, przedmiot specjalizacji pracowników naukowych B.UW. Prace te wydaje B.UW we własnej serii: Acta Bibliothaecae Universitatis Var-soviensis i poza serią. W 1974 opublikowała razem 48 prac. Perspektywę rozwoju B.UW i ramy jej' modernizacji stanowi znajdujący się w realizacji projekt budowy nowego gmachu oraz komputeryzacja działalności bibliotecznej i informacyjnej.
W. Sokolowska: Dzieje Biblioteki Uniwersyteckiej 1939-1945. Warszawa 1959. H. Kozerska: Straty w zbiorze rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie w czasie I i II wojny światowej. Warszawa 1960. S. Sawicka, T. Sulerzyska: Straty w rysunkach z Gabinetu Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej 1939-1945. Warszawa 1960. - J. Baculewski: Warunki l problemy funkcjonowania Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego. "Roczniki Uniwersytetu Warszawskiego" 1970.
J. Bac.
Biblioteka Wyższej Szkoły Nauk Społecznych przj KC PZPR w Warszawie, powstała w 1958 z połączenia trzech księgozbiorów uczelni partyjnych organizowanych w 1. 1944-51: Instytutu Nauk Społecznych przy KC PZPR, Szkoły Partyjnej przy KC PZPR oraz Centralnej Szkoły Partyjnej im. J. Marchlew-skiego. Struktura organizacyjna obejmuje działy: Gromadzenia i Wymiany, Opracowania i Katalogów, Udostępniania i Magazynów, Czasopism. B.WSNS posiada dwie filie: w gmachu KC PZPR i w Ośrodku Kursów Partyjnych przy ul. Rozbrat. Dyrektorem B.WSNS jest Edmund Król. W końcu 1974 księgozbiór liczył 183 tys. wol., w tym druków zwartych 158,5 tys., czasop. 24,5 tys. B.WSNS gromadzi zbiory z zakresu nauk: filozofii, socjologii, historii
poi. i międzynarodowego ruchu robotniczego, ekonomii politycznej, polityki gospodarczej, religioznawstwa, historii Polski i powszechnej XIX i XX w. Ok. 40% zbiorów stanowi literatura zagraniczna. Jednym z głównych działów księgozbioru jest zbiór prac i opracowań klasyków marksizmu-leninizmu: różne wydania dzieł Marksa, Engelsa i Lenina, zarówno w językach oryginału, jak i w przekładach na poi. i in. jęz. oraz zbiór publikacji teoretyków socjalizmu naukowego (Plechanowa, Kautskiego, Róży Luksemburg, Liebknechta i in.). W zakresie nauk historycznych na wyróżnienie zasługuje zbiór dokumentów i opracowań dotyczących poi. i mię-dzynar. ruchu robotniczego, a w tym historii KPZR i ZSRR. Znajduje się tu szereg rzadkich wydawnictw, jak np. różnych wyd. zbiorów uchwał, rezolucji, protokołów i stenogramów zjazdów partyjnych, dokumentów trzech rewolucji ros. itp.; uzupełniają ten dział prace i przemówienia przywódców i czołowych działaczy ruchu robotniczego. W zakresie socjologii warto wymienić duży zestaw literatury krajowej i zagranicznej, dotyczący struktur społecznych, partii i stosunków politycznych. Z religioznawstwa zebrana literatura obrazuje w szerokim aspekcie stosunki między państwem a Kościołem. Dział ekonomiczny zawiera obok podstawowych prac teoretycznych obszerną literaturę oświetlającą politykę gospodarczą krajów socjalistycznych oraz krajów kapitalistycznych ze szczególnym uwzględnieniem obszaru EWG. Ważną częścią zbiorów jest literatura informacyjna: szereg cennych encyklopedii ogólnych, zarówno XIX-wiecznych, jak i najnowszych, oraz wiele specjalistycznych wydań (historycznych, filozoficznych, religioznawczych, ekonomicznych i in.). W Dziale Czasopism do cenniejszych zaliczyć należy szereg dużych ciągów periodyków radzieckich z okresu międzywojennego ("Bolszewik", "Istoriczeskij Ar-chiw", "Krasnyj Archiw", "Pod Znamieniem Marksizmu", "Proletarskaja Rewolucija" i in.). B.WSNS udostępnia swe zbiory poza pracownikami i słuchaczami WSNS innym bibl. oraz (na miejscu) wszystkim zainteresowanym. Posiada dwie czytelnie: naukową J czasop., dysponujące łącznie 50 miejscami. Katalog alfabetyczny podano w dwóch wersjach: łacinką i grażdanką. B.WSNS wspólnie z Ośrodkiem Informacji Naukowej wydaje miesięczny "Biuletyn Informacyjny" obejmujący nabytki oraz adnotowane informacje bibliograficzne z wybranych artykułów z ponad 400 czasop. krajowych i zagranicznych.
E. Kr.
Biblioteka Zakładu Historii Partii przy KC PZPR zob. biblioteki partii i stronnictw politycznych.
Biblioteka Zakładu Historii Ruchu Ludowego przy NK ZSL zob. biblioteki partii i stronnictw politycznych.
Biblioteka Zakładu Narodowego imienia Ossolińskich Polskiej Akademii Nauk (Ossolineum) powołana została w 1817 aktem fundacyjnym Józefa Maksymiliana Ossolińskiego. Działalność rozpoczęła we Lwowie w 1827 (już po śmierci fundatora) na podstawie księgozbioru prywatnego Ossolińskiego, pomnożonego w 1823 zbiorami Lubomirskich z Przeworska oraz licznymi darami wpływającymi dzięki staraniom jej pierwszych dyrektorów: Franciszka Siarczyn-
51
Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego
podjęła Komisja Edukacji Narodowej, ale w ciągu półtorawiecznego istnienia wielokrotnie zmieniała swoją rolę, zakres funkcji i nazwę. Zawiązkiem B.UW była mieszcząca się w Pałacu Kazimierzowskim Bibl. Liceum Warszawskiego, spadkobierczyni Bibl. Szkoły Rycerskiej i pięciotysięcznego księgozbioru Ignacego Krasickiego. Następnie weszły do niej: kilkunastotysięczna Bibl. Sądu Apelacyjnego, nieliczny zbiór Szkoły Prawa i Administracji oraz księgozbiory poklasztorne z cennymi rpsami i starymi drukami. B.UW formalnie utworzona 31 I 1818 jako Bibl. Królewskiego Uniw. Warszawskiego już w dwa miesiące później stała się bibl. krajową i była trzecią z kolei (po Bibl. Zaluskich i projekcie Feliksa Łubieńskiego) próbą założenia bibl. narodowej na co wskazywała nazwa: Bibl. Publ. Narodowa. Na czele B.UW stanął Samuel Bogumił Linde. Komisja Rządowa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego oraz namiestnik Królestwa Polskiego przyznali B.UW prawo do jednego, a następnie dwóch egz. obowiązkowych wszystkich druków poi., sztychów, rycin i litografii. Do jej zbiorów włączono bibl. Wydziału Lekarskiego, likwidowanych klasztorów, lóż masońskich Warszawy i Płocka, orientalny księgozbiór stambulski, bezcenny Gabinet Rycin króla Stanisława Augusta, kolekcje rysunków i sztychów Stanisława Kostki Potockiego, a także zbiory licznych ofiarodawców. Po upadku powstania listopadowego zbiory B.UW zarekwirowano i w większości wywieziono do Piotrogrodu; ocalały księgozbiór liczył wówczas 40 tys. druków i 303 rpsy. B.UW, przemianowana na Bibl. Rządową, stała się punktem rozdzielczym książek dla szkół średnich, kierowana z urzędu przez dyrektorów gimnazjum gubernialnego, które mieściło się w Pałacu Kazimierzowskim. Ponowny rozkwit B.UW przyniosły 1. 60-te XIX w., kiedy m. in. nastąpiło powołanie uczelni akademickiej, Szkoły Głównej (1862-69). B.UW, nazwana wówczas Główną, zaczęła się szybko rozwijać i uzupełniać swoje zbiory. Zakupiła cenną kolekcję dzieł prawniczych i historycznych oraz kilka rpsów średniowiecznych, wśród nich Codex Theodo-rianus z IX w., przyjęła bogate księgozbiory reorganizowanych lub likwidowanych po powstaniu styczniowym komisji rządowych, bibl. Akademii Medyko--Chirurgicznej i Instytutu Szlacheckiego, a także liczne zbiory rękopiśmienne z archiwów zakonnych, zawierające m. in. źródła do dziejów gospodarczych. Jednocześnie gromadziła piśmiennictwo naukowe światowe, zwłaszcza w dziedzinie bujnie rozwijającego się przyrodoznawstwa, nauk społecznych oraz literatury pięknej, i w ten sposób zaczęła spełniać ponownie rolę bibl. narodowej w zaborze rosyjskim (do 1871). Po likwidacji Szkoły Głównej została przeznaczona na Bibl. Cesarskiego Uniw. Warszawskiego (1869--1915). Cenną pozostałością z tego okresu stał się największy w Europie (poza Związkiem Radzieckim) zbiór rossików, a wśród darów zapis testamentowy gen. ros. Arkadiusza Tołoczanowa, zawierający m. in. kolekcję zakazanych druków rewolucyjnych i bibliofilski zbiór dzieł literatury poi. Na dobro tego okresu należy zapisać wzniesienie nowego gmachu, do którego w 1894 przeniesiono księgozbiór, liczący wówczas 440 rys. t. Po wybuchu I wojny światowej Cesarski Uniw. Warszawski został zlikwidowany, a jego archiwum wywiezione do Rostowa
wraz z najcenniejszymi zbiorami. Organizujący się od 1915 poi. Uniw. Warszawski wskrzesił bibl., która otrzymała nazwę Bibl. Uniwersyteckiej w Warszawie i tradycyjnie podjęła rolę bibl. narodowej. Gdy w 1921 na mocy traktatu ryskiego wróciły wywiezione przez władze carskie zbiory poi., B.UW otrzymała 11 tys. rpsów z Bibl. Załuskich, a także Tow. Naukowego Warszawskiego i in., odzyskała również Gabinet Rycin Króla Stanisława Augusta, kolekcje Stanisława Kostki Potockiego i prawie cały zbiór rpsów ewakuowany w 1915 do Rostowa. W okresie międzywojennym (w 1939) zbiory osiągnęły 931,7 tys. jedn. B.UW uczestniczyła w pracach międzynar., w szczególności przy opracowywaniu centralnego katalogu czasop. zagranicznych. Po klęsce wrześniowej w 1939 B.UW straciła kilka tysięcy obiektów graficznych (m. in. rysunki Durera) oraz ok. 100 tys. książek. Za okupacji hitlerowskiej B.UW stanowiła I oddział Staatsbibliothek centralnej bibl. stworzonej przez okupanta dla ułatwienia niszczenia i grabieży poi. księgozbiorów. Pracownicy B.UW zorganizowali akcję ukrywania najcenniejszych zbiorów, a jednocześnie przystosowali B.UW do roli centralnej bibl. podziemnego szkolnictwa, zaspokajając przede wszystkim potrzeby dydaktyczne tajnego Uniw. Warszawskiego i Poznańskiego. W czasie powstania warszawskiego zgromadzone w Bibl. Krasińskich zbiory specjalne bibl. warszawskich zostały spalone. B.UW straciła wszystkie mapy, atlasy, nuty, dublety, 3,9 tys. rpsów, 40 tys. sztychów, 10 tys. rycin, 500 t. ze zbiorów Stanisława Augusta. Ocalał jednak gmach B.UW, a w nim znajdujące się zbiory. Po powstaniu, w obawie przed spaleniem gmachu, pracownicy UW i B.UW ewakuowali z Warszawy ok. 100 tys. druków. Po wyzwoleniu Warszawy w styczniu 1945 B.UW natychmiast podjęła pracę, w lutym uruchomiła wypożyczalnię, a w maju czytelnię, przystąpiła także do rewindykowania, scalania, porządkowania i opracowywania swoich zbiorów. Zasiliły je: część nie zwróconych depozytów (złożonych w czasie okupacji przez instytucje i osoby prywatne), bibl. i archiwa Synodu Kościoła Ewangelicko-Reformowanego i zborów tego Kościoła w Warszawie i Kamiennej Górze na Śląsku, a w 1. 50-tych bibl. Warszawskiej Szkoły Pedagogicznej i Szkoły Głównej Służby Dyplomatycznej oraz liczne zbiory profesorów Uniw. Warszawskiego, pisarzy i pracowników naukowych stolicy. Jednocześnie nastąpił systematyczny wpływ egz. obowiązkowego oraz zasilanie zbiorów światowym i krajowym piśmiennictwem retrospektywnym i współczesnym. Gwałtowny rozwój zbiorów i czytelnictwa zdeterminował zmiany struktury i funkcji bibliotecznych B.UW. Na Uniw. Warszawskim została zorganizowana sieć biblioteczna na zasadzie koordynowanej decentralizacji. B.UW jest bibl. główną, stanowi międzywydziałowy i ogólnouczelniany zakład o zadaniach usługowych, dydaktycznych i naukowych. Struktura jej opiera się o 7 oddziałów działalności podstawowej: Gromadzenia i Uzupełniania Zbiorów, Opracowania Druków Zwartych Nowych, Opracowania Wydawnictw Ciągłych Nowych, Katalogowania Rzeczowego Zbiorów, Katalogów, Informacji Naukowej, Udostępniania, 5 oddziałów specjalnych: Zbiorów Kartograficznych, Muzycznych, Graficznych, Rękopisów, Starych Druków; 3 od-
Biblioteka Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach
50
rium i komorę gazowo-próżniową), zakupiono pomoce audiowizualne. Struktura organizacyjna B. UMK ulegała kilkakrotnym zmianom. Obecna obejmuje 12 oddziałów, 2 samodzielne sekcje i referat administracyjny. Niektóre oddziały dzielą się na 2-3 sekcje. Do sieci bibl. uczelni należy 45 bibl. zakładowych (instytutów, zakładów i katedr UMK). Pierwszym dyrektorem B.UMK był do 1949 Stefan Burhardt, po nim Ludwik Kolankowski, 1955-73 Maria Puciatowa, od 1974 Bohdan Ryszewski. Stan zbiorów w końcu 1974 wynosił ok. 1 250 tys. wol. (w tym 985 tys. opracowanych) w Bibl. Głównej oraz ponad 300 tys. wol. w bibl. zakładowych. Na zbiory specjalne, w łącznej liczbie ok. 250 tys. jedn., składają się: stare druki (ponad 58 tys. wol., w tym 190 inkunabułów), rpsy (prawie 2,5 tys. jedn.), muzykalia (ok. 78 tys. jedn. nut i prawie 3,5 tys. płyt), grafika (ponad 100 rys. jedn., w tym ponad 21 tys. opracowanych), kartografia (ok. 5,9 tys. jedn.), mikrodokumenty (prawie 2,5 tys.), dokumenty życia społecznego dotyczące regionu oraz prace doktorskie własnej uczelni. Zbiory
0 charakterze uniwersalnym, z przewagą humanistyki, wykazują pewną specjalizację związaną z profilem Uniw. oraz regionem; obejmuje ona całą Polskę płn., stosunki pol.-niem. oraz baltica i litua-nica. B.UMK posiada wiele rzadkich poz., m. in. pierwsze wyd. Kroniki Macieja Miechowity (Kraków 1519), pierwsze i drugie wyd. De revolutionibus Kopernika, unikatową edycję Atlasu świata Beneventana (Rzym 1508) z pierwszą mapą Ameryki i mapą Polski wykonaną przez Bernarda Wapowskiego. W dziale rpsów z ciekawszych wymienić można XII-wieczny kodeks medyczny Prognostica Galeni, rps astronomiczny z XIV/XV w. oraz 11 listów C. K. Norwida; w muzykaliach ponad 500 starych druków muzycznych, poczynając od XVI w., oraz bogaty zbiór polonezów; w grafice ponad 23 tys. ekslibrisów oraz ponad 65 tys. pocztówek. Wśród cimeliów znajdują się pierwsze wyd. Pana Tadeusza, paryskie i toruńskie; rzadkie czasop. Wielkiej Emigracji, Wielkiego Proletariatu oraz organizacji podziemnych z czasów II wojny światowej. Ilość czytelników wynosiła w końcu 1974 ponad 9,5 tys., ilość odwiedzin w czytelniach Bibl. Głównej ok. 90 tys. rocznie oraz 58 tys. w bibl. zakładowych. Udostępniono na miejscu w ciągu roku prawie 250 tys. wol. w czytelniach Bibl. Głównej, oraz prawie 170 tys. wol. w bibl. zakładowych; wypożyczono ok. 125 tys. wol. w Bibl. Głównej, prawie 40 tys. w bibl. zakładowych oraz 2,8 tys. wol. przez wypożyczalnię międzybiblioteczną. B.UMK posiada m. in. katalogi: systematyczny, czasop., centralny bibl. zakładowych oraz poszczególnych zbiorów specjalnych; bierze udział w opracowywaniu ogólnopol. katalogów centralnych. Prowadzi ożywioną działalność informacyjną: indywidualną i zbiorową oraz dydaktyczną (szkolenie biblioteczne
1 bibliograficzne studentów własnej uczelni, praktyki wakacyjne studentów bibliotekoznawstwa, w I. 1953--57 szkolenie młodej kadry bibliotecznej w skali ogólnopol.). W ramach prac naukowych B.UMK prowadzi prace indywidualne i zespołowe, w zakresie szeroko pojętej nauki o książce, głównie dotyczącej regionu. Pracownicy B.UMK opublikowali łącznie sto kilkadziesiąt prac, w tym kilka obszernych w postaci książek, jak: Bibliografia Mikołaja Kopernika
w opr. H. Baranowskiego; monografia toruńskiego czasop. z XVIII w. Thornische Wochentliche Nach-richten und Anzeigen M. Dunajówny oraz Bibliografia czasopism pomorskich. Województwo bydgoskie, praca zespołowa pod red. H. Baranowskiego. Wydawnictwa własne obejmowały sześć zesz. "Nauki o Książce" w ramach "Zeszytów Naukowych UMK" (w 1. 1962--70), które zawierały liczne artykuły informujące o zbiorach B.UMK; bieżąco wychodzi w formie mieś. "Wykaz Ważniejszych Nabytków Zagranicznych".
M. Puciatowa: Biblioteka Główna. W: Uniwersytet Mikołaja Kopernika 1945-1955. Warszawa 1957; ... 1956-1965. Toruń 1965. Informator Biblioteki Głównej Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Toruń 1972.
K. Pod.
Biblioteka Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach powstała równocześnie z Uniw. w 1968 ze zbiorów: byłej Bibl. Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Katowicach (ok. 75 tys. wol.), Bibl. Filii Uniw. Jagiellońskiego w Katowicach (ok. 13 tys. wol.), byłej Bibl. Studium Nauczycielskiego w Katowicach (ok. 10 tys. wol.), zakupionych po zmarłych wybitnych uczonych poi., z licznych darów różnych instytucji i miejscowości. Wśród nich na uwagę zasługuje cenny dar ambasadora ZSRR w Polsce Awierkija Aristowa (2 tys. wol.) oraz zbiór pamiętników poi. i Polski dotyczących, ofiarowany przez Kazimierza Neusteina z Warszawy (3 tys. wol.). Z późniejszych nabytków B.UŚ do najciekawszych i najcenniejszych należą księgozbiory: po Zenonie Klemensiewiczu (ok. 2 tys. wol.) z zakresu językoznawstwa ogólnego, porównawczego, historii języka i dialektyki; po Stefanie Rozmarynie, głównie z zakresu prawa państw, w jęz. obcych; po Jerzym Sawickim obejmujący prawo karne, kryminalistykę, kryminologię, psychiatrię sądową przeważnie wydawnictwa obce; po Ludwiku Ehrlichu z zakresu prawa międzynar. Organizacja sieci B.UŚ pokrywa się ze strukturą organizacyjną uczelni. W jej skład wchodzą: Bibl. Filii Uniw. Śląskiego w Cieszynie, Bibl. Główna, bibl. zakładowe wydziałów: Biologii i Ochrony Środowiska, Nauki
0 Ziemi, Nauk Społecznych, Prawa i Administracji, Techniki; bibl. instytutów: Chemii, Filologii Obcych, Filologii Polskiej, Fizyki, Matematyki; Bibl. Studium Języków Obcych; Bibl. Filii Uniw. Śląskiego. Bibl. zakładowe są samodzielne, koordynowane przez Bibl. Główną. Mają one charakter kierunkowy
1 specjalistyczny, natomiast Bibl. Główna jest ośrodkiem zarządzania i koordynacji sieci bibl. oraz unifikacji techniki bibliotecznej i szkolenia, a przede wszystkim ośrodkiem informacji dla całej uczelni. Pierwszym dyrektorem B.UŚ był Piotr Stasiak, od 1971 Jerzy Ratajewski. W 1972 Bibl. Główna Uniw. Śląskiego otrzymała do dyspozycji zastępczy budynek. Według stanu na dzień 31 XII 1974 zbiory B.UŚ liczyły 342,7 tys. wol., w tym druków ciągłych 18,3 tys. Liczba czytelników wynosiła 12 t>s., wypożyczono 91,7 tys. wol.; udostępniono w czytelniach 275,8 tys. wol. Do stałych wydawnictw B.UŚ należą "Wykaz Nabytków Zagranicznych" (druków zwartych), mieś.; "Wykaz Czasopism i Wydawnictw Ciągłych", rocz. A. P.
Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego powstawała wraz z Uniw. Warszawskim, którego inicjatywę
49
Biblioteka Uniwersytetu M. Kopernika w Toruniu
pracowników B.U. wyniósł w okresie 1945-74 kilkaset poz. W ser. Wydawnictwa Bibliograficzne Biblioteki Uniwersyteckiej w Łodzi ukazały się m. in.: J. Kaczanowskiej Bibliografia prac Juliana Marchlew-skiego (Łódź 1954); J. Kaczanowskiej i M. Trzciń-skiej Materiały bibliograficzne do historii ruchu robotniczego XIX i XX wieku (Łódź 1957); Uniwersytet Łódzki w pierwszym dziesięcioleciu 1945-1954. Materiały bibliograficzne (Wrocław 1955); ...w drugim dziesięcioleciu 1955-1964 (Łódź 1966), prace zbiorowe pod red. H. Więckowskiej; Materiały bibliograficzne pracowników Uniwersytetu Łódzkiego za lata 1965-1969 pod red. B. Świderskiego (Łódź 1972). B.U. jest ośrodkiem dokumentacyjnym poi. biograflstyki księgoznawczej oraz siedzibą redakcji Słownika pracowników książki polskiej (który ukazał się w druku w 1972 pod red. I. Treichel).
Sprawozdanie Biblioteki Uniwersytetu Łódzkiego za r. 1945/46-1970. Łódź 1946-71. - Biblioteka Uniwersytecka w Łodzi. Informator dla czytelników. Oprać. W. Frontczakowa, J. Jawor-ska. Łódź 1966. H. Więckowska: Biblioteka Główna Uniwersytetu Łódzkiego. W: Uniwersytet Łódzki 1945-1970. Łódź 1970.
B. Ś.
Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu powstała w maju 1945 przez połączenie księgozbioru byłej Bibl. Miejskiej z ocalałą po II wojnie światowej częścią zbioru byłej Bibl. Uniwersyteckiej i in. pomniejszymi zbiorami. Organizatorem B.U. był Antoni Knot, jej pierwszy i wieloletni dyrektor. Bibl. Miejska została założona w 1865 z zasobów trzech XVI- i XVII-wiecznych bibl,: Tomasza Redigera, kościoła Św. Marii Magdaleny i kościoła Św. Bernardyna. W 1939 liczyła ok. 340 tys. wol. Bibl. Uniwersytecka powstała w 1811 ze zbiorów uniwersyteckiej "Viadriny" z Frankfurtu nad Odrą i wrocławskiej "Leopoldiny". Dołączono później duży zbiór sekularyzowanych klasztorów śląskich, mający według pierwotnych, a nie zrealizowanych planów utworzyć tzw. Centralną Bibl. Śląską. W 1939 Bibl. Uniwersytecka liczyła ponad 800 tys. wol. Większość tego zbioru uległa zniszczeniu, ocalała tylko część ewakuowana na prowincję. Z pozostałych księgozbiorów zabezpieczonych zasługują na uwagę: piastowska, XVI-wieczna bibl. Gimnazjum Brzeskiego, bibl. księcia legnickiego Jerzego Rudolfa oraz bibl. kościoła Św. Piotra i Pawła w Legnicy. B.U. zajmuje trzy budynki przy ul. Szajnochy, z których tylko gmach byłej Bibl. Miejskiej z końca XIX w. był budowany dla celów bibliotecznych, oraz od 1958 odbudowany ze zniszczeń wojennych XVIII-wieczny gmach byłej Bibl. Uniwersyteckiej przy ul. Św. Jadwigi. Księgozbiór B.U. polonizowano drogą intensywnych zakupów antykwarycznych oraz egz. obowiązkowego. Gromadzono zbiory zgodnie z programem uniw.: z dziedziny nauk humanistycznych, przyrodniczych i prawa, ze szczególnym uwzględnieniem piśmiennictwa dotyczącego Śląska. Roczne wpływy wynoszą ok. 30 tys. wol., a stan zbiorów osiągnął w końcu 1974 liczbę 659,5 tys. wol. druków zwartych, 269,6 tys. wol. czasop. oraz 285,5 tys. wol. zbiorów specjalnych obejmujących 11 tys. wol. rpsów, 227 tys. wol. starych druków i 28,6 tys. wol. zbiorów muzycznych. Wśród zbiorów rękopiśmiennych na uwagę zasługują ponad 2,5 tys. kodeksów średniowiecznych, w tym liczne iluminowane, najstarszy rps fragment Kroniki Euzebiusza
z V w., liczne rękopiśmienne silesiaca; ze starych druków egz. Statutów synodalnych biskupów wrocławskich z 1475, z pierwszym drukowanym tekstem w jęz. poi., ksylograficzna gramatyka łac, Ars minor Donata, i wielka liczba (do 40 tys. egz.) druków śląskich, z innych zbiorów druki muzyczne do 1700 oraz zbiory regionalne śląskie, obejmujące ok. 90 tys. wol., w tym ok. 38 tys. wol. czasop. śląskich. Bibl. składa się z 9 oddziałów ogólnych: Gromadzenia, Opracowania Druków Zwartych, Opracowania Wydawnictw Ciągłych, Katalogowania Rzeczowego, Katalogów, Magazynów i Konserwacji, Udostępniania, Informacji, Bibliotek Instytutowych oraz 9 oddziałów specjalnych: Rękopisów, Starych Druków, Zbiorów Muzycznych, Zbiorów Kartograficznych, Zbiorów Graficznych, Dokumentów Życia Społecznego (Gabinet Śląski), Prac Naukowych (z Sekcją Bibliologiczną), Pracowni Repro-graficznej i Pracowni Konserwatorskiej. Zbiory są udostępniane w pięciu czytelniach o 286 miejscach łącznie: Głównej, Czasopism Bieżących, Nauk Politycznych, Zbiorów Specjalnych, Starych Druków. W 1974 liczba odwiedzin w czytelniach wynosiła 125,9 tys., udostępniono 462,5 tys. wol., wypożyczono 114,2 tys. wol. Do innych bibl. wypożyczono 1,9 tys. wol., z innych bibl. wypożyczono 512 wol. B.U. podlegały w 1974 33 bibl. wydziałowe i instytutowe Uniw. Wrocławskiego. Ich księgozbiory liczyły łącznie 589 tys. wol. druków zwartych, 121,7 tys. wol. czasop. i 29,3 tys. jedn. inw. zbiorów specjalnych. Udostępniono w nich 348 tys. wol., wypożyczono 237,4 tys. wol. W Bibl. Głównej znajduje się centralny katalog alfabetyczny księgozbiorów tych bibl. B.U. udostępnia swe zbiory także za pośrednictwem reprodukcji. W 1974 Pracownia Reprogra-ficzna wykonała 214,5 tys. klatek mikrofilmu negatywowego, 6,9 tys. mb. kopii mikrofilmowych pozytywowych, 8,3 tys. reprodukcji specjalnych, 38,6 tys. powiększeń fotograficznych, 10,1 tys. szt. przezroczy i 11,7 tys. szt. kopii kserograficznych. Prócz działalności usługowej B.U. rozwija również działalność dydaktyczną i naukową. Opublikowała szereg katalogów, m. in. B. Kocowskiego Katalog inkunabułów, ogłosiła kilkadziesiąt prac z zakresu historii książki, przede wszystkim historii drukarstwa i bibl. na Śląsku. Od 1975 dyrektorem B.U. jest Bartłomiej Kuzak.
"Biuletyn Informacyjny Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu", 1951-65. B. Kocowski: Kronika naukowa Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu 1945-1957. "Roczniki Biblioteczne" 1958; ... za 1. 1958-1960. Tamże 1963. - B. Kocowski: Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu. Wrocław 1968. M. Szczerbiński: Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu. W: Uniwersytet Wrocławski w latach 1945-1970. Księga jubileuszowa. Pod red. Władysława Floryana. Wrocław 1970.
A. Sk.
Biblioteka Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu powstała wraz z Uniw. na podstawie dekretu z 24 VIII 1945. Zalążkiem B.UMK były tzw. zbiory zabezpieczone (opuszczone bibl. miejskie, gimnazjalne i podworskie z terenu Pomorza, Warmii i Mazur, m. in. dawnej Akademii Chełmińskiej) oraz dary od różnych instytucji i osób prywatnych. Zbiory wzrastały drogą kupna i wymiany krajowej i zagranicznej (w 1974 z 34 krajami). W 1947 B.UMK otrzymała prawo do egz. obowiązkowego. W 1958 uruchomiono pracownię fotomikrofilmową, kserograficzną i konserwatorską (wyposażoną w digesto-
TABLICA IV. BIBLIOTEKI
1. Biblioteka Publiczna m. st. Warszawy. Czytelnia Główna. 2. Bi blioteka Publiczna m. st. Warszawy. 3. Miejska Biblioteka Publiczni im. Ludwika Waryńskiego w Łodzi. 4. Miejska Biblioteka Publiczni im. Ludwika Waryńskiego w Łodzi. Czytelnia ogólna. 5. Woje wódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. H. Łopacińskiego w Lub linie.
TABLICA III. BIBLIOTEKI
1. Biblioteka PAN w Gdańsku. Czytelnia. 2. Miejska Biblioteka Publiczna im. E. Raczyńskiego w Poznaniu. 3. Książnica Miejska im. Mikołaja Kopernika w Toruniu. 4. Biblioteka Czartoryskich w Krakowie. 5. Biblioteka Sejmowa w Warszawie. Czytelnia.
Biblioteka Uniwersytecka w Łodzi
48
potrzeby naukowe i dydaktyczne Uczelni, w skład której wchodzą wydziały: Teologiczny, Prawa Kanonicznego, Filozofii Chrześcijańskiej, Nauk Humanistycznych i instytuty międzywydziałowe. Ponadto, specjalizując się w gromadzeniu piśmiennictwa teologicznego i religioznawczego, spełnia zadania centralnej bibl. religioznawczej i ośrodka dokumentacji poi. piśmiennictwa religijnego. Stan zbiorów B.U. KUL przy końcu 1974 wynosiły ogółem 604,3 tys. wol. druków zwartych i czasop. Z cenniejszych materiałów B.U. KUL posiada: Decretum Graiiani, rps z końca XIII w., archiwum gen. Ignacego Prądzyńskiego, część Archiwum Filomatów z kilkudziesięcioma autografami Mickiewicza, ponadto 113 inkunabułów oraz 54 atlasy zabytkowe. Udostępnianie księgozbioru dokonuje się drogą wypożyczeń i korzystania ze zbiorów w Czytelni Głównej i 6 czytelniach specjalistycznych z 13-tysięcznym księgozbiorem podręcznym; Czytelni Czasopism Bieżących (1,7 tys. zagranicznych, 1,4 tys. krajowych); Czytelni Informacji Naukowej (z bogatym księgozbiorem z zakresu bibliogr. i bibliologii), Czytelni Teologicznej z 7 tys. księgozbiorem wydawnictw związanych z II Soborem Watykańskim; w Pracowni Historycznej, utworzonej przy Sekcji Rękopisów, i Pracowni Zbiorów Specjalnych, istniejącej przy Sekcji Zbiorów Graficznych, Kartograficznych i Nut (ogółem 310 miejsc). W 1974 liczba odwiedzin wynosiła 73,1 tys. Udostępniono 157,9 tys. wol. książek, 80,9 tys. wol. czasop. oraz 4,1 tys. jedn. zbiorów specjalnych. Dążąc do podniesienia kwalifikacji zawodowych pracowników zbiorów kościelnych, B.U. KUL organizuje od 1955 kursy bibliotekarskie i bibliograficzne dla pracowników tej kategorii. Z inicjatywy dyrektora B.U. KUL powstał w końcu 1956 *Ośrodek Archiwów, Bibl. i Muzeów Kościelnych oraz ukazujące się od 1959 jego czasop. "Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne" (półrocz.). Opublikowano w nim m. in.: Katalog dokumentów Biblioteki Uniwersyteckiej KUL (w oprać. H. Mańkowskiej, t. 17: 1968), Katalog obcojęzycznych czasopism i wydawnictw zbiorowych Biblioteki Uniwersyteckiej KUL (pod red. W. Nowodworskiego, t. 17: 1968, 19: 1969, 21: 1970, 24: 1972).
R. Gustaw, W. Nowodworski: Dwadzieścia lat Biblioteki Uniwersyteckiej KUL 1939-1959. "Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne" 1959/60 z. 2. Biblioteka Uniwersytecka Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego 1918-1970. Tamże 1971.
A. Wit.
Biblioteka Uniwersytecka w Łodzi powstała po II wojnie światowej powołana Uchwałą Komitetu Organizacyjnego Uniw. Łódzkiego z 11 II 1945. Pierwszą w Łodzi książnicę uniwersytecką organizowano od podstaw, naprędce rekrutowano personel, zabezpieczano i gromadzono księgozbiór, początkowo w budynku pofabrycznym, później w gmachu pogim-nazjalnym, a od 1960 w nowo wybudowanym gmachu w dzielnicy szkół wyższych. W 1947 wyodrębniono działy: Nabytków, Katalogowania i Czytelnictwa. Następnie stopniowo rozbudowywano strukturę organizacyjną B.U., która obecnie posiada oddziały: Gromadzenia i Uzupełniania; Opracowania; Katalogowania Rzeczowego; Udostępniania; Zbiorów Specjalnych; Informacji Naukowej; Prac Naukowych, Organizacyjno-Naukowych i Dydaktycznych; Bibliotek Zakładowych; Magazynów i Konser-
wacji; Samodzielną Sekcję Czasopism Bieżących; Pracownię Fototechniczną; Pracownię Konserwatorską. B.U. jako centralna w sieci bibl. Uniw. Łódzkiego (od którego w 1950 odłączono kierunki medyczne, tworząc samodzielną Akademię Medyczną, i przyłączono w 1956 Państw. Wyższą Szkołę Pedagogiczną, a w 1961 Wyższą Szkołę Ekonomiczną) ma pod swą opieką 66 bibl. zakładowych; z nich do największych należą bibl.: Wydziału Ekonomiczno-Socjologicznego (dawna Bibl. WSE, ponad 100 tys. wol.), Prawa i Administracji, Instytutu Historii, Socjologii, Geografii, Matematyki, Fizyki Doświadczalnej, Anglistyki, Historii Literatury Polskiej oraz Katedry Teorii Literatury, Teatru i Filmu, od 1971 Bibl. Wyższego Studium Nauczycielskiego w Zgierzu (obecnie Instytutu Pedagogiki i Psychologii z siedzibą w Zgierzu). Pierwszym kierownikiem B.U. był Zygmunt Dylik, w 1946 dyrektorem został Adam Łysakowski, po nim w 1. 1948-69 Helena Więckowska, od 1969 Bolesław Świderski. B. U., prowadząc działalność naukową i dydaktyczną, pełni jednocześnie funkcję bibl. publ. Jest bibl.
0 charakterze uniwersalnym (z wyłączeniem wydawnictw zagranicznych z nauk medycznych, rolniczych i technicznych). Otrzymuje egz. obowiązkowy z całej Polski. Gromadzi przede wszystkim materiały z dyscyplin reprezentowanych na Uniw., Łódzkim; pielęgnuje również piśmiennictwo regionalne. W jej zasobach znajdują się przede wszystkim księgozbiory humanistyczne, poza tym społeczne, polityczne, ekonomiczne, prawne oraz ma-tematyczno-przyrodnicze. B.U. prowadzi wymianę z ponad 300 instytucjami zagranicznymi w kilkudziesięciu krajach, której podstawę stanowią wydawnictwa Łódzkiego Tow. Naukowego i Uniw. Łódzkiego. Stan opracowanych zasobów B.U. systematycznie wzrastał; pod koniec 1950 wynosił 128,6 tys. jedn., a w 1974 860,9 tys. jedn., w tym wydawnictw zwartych 570,8 tys. wol., periodycznych 188,1 tys. wol., zbiorów specjalnych 102 tys. jedn. (w ich obrębie starych druków 23,8 tys., zbiorów kartograficznych 8,7 tys., nut 16,4 tys., dokumentów fonograficznych 4,8 tys., zbiorów ikonograficznych 19,5 tys., rpsów 2,6 tys., dokumentów życia społecznego 24,8 tys., mikrofilmów 1,6 tys.). Łącznie ze zbiorami bibl. zakładowych (608 tys.) księgozbiór B.U. osiągnął pod koniec 1974 liczbę blisko 1,5 min jedn. B.U. posiada m. in. katalogi zbiorów specjalnych
1 centralny katalog bibl. zakładowych. Korzystało z jej zbiorów 10,3 tys. czytelników, zarejestrowano 105,6 tys. odwiedzin, udostępniono 536,5 jedn. zbiorów. Ponadto w bibl. zakładowych Uniw. Łódzkiego udostępniono 329 tys. jedn. B.U. posiada pracownię fototechniczną i własną introligatornię. Sprawuje opiekę nad mieszczącym się w jej budynku Archiwum Uniw. Łódzkiego. B.U. rozwija znaczną działalność dokumentacyjną i informacyjną, dysponując dobrym zestawem źródeł bibliograficznych, kompendiów i informatorów oraz utrzymując szereg kartotek tematycznych. Prowadzi działalność dydaktyczną, szkoląc nie tylko pracowników włjsnej instytucji i sieci bibl. Uniw. Łódzkiego, lec; także innych uczelni. Część pracowników B.U. "związana jest z Zakładem Bibliotekoznawstwa, * yędzywydziało-wym Studium Bibliotekoznawstw j i seminarium doktoranckim. Dorobek naukowy i publikacyjny
47
tegoż roku co dwa lata "Wykaz Zagranicznych Czasopism Bieżących Znajdujących się w Polskich Bibliotekach Społeczno-Ekonomicznych"; miesięczny "Wykaz Nabytków Wybranych" (do użytku pracowników i studentów SGPiS) oraz pomyślane jako pomoc dla studentów H. Uniejewskiej Przewodnik dla korzystających z bibliografii spoleczno-ekonomicznych (Warszawa 1971) i A. Zabielskiej-Helle i S. Wrzoska Informator dla czytelników Biblioteki SGPiS (Warszawa 1972).
A. Grodek: Szkoła Główna Handlowa w czasie okupacji (1939--1945). "Życie Szkoły Wyższej" 1956 z. 10. - H. Uniejewska: Kronika naukowa Biblioteki Szkoły Głównej Planowania i Statystyki w Warszawie (1958-1962). "Roczniki Biblioteczne" 1963. H. Uniejewska: Kronika działalności naukowej i dydaktycznej Biblioteki SGPiS w latach 1963-1967. "Roczniki Biblioteczne" 1967.
H. U.
Biblioteka Śląska w Katowicach powstała ok. 1922 jako podręczny księgozbiór prawniczy autonomicznego Sejmu Śląskiego, wybranego po raz pierwszy 24 IX 1922; Od 1931 wraz z Archiwum Biura Sejmowego i Archiwum Historycznym wchodziła w skład Wydziału Biblioteczno-Archiwalnego Biura Sejmu Śląskiego. Oprócz dzieł z zakresu prawa również silesiaca z innych dziedzin wiedzy. W 1934 przyznano jej prawo do egz. obowiązkowego druków z woj. śląskiego i przeniesiono ją z gmachu Województwa do Tow. Czytelń Ludowych przy ul. Francuskiej. W 1936 przekształcono ją w Śląską Bibl. Publ. o charakterze ogólnonaukowym, ze szczególnym uwzględnieniem silesiaków, nauk ekonomicznych, prawniczych i społecznych. Księgozbiór B.Ś. wzrósł do 1939 do ok. 110 tys. wol. W czasie wojny 1939-45 B.Ś. została złączona przez hitlerowców z Bibl. Krajową (Landesbibliothek) w Bytomiu; w okresie tym uległo zniszczeniu ok. 10% zbiorów, głównie w księgozbiorze podręcznym i materiałach bibliograficzno-encyklope-dycznych. Straciła również inwentarze, archiwum i katalogi, które po przejęciu jej przez władze poi. trzeba było z wielkim wysiłkiem rekonstruować. W okresie od 1945 B.Ś. podlegała Min. Oświaty, potem Min. Kultury i Sztuki i ostatecznie od 1959 Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach. W 1962 nadano jej nazwę Bibl. Śląskiej; tegoż roku Rozporządzeniem Rady Ministrów została uznana za bibl. naukową. B.Ś. posiada działy: Księgozbiorów, Opracowania Zbiorów, Bibliograficzno-Informacyjny. Udostępniania Zbiorów, Czasopism, Zbiorów Specjalnych, AAninistracyjno-Gospodarczy, oraz dwa oddziały: w Bytomiu (od 1945; ówczesny stan ok. 70 tys. wol.) i Zabytkowy w Cieszynie (od 1960; ówczesny stiin ok. 60 tys. wol.). W maju 1951 powstało w jj S. Biuro Informacyjne, przekształcone następre p'v Dział Bibliograficzno-Informacyjny. W Ltf*J-< |7 dyrektorem B.Ś. był Paweł Rybicki, ' f? funkcję już w okresie międzywojennym, 69 kierował B.Ś. Jacek Koraszewski, f? Jan Kantyka, od 1972 Andrzej Szefer. B.Ś. miała wspólną Radę Naukową |ową; od 1973 powołano osobną Radę Stan zbiorów na dzień 31 XII 1974 ";m 804,9 tys. jedn., w tym 620,4 tys.
J_jvartych nowych, 25,8 tys. wol. druków Bch, 80,4 tys. wol. wydawnictw perio-Ś'tys. jedn. kartografii 4,9 tys. grafiki,
Biblioteka Uniwersytecka KUL
4,2 tys. muzykaliów, 57,7 tys. ulotek, 1,5 tys. mikrofilmów, 1,3 tys. fotografii, 140 odbitek kserograficznych, 335 płyt. Z działów stanowiących specjalizację B.Ś. przypada 69,1 tys. wol. na silesiaca, 38,7 tys. na nauki społeczno-polityczne, 31,6 tys. na nauki ekonomiczne, co w sumie wynosi 139,5 tys. wol. Po wojnie, w ramach akcji zabezpieczenia dóbr kulturalnych zostały przekazane B.Ś. bogate w stare druki księgozbiory Oppersdorffów z Głogówka (ok. 4,7 tys. wol.), Sanguszków z Gumnisk (ok. 2,5 tys. wol.), Szembeków z Poręby (ok. 2 tys. wol.), gimnazjum w Nysie (ok. 1 tys. wol.) oraz różnych zbiorów luźnych (ok. 2 tys. wol.). Przyznanie B.Ś. egz. obowiązkowego z całej Polski (od 1969) zwiększyło również napływ nabytków sięgający 35 tys. poz. rocznie. B.Ś. obejmuje w wyborze dzieła ze wszystkich dziedzin wiedzy, jednak wykazuje wyraźne tendencje w kierunku nauk humanistycznych. W swoich zbiorach posiada wiele cennych i rzadkich materiałów, udostępnianych w skali miejscowej, ogólnopol., a częściowo i międzynar. w drodze wypożyczania międzybibliotecznego. Korzystanie ze zbiorów ułatwiają katalogi: alfabetyczny, systematyczny (według własnego układu 33 działów), topograficzny, cząstkowe (np. czytelń: Głównej, Śląskiej, Czasopism, Zbiorów Specjalnych, oddziałów poza Katowicami). Użytkownicy B.Ś. mają do dyspozycji w Katowicach Czytelnię Ogólną, Czytelnię Pracowników Naukowych, Śląską, Czasopism, Zbiorów Specjalnych, a w Bytomiu i w Cieszynie czytelnie tamtejsze. W 1974 w B.Ś. wydano 13,1 tys. kart czytelniczych, udostępniono 263,3 tys. jedn. Wypożyczalnia zanotowała 54,2 tys. odwiedzin i 49,7 tys. wypożyczeń. Udzielono 22,4 tys. informacji. B.Ś. prowadzi własne prace naukowe, zwłaszcza w zakresie bibliogr. śląskiej, m. in. Wykaz literatury bieżącej o Śląsku 1935-1939 pod red. J. Koraszewskiego; wydaje od 1960 (druk od 1963) "Bibliografię śląską" bieżącą pod kierownictwem Z. Frank (1960), E. Engelkinga (1960-66), T. Służałek (od 1967). Ukazują się zesz. serii Prace Biblioteki Śląskiej, wśród nich J. Berger-Mayerowej Nie znane Estreicherowi "polonica" i "silesiaca" w starodrukach Biblioteki Śląskiej (1961, 1968); J. Woźnickiej Katalog centralny dziel J. Lompy (1962). B.Ś. wydaje też od 1956 "Biuletyn Informacyjny", zawierający m. in. bibliogr. dotyczącą B.Ś. (od 1922) i obejmującą 436 poz. do 1970.
Biblioteka Śląska 1922-1972. Katowice 1973.
J. M.
Biblioteka Uniwersytecka Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego powstała w lutym 1918 w Piotrogrodzie z inicjatywy ks. Idziego Radziszewskiego, twórcy i pierwszego rektora KUL. Księgozbiór w części został rewindykowany w 1925. W 1. 1949-50 B.U. KUL została przeniesiona z budynku dawnego klasztoru bernardyńskiego w Lublinie do obecnego gmachu przy ul. Chopina. Od tego momentu wraz z objęciem dyrektury przez Romualda Gustawa nastąpił wybitny rozwój B.U. KUL. Otrzymała ona analogiczną do państw, bibl. uniwersyteckich strukturę organizacyjną, a księgozbiór jej w porównaniu do stanu przedwojennego wzrósł ośmiokrotnie, odpowiednio też wzrosło znaczenie B.U. KUL jako instytucji naukowej i usługowej. Jako bibl. uniwersytecka jest bibl. wielodziedzinową zaspokajającą
Biblioteka Szkoły Głównej Planowania i Statystyki
46
nosił 36,9 tyt. dzieł w 48 tys. wol. i ponad 3 tys. tyt. czasop. w ok. 30 tys. wol. W 1939 część księgozbioru B.S. spłonęła w czasie działań wojennych, resztę zniszczyli lub wywieźli hitlerowcy w czasie okupacji. W zgromadzonym po wojnie księgozbiorze B.S. najważniejszym zespołem są wydawnictwa parlamentarne i urzędowe, poi. i obce. B.S. posiada komplety wydawnictw parlamentarnych poi. z okresu międzywojennego i powojennego, a także dzienników urzędowych i resortowych. Wydawnictwa parlamentarne i urzędowe niektórych państw, jak Anglii, Belgii, Francji, Niemiec, Rosji i Stanów Zjednoczonych A.P., sięgają okresu sprzed I wojny światowej, a nieraz lat wcześniejszych. Ważną częścią zbiorów B.S. są wydawnictwa organizacji międzynar., jak Ligi Narodów, Organizacji Narodów Zjednoczonych i jej instytucji wyspecjalizowanych (B.S. jest depozytariuszem wydawnictw ONZ) Unii Międzyparlamentarnej i in. B.S. gromadzi wydawnictwa periodyczne, rocznie wpływa ok. 1,8 tys. tyt. w tym 1,1 tys. obcych. W periodykach obcych przeważają czasop. parlamentarne i prawnicze oraz ważniejsze dzienniki krajów socjalistycznych i kapitalistycznych. W drukach zwartych wśród wydawnictw o charakterze prawno-społeczno-politycznym najważniejszy. dział stanowią dzieła z dziedziny prawa, w szczególności prawa państw, i administracyjnego, oraz zbiór encyklopedii, wydawnictw informacyjnych i słowników. Stan księgozbioru na koniec 1974 wynosił 198,2 tys. wol., w tym wydawnictwa zwarte 89,6 tys. wol., wydawnictwa parlamentarne i urzędowe oraz wydawnictwa organizacji międzynar. 30,7 tys. wol., wydawnictwa periodyczne 59,9 tys. wol. B.S. ma charakter prezencyjny, posiada jedną czytelnię na 26 miejsc. Nie jest powszechnie dostępna, obsługuje przede wszystkim posłów oraz organy Sejmu i jego Kancelarię, a także Radę Państwa; z jej zbiorów mogą również korzystać pracownicy instytucji centralnych i pracownicy naukowi. Liczba odwiedzin w 1974 wynosiła 7,7 tys. B.S. wydaje co kwartał "Wykaz Ważniejszych Nabytków" i co roku "Wykaz Tekstów Konstytucyjnych i Artykułów o Problemach Parlamentarnych" na podstawie wpływających czasop. zagranicznych.
Krótka informacja o zbiorach przepisów prawnych w Bibliotece Sejmowej. Warszawa 1962. Informacja o Bibliotece Sejmowej i jej zbiorach. Warszawa 1969. Wydawnictwa parlamentarne i urzędowe europejskich krajów' socjalistycznych w Bibliotece Sejmowej. Informator. Warszawa 1969.
Z. Sz.
Biblioteka Szkoły Głównej Planowania i Statystyki w Warszawie, zał. w 1906 przy Wyższej Szkole Handlowej, przemianowanej później na Szkołę Główną Handlową, od 1949 na Szkołę Główną Planowania i Statystyki. Do 1939 B.SGPiS zgromadziła księgozbiór zawierający przeszło 150 tys. wol. Wg założeń Szkoły była "główną biblioteką ekonomiczną w państwie" i największą w tym okresie bibl. specjalistyczną, a także największą bibl. społeczno-ekono-miczną w Europie (poza Wielką Brytanią). W okresie II wojny światowej zbiory i gmach B.SGPiS ocalały w dużej mierze dzięki ofiarności i odwadze ówczesnego dyrektora A. Gródka. Po wojnie B.SGPiS stała się znów największą bibl. społeczno-ekonomiczną w kraju, a uchwałą Komitetu Nauk Ekonomicznych PAN z 1956 została uznana za centralną bibl. ekonomiczną.
Na strukturę B.SGPiS składają się oddziały: Gromadzenia Zbiorów, Opracowania Wydawnictw Zwartych, Opracowania Wydawnictw Ciągłych, Katalogowania Rzeczowego, Magazynów i Konserwacji Zbiorów, Udostępniania Zbiorów, Informacji Naukowej, Prac Naukowych, Naukowo-Organizacyjnych i Dydaktycznych, Bibliotek Zakładowych oraz Pracownia Reprograflczna. Pierwszym powojennym dyrektorem był Andrzej Grodek (1939-47), po nim Helena Drzażdżyńska, od 1967 Hanna Uniejewska. Stan zbiorów opracowanych na 31 XII 74 wynosił ok. 505 tys. wol., w tym 380 tys. wol. druków zwartych (łącznie ze starymi drukami), 125 tys. wol. czasop. oraz ok. 33 tys. jedn. zbiorów specjalnych; liczba czasop. bieżących w 1974 wynosiła ok. 2,9 tys. tyt. B.SGPiS gromadzi w całości poi. piśmiennictwo z zakresu nauk społeczno-ekonomicznych i dyscyplin pokrewnych z uwzględnieniem tzw. dokumentów życia społecznego. W tym samym zakresie, lecz w wyborze, kompletuje literaturę zagraniczną. Ścisłą specjalizację B.SGPiS stanowią nauki ekonomiczne, przede wszystkim teoria ekonomii politycznej, historia myśli ekonomicznej, historia i geografia gospodarcza, polityka ekonomiczna, teoria i metodologia statystyki oraz demografia. W tym zakresie B.SGPiS stara się uzyskać możliwą kompletność w skali światowej. W jej zbiorach znajduje się wiele cennych i unikatowych wydawnictw krajowych i zagranicznych, pierwsze wyd. dzieł klasyków ekonomii politycznej, pierwodruki klasyków ekonomii marksistowskiej, zbiór dzieł socjalistów i komunistów utopijnych, zbiory druków ulotnych (socjalistycznych i komunistycznych). Na szczególną uwagę zasługuje zbiór czasop. (125 tys. wol.) zawierający pełne lub prawie pełne ciągi najważniejszych periodyków ekonomicznych krajowych i zagranicznych. B.SGPiS ma charakter bibl. publ. Czytelnie dostępne są dla wszystkich zainteresowanych. Wśród katalogów systematyczny oparty jest na klasyfikacji Library of Congress w Waszyngtonie, adaptowanej do potrzeb bibl. B.SGPiS posiada rozbudowany Oddział Informacji Naukowej, tworzący z wytypowanymi pracownikami innych oddziałów duży zespół działający w zakresie informacji, dokumentacji, dydaktyki. B.SGPiS udostępnia swe zbiory w czytelniach (o 330 miejscach) oraz przez wypożyczanie. Dzienna frekwencja waha się 800-1 tys. osób. W 1974 liczba udostępnionych wol. w czytelniach wynosiła ok. 310 tys., wypożyczono ok. 50 tys. wol. Jako bibl. centralna współpracuje (od 1956) ze wszystkimi bibl. ekonomicznymi w kraju. Od 1957 współpracuje z "Międzynarodową Bibliografią Ekonomiczną" ("International Biblio-graphy of Economics"). Prowadzi prace bibliograficzne i dokumentacyjne (posiada wyodrębnioną komórkę dokumentacji historii SGPiS) oraz wymianę wydawnictw krajową i zagraniczną. B.SGPiS wydaje własne publikacje; wśród nich do najważniejszych należą: A. Gródka Katalog Biblioteki SGH (Warszawa 1939-45); Planowanie gospodarki narodowej w Polsce Ludowej. Materiały do bibliograf ii (Warszawa 1960-64 w dwóch zesz. za 1. 1944-49 i 1950-55); Katalog czasopism Biblioteki SGPiS (Warszawa 1960-66); "Centralny Katalog Wydawnictw Zagranicznych Treści Społeczno-Ekonomicznej Znajdujących się w Polskich Bibliotekach Społeczno-Ekonomicznycji" (półrocz.) wychodzący od 1956; ukazujący się od
Biblioteka Uniwersytecka w Łodzi
48
potrzeby naukowe i dydaktyczne Uczelni, w skład której wchodzą wydziały: Teologiczny, Prawa Kanonicznego, Filozofii Chrześcijańskiej, Nauk Humanistycznych i instytuty międzywydziałowe. Ponadto, specjalizując się w gromadzeniu piśmiennictwa teologicznego i religioznawczego, spełnia zadania centralnej bibl. religioznawczej i ośrodka dokumentacji poi. piśmiennictwa religijnego. Stan zbiorów B.U. KUL przy końcu 1974 wynosiły ogółem 604,3 tys. wol. druków zwartych i czasop. Z cenniejszych materiałów B.U. KUL posiada: Decretum Graliani, rps z końca XIII w., archiwum gen. Ignacego Prądzyńskiego, część Archiwum Filomatów z kilkudziesięcioma autografami Mickiewicza, ponadto 113 inkunabułów oraz 54 atlasy zabytkowe. Udostępnianie księgozbioru dokonuje się drogą wypożyczeń i korzystania ze zbiorów w Czytelni Głównej i 6 czytelniach specjalistycznych z 13-tysięcznym księgozbiorem podręcznym; Czytelni Czasopism Bieżących (1,7 tys. zagranicznych, 1,4 tys. krajowych); Czytelni Informacji Naukowej (z bogatym księgozbiorem z zakresu bibliogr. i bibliologii), Czytelni Teologicznej z 7 tys. księgozbiorem wydawnictw związanych z II Soborem Watykańskim; w Pracowni Historycznej, utworzonej przy Sekcji Rękopisów, i Pracowni Zbiorów Specjalnych, istniejącej przy Sekcji Zbiorów Graficznych, Kartograficznych i Nut (ogółem 310 miejsc). W 1974 liczba odwiedzin wynosiła 73,1 tys. Udostępniono 157,9 tys. wol. książek, 80,9 tys. wol. czasop. oraz 4,1 tys. jedn. zbiorów specjalnych. Dążąc do podniesienia kwalifikacji zawodowych pracowników zbiorów kościelnych, B.U. KUL organizuje od 1955 kursy bibliotekarskie i bibliograficzne dla pracowników tej kategorii. Z inicjatywy dyrektora B.U. KUL powstał w końcu 1956 *Ośrodek Archiwów, Bibl. i Muzeów Kościelnych oraz ukazujące się od 1959 jego czasop. "Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne" (półrocz.). Opublikowano w nim m. in.: Katalog dokumentów Biblioteki Uniwersyteckiej KUL (w oprać. H. Mańkowskiej, t. 17: 1968), Katalog obcojęzycznych czasopism i wydawnictw zbiorowych Biblioteki Uniwersyteckiej KUL (pod red. W. Nowodworskiego, t. 17: 1968, 19: 1969, 21: 1970, 24: 1972).
R. Gustaw, W. Nowodworski: Dwadzieścia lat Biblioteki Uniwersyteckiej KUL 1939-1959. "Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne" 1959/60 z. 2. Biblioteka Uniwersytecka Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego 1918-1970. Tamże 1971.
A. Wit.
Biblioteka Uniwersytecka w Łodzi powstała po II wojnie światowej powołana Uchwałą Komitetu Organizacyjnego Uniw. Łódzkiego z 11 II 1945. Pierwszą w Łodzi książnicę uniwersytecką organizowano od podstaw, naprędce rekrutowano personel, zabezpieczano i gromadzono księgozbiór, początkowo w budynku pofabrycznym, później w gmachu pogim-nazjalnym, a od 1960 w nowo wybudowanym gmachu w dzielnicy szkół wyższych. W 1947 wyodrębniono działy: Nabytków, Katalogowania i Czytelnictwa. Następnie stopniowo rozbudowywano strukturę organizacyjną B.U., która obecnie posiada oddziały: Gromadzenia i Uzupełniania; Opracowania; Katalogowania Rzeczowego; Udostępniania; Zbiorów Specjalnych; Informacji Naukowej; Prac Naukowych, Organizacyjno-Naukowych i Dydaktycznych; Bibliotek Zakładowych; Magazynów i Konser-
wacji; Samodzielną Sekcję Czasopism Bieżących; Pracownię Fototechniczną; Pracownię Konserwatorską. B.U. jako centralna w sieci bibl. Uniw. Łódzkiego (od którego w 1950 odłączono kierunki medyczne, tworząc samodzielną Akademię Medyczną, i przyłączono w 1956 Państw. Wyższą Szkołę Pedagogiczną, a w 1961 Wyższą Szkołę Ekonomiczną) ma pod swą opieką 66 bibl. zakładowych; z nich do największych należą bibl.: Wydziału Ekonomiczno-Socjologicznego (dawna Bibl. WSE, ponad 100 tys. wol.), Prawa i Administracji, Instytutu Historii, Socjologii, Geografii, Matematyki, Fizyki Doświadczalnej, Anglistyki, Historii Literatury Polskiej oraz Katedry Teorii Literatury, Teatru i Filmu, od 1971 Bibl. Wyższego Studium Nauczycielskiego w Zgierzu (obecnie Instytutu Pedagogiki i Psychologii z siedzibą w Zgierzu). Pierwszym kierownikiem B.U. był Zygmunt Dylik, w 1946 dyrektorem został Adam Łysakowski, po nim w 1. 1948-69 Helena Więckowska, od 1969 Bolesław Świderski. B. U., prowadząc działalność naukową i dydaktyczną, pełni jednocześnie funkcję bibl. publ. Jest bibl.
0 charakterze uniwersalnym (z wyłączeniem wydawnictw zagranicznych z nauk medycznych, rolniczych i technicznych). Otrzymuje egz. obowiązkowy z całej Polski. Gromadzi przede wszystkim materiały z dyscyplin reprezentowanych na Uniw., Łódzkim; pielęgnuje również piśmiennictwo regionalne. W jej zasobach znajdują się przede wszystkim księgozbiory humanistyczne, poza tym społeczne, polityczne, ekonomiczne, prawne oraz ma-tematyczno-przyrodnicze. B.U. prowadzi wymianę z ponad 300 instytucjami zagranicznymi w kilkudziesięciu krajach, której podstawę stanowią wydawnictwa Łódzkiego Tow. Naukowego i Uniw. Łódzkiego. Stan opracowanych zasobów B.U. systematycznie wzrastał; pod koniec 1950 wynosił 128,6 tys. jedn., a w 1974 860,9 tys. jedn., w tym wydawnictw zwartych 570,8 tys. wol., periodycznych 188,1 tys. wol., zbiorów specjalnych 102 tys. jedn. (w ich obrębie starych druków 23,8 tys., zbiorów kartograficznych 8,7 tys., nut 16,4 tys., dokumentów fonograficznych 4,8 tys., zbiorów ikonograficznych 19,5 tys., rpsów 2,6 tys., dokumentów życia społecznego 24,8 tys., mikrofilmów 1,6 tys.). Łącznie ze zbiorami bibl. zakładowych (608 tys.) księgozbiór B.U. osiągnął pod koniec 1974 liczbę blisko 1,5 min jedn. B.U. posiada m. in. katalogi zbiorów specjalnych
1 centralny katalog bibl. zakładowych. Korzystało z jej zbiorów 10,3 tys. czytelników, zarejestrowano 105,6 tys. odwiedzin, udostępniono 536,5 jedn. zbiorów. Ponadto w bibl. zakładowych Uniw. Łódzkiego udostępniono 329 tys. jedn. B.U. posiada pracownię fototechniczną i własną introligatornię. Sprawuje opiekę nad mieszczącym się w jej budynku Archiwum Uniw. Łódzkiego. B.U. rozwija znaczną działalność dokumentacyjną i informacyjną, dysponując dobrym zestawem źródeł bibliograficznych, kompendiów i informatorów oraz utrzymując szereg kartotek tematycznych. Prowadzi działalność dydaktyczną, szkoląc nie tylko pracowników własnej instytucji i sieci bibl. Uniw. Łódzkiego, lec: także innych uczelni. Część pracowników B.U. związana jest z Zakładem Bibliotekoznawstwa, \ fiędzywydziało-wym Studium Bibliotekoznawstw fe i seminarium doktoranckim. Dorobek naukowy i publikacyjny
Biblioteka Szkoły Głównej Planowania i Statystyki
46
nosił 36,9 tyt. dzieł w 48 tys. wol. i ponad 3 tys. tyt. czasop. w ok. 30 tys. wol. W 1939 część księgozbioru B.S. spłonęła w czasie działań wojennych, resztę zniszczyli lub wywieźli hitlerowcy w czasie okupacji. W zgromadzonym po wojnie księgozbiorze B.S. najważniejszym zespołem są wydawnictwa parlamentarne i urzędowe, poi. i obce. B.S. posiada komplety wydawnictw parlamentarnych poi. z okresu międzywojennego i powojennego, a także dzienników urzędowych i resortowych. Wydawnictwa parlamentarne i urzędowe niektórych państw, jak Anglii, Belgii, Francji, Niemiec, Rosji i Stanów Zjednoczonych A.P., sięgają okresu sprzed I wojny światowej, a nieraz lat wcześniejszych. Ważną częścią zbiorów B.S. są wydawnictwa organizacji międzynar., jak Ligi Narodów, Organizacji Narodów Zjednoczonych i jej instytucji wyspecjalizowanych (B.S. jest depozytariuszem wydawnictw ONZ) Unii Międzyparlamentarnej i in. B.S. gromadzi wydawnictwa periodyczne, rocznie wpływa ok. 1,8 tys. tyt. w tym 1,1 tys. obcych. W periodykach obcych przeważają czasop. parlamentarne i prawnicze oraz ważniejsze dzienniki krajów socjalistycznych i kapitalistycznych. W drukach zwartych wśród wydawnictw o charakterze prawno-społeczno-politycznym najważniejszy dział stanowią dzieła z dziedziny prawa, w szczególności prawa państw, i administracyjnego, oraz zbiór encyklopedii, wydawnictw informacyjnych i słowników. Stan księgozbioru na koniec 1974 wynosił 198,2 tys. wol., w tym wydawnictwa zwarte 89,6 tys. wol., wydawnictwa parlamentarne i urzędowe oraz wydawnictwa organizacji międzynar. 30,7 tys. wol., wydawnictwa periodyczne 59,9 tys. wol. B.S. ma charakter prezencyjny, posiada jedną czytelnię na 26 miejsc. Nie jest powszechnie dostępna, obsługuje przede wszystkim posłów oraz organy Sejmu i jego Kancelarię, a także Radę Państwa; z jej zbiorów mogą również korzystać pracownicy instytucji centralnych i pracownicy naukowi. Liczba odwiedzin w 1974 wynosiła 7,7 tys. B.S. wydaje co kwartał "Wykaz Ważniejszych Nabytków" i co roku "Wykaz Tekstów Konstytucyjnych i Artykułów o Problemach Parlamentarnych" na podstawie wpływających czasop. zagranicznych.
Krótka informacja o zbiorach przepisów prawnych w Bibliotece Sejmowej. Warszawa 1962. Informacja o Bibliotece Sejmowej i jej zbiorach. Warszawa 1969. Wydawnictwa parlamentarne i urzędowe europejskich krajów' socjalistycznych w Bibliotece Sejmowej. Informator. Warszawa 1969.
Z. Sz.
Biblioteka Szkoły Głównej Planowania i Statystyki
w Warszawie, zał. w 1906 przy Wyższej Szkole Handlowej, przemianowanej później na Szkołę Główną Handlową, od 1949 na Szkołę Główną Planowania i Statystyki. Do 1939 B.SGPiS zgromadziła księgozbiór zawierający przeszło 150 tys. wol. Wg założeń Szkoły była "główną biblioteką ekonomiczną w państwie" i największą w tym okresie bibl. specjalistyczną, a także największą bibl. społeczno-ekono-miczną w Europie (poza Wielką Brytanią). W okresie II wojny światowej zbiory i gmach B.SGPiS ocalały w dużej mierze dzięki ofiarności i odwadze ówczesnego dyrektora A. Gródka. Po wojnie B.SGPiS stała się znów największą bibl. społeczno-ekonomiczną w kraju, a uchwałą Komitetu Nauk Ekonomicznych PAN z 1956 została uznana za centralną bibl. ekonomiczną.
Na strukturę B.SGPiS składają się oddziały: Gromadzenia Zbiorów, Opracowania Wydawnictw Zwartych, Opracowania Wydawnictw Ciągłych, Katalogowania Rzeczowego, Magazynów i Konserwacji Zbiorów, Udostępniania Zbiorów, Informacji Naukowej, Prac Naukowych, Naukowo-Organizacyjnych i Dydaktycznych, Bibliotek Zakładowych oraz Pracownia Reprograficzna. Pierwszym powojennym dyrektorem był Andrzej Grodek (1939-47), po nim Helena Drzażdżyńska, od 1967 Hanna Uniejewska. Stan zbiorów opracowanych na 31 XII 74 wynosił ok. 505 tys. wol., w tym 380 tys. wol. druków zwartych (łącznie ze starymi drukami), 125 tys. wol. czasop. oraz ok. 33 tys. jedn. zbiorów specjalnych; liczba czasop. bieżących w 1974 wynosiła ok. 2,9 tys. tyt. B.SGPiS gromadzi w całości poi. piśmiennictwo z zakresu nauk społeczno-ekonomicznych i dyscyplin pokrewnych z uwzględnieniem tzw. dokumentów życia społecznego. W tym samym zakresie, lecz w wyborze, kompletuje literaturę zagraniczną. Ścisłą specjalizację B.SGPiS stanowią nauki ekonomiczne, przede wszystkim teoria ekonomii politycznej, historia myśli ekonomicznej, historia i geografia gospodarcza, polityka ekonomiczna, teoria i metodologia statystyki oraz demografia. W tym zakresie B.SGPiS stara się uzyskać możliwą kompletność w skali światowej. W jej zbiorach znajduje się wiele cennych i unikatowych wydawnictw krajowych i zagranicznych, pierwsze wyd. dzieł klasyków ekonomii politycznej, pierwodruki klasyków ekonomii marksistowskiej, zbiór dzieł socjalistów i komunistów utopijnych, zbiory druków ulotnych (socjalistycznych i komunistycznych). Na szczególną uwagę zasługuje zbiór czasop. (125 tys. wol.) zawierający pełne lub prawie pełne ciągi najważniejszych periodyków ekonomicznych krajowych i zagranicznych. B.SGPiS ma charakter bibl. publ. Czytelnie dostępne są dla wszystkich zainteresowanych. Wśród katalogów systematyczny oparty jest na klasyfikacji Library of Congress w Waszyngtonie, adaptowanej do potrzeb bibl. B.SGPiS posiada rozbudowany Oddział Informacji Naukowej, tworzący z wytypowanymi pracownikami innych oddziałów duży zespół działający w zakresie informacji, dokumentacji, dydaktyki. B.SGPiS udostępnia swe zbiory w czytelniach (o 330 miejscach) oraz przez wypożyczanie. Dzienna frekwencja waha się 800-1 tys. osób. W 1974 liczba udostępnionych wol. w czytelniach wynosiła ok. 310 tys., wypożyczono ok. 50 tys. wol. Jako bibl. centralna współpracuje (od 1956) ze wszystkimi bibl. ekonomicznymi w kraju. Od 1957 współpracuje z "Międzynarodową Bibliografią Ekonomiczną" ("International Biblio-graphy of Economics"). Prowadzi prace bibliograficzne i dokumentacyjne (posiada wyodrębnioną komórkę dokumentacji historii SGPiS) oraz wymianę wydawnictw krajową i zagraniczną. B.SGPiS wydaje własne publikacje; wśród nich do najważniejszych należą: A. Gródka Katalog Biblioteki SGH(Warszawa 1939-45); Planowanie gospodarki narodowej w Polsce Ludowej. Materiały do bibliografii (Warszawa 1960-64 w dwóch zesz. za 1. 1944-49 i 1950-55); Katalog czasopism Biblioteki SGPiS (Warszawa 1960-66); "Centralny Katalog Wydawnictw Zagranicznych Treści Społeczno-Ekonomicznej Znajdujących się w Polskich Bibliotekach Społeczno-Ekonomicznych" (półrocz.) wychodzący od 1956; ukazujący się od
45
Biblioteka Sejmowa
dzielnicowe zespoły bibl. W 1963 włączono do zespołów bibl. dla dzieci, zachowując do 1975 scentralizowany system uzupełniania księgozbiorów (od tego czasu nastąpiła decentralizacja zakupu książek dla tych bibl.). W 1973 Uchwałą Prezydium Rady Narodowej m. st. Warszawy zostały nadane statuty B.P. Bibl. Głównej i bibl. dzielnicowym. Obecnie miejska sieć biblioteczna w Warszawie składa się z Bibl. Głównej, podporządkowanej urzędowi miasta i przez niego finansowanej oraz 165 placówek terenowych ujętych zgodnie z podziałem administracyjnym miasta w 7 zespołów, podporządkowanych urzędom dzielnicowym i też przez nie finansowanych. W zakresie spraw merytorycznych dzielnicowe zespoły bibl. są obowiązane stosować się do wytycznych i instrukcji Bibl. Głównej, która jako centralna placówka miejskiej sieci bibliotecznej koordynuje i uzupełnia działalność sieci terenowej, współdziała w jej rozwoju, m. in. przygotowując księgozbiory
1 wyposażenie dla nowych placówek, udziela pomocy organizacyjnej i metodyczno-instrukcyjnej. Od 1975 B.P. pełni funkcję woj. i miejskiej bibl. publ. woj. warszawskiego, w związku z tym podporządkowane jej są miejskie i gminne bibl. publ. oraz ich filie na terenie województwa. W skład terenowej sieci bibliotecznej wchodzi (stan na 31 XII 1974) 12 czytelń dzielnicowych (w tym 2 dla młodzieży), 103 wypożyczalnie (w tym 1 dla młodzieży), 52 bibl. dla dzieci oraz 7 wypożyczalni kompletów ruchomych prowadzących ok. 200 punktów bibliotecznych. W 1974 z placówek (bez Bibl. Głównej i czytelni dzielnicowych) korzystało 239 tys. czytelników. Wypożyczono 6 299 tys. książek; czytelnie odwiedziło łącznie 675 tys. czytelników, którym udostępniono 1 337 tys. książek. Księgozbiory placówek terenowych obejmują
2 163 tys. wol., Bibl. Głównej łącznie z placówkami uzupełniającymi działalność sieci i rezerwą 847 tys. wol. Bibl. Główna łączy funkcje bibl. publ. stopnia woj. z zadaniami bibl. naukowej i regionalnej, co odzwierciedla jej organizacja oparta o historycznie ukształtowany podział funkcji i zbiorów. Działalność na rzecz sieci terenowej jest skoncentrowana w działach: Instrukcyjno-Metodycznym, Obsługi Sieci (organizacja księgozbiorów dla nowych placówek, centralny zakup książek dla bibl. dziecięcych, dostarczanie kart katalogowych do książek zakupionych przez placówki) i Fachowo-Organizacyjnym (scentralizowana sprawozdawczość); usługi placówek terenowych uzupełnia Wypożyczalnia Objazdowa (16,3 tys. wol.) i Centrala Bibl. Ruchomych dla Dzieci (18,5 tys.). Realizacja funkcji bibl. naukowej należy do następujących działów Bibl. Głównej: Uzupełniania Zbiorów, Informacyjno-Bibliograficznego, Zasadniczego (druki zwarte nowe), Wydawnictw Periodycznych, Czytelni Młodzieżowej, Bibliologii, Muzeum Książki Dziecięcej, Sztuki i Kartografii, Starych Druków i Rękopisów, Czytelni Komunalnej i Wypożyczalni Głównej. Pierwszym po wojnie dyrektorem (do 1949) był Ryszard Przelaskowski, w 1. 1960-71 pełniła tę funkcję Feliksa Bursowa, od 1973 Stefan Durmaj. Zbiory Bibl. Głównej obejmują całokształt bieżącej produkcji wydawniczej poi. od 1945 (w 1947 ponownie przyznano B.P. otrzymywany w 1. 1916--39 egz. obowiązkowy, a ponadto regionalny), cenniejsze poz. z literatury dawnej ze szczególnym uwzględnieniem humanistyki i varsavianów oraz
podstawowe publikacje z piśmiennictwa obcego. Na podkreślenie zasługuje wydzielony zbiór książek dla dzieci z XIX i XX w., poi. i wybranych obcojęzycznych, a w zbiorach specjalnych rpsy z okresu pozytywizmu. Na 31 XII 1974 zbiory Bibl. Głównej jako bibl. naukowej liczyły 594 tys. wol. książek i czasop. oraz 66,8 tys. jedn. zbiorów specjalnych (11,3 tys. wol. starych druków, ponad 2 tys. jedn. rpsów, ponad 8,6 tys. jedn. kartograficznych, 3,3 tys. rycin, 12,1 tys. wol. nut, 1388 płyt, 28,1 tys. norm). Czytelnie Bibl. Głównej (408 miejsc) odwiedziło w 1974 ok. 258 tys. czytelników, a w Wypożyczalni Głównej zarejestrowano 3,4 tys. czytelników i wypożyczono ok. 23 tys. książek. Bibl. Główna od 1963 rozbudowuje informację w zakresie tematyki warszawskiej, tworząc m. in. centralny katalog alfabetyczny var-savianów oraz opierając się na własnych zbiorach rzeczowy katalog publikacji o tematyce warszawskiej. Kontynuuje działalność wydawniczą, publikując ser.: Prace Biblioteki Publicznej m. st. Warszawy (nr 1 -9), obejmującą m. in. Katalog starych druków B.P. (dwie cz.) i Bibliografię literatury dla dzieci 1945-60 (dwa t.) oraz ser. nie numerowaną: Biblioteka Publiczna m. st. Warszawy Materiały Metodyczne i Bibliograficzne. Należy również wymienić wydawaną od 1964 za okresy półroczne "Bibliografię z Zakresu Historii i Krytyki Literatury dla Dzieci, Bibliotekarstwa i Czytelnictwa Dziecięcego" (powiel.) oraz współudział w wydawaniu czasop. "Bibliotekarz".
Z dziejów książki i bibliotek w Warszawie. Warszawa 1961
w.ż.
Biblioteka Sejmowa powstała w 1919 na wniosek grupy posłów Sejmu Ustawodawczego RP jako pomocniczy ośrodek dla prac ustawodawczych W okresie Drugiej Rzeczypospolitej stanowiła Wydział Biura Sejmu. Zmieniała kolejno nazwy Bibl Sejmowa (1919-22), Bibl. Sejmu i Senatu (1922-31) po przyłączeniu archiwum dokumentów ustawodawczych i biurowych obu izb - Bibl. i Archiwum Sejmu i Senatu (1931-39). Po wojnie wznowiła działalność jako Bibl. Krajowej Rady Narodowej (1944 -46), a po ukonstytuowaniu się Sejmu Ustawodawczego w 1947 wróciła do swej pierwotnej nazwv Organizacyjnie B.S. stanowi jeden z elementów Kancelarii Sejmu na prawach ministerialnego departa mentu. Składa się z działów: Gromadzenia Opra cowama, Udostępniania wraz z Informatorium Dokumentacji i Informacji Parlamentarnej oraz Ma gazynów i Sekcji Ogólnej. Uchwalą nr 269 z 20 VIII 1968 Rada Ministrów przyznała B.S. status bibl naukowej. Dyrektorem jej jest Tadeusz Kozanecki' Zaczątkiem zbiorów B.S. stał się niewielki księgozbiór zgromadzony w 1917-18 dla potrzeb Ko m.sji Sejmowo-Konstytucyjnej przy Tymczasowej Radzie Stanu przez Henryka Kołodziejskiego orea nizatora i dyrektora B.S. w okresie międzywojennym Zasiliły ją księgozbiory likwidujących się po wojnie instytucji reprezentujących sprawy poi. w państwach zaborczych, dublety bibl. warszawskich i darv DIV watne. W ciągu następnych 10 1. B.S. zgromadziła" podstawowe dzieła z zakresu prawa, nauk społecznó--gospodarczych i polityczno-historycznych doku mentację parlamentarną i urzędową w szerokim zasięgu geograficznym oraz czasop. poi i oi Według danych z 15 XII 1938 księgozbiór' B.S
Biblioteka Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk
44
encyklopedie ogólne i specjalne, słowniki językowe, terminologiczne i biograficzne itp.). Prawo korzystania ze zbiorów mają pracownicy nauki i studenci dwóch ostatnich lat studiów. W 1974 zanotowano ponad 11 tys. odwiedzin. B. PAN prowadzi działalność dokumentacyjno-informacyjną w zakresie naukoznawstwa i prognozologii i publikuje m. in.: "Wykaz Nabytków z Zakresu Naukoznawstwa" (kwart, rejestrujący bieżące nabytki dziewięciu bibl. od 1967), "Polską Bibliografię Naukoznawstwa" (od 1963), "Polską Bibliografię Historii Nauki i Techniki" (w "Kwartalniku Historii Nauki i Techniki" od 1971), "Prognostykę" (dwutygodniowy adnotowany przegląd bibliograficzny od 1970). Prowadzi kartoteki dokumentacyjne i centralne katalogi z zakresu naukoznawstwa i prognozologii oraz centralny katalog bieżących czasop. zagranicznych sieci bibl. PAN. Wykonuje na zamówienie tematyczne zestawienia bibliograficzne oraz udziela informacji ustnych (w 1974 ok. 6 tys.). B.PAN prowadzi też prace dydaktyczne oraz naukowo-badawcze; sprawuje nadzór merytoryczny nad działalnością bibl. warszawskich placówek PAN; pełni w stosunku do nich funkcje instruktażowe i szkoleniowe oraz organizuje ich współpracę. B. PAN wydaje Prace Bibliote-koznawcze (ser., od 1971), "Przegląd Biblioteczny" (kwart., od 1972) wspólny organ B.PAN w Warszawie i Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich.
C. Gutry: Naukoznawcza Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. "Przegląd Informacji o Naukoznawstwie" 1965 nr 3/4. M. Dembowska: Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. "Nauka Polska" 1969 nr 2. M. Dembowska: Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. Próba realizacji modelu biblioteki specjalnej jako ośrodka informacji naukowej. "Roczniki Biblioteczne" 1971.
M. D.
Biblioteka Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk
powstała jednocześnie z Tow. w 1857. W 1. 1919-39 i 1945-52 została ze względu na trudności finansowe oddana pod zarząd poznańskiej Bibl. Uniwersyteckiej, lecz środki na zakup książek nadal łożyło Tow. W 1953 wróciła pod zarząd Tow., finansowanego odtąd przez Polską Akademię Nauk. W 1971 B.PTPN została uznana formalnie za bibl. naukową i włączona do ogólnokrajowej sieci bibliotecznej. Pierwsze nabytki pochodziły wyłącznie z darów. Po 1860 zaczęła się wymiana wydawnictw, związana z działalnością wydawniczą Tow. Do 1939 księgozbiór osiągnął liczbę 142 tys. wol., w tym ok. 2 tys. rpsów i 23 tys. starych druków. Straty z czasów okupacji wyniosły w przybliżeniu 20 tys. wol. druków nowych, 3 tys. wol. starych druków, 1,6 tys. rpsów oraz wszystkie archiwalia. B.PTPN posiada cztery działy: Gromadzenia, Opracowania, Udostępniania i Zbiorów Specjalnych, w tym czytelnię na 20 miejsc, wypożyczalnię miejscową i międzybiblioteczną oraz komórkę infor-macyjno-bibliograficzną. W 1. 1937-39 oraz 1945-47 dyrektorem bibl. był Jan Baumgart, następnie Aniela Koehlerówna, a od 1963 Bernard Olejniczak. B.PTPN gromadzi obok wydawnictw PTPN przede wszystkim piśmiennictwo humanistyczne z zakresu nauk historycznych i literackich, ze szczególnym uwzględnieniem regionalnych czasop. oraz druków urzędowych i instytucjonalnych XIX w. Ponadto posiada komplet powojennych wydawnictw serbołużyckich. W 1974 księgozbiór liczył 254,5 tys. wol., w tym ok. 1,5 tys.
rpsów (przeważnie XIX- i XX-wiecznych), 150 inkunabułów, ok. 20 tys. starych druków (liczne polonica XVI i XVII w.), ok. 1,4 tys. jedn. kartograficznych, ok. 200 jedn. graficznych i 468 mikrofilmów. Do korzystania z B.PTPN uprawnieni są członkowie PTPN, pracownicy naukowi i studenci. W 1974 zarejestrowano 3,1 tys. czytelników, 31 tys. odwiedzin, 40,6 tys. udostępnionych wol. oraz 5,5 tys. informacji. B.PTPN ma obok katalogów ogólnych także kilka specjalnych: czasop., starych druków, rpsów, zbiorów kartograficznych, graficznych i mikrofilmów. Posiada również Katalog druków polskich XVI w. znajdujących się w Bibliotece Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu wyd. w 1929 przez L. Dobrzyńską-Rybicką i A. Koehlerównę. Od 1965 B.PTPN bierze czynny udział w pracach Studiów Regionalnych PTPN, organizowanych w miastach regionu (odczyty i wystawy). Wydaje corocznie "Wykaz Nabytków Zagranicznych Nowości Wydawniczych". Od 1966 obejmuje on również nabytki Bibl. Kórnickiej PAN i Bibl. Instytutu Zachodniego.
A. Wojtkowski: Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Poznaniu w latach 1857-1927. "Roczniki PTPN" 1928. - L. Dobrzyń-ska-Rybicka: Biblioteka Towarzystwa Przyjaciół Nauk. W: Biblioteki wielkopolskie i pomorskie. Poznań 1929. A. Koehlerówna: Biblioteka Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk 1857-1957. "Roczniki Historyczne" 1957.
A. K.
Biblioteka Publiczna m. st. Warszawy, zorganizowana w 1907 i prowadzona do 1928 przez Towarzystwo Bibl. Publ. w Warszawie, a następnie przez samorząd m. st. Warszawy, prawie cały swój dorobek utraciła w okresie II wojny światowej: z półmilionowego księgozbioru B.P. uległo zniszczeniu lub wywiezieniu ok. 80%. Dzięki ofiarności bibliotekarzy i pomocy władz pierwsze placówki otwarto już 23 XI 1944 na Pradze, jeszcze w warunkach frontowych. W Warszawie lewobrzeżnej pierwszą wypożyczalnię uruchomiono 4 IV 1945, a 26 V w jednej z ocalałych sal Bibl. Głównej otwarto Czytelnię Naukową. Zaczątek zbiorów Bibl. Głównej stanowiły ocalałe dublety, książki ewakuowane do Pruszkowa w akcji zabezpieczenia, mienia kulturalnego po upadku powstania warszawskiego oraz zbiory wywiezione przez okupanta, które częściowo zdołano rewindykować (1945). Przy odbudowie i rozwoju miejskiej sieci bibliotecznej kierowano się założeniem tworzenia placówek o charakterze centralnym, ogólnomiejskim (jak Bibl. Główna) oraz placówek terenowych, zaspokajających potrzeby czytelnicze mieszkańców poszczególnych dzielnic i osiedli (czytelnie dzielnicowe, wypożyczalnie dla dorosłych i młodzieży, bibl. dla dzieci oraz wypożyczalnie kompletów ruchomych). Struktura organizacyjna B.P. kształtowała się początkowo zgodnie z przyjętą w 1. 30-tych zasadą centralizacji administracyjnej przy decentralizacji usług. Zmiany w systemie zarządzania (powołanie jednolitych organów władzy państw.) oraz stopniowe rozszerzanie uprawnień dzielnicowych rad narodowych spowodowały decentralizację sieci bibliotecznej, przeprowadzoną etapami w 1. 1953-63. Zwrotny moment stanowiło przejęcie w 1956 przez dzielnicowe rady narodowe budżetu placówek bibliotecznych (z wyjątkiem bibl. dla dzieci) działających na ich terenie. Wiązało się to z utworzeniem nowych jednostek organizacyjnych, określonych później jako
43
Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Warszawie
szych pertraktacjach Stacja Naukowa i B.P. wróciły pod jej zarząd. Od 1957 B.P. rozwinęła znacznie swą działalność; uporządkowała księgozbiór doprowadzony obecnie do ok. 40 tys. wol., organizowała odczyty i wydawała publikacje (ponad 30 zesz.) poświęcone historii stosunków pol.-wł. Wespół ze Stacją Naukową już jako placówka Polskiej Akademii Nauk prowadzi akcję propagandową kultury poi. we Włoszech, organizuje wystawy i uroczyste obchody rocznic wybitnych pisarzy poi. Zaopatrywana na bieżąco w nową literaturę z zakresu nauk społecznych (książki i czasop.) jest dziś poważnym warsztatem pracy naukowej, z którego korzystają historycy kultury antycznej i Kościoła, literaturo-znawcy, slawiści i badacze związków kulturalnych wł.-pol.
B. Kieszkowski: Stacja Naukowa i Biblioteka Polska w Rzymie-"Nauka Polska" 1936. B. Biliński: Rzymska Stacja Naukowa Polskiej Akademii Nauk i polskie tradycje naukowe w Rzymie. "Nauka Polska" 1963 nr 1.
H. W.
Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, powstała w 1856, do 1872 związana była z Towarzystwem Naukowym Krakowskim, w 1. 1873-1952 z Akademią Umiejętności; 1 I 1953 weszła w skład placówek Polskiej Akademii Nauk. Struktura organizacyjna B. PAN opiera się na sześciu działach: Gromadzenia Zbiorów, Opracowania Druków, Udostępniania Zbiorów, Zbiorów Specjalnych, Zbiorów Graficznych i Pracowni Reprograficznej. Po wojnie kolejnymi dyrektorami byli: Stanisław Kijak, Jan Dąbrowski, Kazimierz Piwarski, od 1969 Zbigniew Jabłoński. Ogólna liczba zbiorów wg stanu na dzień 31 XII 1974 wynosiła 483 tys. wol. Wśród nich na czoło wysuwa się bogaty zasób naukowych czasop. i in. wydawnictw ciągłych (218,7 tys. wol.), zgromadzony i bieżąco uzupełniany poprzez zagraniczną wymianę. Oprócz wydawnictw treści ogólnej (ilustrujących działalność zagranicznych akademii i towarzystw naukowych) w zbiorze tym znajdują się również długie ciągi publikacji specjalistycznych z różnych dziedzin nauki, wiele unikatowych w skali krajowej. Od 1957 podstawą zagranicznej wymiany B. PAN są wydawnictwa Oddziału PAN w Krakowie, wysyłane do 2,5 tys. zagranicznych instytucji naukowych w 108 krajach całego świata. Do najcenniejszych zasobów B. PAN należą zbiory graficzne (80,2 tys. jedn.), składające się z połączonych w okresie międzywojennym dwóch kolekcji: Bibl. Polskiej w Paryżu i zbioru Moszyńskich; dzisiaj jest to jeden z najbogatszych i największych w Polsce zespołów rycin, zawierający przede wszystkim grafikę obcą (niem., wł., hol., ang., fr.) od końca XV do poł. XIX w. W zbiorach rękopiśmiennych (8,1 tys. jedn.) przeważają źródła historyczne i historycznoliterackie XIII-XX w., z przewagą rpsów z XV1I-XIX w. Zbiór ten uzupełniany jest bieżąco, głównie rpsami odnoszącymi się do dziejów życia umysłowego i kulturalnego Krakowa i regionu krakowskiego. W zasobie starych druków (12,3 tys. wol.) do najcenniejszych należą inkunabuły (139 wol.) oraz polonica z XVI i XVII w. (2,6 tys. wol.). W zespole druków ulotnych (3,9 tys. jedn.) znajdują się m. in. kolekcje Karola B. Hoffmana i P. Wereszczyńskiego. Do najwartościowszych zbiorów kartograficznych (2,8 tys. jedn.) należą mapy i atlasy z XVI-XVIII w. Wśród
zasobów druków zwartych XIX i XX w. (155,2 tys. wol.) znajdują się zbiory pamiętników poi. i obcych, druki odnoszące się do dziejów Krakowa oraz liczne księgozbiory prywatne. Zbiory B.PAN z wyjątkiem specjalnych udostępniane są bez ograniczeń. Korzystają z nich przede wszystkim pracownicy nauki oraz zakłady naukowe działające na terenie Krakowa, a w ramach wypożyczeń międzybibliotecznych również inne krajowe i zagraniczne instytucje. Do zadań B.PAN m. in. należy też inicjowanie środowiskowej współpracy z innymi bibl. sieci PAN z terenu Krakowa i woj. krakowskiego oraz woj. południowo-wschodnich, w zakresach: instruktażu metodycznego, szkolenia, doskonalenia zawodowego kadry bibliotekarskiej, nadzoru merytorycznego nad organizacją i metodami pracy otaz analizy celowości nabytków zagranicznych. Oprócz działalności usługowej B.PAN prowadzi prace badawcze, przede wszystkim w zakresie bibliologii i bibliotekoznawstwa, przeszłości krakowskiego ośrodka naukowego oraz szeroko pojętej dokumentacji zbiorów własnych. Wyniki tych badań od 1955 B.PAN publikuje we własnym wydawnictwie: "Rocznik Biblioteki PAN w Krakowie"; ogłasza również drukiem katalogi swych zbiorów specjlanych: rpsów w opracowaniu J. Dużyka, Z. Jabłońskiego, A. Preissnera, B. Schnaydrowej i J. Staszla, dokumentów pergaminowych w opracowaniu K. Dziwika, oraz map i atlasów w opracowaniu B. Kmiecikowej.
D. Rederowa, Z. Jabłoński: Zarys dziejów Biblioteki PAN w Krakowie w latach 1856-1956. "Rocznik Biblioteki PAN w Krakowie" 1955. Z. Jabłoński: Dziesięć lat "Rocznika Biblioteki RAN w Krakowie". Tamże 1964. - Z. Jabłoński: Biblioteka PAN w Krakowie. "Nauka Polska" 1966 nr 4.
Z. J.
Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Warszawie powstała w 1952 po powołaniu Akademii. Przejęła ocalałe częściowo z wojny zbiory byłego Tow. Naukowego Warszawskiego (ok. 20 tys. wol.) oraz księgozbiór zgromadzony przez Komitet Organizacyjny I Kongresu Nauki Poi. W 1953 została włączona jako Dział Zbiorów do Ośrodka Bibliogr. i Dokumentacji Naukowej PAN. Usamodzielniona w 1958 (i przeniesiona z Pałacu Staszica do Pałacu Kultury i Nauki), otrzymała w 1963 statut, który określa ją jako placówkę naukową PAN gromadzącą księgozbiór specjalistyczny oraz prowadzącą prace bibliograficzne i dokumentacyjne. B. PAN posiada następujące działy: Gromadzenia Zbiorów i Opracowania Wydawnictw Zwartych, Wydawnictw Ciągłych, Udostępniania, Informacji Naukowej, Magazynów i Konserwacji Zbiorów. Pierwszym dyrektorem B.PAN był Stanisław Pazyia, od 1966 Maria Dembowska, od 1975 Leon Łoś. W końcu 1974 zbiory B.PAN liczyły ponad 170 tys. wol. (w tym prawie 50% stanowiły wydawnictwa ciągłe). B.PAN gromadzi: piśmiennictwo (krajowe i zagraniczne) z zakresu szeroko rozumianego naukoznawstwa (filozofia, metodologia, socjologia, psychologia nauki, historia nauki i techniki, organizacja nauki i polityka naukowa); wybrane publikacje z dziedziny bibliotekoznawstwa i informacji naukowej; piśmiennictwo z zakresu progno-zologii; dzieła o charakterze syntetycznym oraz podstawowe czasop. z różnych dziedzin wiedzy; wydawnictwa informacyjno-dokumentacyjne ze wszystkich dziedzin (bibliogr., przeglądy dokumentacyjne,
ŚŚ
-znjp od nVd upniBjBjs 9^61 A\ 'lysCAiAią pbzjbz pod 5^61 M sradśjsBu b 'nuB3iXiBM a^sido pod
fef JBppO XJOJJ[ '083I>[SM0l13ipiJM -f B>[!UM0J3I>( O83U -za/Cj^BJ fof I3SOMI[Ś3iqodBZ I^SlZp pOJJZS qoXzS5l3IA\ BfSOIUOd 3IU 'd"a; fSMOJBIMS kufO/A U 3ISBZ0 M qO|5JSUB)lXjBA\ qDBMiq3JB M XpU3J3M>[ XOB(BZpBM
-ojćtezjd -[Od XoXjoisiq uh:>ijsXzsm apazjd i[Xq j-a ;uiB>|]UMO>[jXzn 'nzoiMOuiiąnr) siMBjsiuojg jojd od (jpEMiipnzo^joisią joiązoSsissi fL61 M 'uii>lzpBj i od nuiXz>i o83U}Xzojbjs qoXofezoXiop |p L61 M 'qoi>(snojo:5puBq njo;qz
3Z IJjnjZS MOJ[lXqBZ igBjSOJOJ JOiąZ XlHI33 6J6I M
: BfeujXz.no MOiBp qoXuzDi[ pojS/W 'oS3UZ3i[qnj biuso
-3IMSO ! llO^UflSlIS^I IIBUZXM "OIpV MO3({TSBZ I qOXlI
-zoiubjSbz MBjds utj^ 'nVd Mozsnpunj z BnBA\Xm -Xzjjn i BuoiudSjsopn bjbjsoz -j-a 9361 M '( BpjBMpg Bfozjpuy uinMiijDJB z 'ui ui) auuizpoj
-Bd I japOJZ BMpiUMBp^M 'IJ(S[OJ IUO}Siq 3DBZ3/Cj0p BpiZp 5lS X}BpBf5(S /OO}>[ BU '0
joiqzo8Ś;s>[ \ką faf
-qoz
Z Z
- 'ZL61
-NS. -v
M O
"6961
3UJDJJU3^) IZOIMO JBIUJS
vzjD)f3iotiq!g jowuuofuj mS96lSI6I fp yuą /
.EMO3()qHM 'M - 6961 bmezsjem -595/ /(/ ci z MWS ! *Ś" ~lnX 'u!fV LZ JU ^luazpbzjn^ op ymzobjuz Śf3Mopojv^[ i>[3io\iąiQ imois - '8961 emezsjE/W -(P961-I96I Ś/ vz) f3Mopouvfj ii/sioi^ig ntuvpzoMVjds "^961 eavezsje^v 'tooyiupiAzo D/p xoivuuoju\ ŚDMopojDfj v^3ioiiqm - '8561 emezsjbm '9S6I-CP6I iwoj m
(J3S)
Z t('zoojjcd) cl
*0L6I uiaa -s
pBU
" !('ZOOJ) """"JIOJ BZ
-ta
4Xuzoi}Bj3oiiq!a
jjnjBi3};-[" ifai
:(zdoi)
BUBMBp
i(-zooi) " ;(-zooj)
ZBIO i('1
"n!a" ;ĆS3.I
g[q! ( pB[ż3Zj,j" orapszjdod
Op 'pop) ,J
-oi[qia
I I B/WJSMEUZO5I3}
" :3fn>fi[qnd
'(anSV)
-'S '(dli) !foE}U3uin:>fOQ if
'[q;a Ei
MBids op OSI npjiiuo^i qoXzooqoj qDBiuBjq3z m zbjo
(OSI) (3UK0BZ![BUIJ0(v[ lf3BZIUB8jO f3MOpOJBuXzp
-$\Vi* HOBOBjd m Xzoimsazon 'ODSHNfl* zazjd Cs
(p
3IS3I>[BZ M 3UZDIUBJżBZ |
XpU3J3M5[ BIMJBJBZ 'UlXaZ3IUBj8BZ I UlXMOJBJ>{ -BZ O BUGfaBUIJOJUl OSOH[B{BIZp ZBJO I>[3JOJJB3( '*O)
-aiqnp }s;i 3nBiuiXA\ izpBMOjd '(VSn 'SHSD 'aaN) uiXuozjsi/v\od nui njjuppo bu 3U[Bjnj[n5i XMomn 3fnzi[B3^ qoXazDiuBjSBZ 1 -[od X
-MBpXM XUBIUlXAV U13I5(pOJSO 3ZJ(Bl }S3f -ir3
jod B[p 3ofezpoqopBu 3zouXp3fod ;>({Xs3zjd 1 3zojoiqz X}jodsuBii 3uz3iubj8bz 3fnuifXzjd ojn;a '(0Z.6I I LI
B{idBJSXzid BJJSJOJ faJOJJI Op) gC6{ Z r3I5[SXjB-fefB>[iuXM iuie:>[ZBiMoqo z sinpoSz '9^61 M fef ouoim
-OUZ/W "BU0ZS3IMBZ 3piMO5IJB0 EJBJSOZ Bjnja 0SOU[B{
-Bizp f3ij[SM0J3ił!q ifoBdrDjo 3ISBZ0 /W 'N'3 P snois -siuszjd iE6i m 'ZSW Xzjd submojiiib ojbjsoz omo>i
-JBZOOd "(IZ6I) MJOIUA\BpX;\\ XUBIUIXĄ\ f3MOp
-0JBuXzp3tjM ojnig bpXz op snBjoMod ojbjsoz '0Z6I IIX I B{idfe}sXzjd B5js[0j f3JO}5{ op '9881 z
f3I3[S[3S>[tUa ifOUSMUO}! X0OUI Bjsj 3IMpinU3ItUSld ]Od O ifOBttUOJUI 3IUB[3IZptl 3Z>(BJ E 'MpmMBpX/V\ 3IU
-BzaXzodXA\ zbjo bubiuiXm b{bjs uji>j;sXzsm spszjd oj boiubjSbz z 'N'a Xj>[B}ho^ -MOJOiqz qoXusB{M [q;q 3iuBzoXzodXM '(3/ttoSIBłB>( Xjjb>| 3UBMO5(njp
3IUJBJJU30 '-JSOI^^ I5[IUpBJOd) 'ląią XOBJd M BMOq3 -EJ OOUIOd qDXDEIMOUBłS AVpiU/ttBpXM 3IUBMO5(I|qnd '3IUIZp3IZp (Si M UlXoqo I '[Od 3IMpiUU3IUlSld O 3IUBM
-ouijojui ''iqiq XoBjd op o83uzoiuqo3j ndsjsod siuBzp -EMojdM '(3uzo3łO[[qiq XoBjd popui qoXuozsd3[n qoXMOu 3iHBMo8Edojd oj ''^nd "iq;q psis m bzd -zsbjmz '-[od BMjsjB>i3}o;iqiq simzpaizp m eiubpbz j8oi[q;q i BA\;sMBnzo>i3}O!iq!q ns3j>(BZ z uuoa
niUBA\XA\OOBjdO Xzjd
f
-rUQ 'V31l/dDjSod/() DIUOJOJ
B{3IZp 3Z>[BJ B '
MO5|njQ I I5[ZBIS'>I
qoBfoB>[i[qnd
}S3f '
qoXupizppo g; q
'"f3MOpOJBJ<[ I>[a}O;[qia tl5[IUZ3O>j" M 3UBZSE}8O
bs ns3j>(BZ oż3) z 30BJJ BA\piupiXzo i -jSo!jqiq
' 3IS3J5[BZ M
{l 'nfBJ5J O83{B0
-jojni psoajBjBizp ifoEuXpjoo>j Xznjs sosjoj m qoXu
-Z3gBj80I[qiq OBjd BfOBJ}S3f3J ZBJO ifOBUUOjai M05J -pOJS p p
>J3zbis5i XaiBjju30 8o]B}B-^ zbjo qoXoqo q
UISldOSBZD XUTBJ}U33 8o[BJB^) '[Od "dOSEZD I Oż30qO
BMpiunsiuisid 3js3j>(Bz m [qiq qoXam qoBaoiqz o
ifOBUIJOJHI 3iaBpiZpn BpBISOd 3tU3Z0BHZ 3UJO83Z0ZS
3oqo OMpiuusiuisid zsiaMOJ Bofefnujf3qo 'buKobui
-JOJUI 3SOUp3{B!Zp B5JOJ3ZS IZpBMOjd 'H'8 'XpB}5(BZ
3a[o83Z3zsod zszjd suozpBiuojS '3uzogBj8oi|qiq-
-OUfX0BUIJOJUI XjBIJ3}BUI ZBJO 3f 0Bfn}SXzJO5[X/A "I^nBU Bjp niUSZOBUZ UjXA\OMBJSpod O 3UZDIUBJ8BZ BMPfU -MBpXM M XOBMXj}BdOBZ 3IUZ0X}BUI3}SXS Z3IUM0J )S3f
"Na JOiqzo83ts"X '(sosioj m qoXuzo3łoi[qiq mojbusj
-BUI qDXzsr3!UU30(EU 3IUBA\OUI[gOJ5[;UJ ZBJO MO5[njp
/a f
Ba 1081
/wo>injp
b>[zbis>i
41
Biblioteka Narodowa
przygotowuje od 1967 kilkutomową krytyczną reedy-cję akt i dokumentów procesów Polski z zakonem krzyżackim w XIV i XV w. Lites ac res gestae inter Polonos Ordinemąue Cruciferorum (t. 1 ukazał się w 1970). Organem własnym Biblioteki jest "Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej" ukazujący się od 1929 (do 1974 - 11 zesz.).
W. Pociecha: Biblioteka Kórnicka. "Silva Rerum" 1927 t. 3. S. Bodniak: Biblioteka Kórnicka. W: Biblioteki wielkopolskie i pomorskie. Poznań 1929. J. Grycz: Polityka Biblioteki Kórnickiej. Rzut oka w przeszłość i przyszłość. "Przegląd Biblioteczny" 1929 z. 2. S. Weyman: Biblioteka Kórnicka skarbnica kultury polskiej. "Nauka Polska" 1961 nr 2. S. Weyman: Biblioteka Kórnicka pod egidą Polskiej Akademii Nauk (1954-1966). "Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej" 1968.
s. w.
Biblioteka Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych zob. biblioteki archiwalne.
Biblioteka Narodowa w Warszawie, powołana do życia Rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z 24II1928, w dużej mierze dzięki działalności Stefana Dembego (1862-1939), naczelnika Wydziału Bibl. w Min. Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, późniejszego dyrektora B.N. Akt ten był nawiązaniem do idei Józefa i Andrzeja Załuskich (poł. XVIII w.) utworzenia bibl. gromadzącej całokształt poi. produkcji wydawniczej. B.N. przejęła m. in. Bibl. Załuskich, (* bibliotek i narodowe), zwróconą Polsce przez Związek Radziecki na mocy Traktatu Ryskiego oraz zbiory raperswilskie. Od 1927 B.N. otrzymała egz. obowiązkowy. W 1939 zbiory B.N. liczyły ok. 770 tys. poz. Największą ich wartość stanowiły kolekcje rpsów, starych druków, zbiory muzyczne, teatralia, zbiory kartograficzne i grafika. W czasie II wojny światowej większość zbiorów specjalnych B.N. spłonęła. Ocalały druki i czasop. z XIX i XX w. oraz zbiory wilanowskie. W Polsce Ludowej B.N. jest centralną bibl. państw., a kolejne jej statuty z 1950, 1954, 1969 są świadectwem przejmowania przez nią coraz szerszych zadań mających znaczenie dla życia naukowego oraz dla działalności bibl.
1 ośrodków informacji bibliotecznej w całym kraju. Organizacyjnie w skład B.N. wchodzi dziewięć wielkich jednostek: działy: Gromadzenia i Opracowywania Zbiorów Nowszych, Informacji i Udostępniania Zbiorów, Zbiorów Specjalnych; *lnstytut Bibliograficzny; *Instytut Książki i Czytelnictwa; *Zakład Starych Druków; Ośrodek Przetwarzania Danych, którego zadaniem jest mechanizacja prac bibliotecznych i bibliograficznych w B.N.; Dział Admini-stracyjnc-Produkcyjny oraz Sekretariat Naukowy. Przy B.N. działa Rada Naukowa, która jest organem doradczym i opiniodawczym dyrektora. W okresie okupacji dyrektorem B.N. był Józef Grycz (1940-44), po wojnie do 1947 Stefan Vrtel-Wierczyński, w 1. 1948-56 Władysław Bieńkowski, po nim pełnił obowiązki dyrektora Bogdan Horodyski, od 1962 stanowisko to objął Witold Stankiewicz. Ogólna liczba zbiorów na dzień 31 XII 1974 wynosiła:
2 087 tys. wol., w tym druki zwarte (książki i broszury od 1801) 1 119 tys. wol., czasop. 380,3 tys. wol., stare druki (książki i broszury do 1800) 106,9 tys. wol., rpsy 10,6 tys. jedn., kartografia 18,5 jedn., nuty (rpsy i druki) 51,5 tjs. jedn., grafika 159,9 tys. jedn., płyty i kasety 4,4 tys., mikrofilmy i fotokopie 91,2 tys., ulotki, afisze, plakaty 144,7 tys. Zanotowano w 1974
48,7 tys. odwiedzin oraz 65,2 tys. udzielonych informacji. Główną wartość zbiorów B.N. stanowi piśmiennictwo XIX i XX w. oraz wiele cennych kolekcji starych druków. Księgozbiory XIX-wieczne oraz dawniejsze, które wpłynęły do B.N. jako dary, dawne depozyty lub pozostałości ze zniszczonych bibl., miały charakter humanistyczny. Najważniejsze z nich to zbiory Załuskich, Bibl. Ord. Krasińskich, Bibl. Ordynacji Zamojskiej, Bibl. Horyniecka Ponińskich, Bibl. Wilanowska Potockich, część księgozbioru Tarnowskich z Dzikowa, księgozbiór Tyszkiewiczów z Czerwonego Dworu, Potockich z Krzeszowic, zbiory S. Smolikowskiego, W. Dąbrowskiego i Wł. Strzembo-sza. Zawierają one materiały do epoki napoleońskiej, powstania listopadowego, Wielkiej Emigracji, sprawy chłopskiej, dziejów socjalizmu, a także rzadkie druki śląskie. Czasop. B.N. reprezentują te same okresy historyczne i podobne zagadnienia. Specjalną wartość stanowią rzadkie komplety czasop. lewicowych (komplet "Przedświtu" i "Robotnika"), czasop. rolnicze XIX w., duży zbiór kalendarzy oraz kolekcja czasop. konspiracyjnych z 1.1939-45. Z ogólnej liczby 6,7 tys. tyt. czasop. bieżących, które wpłynęły w 1974 do Zakładu Czasopism, ok. 2,5 tys. tyt. to czasop. obce. Zbiory specjalne nie dorównują swoją wartością zbiorom przedwojennym, z których niewielka ocalała część powróciła do B.N. Jako część skarbów wawelskich powróciły z Kanady w 1959 Kazania świętokrzyskie i Psałterz floriański. W 1947 i 1957 Związek Radziecki przekazał nam rpsy i stare druki z Bibl. Ordynacji Zamojskiej, w 1962 wróciły Teki Mie-leszków zawierające źródła do powstania styczniowego. Wśród rpsów B.N. posiada nabyte po wojnie rpsy iluminowane z XV i XVI w., wczesne odpisy poi. kronik i rocz. oraz bogaty zbiór korespondencji z XVIII-XX w. Specjalną wartość posiadają literackie rpsy XIX i XX w.: całość spuścizny literackiej Norwida, autografy Kraszewskiego, Sienkiewicza, Prusa, Sieroszewskiego, Reymonta, Żeromskiego. Wśród starych druków znajdują się unikatowe wyd. Reja, Modrzewskiego, rocz. "Monitora" z 1.1784-85, bogate materiały z okresu reformacji i Sejmu Czteroletniego. Wartość specjalną stanowią kolekcje z bibl. Zygmunta Augusta. W zbiorach muzycznych B.N. przechowuje autografy utworów Chopina oraz innych wielkich kompozytorów poi. Od 1961 wpływa również do B.N. egz. obowiązkowy poi. nagrań dźwiękowych. Zbiory graficzne zawierają kolekcję rycin, wśród których wielką wartość mają wizerunki poi. postaci historycznych, spuścizna graficzna i malarska Norwida, zbiór rysunków zakopiańskich Skoczylasa, bogata kolekcja albumów. Zbiory kartograficzne obejmują kartografię poi. XVI-XX w., w tym zabytkowe atlasy sławnych oficyn wydawniczych (XV--XVIII w.) oraz kolekcję map Królestwa Polskiego. Zbiór mikrofilmów zawiera reprodukcje wartościowych rpsów, starych druków, czasop. i muzykaliów ze zbiorów prywatnych i państw, w całym kraju. Gromadzenie poloników krajowych i zagranicznych, ich rejestracja w bibliogr. narodowej bieżącej i retrospektywnej oraz prowadzenie statystyki ruchu wydawniczego w Polsce tworzą z B.N. główne centrum informacji o poi. produkcji wydawniczej. Zadaniem B.N. jest ochrona i przechowanie w stanie możliwie kompletnym całokształtu poi. piśmiennictwa (egz. archiwalny), oraz sprawowanie specjalnej opieki nad
Biblioteka Kórnicka Polskiej Akademii Nauk
40
dawnictw naukowych szkół wyższych w zakresie nauk społecznych za 1. 1945-1970.
W. Wislocki: Katalog rękopisów Biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kraków 1877-81. - W. Wistocki: lncunabula typographica Bibliothecae Unhersitatis Jagellonicae Cracoviensis. Kraków 1900. - W. Konczyńska: Zarys historii Biblioteki Jagiellońskiej. Kraków 1923. Z. Ameisenowa: Rękopisy i pierwodruki iluminowane Biblioteki Jagiellońskiej. Wrocław 1958. K. Tatarowicz: Katalog poloników periodycznych, wydanych za granicą do roku 1939. Zbiory Biblioteki Jagiellońskiej. Kraków 1961. Inwentarz rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej oprać. A. Jałbrzykowska, 1. Zathey, W. Bandura. Nr 6001-9000. Kraków 1962-74. - A. Lewicka-Kamińska: Inkunabuły Biblioteki Jagiellońskiej. Kraków 1962. K. Zim-mer: The Jagellonian University Library in Cracow. New York 1963. I. Barowa: Przewodnik po Bibliotece Jagiellońskiej. Kraków 1964. - J. Baumgart: The Jagellonian Library. Past and Present. "Libri" 1964 nr 3. J. Zathey, A. Lewicka--Kamińska, L. Hajdukiewicz: Historia Biblioteki Jagiellońskiej. T. 1: 1364-1775. Kraków 1966. - A. Lewicka-Kamińska: Inkunabuły Biblioteki Jagiellońskiej. Katalog przybytków za lata 1962-1974. "Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej" 1974 nr 1/2. Katalog czasopism polskich Biblioteki Jagiellońskiej. Z. 1: A-B. Kraków 1974. - Biblioteka Jagiellońska w Krakowie. Informator. Kraków 1974.
J. B.
Biblioteka Kórnicka Polskiej Akademii Nauk, dawna bibl. magnacka, potem fundacyjna, powstała w 1 ćwierci XIX w. (1826). Założycielem jej był Tytus Działyński (1796-1861). Zgromadził on w Zamku Kórnickim cenne zespoły rpsów i druków, przede wszystkim poloników z XVI-XVIII w. Po śmierci założyciela zbiory przejął jego syn Jan Działyński (1829-1880), poszerzając je o wydawnictwa z zakresu nauk ścisłych i kontynuując działalność mecenasow-ską i wydawniczą ojca. Po wygaśnięciu rodziny Działyńskich bibl. odziedziczył wraz z majątkiem Władysław Zamoyski (1853-1924), siostrzeniec Jana Działyńskiego, który zgodnie z intencją założyciela oddał w 1924 cały majątek i bibl. narodowi poi., tworząc Fundację "Zakłady Kórnickie". Fundacja została zatwierdzona przez sejm w 1925. W czasie II wojny światowej Zamek Kórnicki był zamknięty i zamieniony na magazyny. Zbiory biblioteczne nie poniosły większych strat, ucierpiał jedynie dział muzealny. B.K. jest bibl. specjalistyczną w zakresie historii Polski, kultury i dziejów piśmiennictwa poi. ze szczególnym uwzględnieniem literatury staropol. W organizacji i opracowaniu jej zbiorów oraz pracach wydawniczych brali udział wybitni bibliotekarze : Kajetan Wincenty Kielisiński, Wojciech Kętrzyński, Zygmunt Celichowski, Władysław Pociecha, Józef Grycz, Stanisław Bodniak. W 1953 B.K. weszła w skład placówek Polskiej Akademii Nauk. Od tego momentu zaczął się jej szybki rozwój. B.K. posiada następujące działy: Gromadzenia i Uzupełniania Zbiorów; Nowych Druków i Czasopism; Udostępniania, Konserwacji i Przechowywania Zbiorów; Rękopisów; Starych Druków; Muzealny i Gabinet Grafiki; pracownie: Edytorską, Reprograficzną i Konserwacji. Od 1957 istnieje w Poznaniu w Pałacu Działyńskich Oddział B.K. wraz z czytelnią i informa-torium. Zbiory wzrosły z 68,6 tys. wol. nowych druków i 20,3 tys. starych druków w 1953 do odpowiednio 139,2 tys. i 28,9 tys. wol. w 1974. Stan pozostałych zbiorów w 1974 wynosił: czasop. i wydawnictwa ciągłe 51,5 tys. wol., rpsy, dyplomy i archiwalia 12,9 tys. jedn., rycin 23 tys. jedn., kartografia 2,5 tys. jedn., dokumenty życia społecznego 3,5 tys. jedn., muzealia numizmatyka 27,5 tys. jedn. Szczególną
wartość zbiorów kórnickich stanowią rpsy i stare druki. Zbiory rękopiśmienne zgromadzono drogą zakupów pojedynczych egz. i całych zespołów, m. in. kolekcji Kajetana Kwiatkowskiego, Michała Wisz-niewskiego, Mikołaja Malinowskiego, Konstantego Podwysockiego i Józefa Marii Hoene-Wrońskiego. Wśród 92 rpsów średniowiecznych, opracowanych w katalogu Jerzego Zatheya (Wrocław 1963), i bogatego zespołu miscellaneów staropol. z XVI-XVIII w. znajdują się kolekcje historyczne (Acta Tomiciana, Lites ac res gestae); kodeksy zawierające materiały do historii Polski (najstarszy odpis Kroniki Długosza, Kroniki Marcina Polaka z XIV w.), do historii parlamentaryzmu poi., z zakresu filologii klasycznej; utwory pisarzy staropol.: Andrzeja Krzyckiego, Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, Hieronima Morsztyna, Wacława Potockiego. Z literatury XIX w. B.K. posiada m. in. czystopis Dziadów cz. III Mickiewicza i autografy utworów Słowackiego i Norwida, rpsy, druki i czasop., stanowiące jeden z podstawowych zespołów do badań dziejów emigracji poi. Pokaźną część zbioru stanowi bogate, bo liczące 10 tys. jedn., archiwum rodzinne Działyńskich i Zamoyskich. (W 1972 ukazał się drukiem katalog korespondencji tego archiwum 80 tys. listów). Szczególnie cenne są tu materiały dotyczące działalności politycznej i mecenatu Działyńskich w XIX w. W starych drukach znajdują się: inkunabuły (211 dzieł), polonica z XVI w. (2,1 tys. dzieł), druki obce z tegoż wieku (1,2 tys. dzieł), druki poi. i obce z XVII i XVIII w. (24,3 tys. dzieł) oraz czasop. (351 wol.). Szczególnie interesująca dla badaczy jest kolekcja poi. druków z XVI w., które zawierają unikatowe dzieła Biernata z Lublina, Mikołaja Reja i Marcina Bielskiego. Katalog tych poloników opublikował Kazimierz Piekarski (1929); uzupełnienia do niego ogłosiła Paulina Buchwald-Pelcowa (1969). W zbiorze grafiki najstarszą i najcenniejszą poz. jest 11 miniatur na pergaminie Stanisława Samostrzelnika z pocz. XVI w. Wśród atlasów szczególnie cenne są egz. z XVII i XVIII w. Zbiory B.K. są w całości zinwentaryzowane i udostępniane czytelnikom. Oprócz inwentarzy, katalogów i informatorów dotyczących materiałów kórnickich B.K. prowadzi centralny katalog starych druków wielkopol. Udostępnianie zbiorów B.K. odbywa się w Kórniku w zamku i w Poznaniu w czytelni w Pałacu Działyńskich, który odbudowany w 1957 ze zniszczeń wojennych służy obecnie również za siedzibę licznych poznańskich placówek humanistycznych PAN. W czytelni (wraz z infor-matorium) znajdują się dokumentacja zbiorów i bibl. podręczna (8 tys. wol.), ułatwiające użytkownikom korzystanie z zasobów B.K. Możliwości usługowe czytelni zwiększa ścisła współpraca z Bibl. Instytutu Zachodniego, której zbiory (45 tys. wol.) zmagazynowane są również w Pałacu. Średnio udostępnia się rocznie 60 tys. wol. B.K. oprócz zasadniczej działalności prowadzi akcję popularyzatorską, związaną z istniejącą w zamku ekspozycją muzealną (przez organizowanie wystaw materiałów bibliotecznych i oprowadzanie wycieczek frekwencja roczna 180 tys. osób) oraz działalność wydawniczą. Publikuje Acta Tomiciana, zawierające teksty źródłowe z czasów Zygmunta Starego, zebrane w kolekcji S. Górskiego (t. 17 ukazał się w 1966); serię katalogów rpsów staropol. (t. 1 ukazał się w 1971) oraz
39
Biblioteka Jagiellońska
gdzie już od XVI w. coraz większe znaczenie zyskiwały bogate księgozbiory kolegiów artystów i teologów. W ciągu XIX w. B.J. zajęła cały budynek, a z początku XX w. także sąsiedni gmach Collegium Nowodworskiego. Nazwa B.J. przyjęła się w ciągu 2 poł. XIX w., oficjalnie jest używana od chwili odzyskania niepodległości państw, w 1918. Zbiory B.J. mieszczą się w.gmachu wybudowanym w 1. 1931-39 przez architekta Wacława Krzyżanowskiego i rozbudowanym w 1. 1961-63 przez architekta Jerzego Wierz-bickiego. Dalszą rozbudowę planuje się na 1. 1976-78. B.J. jest jednostką organizacyjną UJ. Dyrektor, który nią kieruje, sprawuje również nadzór nad działalnością bibl. instytutowych i zakładowych UJ. W okresie powojennym stanowisko to zajmowali: Edward Kuntze do 1947, Aleksander Birkenmajer 1947-51, Julian Przyboś 1951-55; Jan Baumgart 1955-74, od 1 X 1974 Władysław Serczyk. Organem opiniodawczym dla spraw bibliotecznych na Uniw. jest Rektorska Komisja Biblioteczna. B.J. posiada 16 oddziałów: Gromadzenia i Uzupełniania Zbiorów; Opracowania Druków Zwartych Nowych; Opracowania Wydawnictw Ciągłych Nowych (czasop.); Katalogowania Rzeczowego Zbiorów; Magazynów i Kon-seiwacji Zbiorów; Katalogów; Udostępniania Zbiorów; Informacji Naukowej; Piać Naukowych; Orga-nizacyjno-Naukowych i Dydaktycznych; Bibliotek Instytutowych i Zakładowych UJ; Rękopisów; Starych Diuków; Zbiorów Graficznych; Zbiorów Kartograficznych; Zbiorów Muzycznych; Dokumentów Życia Społecznego oraz Pracownię Konserwatorską; Pracownię Fototechniczną i Sekcję Administracyjną. W dniu 31 XII 1974 zbiory B.J. liczyły 1,818 tys. wol. materiałów bibliotecznych, w tym 996 tys. książek, 310,5 tys. czasop., 14,9 tys. rpsów, 95,3 tys. starych druków (w tym 3,4 tys. inkunabułów), 33,7 tys. zbiorów graficznych, 9,4 tys. zbiorów kartograficznych, 29,4 tys. zbiorów muzycznych, 3,7 tys. mikrofilmów, 326 tys. dokumentów życia społecznego. 40 bibl. instytutów i zakładów UJ posiadało 858,9 tys. wol., w tym 688,6 tys. książek, 106,6 tys. czasop. i 63,5 tys. zbiorów specjalnych. B.J. posiada prawo do egz. obowiązkowego wydawnictw krajowych, a od 1969 otrzymuje drugi egz., archiwalny. Wymianę prowadzi z 300 instytucjami wielu krajów. Liczba tyt. czasop. bieżących wynosi 5,5 tys., z tego 2,2 tys. zagranicznych. Liczba tyt. czasop. bibl. i instytutów UJ wynosi 2,2 tys., z tego zagranicznych 1,2 tys. B.J. kompletuje piśmiennictwo poi. do 1800, całokształt bieżącej produkcji piśmiennictwa poi., literaturę zagraniczną z zakresu nauk reprezentowanych na UJ. Księgozbiór ma charakter ogólnonaukowy z przewagą nauk społecznych oraz matematyczno-przyrodniczych. Dziedziny specjalizacji: historia kultury średniowiecza i renesansu, antyk, filologia romańska, kultura umysłowa Austrii, Czechosłowacji, Węgier, południowej Słowiańszczyzny i Włoch. B.J. jest bibl. uniwersytecką, posiada także charakter bibl. narodowej, szczególnie w odniesieniu do druków poi. do 1800, jest nadto publ. bibl. naukową dostępną dla wszystkich. Księgozbiór ma charakter użytkowo-archiwalny. B.J. dysponuje w 11 czytelniach 521 miejscami, posiada katalogi dla publiczności: dwa alfabetyczne, systematyczny, przedmiotowy, dla zbiorów specjalnych, oraz informację naukową, prowadzi wypożyczalnię miej-
scową i międzybiblioteczną. W 1974 było zapisanych 18,6 tys. czytelników. Trzon stanowią studenci UJ oraz studenci innych szkół wyższych. Ponadto ze zbiorów B.J. korzystają pracownicy nauki, nauczyciele, dziennikarze, prawnicy, ekonomiści, lekarze, pracownicy władz i urzędów. Udostępniono ogółem
Collegium Maius. Jedna z sal Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, dawniej siedziby Bibl. Jagiellońskiej
499 tys. wol. Odwiedzin w czytelniach było 137 tys. Wypożyczono 99 tys. wol., drogą wypożyczania międzybibliotecznego 4,0 tys. wol. Z innych bibl. sprowadzono 564 wól. Udzielono 5,5 tys. informacji naukowych i bibliograficznych. Bibl. instytutów i zakładów UJ posiadają ponad 1 tys. miejsc. Odwiedzin w czytelniach było 121,6 tys. Udostępniono ogółem 293,7 tys. wol. B.J. prowadzi działalność dydaktyczną. Stałe poradnictwo biblioteczne zapewnia użytkownikom fachowe i metodyczne informacje oraz uczy wyszukiwania potrzebnych materiałów i racjonalnego korzystania ze zbiorów; organizuje się zajęcia z przysposobienia bibliotecznego. B.J. jest ośrodkiem kształcenia i dokształcania młodej kadry własnych pracowników i bibl. instytutowych i zakładowych UJ. Ponadto prowadzi praktyki wakacyjne dla studentów bibliotekoznawstwa Uniw. Warszawskiego, Wrocławskiego, Poznańskiego i Jagiellońskiego oraz Międzywydziałowych Studiów Bibliotekoznawstwa Uniw. Jagiellońskiego i Łódzkiego. W gmachu B.J. mieści się Studium Bibliotekoznawstwa UJ, kształcące studentów w zakresie bibliotekoznawstwa i informacji naukowej. B.J. wykonuje prace dokumentacyjne (m. in. rejestracja ukończonych prac naukowo-badawczych pracowników UJ), bibliograficzne i informacyjne. Przygotowuje się pisemne informacje rzeczowe i naukowe. W zakresie informacji naukowej B.J. współpracuje z innymi bibl. i ośro -kami informacyjnymi. B.J. wydaje od 1949 "Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej" oraz od 1968 "Przybytki Zagraniczne Biblioteki Jagiellońskiej". W realizacji znajdują się następujące prace: Katalog rękopisów średniowiecznych Biblioteki Jagiellońskiej, dalsze opracowanie Inwentarza rękopisów, Katalog poloników XVI w. Biblioteki Jagiellońskiej, Katalog czasopism polskich Biblioteki Jagiellońskiej, Katalog portretów fotograficznych Biblioteki Jagiellońskiej, Materiały do bibliografii pisarzy staropolskich w źródłach XV-XVIII w. oraz Bibliografia zawartości wy-
Biblioteka Głównego Urzędu Statystycznego
38
skie, warszawskie, krakowskie, gdańskie, z druków królewieckich Kalendarz pruski polski nie znany Estreicherowi; wśród druków obcych inkunabuły: dzieło Hugona de Prato Florido Sermones domi-nicales... z XV w., dzieła XVI- i XVII-wiecznych przyrodników z oficyn Plantina i Elzewirów, dzieła humanistów od czasów Odrodzenia do końca XVIII w., druki paryskie z oficyn Estiennów i Di-dotów; z rpsów najstarszy z nich w jęz. poi.: przekład z XVI w. Statuiu Wielkiego Księstwa Litewskiego, ze zbiorów XIX-wiecznych listy m. in. M. Ko-nopnickiej, J. I. Kraszewskiego i H. Sienkiewicza. B.G. UMCS ma powiązania organizacyjne z bibl. Akademii Rolniczej i WSI, z którymi wspólnie użytkuje czytelnie matematyczno-przyrodniczą i cza-sop., tylko humanistyczna jest całkowicie w jej gestii. W czytelniach (185 miejsc) zanotowano w 1974 101,4 tys. odwiedzin, 206,2 tys. udostępnionych wol. i 28,8 tys. wypożyczeń. Wypożyczeń międzybibliotecznych własnych było 1,2, obcych 2,6 tys. Ogółem B.G. UMCS udostępniła 238,8 tys. wol. Z prac reprograficznych wykonano 135,4 tys. klatek mikrofilmowych, 124,5 tys. fotokopii i 11,8 tys. kserokopii. B.G. UMCS prowadzi katalogi: alfabetyczny, przedmiotowy druków poi. po 1955, systematyczny, czasop., wydawnictw seryjnych, centralny bibl. zakładowych oraz specjalistyczne w oddziałach. Jako bibl. nadrzędna sprawuje nadzór nad bibl. zakładowymi i instytutowymi, które łącznie w 1974 liczyły 486 tys. wol. Funkcje B.G. UMCS oprócz zasadniczych (gromadzenia i udostępniania) obejmują informację naukową, działalność dydaktyczną, prace reprograficzne oraz wydawniczą. Wydaje "Biuletyn B.G. UMCS" oraz "Sprawozdania z działalności B.G. UMCS".
T. Witkowski: Biblioteka Międzyuczelniana w Lublinie. "Architektura" 1965 nr 10. J. Malarczyk: Powstanie i organizacja Uniwersytetu Marii Curie-Sklodowskiej w świetle źródeł. Lublin 1968. Sprawozdanie z działalności Uniwersytetu Marii Curie -Skłodowskiej w roku akademickim 1967/68. Lublin 1968.
S.P.
Biblioteka Głównego Urzędu Statystycznego zob. Centralna Biblioteka Statystyczna.
Biblioteka im. Zielińskich Towarzystwa Naukowego Płockiego powstała w 1820 jako placówka zał. w tymże roku Tow. Naukowego przy Szkole Woj. Płockiej; nosiła wtedy nazwę Bibl. Publ. i Szkolna Woj. Płockiego. W 1830 pod zarządem Kajetana Morykoniego, sekretarza Tow. i rektora Szkoły, liczyła ok. 7 tys. wol. Po dłuższej przerwie, spowodowanej klęską powstania listopadowego, odrodzone w 1907 Tow. Naukowe Płockie reaktywowało swoją bibl., która otrzymała imię Zielińskich dla uczczenia bardzo cennego daru tej rodziny bibl. zgromadzonej przez Gustawa Zielińskiego i jego syna Józefa, liczącej ponad 15 tys. wol. Inne znaczniejsze dary stanowiły księgozbiory Ludwika Kunkla, Władysława Smoleńskiego, Ludwika Krzywickiego (część) i Aleksandra Macieszy. B.Z. posiada również ocalałą część księgozbioru dawnej Bibl. Publ. i Szkolnej Woj. Płockiego. Duże zasługi dla rozwoju B.Z. położyli: prezes Tow. A. Maciesza, Stefan Rutski, dyrektor B.Z. w okresie międzywojennym, oraz Halina Rutska, bibliotekarka i kustoszka. W 1938 zbiory liczyły ponad 70 tys. wol. W czasie II wojny
światowej B.Z. ocalała. Jest nadal placówką Tow. Naukowego Płockiego, mieści się w zabytkowej jego siedzibie przy pl. Narutowicza 8, w 1972 otrzymała dodatkowo budynek przy pl. Narutowicza 2, W 1. 1953-61 dyrektorem B.Z. był Czesław Gutry, który położył duże zasługi przy jej porządkowaniu i reorganizacji. Od 1962 dyrektorem jest Stanisław Kos'..necki. W B.Z. są następujące działy: Uzupełniania Zbiorów, Druków Zwartych Nowszych, Czasopism, Zbiorów Specjalnych, Konserwacji oraz Udostępniania Zbiorów. W końcu 1974 B.Z. liczyła ok. 91 tys. wol. druków zwartych nowych, 13 tys. starych druków, 31,5 tys. czasop., 569 rpsów, 584 jedn. kartografii i 149 grafiki, razem ok. 136,5 tys. wol. zbiorów opracowanych i ok. 6,8 tys. zbiorów nie opracowanych, zbiorów wszystkich ok. 143,5 tys. wol. B.Z. ma charakter ogólnonaukowy ze znaczną przewagą humanistyki. Zawiera zbiory przede wszystkim w jęz. poi. oraz liczne druki w jęz.: fr., ros., niem., ang. i łac. Specjalnością są zbiory regionalne, dotyczące Płocka i Mazowsza Płockiego. Do ciekawszych poz. należą: karta z IX lub X w. z łac. tekstem z biblijnej Księgi Mądrości, przywileje z podpisami królów poi. oraz autografy wybitnych ludzi, m. in. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Tadeusza Kościuszki, cykl sztychów Goyi "Caprichos", 47 inkunabułów, Statut haskiego (pergaminowy) z 1506, pierwsze wyd. Kopernika De revolutionibus..., Historia żałosna... o Franciszku Spierze z 1550 (unikat), rzadkie druki z okresu Sejmu Czteroletniego itp. Drogą darów i zakupów przybywa rocznie 3-4 tys. wol. Wśród katalogów jest godny uwagi związany ze specjalnością B.Z. katalog przedmiotowy Płocka i regionu Mazowsza Płockiego. B.Z. otrzymała status bibl. naukowej, ma charakter prezencyjny, rocznie notuje ok. 12 tys. odwiedzin czytelników i ok. 34 tys. udostępnionych poz. Odwiedzają ją też goście z kraju i zagranicy (ok. 150 wizyt, ok. 2,5 tys. osób). B.Z. prowadzi wypożyczalnię międzybiblioteczną, udziela informacji bibliotecznych i bibliograficznych. Pracownicy jej biorą czynny udział w działalności Tow. Naukowego Płockiego, publikując m. in. swe prace i artykuły w jego wydawnictwach, zwłaszcza na tematy związane z ich pracą zawodową i ze zbiorami B.Z. Sprawozdania z działalności B.Z. ukazują się w drukowanym wydawnictwie Tow. pt. "Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Naukowego Płockiego w roku.."
Towarzystwo Naukowe Płockie 1820-1830 - 1907-1957. Płock 1957. H. Kostanecka: Biblioteka Gustawa Zielińskiego w Skępem. "Roczniki Biblioteczne" 1962. - M. Kieffer-Ko-stanecka: Biblioteka im. Zielińskich w Płocku i jej starodruki w świetle zapisków, ekslibrisów i pieczątek. "Przegląd Biblioteczny" 1968 z. 3/4. - Dziesięć wieków Płocka. Płock 1969.
M. K.-K.
Biblioteka Jagiellońska w Krakowie należy do najstarszych bibl. naukowych w Europie. Powstała równocześnie z Uniw. krakowskim, zał. w 1364 i odnowionym w 1400. Oddzielne bibl. przy poszczególnych wydziałach i kolegiach połączyły się z czasem w jeden organizm biblioteczny jako ogólno-uniwersytecka bibl. główna o charakterze bibl. publ. Centralizacja ta nastąpiła z polecenia Komisji Edukacji Narodowej w ramach reformy Akademii Krakowskiej (1777-80), przeprowadzonej przez Hugona Kołłątaja. Zbiory umieszczono w Collegium Maius,
37
Biblioteka Główna UMCS w Lublinie
120,5 tys., a udostępniono ponad 226,5 tys. wol. B.G. UG wydaje "Wykaz nabytków zagranicznych".
Z. B.
Biblioteka Główna Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu powstała 1 X 1919 jako Bibl. Wszechnicy Piastowskiej, a następnie Uniw. Poznańskiego, z zasobem 250 tys. wol. W pierwszych latach działalności B.G. UAM ustalono jej organizację, polszczono zbiory w dużej mierze dzięki darom towarzystw na ukowych oraz Akademii Umiejętności; szkolone kadrę, ukierunkowano B.G. UAM jako warsztat piacy dla uczelni. W 1. 1927-39 usprawniono system katalogów i uporządkowano wpływ druków z egz. obowiązkowego oraz m. in. z przejmowania zabytkowych części księgozbiorów szkół średnich Wielkopolski. W chwili wybuchu II wojny światowej B.G. UAM liczyła 500 tys. wol. Straty poniesione przez B.G. w tej wojnie wynoszą ok. 100 tys. wol. W 1. 1946-52 odbudowano stary i wzniesiono nowy gmach biblioteczny, oraz zorganizowano działalność podstawową. W 1. 1945-49 B.G. UAM jako centrala dla woj. pomorskiego i poznańskiego prowadziła rewindykacje zbiorów własnych, zabezpieczanie zbiorów porzuconych i opuszczonych (także podworskich), rozdzielała je zakładom uczelni, jak i bibl. nowo powstałych uniwersytetów w Łodzi i Toruniu. W okresie powojennym dyrektorami B.G. UAM byli kolejno: Aleksander Birkenmajer, Stefan Vrtel-Wier-czyński, Zofia Kawecka, od czerwca 1958 Stanisław Kubiak. W 1. 60-tych zorganizowano sieć bibl. zakładowych uczelni (w tym sieć bibl. wydziałowych z własnymi czytelniami), rozszerzono wymianę międzynarodową. Uruchomiono pięć filii B.G. UAM w domach studenckich, zorganizowano w budynku głównym poza trzema czytelniami ogólnymi dwie specjalistyczne: Zbiorów Specjalnych oraz Zbiorów Prawno-Ekonomicznych, a w Coli. Chemicum Czytelnię Czasopism Chemicznych. Działalność podstawowa B.G. UAM zorganizowana jest w 17 komórkach. Są to oddziały: Gromadzenia i Uzupełniania Zbiorów, Opracowania Druków Zwartych Nowych, Opracowania Wydawnictw Ciągłych Nowych, Katalogowania Rzeczowego, Magazynów i Konserwacji Zbiorów, Katalogów, Udostępniania Zbiorów, Informacji Naukowej, Prac Naukowych Organizacji Naukowych i Dydaktycznych, Bibl. Zakładowych, Zbiorów Specjalnych, Starych Druków oraz pracownie Reprograficzna, Konserwatorska, Ochrony Książki, Pamiętnikarska i Bibliografii Regionalnej; sprawy administracyjne należą do Sekcji Administracyjno-Gospodarczej. W 1974 B.G. UAM liczyła 1,7 min wol. w zbiorze głównym, 1 min wol. w 59 bibl. zakładowych łącznie 2,7 min wol. W 1967 zlokalizowano przy B.G. UAM dwuletnie Studium Bibliotekoznawstwa Międzywydziałowe, w 1968 także Podyplomowe. Z dniem 1 X 1972 utworzono przy UAM w Poznaniu Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej. Zlokalizowany przy B.G. UAM Instytut objął: dwa Studia uruchomione poprzednio, nowo utworzone Studium Stacjonarne Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej oraz od r. akad. 1973/74 Studium Zaoczne tych dziedzin. Zajęcia prowadzą także pracownicy B.G. UAM. Dla słuchaczy uczelni B.G. prowadzi programowe przysposobienie biblioteczne dla studentów
I roku oraz od 1 II1972 zajęcia z informacji naukowej dla III lat studiów. Dokumentacja prac uczelni prowadzona przez B.G. UAM obejmuje: plany badań naukowych, zakończone prace naukowo-badawcze oraz sprawozdania z wyjazdów zagranicznych. W ramach rozszerzającego się coraz bardziej zakresu prac oddziału informacji naukowej podejmuje się próby stosowania różnych form informacji ekspresowej dla uczelni. B.G. UAM wydawała w 1. 1960-70 w "Zeszytach Naukowych UAM" własny periodyk "Biblioteka" (ogółem wyszło 9 zesz.) oraz "Prace Biblioteki Głównej UAM", w których pracownicy B.G. publikowali swe prace naukowo-badawcze.
S. Wierczyński: Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu 1919--1929. W: Biblioteki wielkopolskie i pomorskie. Poznań 1929. -J. Baumgart: Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu w latach 1927-1937. "Przegląd Biblioteczny" 1938 z. 1. - S. Kubiak: Biblioteka Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu 1919-1966. Poznań 1967.
W. Paw.
Biblioteka Główna Uniwersytetu Marii Curie-Sklo-dowskiej w Lublinie początki swe wiąże z tworzeniem Uniw. Marii Curie-Skłodowskiej na mocy dekretu PKWN z 23 X 1944. Zorganizowanie wydziałów Prawa i Humanistycznego, wyodrębnienie się Akademii Medycznej i Wyższej Szkoły Rolniczej ukształtowały ostatecznie obecny profil zbiorów. Księgozbiór początkowo medyczny i matematyczno-przy-rodniczy ewoluował ku uniwersalnemu i szybko się rozrastał, w dużej mierze też dzięki prawu do egz. obowiązkowego (od 1954). Pierwszą czytelnię uruchomiono pod koniec 1946. B.G. UMCS pracowała w rozproszeniu w wielu punktach miasta, dopiero w 1968 otrzymała gmach (tzw. Bibl. Międzyuczelnianej) w dzielnicy akademickiej, przejściowo użytkowany wspólnie z bibl. WSR i Wyższej Szkoły Inżynierskiej. B.G. UMCS posiada 11 oddziałów: Gromadzenia i Uzupełniania Zbiorów, Opracowania Druków Zwartych Nowych, Opracowania Wydawnictw Ciągłych Nowych, Magazynów i Konserwacji Zbiorów, Katalogów, Udostępniania Zbiorów (z Sekcją Czytelń), Informacji Naukowej (z Sekcją Informacji Patentowej), Prac Naukowych, Organizacyjno-Naukowych i Dydaktycznych, Bibl. Zakładowych, Zbiorów Specjalnych oraz Pracownię Reprograficzna. Pierwszym kierownikiem B.G. UMCS był Władysław Skoczyłaś (1946-51); późniejsi dyrektorzy to Tadeusz Smółka (1952-70) i Jan Gurba (od 1970). Zgromadzone zbiory na koniec 1974 wynosiły 791,2 tys. wol., w tym książek 351,6 tys. wol., czasop. 161,2 tys. wol., starych druków 16,5 tys. wol., rpsów 1,3 tys. jedn., kartografii 4,7 tys. jedn., nut 7,8 tys., grafiki 8,8 tys., mikrofilmów i fotokopii 1 tys., dokumentów fonograficznych 1,8 tys., opisów patentowych 236,5 tys. Zbiory kompletowane dla potrzeb nauk reprezentowanych na Uniw. Marii Curie-Skłodowskiej obejmują poz. z zakresu matematycz-no-przyrodniczego i humanistycznego. Wśród nich na uwagę zasługują: specjalistyczna bibl. prof. Konstantego Strawińskiego z zakresu entomologii oraz Australian Encyclopaedia; w starych drukach zebrane przez Gerharda Erdmana Petriego z Żarów polonica, pomeranica, silesiaca i lusatica, dzieła uczonych z XVI w., Jana z Głogowa i Michała z Wrocławia, najstarsze druki oficyn poi.: wrocław-
Biblioteka Główna SGGW'AR
36
zyjnej oraz instytutów międzywydziałowych: Matematyki, Fizyki i Nauk Ekonomiczno-Społecznych. Korzysta z niego 16 tys. czytelników, którym udostępnia się w czytelniach i wypożyczalniach łącznie 250 tys. wol. i zesz. książek i czasop. rocznie. B.G. PW wydaje "Tygodniowy Przegląd Nabytków" i biuletyny informacyjne: półroczny "Wykaz Nabytków", roczny "Spis Tytułów Czasopism i Innych Wydawnictw Ciągłych" oraz "Bibliografię Adnoto-waną Prac Doktorskich i Habilitacyjnych". .-.':
Politechnika Warszawska 1915-1925. "Biblioteka" 1925. - Dziesięciolecie Politechniki Warszawskiej w Polsce Ludowej 1945-1955. Tamże 1956. - Politechnika Warszawska 1915-1965. Tamże 1965.
E. KOS.
Biblioteka Główna Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego Akademii Rolniczej w Warszawie. W
okresie międzywojennym B.G. służyła trzywy-działowej SGGW. Jej zbiory z 5 tys. wol. w 1918 wzrosły do 42 tys. wol. w 1939. Były to zbiory gromadzone drogą zakupów i cennych, choć nie zawsze tematycznie odpowiednich darów. II wojna światowa dzięki odwadze i ofiarności pracowników naukowych SGGW i personelu B.G. nie wyrządziła większych szkód w zbiorach, toteż już w maju 1945, po uruchomieniu uczelni, B.G. mogła rozpocząć swoją działalność. W Polsce Ludowej następuje dynamiczny rozwój zarówno uczelni, jak i B.G., która posiada już 5 oddziałów: Gromadzenia, Opracowania, Udostępniania, Informacji Naukowej i Bibliotek Zakładowych, tworzy międzywydziałową jednostkę tej uczelni i obejmuje opieką bibl. wydziałowe, zawierające razem w 1974 ok. 71 tys. wol., oraz bibl. ponad 40 instytutów i in. komórek organizacyjnych SGGW-AR, w Warszawie, o łącznych zbiorach 192 tys. wol. B.G. w ramach Komisji Koordynacyjnej Naukowych Bibliotek Rolniczych współpracuje w zakresie gromadzenia zbiorów i polityki bibliotecznej ze wszystkimi bibl. akademii rolniczych, z *Centralną Bibl. Rolniczą i Bibl. Instytutu Badawczego Leśnictwa oraz większością pozostałych bibl. rolniczych i leśnych. Dyrektorem B.G. od 1967 jest Tadeusz Marszałek. Opracowane zbiory samej B.G. liczyły na koniec 1974 ok. 125 tys. wol. wydawnictw zwartych, 48 tys. wol. wydawnictw periodycznych i ciągłych oraz 18,5 tys. wol. druków specjalnych, na które przede wszystkim składa się prawie kompletny zbiór prac dyplomowych złożonych w SGGW-AR. B.G. gromadzi zbiory z zakresu dyscyplin wykładanych: rolnictwa (wraz z mechanizacją rolnictwa), ogrodnictwa, leśnictwa, weterynarii, zootechniki, technologii drewna, technologii żywności, melioracji wodnych, ekonomiki rolnictwa i pedagogiki. Posiada duże ciągi czasop. rolniczych o znaczeniu historycznym. B.G. obsługuje pracowników naukowych i studentów wiasnej uczelni, ale dostępna jest także dla innych osób zainteresowanych tematyką rolniczą. W 1974 (bez bibl. sieci) odnotowano 103 tys. odwiedzin czytelników, którym udostępniono na miejscu i wypożyczono 143 tys. wol. Osobny Oddział Informacji Naukowej B.G. prowadzi szereg prac dokumentacyjnych, gromadzi specjalny księgozbiór i kartoteki informacyjne, przygotowuje zestawy bibliograficzne, a także wy-
daje osobne publikacje w serii prac B.G. Ukazały się m. in.: A. Kurlandzka, B. Tuhan-Taurogiński: Bibliografia prac dyplomowych, kandydackich, doktorskich i habilitacyjnych złożonych w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego do roku 1958 włącznie. Cz. ,1-2 1959-60. Wyd. 2: ...do roku 1963. 1966; Z. Śliwczyńska, K. Aumerowa: Bibliografia prac magisterskich, doktorskich i habilitacyjnych przyjętych w Szkole Główne' Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie w latach 1964-1970. T. 1-2. 1973; J. Gutow-ska: Wykaz czasopism zagranicznych otrzymywanych w 1960 r. przez biblioteki wyższych szkół rolniczych. Centralną Bibliotekę Rolniczą, Bibliotekę Instytutu Ekonomiki Rolnej oraz Bibliotekę Zakładu Dokumentacji i Informacji Naukowo-Technicznej Instytutu Badawczego Leśnictwa, (wykaz ten ukazuje się nadal co trzy lata); Z. Janowska, G. Czyżewicz: Bibliografia publikacji pracowników naukowych SGGW za lata 1961-1965. 1968. (od 1966 stała kontynuacja w poszczególnych seriach "Zeszytów Naukowych SGGW").
J. Hausbrandt: Biblioteka Szkoły Głównej Gospoctarstwa Wiejskiego w Warszawie. Jej rozwój, organizacja i stan obecny. Warszawa 1937. - Z. Piotrowska: Pięćdziesięciolecie Biblioteki Głównej Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego. "Zeszyty Naukowe SGOW". Seria Historyczna 1969 z. 6.
Z. Piot.
Biblioteka Główna Uniwersytetu Gdańskiego, powołana Zarządzeniem Min. Oświaty i Szkolnictwa Wyższego z 9 IV 1970 w sprawie organizacji Uniw. Gdańskiego, powstała przez połączenie kilku bibl. wyższych szkół: Bibl. Głównej Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Sopocie obejmującej 105 tys. wol., Bibl. Głównej Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Gdańsku-Wrzeszczu o 125 tys. wol., Bibl. Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi WSP w Gdyni (filia Bibl. Głównej WSP) liczącej 16,5 tys. wol., Bibl. Wyższego Studium Nauczycielskiego w Gdańsku o 25 tys. wol. i Bibl. WSN w Gdańsku-Oliwie o 39 tys. wol. Ogółem B.G. UG przejęła od rozproszonych na terenie całego Trójmiasta wymienionych bibl. księgozbiór liczący ok. 310,5 tys. wol. i zorganizowała je na zasadzie filialnej. Siedzibą B.G. UG jest budynek w Sopocie, filie zaś znajdują się: nr 1 we Wrzeszczu, nr 2 w Gdyni, nr 3 w Oliwie i nr 4 w Gdańsku. Dyrektorem jest Zbigniew Binerowski. B. G. UG posiada sześć oddziałów: Gromadzenia i Uzupełniania Zbiorów z Sekcją Wydawnictw Zagranicznych, Opracowania Druków Zwartych, Czasopism, Udostępniania Zbiorów, Informacji Naukowej z Sekcją Dokumentacji oraz Magazynów i Konserwacji Zbiorów. Księgozbiór B.G. UG ma charakter ogólno-naukowy i dydaktyczny ze szczególnym uwzględnieniem dyscyplin reprezentowanych na Uniw. Gdańskim. Kompletuje literaturę poi. i zagraniczną z zakresu nauk ekonomicznych, ze specjalnym uwzględnieniem zagadnień gospodarki morskiej, humanistycznych, prawno-administracyjnych (w tym również prawa morskiego) oraz matematyczno-przyrodni-czych. Na uwagę zasługują zbiory dotyczące zagadnień morskich i regionu pomorskiego. Zbiory B.G. UG obejmowały z końcem 1974 łącznie 468 tys. wol., w tym czasop. ponad 81 tys. wol., zbiorów specjalnych (kartografia, grafika, stare druki, mikrofilmy, fotokopie, dokumenty fonograficzne, patenty) ok. 7,4 tys. jedn. W ciągu 1974 liczba odwiedzin wynosiła
35
Biblioteka Główna Politechniki Warszawskiej
czar: Biblioteka Gdańska. Zarys dziejów. "Nauka Polska" 1962 nr 4. H. Jędrzejowska, M. Pelczarowa: Katalog inkunabułów Biblioteki Gdańskiej Polskiej Akademii Nauk. Cz. 2. Gdańsk 1967: "Libri Gedanenses" 1968, 1970, 1973.
M. P.
Biblioteka Główna Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, zał. 1919, powstała równocześnie z uczelnią (wówczas Akademia Górnicza). Zaczątkiem jej była "Czytelnia Słuchaczów". W pierwszym okresie do 1939 zbiory jej liczyły ok. 20 tys. wol. Podczas okupacji księgozbiór został zabezpieczony w Bibl. Jagiellońskiej i dzięki opiece bibliotekarki Anny Langie przetrwał i powrócił na swoje miejsce w AG po zakończeniu wojny. W 1945 B.G. AGH posiadała ok. 15 tys. wol., od 1949 nastąpił gwałtowny wzrost zbiorów, które w 1959 wynosiły 130 tys. jedn. Długoletnim jej dyrektorem (1949-72) był Władysław Pia-secki, któremu zawdzięcza swój znaczny rozwój. Od 1972 dyrektorem jest Marian Górkiewicz. W 1966 B.G. AGH otrzymała nowy budynek, pierwszy w Polsce Ludowej odrębny gmach biblioteczny uczelni technicznej; jest on przykładem pierwszego w środkowej i wschodniej Europie budownictwa modularnego. Według struktury organizacyjnej B.G. AGH składa się z oddziałów: Gromadzenia i Uzupełniania Zbiorów, Opracowania Druków Zwartych, Klasyfikacji Rzeczowej Czasopism, Udostępniania z Sekcjami Czytelń, Wypożyczania Miejscowego i Zamiejscowego, Wypożyczania Międzybibliotecznego, Samodzielnej Sekcji Magazynów i Konserwacji Zbiorów oraz Sekcji Bibliotek Instytutowych, Zbiorów Specjalnych (w ramach którego opracowuje się i udostępnia normy, patenty, katalogi firmowe, zbiory kartograficzne, płyty, rpsy) oraz Informacji Naukowej z Sekcją Dokumentacji. W związku z reorganizacją uczelni scalono 97 bibl. zakładowych w 30 instytutowych, obsadzając je sukcesywnie etatami bibliotekarskimi. W B.G. AGH działa pracownia reprograficzna, sporządzająca mikrofilmy, fotokopie, kserokopie i diapozytywy. Główny kierunek kompletowania zbiorów: matematyka, chemia i przemysł chemiczny, geologia i nauki o ziemi, górnictwo, metalurgia, odlewnictwo, geodezja, maszynoznawstwo, elektrotechnika, elektronika, automatyka, bibliotekarstwo i bibliotekoznawstwo. Specjalną uwagę przywiązuje się do gromadzenia dzieł informacyjnych, encyklopedii, bibliogr., słowników językowych i specjalnych. Do zbiorów B.G. wszedł ponadto księgozbiór Stadmiillerów, obejmujący ponad 1 tys. t. z zakresu słownictwa technicznego. Stan zbiorów 31 XII 1974: wydawnictwa zwarte 217,1 tys. wol., czasop. 63,7 tys. wol., zbiory specjalne 428,8 tys. wol., w tym stare druki 60 wol., rpsy 2,8 tys. jedn., kartografia, 2,1 tys., patenty i normy 402,4 tys., katalogi firmowe 2,8 tys., mikrofilmy 179, materiały fonograficzne 439, grafika 56. B.G. AGH jest bibl. otwartą, największą liczbę użytkowników stanowią pracownicy i studenci AGH. Odwiedzin w B.G. AGH w 1974 było 173,3 tys., wypożyczono 127,3 tys. wol., udostępniono w czytelni 410,9 tys. wol. B.G. AGH posiada liczne katalogi alfabetyczne i rzeczowe (druków zwartych powojennych wg UKD) dla wszystkich typów zbiorów specjalnych oraz dla księgozbioru Informacji Naukowej, a także krzyżowy zbiorów kartograficznych i katalogów firmowych. Drukowany Katalog czasopism Biblioteki Głównej i bibliotek zakładowych
Akademii Górniczo-Hutniczej, ukazał się w 1966. B.G. AGH posiada kartotekę dokumentacyjną wydawaną przez IINTE, tematycznie pokrywającą się z kierunkiem kompletowania zbiorów. Oddział Informacji Naukowej posiada kilka kartotek zagad-nieniowych. B.G. AGH urządza prócz miesięcznych wystaw nowych nabytków także wystawy tematyczne. Od szeregu lat prowadzi praktyki wakacyjne dla studentów bibliotekoznawstwa. Od kilku lat trwa szkolenie użytkowników poprzez wykłady z zakresu informacji naukowej dla studentów. B.G. AGH wydaje własne publikacje, m. in. ukazały się M. Górkiewicza Bibliografia publikacji pracowników Akademii Górniczo-Hutniczej z lat 1919-1958 (Kraków 1960), ...z lat 1959-1967 (Kraków 1969); W. Piaseckiego Zwięzły wstęp do bibliotekoznawstwa (Kraków 1968); A. Kleczkowskiego Warsztat pracy naukowca a służba informacyjna w bibliotece szkoły wyższej (Kraków 1967); A. Pankowicza Mała poligrafia jako środek uwielokrotnienia informacji (Kraków 1966). Bibl. wydaje kwartalnie "Wykaz Nabytków Literatury Zagranicznej".
M. Górkiewicz: Projekt Biblioteki Akademii Górniczo-Hutniczej (głos użytkownika). W: Budownictwo biblioteczne. Materiały seminarium w Kazimierzu nad Wisłą 28-30 maja 1962. Warszawa 1964. - Z. Olszakowski: Biblioteka Główna Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. "Architektura" 1967 nr 1. W. Piasecki: Das erste "modular" Bibliotheksgebaude in Polen. "Zentralblatt fiir Bibliothekswesen" 1967 nr 9. J. Samujłlo im.: Z dziejów Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie w latach 1919-1967. Kraków 1970.
W. P.
Biblioteka Główna Politechniki Warszawskiej powstała z resztek Bibl. Instytutu Politechnicznego im. cara Mikołaja II przejętych od okupanta niem. w 1915. Oddana do użytku w 1916, liczyła ponad 30 tys. wol. W 1939 osiągnęła ok. 80 tys. wol. i otrzymywała 516 tyt. czasop. bieżących. W czasie powstania warszawskiego w 1944 zbiory i lokal B.G. w gmachu głównym PW uległy niemal całkowitemu zniszczeniu. W 1945 wydobyto z gruzów 3,8 tys. wol. i umieszczono w gmachu Mechaniki, a następnie przeniesiono do Bibl. Wydziału Architektury. W 1955 B.G. wróciła do gmachu głównego PW. B.G. PW składa się z następujących oddziałów: Gromadzenia i Uzupełniania Zbiorów, Opracowania Druków Zwartych i Zbiorów Specjalnych, Opracowania Wydawnictw Ciągłych, Katalogowania Rzeczowego Zbiorów, Magazynów i Konserwacji Zbiorów, Udostępniania Zbiorów, Prac Organizacyjno-Naukowych i Dydaktycznych, Informacji Naukowej, Ośrodka Informacji Chemicznej, Bibl. Zakładowych, Filii Bibl. Głównej dla Wydziałów Mechanicznych PW, Pracowni Repro-graficznej oraz Samodzielnej Sekcji Administracji. B.G. sprawuje nadzór nad 69 bibl. zakładowymi (wydziałowymi i instytutowymi). Dyrektorzy: do 1947 Czesław Gutry, Irena Kurowska, do 1971 Stefan Gniazdowski, ostatnio Edward Domański. Księgozbiór B.G. w 1974 liczył 172 tys. wol. druków zwartych, 43 tys. wol. ciągłych oraz 30 tys. jedn. zbiorów specjalnych. B.G. PW gromadzi księgozbiór z dziedzin objętych programem nauczania na wydziałach: Architektury, Chemicznym, Elektroniki, Elektrycznym, Geodezji i Kartografii, Inżynierii Lądowej, Inżynierii Sanitarnej i Wodnej, Samochodów, Maszyn Roboczych, Mechanicznym, Energetyki i Lotnictwa, Mechanicznym Technologicznym, Mechaniki Precy-
Biblioteka Gdańska Polskiej Akademii Nauk
34
rów. Ze względu na archiwalny charakter B.Cz. materiały wypożycza się jedynie do bibl. muzealnych, uniwersyteckich i Polskiej Akademii Nauk, przy czym rpsów i starych druków nie przesyła się pocztą. Materiały archiwalne i stare druki są od kilku lat systematycznie mikrofilmowane; obecnie B.Cz. posiada ponad 4 tys. mikrofilmów i wypożycza je korzystającym zamiast oryginałów. W zakresie informacji o własnych zbiorach Dział Druków B.Cz. przygotował kartkowe katalogi alfabetyczne z bogato rozbudowanymi odsyłaczami przedmiotowymi: inkunabułów, druków XVI w. (cimelia), czasop., kartografii i ogólny druków. W Dziale Rękopisów B.Cz. istnieją katalogi: J. Korzeniowski i S. Kutrzeba: Catalogus manuscriptorum Musei Phncipum Czarto-ryski Cracoviensis, Kraków 1887-1913; inwentarz maszynowy z indeksem kartkowym i inwentarze rękopiśmienne do reszty zbiorów; w przygotowaniu do druku jest katalog dyplomów perg. do 1506.
K. Buczek: Z przeszłości Biblioteki Muzeum XX Czartoryskich. "Przegląd Biblioteczny" 1936 z. 4. - K. Buczek: Z dziejów polskiej archiwistyki prywatnej {Archiwa XX Czartoryskich). W: Studia historyczne ku czci St. Kutrzeby. Kraków 1938. A. Kopff: Muzeum Narodowe w Krakowie. Historia i Zbiory. Kraków 1962.
W. Sz.
Biblioteka Gdańska Polskiej Akademii Nauk powstała w 1955 na skutek przejęcia przez Polską Akademię Nauk działu naukowego Bibl. Miejskiej w Gdańsku. B.G. jako Bibl. Rady Miejskiej w Gdańsku istniała od 1596. Jej pierwotny zasób stanowiły: humanistyczny księgozbiór wł. uczonego Jana Bernarda Bonifacio markiza Orii oraz dawny księgozbiór franciszkańskiego klasztoru w Gdańsku. Umieszczona początkowo w pofranciszkańskim budynku Gdańskiego Gimnazjum służyła przede wszystkim profesorom i uczącej się młodzieży. Najstarszy jej regulamin pochodzi z 1686. W 1819 została przeniesiona do budynku kościoła Św. Jakuba, a od 1905 siedzibą jej jest własny budynek, przy ul. Wałowej. Zbiory jej obejmowały głównie dzieła z zakresu historii, prawa, teologii. W skład B.G. weszła większość licznych księgozbiorów gdańskich uczonych w. XV-XIX. Działania II wojny światowej tylko nieznacznie uszkodziły budynek B.G., natomiast najcenniejsze jej zbiory (wywiezione z końcem wojny do Malborka i Pelplina) uległy rozproszeniu i poniosły znaczne straty. Przejęta przez władze poi. w 1945, B.G. była początkowo Bibl. Miejską, pełniąc rolę publ. bibl. oświatowej z wyodrębnionym działem naukowym. Od 1955 jest jedną z pięciu bibl. samodzielnych Polskiej Akademii Nauk; kierował nią od początku Marian Pelczar, od 1973 dyrektorem jest Edmund Kotarski. B. G. posiada 7 działów: Gromadzenia i Uzupełniania Zbiorów, Udostępniania i Magazynów, Informacyjno-Dokumentacyjny, Opracowania Druków Zwartych, Administracyjno--Gospodarczy, Pracownię Introligatorsko-Konser-watorską, Pracownię Reprograficzną. Stan zbiorów B.G. wynosił na koniec 1974 łącznie 515 tys. poz., z czego druków zwartych nowych 387,5 tys. t., czasop. 41 tys. wol., zbiorów specjalnych 86,4 tys. poz. (w tym starych druków 54 tys. t., rpsów 4 tys. wol., kartografii 5,5 tys. jedn., grafiki 7,6, ekslibrisów 10,2 tys., zbiorów fotograficznych 2,7, dokumentów
życia społecznego 750, numizmatyki 1,6). B.G. gromadzi literaturę naukową z zakresu nauk społecznych. Obejmuje przede wszystkim dzieła dotyczące Gdańska, Pomorza Gdańskiego oraz stosunku Polski do spraw morskich i jest w tej dziedzinie jedyną tego rodzaju bibl. w Polsce. Gromadzi również ogólną literaturę naukową humanistyczną i społeczną dla użytku pracowników nauki woj. gdańskiego i in. woj. nadmorskich oraz literaturę dotyczącą krajów basenu Morza Bałtyckiego. Szczególne znaczenie mają zbiory rpsów, starych druków, grafiki, kartografii, numizmatyki. Wśród rpsów znajdują się przede wszystkim liczne miscellanea historyczne, zawierające materiały źródłowe do dziejów Gdańska, szereg rpsów pergaminowych (najstarszy z przełomu w. X i XI), kilkanaście orientalnych, wśród nich rps na liściach palmowych, bogate materiały do dziejów Polonii Gdańska XIX i XX w., tabliczki woskowe z wyrokami sądu kom-tura krzyżackiego z 1. 1368-1416. Zbiór starych druków obejmuje 777 inkunabułów, bardzo liczne druki poi. XVI-XVIII w., prawie pełny zbiór druków gdańskich z XVI-XVIII w., wśród nich dużą ilość (ok. 3 tys.) druków nie znanych Bibliografii Estrei-chera, liczne unikaty w skali światowej (włoskie druki muzyczne z XVI w.). Zbiór kartograficzny posiada szereg cennych atlasów z XVII i XVIII w., wiele map odnoszących się do Pomorza, plany Gdańska, atlasy morskie. Zbiór grafiki obejmuje niemal pełny komplet sztychów Gdańska i jego zabytków; sztychy postaci historycznych gdańszczan i Polaków, rytowane przez gdańskich sztycharzy, kilka oryginalnych płyt miedziorytów z XVIII w. oraz 4 płyty (Jeremiasza Falcka i Wilhelma Hondiusza) z XVII w., bogaty zbiór ekslibrisów (ok. 10 tys. szt.). Zbiór numizmatyczny posiada prawie pełny komplet monet bitych przez miasto Gdańsk w 1. 1454-1792, zbiór monet i banknotów Wolnego Miasta Gdańska, zbiór medali gdańskich XVII-XIX w. B.G. gromadzi w odbitkach fotomechanicznych wszelkie gedanensia rękopiśmienne, drukowane, graficzne, kartograficzne ze zbiorów innych, tak krajowych, jak zagranicznych; posiada (w mikrofilmach) niemal pełny komplet korespondencji Jana Heweliusza, astronoma gdańskiego XVII w. Orientację w zbiorach umożliwiają katalogi: alfabetyczny, przedmiotowy analityczny oraz (dla zasobów sprzed 1945) systematyczny, jak również szereg kartotek specjalnych. Ilość odwiedzin w czytelni wynosiła w 1974 26 tys., w wypożyczalni 35,6 tys., stałych czytelników 6,8 tys. B.G. prowadzi od 1947 działalność wydawniczą, w 1. 1958-61 wspólnie z Gdańskim Towarzystwem Naukowym, od 1962 samodzielną. Liczba publikacji wynosi 46. Na uwagę zasługuje Katalog inkunabułów Biblioteki Gdańskiej (1954, 1967). Organem B.G. jest rocz. "Libri Gedanenses". B.G. prowadzi własne prace naukowe, indywidualne i zespołowe. Są to prace: nad bibliogr. Pomorza Gdańskiego (wydano drukiem 12 zesz. za 1. 1961-72); bibliogr. druków poi. nie znanych Bibliografii Estreichera (wydano 2 zesz. obejmujące 403 poz.); nad działalnością J. Heweliusza; dotyczące dziejów książki w Gdańsku w dawnych wiekach; nad szkolnictwem poi. i kulturą poi. w Gdańsku w okresie Wolnego Miasta Gdańska.
H. Jędrzejowska, M. Pelczarowa: Katalog inkunabułów Biblioteki Miejskiej w Gdańsku. Cz. 1. Gdańsk 1954. - M. Pel-
33
Biblioteka Czartoryskich
stując lub wytwarzając katalogi centralne, pomoce bibliogr. i dokumentacyjne. B. naukowe włączają się w systemy informacji naukowej, technicznej i ekonomicznej. Działalność b. w zakresie udostępniania wykracza poza jej mury, rozwija się *wypożyczanie międzybiblioteczne i in. formy udostępniania zamiejscowego. Dla ułatwienia kontaktu czytelnika z książką b. wprowadzają *wolny dostęp do półek. B. uniwersalne i wielokierunkowe decentralizują użytkowanie zbiorów, tworząc zespoły czytelń specjalistycznych. Skutki szybkiego rozwoju ilościowego zbiorów są neutralizowane przez wprowadzanie *magazyno-wania zwartego, zastosowanie mikroreprodukcji oraz organizowanie *bibl. składowych. B. korzystają z nowych osiągnięć techniki, wprowadzając do prac bibliotecznych nowoczesne środki łączności, transportu oraz aparaturę reprograficzną. Coraz szersze zastosowanie w pracy bibliotekarskiej mają komputery, używane do formalnej i treściowej ewidencji zbiorów, działalności informacyjnej oraz do rejestracji udostępnień.
Dla optymalizacji działalności b. powstają systemy (sieci) biblioteczne, także o zasięgu krajowym, w których dokonuje się racjonalnego podziału zadań pomiędzy b., zwłaszcza w zakresie gromadzenia zbiorów i działalności informacyjnej. W ostatnich latach powstały również międzynar. systemy współpracy, w szczególności w katalogowaniu bieżącego piśmiennictwa (np. system MARC), a także w zakresie informacji naukowej dotyczącej poszczególnych dziedzin wiedzy (*system UNISIST w stadium organizacji). Z rozwojem usług bibliotecznych wiąże się rozwój teorii *bibliotekarstwa i szkolnictwa bibliotekarskiego średniego i wyższego. Aktywizują swą działalność narodowe i międzynarodowe organizacje bibliotekarzy (*Międzynarodowa Federacja Stowarzyszeń Bibliotekarzy).
Zob. też kształcenie bibliotekarzy, organizacja bibl., rodzaje bibl., socjologia bibl.
R. Przelaskowski: Biblioteka i jej organizacja. Warszawa 1960. G. Chandler: Libraries in the modern world. Oxford 1965. - S. Dahl: Dzieje książki. Wrocław 1965. - J. C. R. Lic-klider: Biblioteki przyszłości. Warszawa 1970. J. Kołodziejska: Biblioteki amerykańskie. Warszawa 1971.
A. R.
Biblioteka Czartoryskich powstała razem ze zbiorami muzealnymi w ostatnich dziesiątkach lat XVIII w. z inicjatywy Adama Kazimierza i Izabeli z Flemin-gów Czartoryskich. Gromadzona przez założycieli najpierw w Warszawie, potem w Puławach, uzupełniana przez ich syna Adama Jerzego, m. in. nabyciem w 1818 cennej bibl. poryckiej po Tadeuszu Czackim, osiągnęła w 1830 liczbę ponad 3 tys. rpsów i ok. 70 tys. druków. Po 1831 uległa częściowemu wywiezieniu i rozproszeniu. Zbiory, które zdołano uratować z Puław, przeszły półwiekową tułaczkę; część ukrywana była w kraju w Sie-niawie, Łańcucie, Kórniku i in. miejscach część wywieziono do Paryża. Tu nad księgozbiorem czuwał wnuk założycieli Władysław Czartoryski, który osta-tecznie>e3rg""-wązystkie rozproszone w kraju i za granj^^rapry ftwjipteczne i archiwalne i umieścił je w K4$to\że, w owlynku byłego arsenału miejskiego przy yl. HgaigkieHjustanawiając równocześnie fundacje.. ^ Oty&rcie .*|f.Cz. nastąpiło w październiku ieszczeniu zbiory, sukcesywnie
uzupełniane i pomnażane, dotrwały do 1961, kiedy to przeniesiono je do specjalnie na ten cel wystawionego budynku przy ul. Św. Marka, oddzielając lokalowo i administracyjnie od zbiorów muzealnych, z którymi do tej pory wspólnie pozostawały. Prywatna od czasów swego założenia bibl. książąt Czartoryskich w 1945 objęta została kontrolą i opieką Ministerstwa Kultury i Sztuki, które przejęło ją w 1950 w zarząd państw., włączając w 1951 do Muzeum Narodowego w Krakowie. Od tej pory B.Cz. jest oddziałem tegoż Muzeum i mieści w sobie dwa działy: Księgozbiór Czartoryskich oraz Archiwum i Zbiór Rękopisów. Księgozbiór Czartoryskich, zwany też Działem Druków i Kartografii, mieści w sobie ok. 320 inkunabułów, 4,5 tys. starych druków XVI w., 32 tys. druków XVII-XVI1I w., 110 tys. druków XIX i XX w., 3 tys. czasop., 3 tys. map i atlasów. Wśród inkunabułów znajdują się pierwsze druki krakowskie z oficyny Kaspra Strau-begó, najbogatszy w kraju zespół druków hiszp. Stanisława Polaka, liczne druki oficyn wł. i niem. Wśród XVI-wiecznych poloników, obok bogatego zbioru druków z typografii krakowskich, B.Cz. posiada norymberski pierwodruk dzieła Kopernika De revolutionibus z 1543 w oryginalnej oprawie z bibl. Zygmunta Augusta. Z druków nowszych zasługuje szczególnie na uwagę zbiór muzykaliów i druków ulotnych XIX w. Zespół czasop. zawiera m. in. komplet "Czasu" oraz bogato prezentowane czasop. poznańskie, lwowskie, emigracyjne. Kartografia zawiera mapy i atlasy z XVI-XVIII w. o dużej wartości historycznej i zabytkowej, w tym też egz. unikatowe. Wiele książek posiada oryginalne oprawy z epoki, dużo ozdobionych jest pięknymi oprawami herbowymi Czartoryskich i in. Archiwum i Zbiór Rękopisów, zwany też Działem Rękopisów, zawiera ok. 12 tys. poz., w tym wiele jednostek liczących setki dokumentów, i ok. 1350 dyplomów pergaminowych. Rpsy z X (Kodeks wizygocki) XX w. zawierają unikatowe i bogate materiały do różnych dziedzin historii politycznej, gospodarczej, wojskowości, historii nauki, oświaty, sztuki i kultury Polski oraz innych krajów. Znajdują się tu m. in. bogate materiały źródłowe do okresu średniowiecza i renesansu, cenny zbiór rpsów iluminowanych, część archiwum koronnego Stanisława Augusta, Teki Naruszewicza, akta związane z działalnością Czartoryskich na arenie międzynar. w XIX w., zbiór autografów sławnych ludzi, w tym kilka listów Kopernika. Z zabytków klasy zerowej Dział Rękopisów posiada jedyny zachowany autograf Kronik Jana Długosza, iluminowany Zloty kodeks pułtuski z XI w. oraz iluminowany Pontyfikat Erazma Ciołka z pocz. XVI w* Zbiory biblioteczne powiększają się rocznie drogą zakupów i darów o ok. 800 książek z wydawnictw krajowych i zagranicznych, nabywanych głównie w celu uzupełniania tematyk starego zasobu zbiorów. Ze zbiorów B. Cz. korzysta rocznie w czytelni o 30 miejscach przeciętnie 4 tys. osób, którym udostępnia się ok. 12 tys. obiektów. Czytelnicy rekrutują się ze studentów i pracowników naukowych, głównie humanistycznych dziedzin wiedzy, tak krajowych, jak i zagranicznych. Na podstawie materiałów B.Cz. zgłaszanych jest rocznie ok. 200 tematów prac naukowych w Polsce i za granicą. Służbę informacyjną i szkoleniową dla słuchaczy szkół wyższych pełni się w zakresie własnych zbio-
: , i i l i l M M M M , ; Ś i i i i
i S i : ; M : I " I I 1 I I I I ' I i i i i . I I
1 l'i ! I I I i I M 1 I I i I I I I I I I I M I I M I i i i , Ś i i ! I II, ' I M I I I t II I M t I I I,
(111111111111111111 LLLLL.
-^Śtgg^aaggsig^aSiB^Ł.''~l&T^SS, LŚ"Ś> musss, sss&m sum
Ś i:
TABLICA II. BIBLIOTEKI
1. Biblioteka Główna UMCS w Lublinie. 2. Biblioteka AGH w Krakowie. 3. Biblioteka SGPiS w Warszawie. 4. Biblioteka ZN im. Ossolinskici
we Wrocławiu. 5. Biblioteka Kórnicka. Czytelnia. 6. Biblioteka Narodowa w Warszawie. Sala Wilanowska.
TABLICA I. BIBLIOTEKI
1. Biblioteka Jagiellońska w Krakowie. 2, Biblioteka Jagiellońska. Czytelnia Główna. 3. Biblioteka Uniwersytetu Łódzkiego. 4. Biblioteka Uniwersytetu Łódzkiego. Czytelnia Główna. 5. Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie. 6. Biblioteka Uniwersytecka we Wrociawiu Zbiory Specjalne.
biblioteka
32
dla potrzeb wydawnictw; obejmują one zagadnienia wielkości czcionki, układu kolumny, ilustracji, przypisów itp. W Stanach Zjednoczonych A. P. prowadzone są badania nad psychicznymi właściwościami czytelnictwa osób starszych oraz możliwościami ich uczestniczenia w programach samokształceniowych. Zob. też psychologia czytelnictwa. J. Koł.
biblioteka, instytucja, która gromadzi i udostępnia księgozbiór oraz informuje o nim. Według definicji UNESCO b. to zorganizowany zbiór wydawnictw drukowanych (książek i czasop.) oraz innych materiałów tekstowych i audiowizualnych, a także zespół pracowników zapewniający celowe gromadzenie tych materiałów i ujawnianie we właściwy sposób zawartości zbioru dla zaspokajania informacyjnych, badawczych, szkoleniowych i rekreacyjnych potrzeb użytkowników. W innych definicjach podkreśla się instytucjonalny charakter współczesnej b.: jest instytucją usługową, która upowszechnia dorobek myśli ludzkiej, współdziałając w rozwoju nauki, gospodarki, kultury i oświaty. Do podstawowych funkcji b. należy: planowe *gromadzenie i uzupełnianie zbioru, *opracowanie go wg obowiązujących norm i przepisów, *przechowywanie w odpowiednim porządku i zabezpieczenie, prowadzenie działalności informacyjnej oraz "udostępnianie zbioru użytkownikom. Zakres i formy usług pełnionych przez daną b. kształtują się w zależności od potrzeb jej środowiska czytelniczego. W skład księgozbioru bibliotecznego wchodzą przede wszystkim dokumenty tekstowe (książki, czasop., rpsy, ulotki) oraz zapisy dźwięku i obrazu (nuty, mapy, ryciny, rysunki, fotogramy, płyty, taśmy dźwiękowe). Dokumenty są oryginalne lub reprodukowane (np. mikrofilmy, mikrofisze). Warunkiem należytego funkcjonowania b. jest odpowiednio wyposażony budynek (lokal) biblioteczny oraz zespół bibliotekarzy posiadających kwalifikacje zawodowe. Zależnie od przyjętych kryteriów klasyfikacji wyodrębnia się różne typy b. Ze względu na charakter środowiska czytelniczego i formy wykonywanych usług wyróżnia się *bibl. naukowe, *bibl. fachowe, *bibl. powszechne, *bibl. szkolne. Opierając się na kryterium zakresu tematycznego księgozbioru, wyróżnia się *bibl. ogólne (uniwersalne) i *bibl. specjalne, w zależności od metod udostępniania *bibl. prezencyjne i b. wypożyczające (udostępniające poza teren b.), b. zamknięte (pełniące usługi dla ograniczonego kręgu czytelników) i *bibl. publiczne. Ze względu na terytorialny zasięg działania, zwłaszcza w zakresie archiwizowania piśmiennictwa i informowania o nim, wyróżnia się *bibl. narodowe i *bibl. regionalne. Pod względem formalnoprawnym b. stanowią bądź instytucje samoistne (posiadające odrębny byt prawny), bądź niesamoistne (stanowiące organiczną część instytucji, z której środków są utrzymywane). Zależnie od osób prawnych, utrzymujących i finansujących b., wyodrębnia się *bibl. państwowe, b. samorządowe, *bibl. społeczne i *bibl. prywatne. Klasyfikacje b. mają charakter schematyczny, w praktyce podziały nie rysują się ostro, lecz krzyżują ze sobą. Podział b., przyjęty przez UNESCO do potrzeb statystyki bibliotecznej, wyróżnia b. narodowe, *bibl. szkół wyższych, inne b. o charakterze uniwersalnym, b. szkolne, specjalne,
powszechne. B. współdziałają ze sobą w ramach *systemów (*sieci) bibliotecznych. B. koordynujące działalność sieci lub pełniące w niej szerszy zakres funkcji usługowych są nazywane *bibl. centralnymi, *bibl. głównymi lub *bibl. wiodącymi. B. posiadające największy w danym kraju księgozbiór specjalny nazywa się niekiedy b. fundamentalnymi. B. główna lub centralna może posiadać *filie (b. filialne). Pierwsze kolekcje książek powstały jako wynik wynalazku pisma już w trzecim tysiącleciu p.n.e. (Egipt, Chiny, Mała Azja). Jedną z najstarszych była b. Assurbanipala (VII w. p.n.e.) w Niniwie, znaczna część jej zbiorów zachowała się do dziś w Muzeum Brytyjskim. W okresie kultury helleńskiej, hellenistycznej i rzymskiej działały bogate b., niektóre z nich miały charakter publiczny. Z b. starożytnych najświetniejsza była B. Aleksandryjska. We wczesnym średniowieczu rozwinęły się b. klasztorne i b. kościelne, w XIII-XIV w. powstały pierwsze b. uniwersyteckie. Najistotniejszą funkcją b. w pierwszym okresie istnienia było gromadzenie ksiąg, nierzadko ich wytwarzanie. Zakładane na dworach królewskich (b. nadworne) lub w instytucjach kultu religijnego posiadały bardzo wąski zasięg społeczny. Nową fazę rozwoju b. (XV-XVIII w.) rozpoczął rozkwit kultury Odrodzenia i rozpowszechnienie wynalazku druku. Powstały liczne b. wybitnych humanistów, królów, możnowładców świeckich i duchownych, pojawiły się b. mieszczańskie. Ruchy społeczne okresu reformacji stały się jedną z sił, które oddziałały na rozwój b. miejskich. W XVII-XVIII w. niektóre b. panujących i wybitnych mężów stanu stały się, często drogą fundacji, publicznie dostępne i nabierały znaczenia ogólnonarodowego (b. fundacyjne). Wiek Oświecenia zaktywizował działalność b. uniwersyteckich, przy instytucjach naukowych poczęły powstawać pierwsze b. specjalne. Sekularyzacja zakonów przyczyniła się do wzbogacenia księgozbiorów świeckich. W okresie tym wzrosły zasoby b., rozszerzyło się środowisko czytelnicze, utrwaliło się przekonanie o roli b. jako narzędzia społecznego wychowania. W XIX i w 1 ćwierci XX w., na tle upowszechnienia nauki i kultury, b. uzyskały rangę instytucji społeczno-kulturalnych o charakterze publicznym. Zróżnicowały się typy b. i ich funkcje. Powstała i szybko rozwijała się sieć b. powszechnych. Organizowały się lub rozwijały b. narodowe, *bibl. parlamentarne, *bibl. władz i urzędów. Niektóre państwa ogłosiły ustawy o b., określające zadania służby bibliotecznej i świadczenia państwa na rzecz b. Wyodrębnił się zawód bibliotekarza, ustalono teoretyczne podstawy *bibliotekoznawstwa i normy czynności bibliotekarskich, zwłaszcza w zakresie opracowania zbiorów. Współczesny etap rozwoju b. intensyfikuje dotychczasowe kierunki ich działalności, wnosi równocześnie nowe zasady i formy pracy b. Rewolucja naukowo-techniczna i związany z nią rozwój szkolnictwa wszelkich stopni, powszechna industrializacja oraz demokratyzacja kultury i ogromny wzrost produkcji wyd. powodują dynamiczny rozwój usług bibliotecznych. Wzrasta wielokrotnie ilość b., stan zbiorów i ich użytkowanie. Rozwijają się szczególnie intensywnie b. specjalne naukowe i fachowe. Dążąc do sprawniejszej organizacji pracy czytelnika, b. rozszerzają swe usługi w zakresie informacji o piśmiennictwie, wykorzy-
31
bibliopsychoiogia
nictvi" (okresy dwuletnie, 1: 1960-61), "Magyar Kónyvtartudomanyi Bibliografia" (1: 1962-64). Działy bibliograficzne w czasopismach. Najważniejsze: mieś. "Bulletin des Bibliotheques de France" (od 1956) zawiera osobną część "Bulletin de Documentation Bibliographiąue. 1: Bibliographie signaletiąue des ouvrages et articles francais, 2: Ana-lyses d'ouvrages et d'articles francais et etrangers"; dwumies. "Nachrichten fur Dokumentation" (Frankfurt a. M. od 1966) zawiera dział analiz piśmiennictwa międzynarodowego "Schrifttum fur Dokumentation"; wykazy bieżącego piśmiennictwa międzynar. są w mieś. "Aslib Proceedings" (London) i mieś. "Zentralblatt fur Bibliothekswesen" (Leipzig); w kwart. fr. "Documentaliste" jest od 1970 dział "Revue des Sommaires" stanowiący reprodukcje bieżących zesz. czasop. z dziedziny informacji. Bieżące serwisy w postaci kart dokumentacyjnych: a) o zasięgu międzynar., np.: wyd. przez Deutsche Biicherei "Referatekartei Bibliothekswesen" (mieś. 1964-70), wyd. przez ZIID w Lipsku "Referatekartei Information und Dokumentation" (mieś. od 1966), karty analityczne wyd. przez WGBIL (Wszech-związkową Bibl. Literatury Zagranicznej) w Moskwie (2 razy w mieś. od 1960); w Polsce karty takie są wyd. przez IINTE; b) o zasięgu krajowym, np. karty wyd. przez Bibl. Lenina w Moskwie. Omówienia bibliograficzne. Rolę przewodników po piśmiennictwie pełnią także omówienia różnych aspektów działalności bibliotecznej i informacyjnej, będące przeglądami piśmiennictwa międzynar. w danym zakresie. Należą do nich: a) wydawnictwa bieżące: wyd. przez Library Association "Five Years' Work in Librarianship" (London 1: 1951-55; poprzednio za okres 1928-50 jako rocz. pt. "The Year's Work in Librarianship"); wyd. przez American Documentation Institute "Annual Review of Information Science and Technology" (Washington 1: 1966); b) jednorazowym wydawnictwem tego typu było The state of the library art. Ed. R. R. Shaw. Vol. 1-5 (w 19 cz.). New Brunswick 1960-61. B. retrospektywne, a) Ogólne o zasięgu międzynar. Najważniejsze w okresie powojennym: O. Frank: Literaturverzeichnis zur Dokumentation 1930-1950. 2. Aufl. Stuttgart 1957 (oraz kontynuacje za 1951-54, 1955-58); H. M. Zell, R. J. Machesney: An International bibliography of non-periodical literaturę on documentation and Information. Oxford 1965 (piśmiennictwo od 1930); J. Busch: Bibliographie zum Biblio-theks- und Biichereiwesen. Wiesbaden 1966 (od XIX w.); Handbuch der technischen Dokumentation und Bibliographie. Bd. 2: Fachliteratur zum Buch-undBibliothekswesen. 9. Ausg. Miinchen 1970 (wyd. 9 obejmuje piśmiennictwo od 1965, poprzednie za okresy dużo wcześniejsze; 2. Aufl. 1957); rolę retrospektywnego przewodnika bibliograficznego (głównie dla wydawnictw w jęz. ang.) może pełnić także katalog b. brytyjskiego Stów. Bibliotekarzy The Library Association. Catalog of the Library. London 1958 (ponad 19 tys. poz.). b) B. ogólne o zasięgu krajowym są wydawane dość często, np.: J. Kunc, J. Jedlićka, J. Strąka: Patndct let ćeske knihornicke literatury 1945-1960. Praha 1960; T. M. E. Isaza: Bibliografia bibliotecológica en lengue espanola apartir de 1920. Medellin 1965; J. Vorstius: Die Erforschung des Buch- und Bibliothekswesen in Deutschland 1933-
-1945. Systematische Bibliographie. Amsterdam 1969. c) B. dotycząca różnych rodzajów piśmiennictwa, jak: czasop., np. Library and documentation periodicals. The Hague: FID 1956 (3 ed. pt. Library and documentation journals. 1968; ponad 500 poz.); dysertacji, np.: N. M. Cohen, B. Denison, J. C. Boe-hlert: Library science dissertations 1925-1960. An annotated bibliography of doctoral studies. Washington 1963 (dotyczy USA). d) Najliczniejszą grupę stanowią b. dotyczące poszczególnych zagadnień, np.: G. Avanzi: Gli scriti sulla calalogazione e classi-ficazione speciali e spezializzata. Sagio bibliografico internazionale 1921-1955. Firenze 1956 (950 poz.); J. L. Dargent: Źchanges internationaux de publica-tions. Bibliographie 1817-1960. Bruxelles 1962 (2,3 tys. poz.); Biblioteczny katalog alfabetyczny. Red. Z. Brasse. "Zeszyty Naukowe Uniw. Poznańskiego. Biblioteka Główna" 1960 z. 1, 1961 z. 2 (600 poz.); R. D. Rawicz: Awtomaticzeskijpieriewod 1949-1963. Kritiko-bibliograficzeskij sprawocznik. Moskwa 1967. W ostatnich latach rozwinęły się formy informacji
0 bieżących badaniach w zakresie bibliotekarstwa i informacji naukowej, z których najważniejsze są: "Current Research and Development in Scien-tific Documentation" (niereg. Washington od 1957); "Library Research in Progress" (3-4 razy rocznie, Washington od 1959); "LIST. Library and Information Science Today. An international registry of research and innovation (rocz.; New York od 1971; w wol. 1 ponad 800 prac w 30 krajach).
A. Gilchrist: Documentation of documentation. A survey o leading abstracts seryices in documentation... "Aslib Proceedings" 1966 nr 3. H. A. Whatley: A survey of the major indexing and abstracting seryices for library science and documentation. London 1966. H. A. Whatley: Library Science Abstracts 1950-1968. Retrospect and prospect. "Library Association Record" 1968 nr 11. - A. Gilchrist, A. Presanis: Library and Information Science Abstracts. The first two years. "Aslib Proceedings" 1971 nr 5. H. Coblans: The literaturę of librarianship and documentation. The periodicals and their biblio-graphical control. "Journal of Documentation" 1972 nr 1. E. I. Wolkowa: Srawnitielnaja charakteristika ważniejszich mirowych riefieratiwnych żurnalow po informatikie. "Sowietskaja Bibliografija" 1973 nr 3.
H. S.
bibliolog, badacz w dziedzinie nauki o książce, specjalista zajmujący się problemami związanymi z książką jako wytworem materialnym i zjawiskiem społecznym, w szczególności procesami jej powstawania, funkcjonowania w społeczeństwie, rozchodzenia się i odbioru czytelniczego. Zob. też nauka o książce. K. R.
bibliologia zob. nauka o książce.
bibliopsychoiogia, zapoczątkowana przez Mikołaja Rubakina, zajmowała się badaniem wpływu książki
1 czytelnictwa (*badania czytelnictwa) na kształtowanie się postaw ideowych, estetycznych, politycznych i obyczajowych wśród czytelników. Współcześnie kierunek ten uprawiany jest w ramach psychologii wychowawczej i społecznej. B. zajmuje się również zjawiskami psychicznymi związanymi z recepcją wydawnictw specjalnych, przeznaczonych dla niewidomych, widzących częściowo, seniorów, osób przebywających stale w domu, więźniów. Badania nad recepcją książki z dużą czcionką wśród widzących częściowo prowadzone są w Wielkiej Brytanii
"Bibliografia Zawartości Czasopism"
30
-1939. 1948); rejestracyjnej (np. "Bibliografia Zawartości Czasopism") bądź adnotowanej (np. "Przegląd Piśmiennictwa Zagadnień Informacji"); uwzględniać zawartość bądź jednego czasop., bądź ich zespołu; zespół ten może dotyczyć jednej dziedziny albo stanowić ogól czasop. w skali krajowej, a nawet międzynar.
EWoK. Wrocław 1971.
J. P.
"Bibliografia Zawartości Czasopism", wydawana przez *Instytut Bibliograficzny Bibl. Narodowej, jest pierwszą regularną bibliogr. tego typu w Polsce. Próbne tomy (w postaci maszynopisu powielonego) zostały opublikowane za 2 półrocze 1947 oraz za 1948. Materiały za 1. 1949-50 pozostają w kartotece w IB. Od lipca 1951 zaczęła się regularna publikacja w postaci mieś. (materiały za I półrocze ogłoszono w jednym wol. w 1954). "B.Z.Cz," jest bibliogr. rejestracyjną o zakresie ogólnym, od 1948 w układzie systematycznym (działy główne odpowiadają działom ""Przewodnika Bibliograficznego"). W każdym zesz. (od 1951) jest indeks przedmiotowy ważniejszych osób, miejscowości i instytucji, od 1969 także indeks alfabetyczny (autorów, recenzentów i tłumaczy; kompozytorów; ilustratorów). Od rocz. 1952 są ogłaszane we wspólnym wol. indeksy roczne: alfabetyczny (ogólny), dzieł recenzowanych, przedmiotowy (od 1954 wydzielono z indeksu alfabetycznego indeksy ilustratorów oraz kompozytorów). Rozwój "B.Z.Cz." charakteryzują następujące liczby:
liczba liczba
rocz. uwzględnionych poz.
czasop.
1948 313 19 443
1951 332 25 733
1955 502 59 222
1960 782 80 710
1963 804 67 607
1964 851 49 954
1967 902 62 234
1971 944 67 911
Ogółem w okresie 1947-71 zarejestrowano w "B.Z. Cz." ponad 1 322 tys. poz. Spadek liczby zarejestrowanych poz. od 1964 tłumaczy się zwiększoną selekcją doboru zarówno uwzględnianych czasop. (pomimo wzrostu liczby wykorzystanych), jak też uwzględnianych materiałów z poszczególnych czasop. oraz nie-uwzględnianiem (wobec istnienia odpowiednich bieżących bibliogr.) technicznych artykułów wojskowych oraz lekarskich. (Zasady selekcji podano w nr 1/1964). Planowana jest komputeryzacja opracowywania "B.Z.Cz." H. S.
bibliografie bibliotekarskie i dokumentacyjne, różnego rodzaju wykazy bibliograficzne prac z zakresu bibliotekarstwa i informacji naukowej. Samoistne b. bieżące. W wielu krajach ukazują się liczne b. bieżące z zakresu bibliotekoznawstwa i informacji naukowej (niekiedy kilka w jednym kraju) o różnej częstotliwości, rejestracyjne, adnoto-wane i analityczne, o zasięgu krajowym lub międzynar., samoistne bądź stanowiące części lub dodatki do czasop. (spis ok. 50 takich b. jest podany w wydawnictwie FID Library and documentation journals. 3 ed. 1968). 1) B. o zasięgu międzynar.: a) B. analityczne. Najważniejszymi w okresie powojennym są: wyd. przez Library Association "Library Science
Abstracts" (kwart. London 1950-58; ok. 1,1 tys. poz. rocznie, skumulowane indeksy wol. 1-6, 7-11) i jej kontynuacja "Library and Information Science Abstracts" (dwumies. od 1969; ok. 2,7 tys. poz. rocznie). B. obejmującymi głównie zagadnienia informacji są: wyd. przez WIN1TI (Wsiesojuznyj Institut Naucznoj i Tiechniczeskoj Informacii) "Riefiera-tiwnyj Żurnał. 59: Naucznaja i Tiechniczeskaja Informacija" (dwumies. Moskwa od 1963; ok. 3,9 tys. poz. rocznie; od 1967 także w wersji ang. pt. "Abstract Journal Scientific and Technical Information. 59"); wyd. przez American Documentation Institute "Documentation Abstracts" (kwart. Washington od 1966; od 1968 pt. "Information Science Abstracts"; ok. 2 tys. poz. rocznie); wydawany przez Centre National de la Recherche Scientifiąue "Bulletin Signaletiąue. 101: Information Scientifiąue et Techniąue" (mieś. Paris od 1970; od 1972 pt. "Science de 1'Information Documentation"; w 1972 2,7 tys. poz.). Poi. b. analitycznymi o zasięgu międzynar. są: *"Przegląd Piśmiennictwa Zagadnień Informacji" (dwumies. od 1952) oraz ograniczona do piśmiennictwa zagr. ""Bibliografia Analityczna Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej". Odrębną grupą są periodyki zawierające obszerne analizy zbliżone do streszczeń, np. "Novinky Knihovnicke Literatury" (kwart. Praha od 1958; od 1961 5 zesz. rocznie; wznowione w 1971, 5 zesz. rocznie), "Ekspress-Informacija. Tieorija i Praktika Naucznoj Informacii" (dwumies. Moskwa od 1965). b) B. rejestracyjne. Najważniejszymi w okresie powojennym są: "Library Journal" (kwart, z kumulacjami rocznymi i trzyletnimi, New York od 1933, ok. 5 tys. poz. rocznie); wyd. przez FID "Bibliographie de la Documentation et de la Bibliotheconomie" (rocz.; 1951-55 w jednym z zesz. czasop. "Revue de la Documentation", 1956-65 samoistnie). 2) B. o zasięgu krajowym: a) B. analityczne, np.: "Bibliotiekowiedienije i Bibliografija. Jeżemiesiacznyj annotirowannyj ukazatiel sowietskoj litieratury" (mieś. Moskwa od 1965); "Gyorstaje-koztató a Magyar K6nyvtartudomanyi Irodalomról. Express Information of Hungarian Literaturę on Library Science and Documentation" (Budapest od 1965, niereg., od 1970 kwart.; adnot.: od 1972 w jęz. ang., poprzednio także w jęz. ros. i niem.); "Hungarian Library and Information Science Abstracts" (półrocz. Budapest od 1972); "German Documentation Literaturę. Deutsche Dokumentationsliteratur" (kwart. Frankfurt a. M. od 1968); w formie luźnych kart ukazuje się "Expres-Informace o Ćeskoslo-venske Knihovnicke Literatury" (od 1966). b) B. rejestracyjne. Mniej liczne są b. o większej częstotliwości, np. "Literatur zum Bibliothekswesen. Schnellinformation und Bibliographie der deutsch-sprachigen Fachliteratur" (mieś. Berlin od 1966). Częstsze są b. roczne lub odnoszące się do większych okresów, najczęściej obejmujące cały zakres nauki o książce, niekiedy połączone z b.b. Np.: Ś"Bibliografia Bibliografii i Nauki o Książce" (rocz.; z uzupełniającym tomem retrospektywnym obejmuje okres od 1937); "Bibliografija na Bałgarskata Bibliografija, Knigoznanije i Bibliotiecznoje Dieło" (1: 1945/46, początkowo w rocz. "Godisznik na Bałgarskija Bibliografski Institut", od 1963 wydawnictwo samoistne); "Bibliografie Ćeskoslovenskeho Knihov-
29
Piękna" i różnorodnych poradników tematycznych przez Zakład B. Z. Instytutu Bibliograficznego Bibl. Narodowej. Poradniki tematyczne są opracowywane również przez bibl. stopnia woj. Wynika stąd potrzeba koordynacji, której próby podejmuje Zakład B. Z. Przeprowadza on, w ścisłej współpracy z Min. Kultury i Sztuki, analizę planów prac poszczególnych bibl. i wydaje komunikaty informujące o tematach, których opracowanie ma być podjęte. B.z. jest bardzo rozpowszechniona w ZSRR i w krajach socjalistycznych.
K. Ramlau-Klekowska: Bibliografia zalecająca. W: Metodyka bibliograficzna. Warszawa 1963. Riekomiendatielnaja bibliografija i rukowodstwo cztieniem. Moskwa 1967. EWoK Wrocław 1971.
J. P.
bibliografia zawartości czasopism
bibliografia załącznikowa (kryptobibliografia, literatura przedmiotu), zestawienie bibliograficzne dołączone do książki lub artykułu, zawierające skrócone *opisy bibliograficzne dokumentów, na które powołuje się autor publikacji, bądź tylko związanych z jej tematem. Może zawierać od kilku do kilkuset poz. Zob. też notka bibliograficzna. J. P.
bibliografia zawartości czasopism rejestruje materiały opublikowane w czasop., ew. i w wydawnictwach zbiorowych. Może mieć charakter *bibliografii bieżącej (np. "Polska Bibliografia Lekarska za rok...") bądź *bibliografii retrospektywnej (np. Z. Świdwiń-ska: Bibliografia Pamiętnika Literackiego i Pamiętnika Towarzystwa Literackiego im. A. Mickiewicza 1887-
Strona tytułowa miesięcznika "Bibliografia Zawartości Czasopism"
BIBLIOGRAFIA, ZAWARTOŚCI CZASOPISM
BlBtlOTEŁA NABUIMU* A - INSTYTUT 81 Bt i OG3 AFICZN 1
Rok 27
Tfrastyt zawiera
ti, POLSKA UJLOW A
Sfonc Kart, Eagsk FrŚ
fNlN .Fal Ił: Ifcryay* rekst Tf, % tr. Krystyna Zgorwefe
Tru. tsńtt mt ttf t #. ł, i
"W. Wirpsty t.. ten nr 73 romw łw t73 ar s a
e*w L>ry^j 19^ nr 12 s. 3
SOŁA ćarint, Kom,
Jąźfci "Co srubi**" Tł. i ros. Ne
ł^.W.yOł- Msskwa mi. Rec KAHiOT-fakar. S
KRiCYSlAKOWA Srystyoa: Kras9t* - Warszawie. 1 I-SL3IIJ?2 r. iF^cs. p
i.U-r. ->v";fli. Kaio* i97l Rł-c FAWRA:/C
Problemy osffdnlctws roiM&siifiz^go Wws Iffll. Sec. MS ;"?>r
bibliografia prospekty wna
28
bibliografia prospcktywna, spis publikacji przygotowywanych do wydania, np. "Zapowiedzi Wydawnicze" (wyd. Składnica Księgarska). *Opis bibliograficzny w b.p. jest niepełny, poszczególne dane mogą ulec zmianie w chwili ukazania się publikacji. B.p. jest z reguły "bibliografią adnotowaną. Zob. też bibliografia bieżąca, bibliografia retrospektywna. J. P.
bibliografia prymarna zawiera *opisy bibliograficzne sporządzone z *autopsji. B.p. są w zasadzie "biblio-grafie narodowe. J. P.
bibliografia przedmiotowa, spis bibliograficzny dokumentów, których treść dotyczy danej osoby, miejscowości, regionu lub kraju, niezależnie od tego, gdzie te dokumenty zostały opublikowane. Np. W. Szolgi-niowa: Bibliografia ziem zachodnich i północnych. Piśmiennictwo polskie dotyczące całości tych ziem za rok 1967. 1970. Zob. też bibliografia podmiotowa. J. P.
bibliografia regionalna rejestruje publikacje wyd. w danym regionie (dzielnicy itp.) bądź napisane przez autorów pochodzących z tego regionu bez względu na to, gdzie zostały wyd. (b.r. podmiotowa), albo dotyczące danego regionu (b.r. przedmiotowa), np. Bibliografia historii Śląska. Niektóre b.r. mają charakter podmiotowo-przedmiotowy, np. J. Londzin: Bibliografia druków polskich w księstwie Cieszyńskim od roku 1716 do roku 1904. 1904. Poi. b.r. osiągnęła swój rozkwit po II wojnie światowej, prace nad nią toczą się obecnie niemal w każdym regionie. Zob. też bibliografia lokalna.
B. Eychler: Bibliografia regionalna i lokalna. W: Metodyka bibliograficzna. Warszawa 1963. B. Eychler: Z problemów teoretycznych bibliografii regionalnej. "Przegląd Biblioteczny" 1971 z. 1/4.
J. P.
bibliografia rejestracyjna stosuje *opisy bibliograficzne rejestracyjne (zasadnicze), czyli wymieniające tylko cechy wydawnicze, niezbędne dla identyfikacji dokumentu (np. nazwę autora, tyt., miejsce i rok wyd.), bez sięgania do jego treści. J. P.
bibliografia retrospektywna rejestruje publikacje wydane w oznaczonym zamkniętym okresie, dawniejszym niż rok bieżący (""bibliografia bieżąca), np. M. Fabianowicz: Bibliografia polskich prac łąkarskich 1961-1965. 1971. Zob. też bibliografia prospektywna.
J. P.
bibliografia selekcyjna, każdy typ bibliogr., w którym w odróżnieniu od "bibliografii kompletnej metodą tworzenia jest z góry założony wybór w obrębie kryteriów przyjętych dla danej bibliogr. O wyborze może decydować wartość czy przydatność dokumentu ("bibliografia wyborowa) lub cechy formalno--wydawnicze (np. ograniczenie zasięgu chronologicznego). J. P.
bibliografia specjalna, bibliogr. o zakresie pełnym bądź ograniczonym i o zasięgu wydawniczo-formalnym ograniczonym (*zakres i zasięg bibliografii); nieograniczony może być zasięg terytorialny, ale wówczas
ograniczony jest zakres bibliogr. (*bibliografia międzynarodowa). B.s. są "bibliografie treściowe (zakres ograniczony, zasięg terytorialny ograniczony lub nieograniczony), "bibliografie krajoznawcze, "bibliografie regionalne i "bibliografie lokalne (zakres może być pełny, zasięg terytorialny jest ograniczony), "bibliografie osobowe (zakres jest najczęściej ograniczony, zasięg autorski ograniczony do jednej osoby lub określonego zespołu), "bibliografie zalecające (zakres i zasięg ograniczone), bibliografie publikacji o określonej formie wydawniczej lub piśmienniczej (zakres może być pełny, zasięg formalny ograniczony). . J. P.
bibliografia treściowa, typ "bibliografii specjalnej, która rejestruje publikacje, przyjmując za kryterium doboru materiałów ich zawartość treściową. Należą tu bibliogr. wielkich działów wiedzy, np. medycyny, ich poszczególnych dziedzin, np. internistyki, i o jeszcze węższym zakresie bibliogr. zagadnień, np. poszczególnych chorób. Są one obejmowane wspólną nazwą bibliografii dziedzin lub zagadnień. Do b.t. należą także "bibliografie krajoznawcze, "bibliografie regionalne, "bibliografie lokalne i "bibliografie osobowe o charakterze przedmiotowym. J. P.
bibliografia wyborowa, bibliogr. selekcyjna wykazująca szczególnie wartościowe piśmiennictwo z określonej dziedziny, np. I. Nieczowa: Wybór najlepszych pozycji literatury dla dzieci od lat 7 do 14 wydanych w latach 1959-1962. 1962. J. P.
bibliografia wydawniczo-formalna rejestruje publikacje, przyjmując za kryterium ich określoną cechę wydawniczą (m. in. "formę wydawniczą) lub "formę piśmienniczą. Z cech wydawniczych uwzględniane jest przede wszystkim autorstwo dokumentów, np. zespół autorów publikujących swe prace w określonej miejscowości, regionie, państwie, bądź należących do określonego narodu. Forma wydawnicza jest wyznaczona przez właściwości dokumentu nabywane wraz z jego opublikowaniem (wydawnictwo zwarte, czasop., artykuł zamieszczony w czasop., lub w wydawnictwie zwartym, odbitka), formę piśmienniczą nadaje dokumentowi autor (rozprawa naukowa, utwór liryczny, powieść, recenzja). Podział bibliografii na b.w.-f. i "bibliografię treściową jest właściwy wyłącznie poi. teorii bibliogr. Zob. też zakres i zasięg bibliografii. J. P.
bibliografia zalecająca, typ "bibliografii wyborowej służącej jako pomoc kształceniowa przeznaczona dla określonego kręgu użytkowników i zawierająca materiały odpowiednie dla jego poziomu. B.z. zakładają, że użytkownik sięgnie do wszystkich wymienionych w nich poz. (np. tzw. plany czytania) bądź że dokona wśród nich wyboru (np. poradniki dla samouków, poradniki tematyczne przeznaczone m. in. dla czytelników, którzy pragną zapoznać się z dziedziną, w której nie są specjalistami). Do b.z. należą również katalogi wzorcowe (np. Książki dla bibliotek. T. 1-3. 1959-62), a także centralnie drukowane adnotowane (zalecająca "adnotacja) "karty katalogowe, wydawane obok rocz. "Literatura
27
bibliografia powszechna
P O Ł S & A A K \ O E J.J I A N" -\ li K
BIBLIOGRAFIA POLSKA
BIBLIOGRAFIA POLSKA
XIX STULKCJA
TOM U USKRA !i
Karta przedtytułowa i tytułowa Bibliografii polskiej Karola Estreichera
bibliografia ogólna, bibliogr. o zakresie pełnym i o zasięgu terytorialnym (*zakres i zasięg bibliografii) obejmującym obszar co najmniej jednego państwa. B.o. są *bibliografie narodowe i *bibliografie powszechne (uniwersalne). Przeciwstawieniem b.o. jest "bibliografia specjalna. J. P.
bibliografia osobowa zawiera wykaz publikacji określonej postaci (b.o. podmiotowa) bądź wykaz publikacji dotyczących tej postaci (b.o. przedmiotowa). B.o. może też mieć charakter mieszany podmio-towo-przedmiotowy, np. K. Świerkowski: Karol Estreicher. Bibliografia prac jego i literatury o nim. 1928. B.o. zbiorowa rejestruje publikacje bądź pracowników określonej instytucji lub grupy instytucji (np. S. Bielińska, M. Witkowski: Bibliografia wydawnictw Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk 1856-1957; Dorobek naukowy pracowników wyższych uczelni szczecińskich. 1952), bądź grupy osób związanych rodzajem działalności (np. M. Tyrowicz: Wizerunki sprzed stulecia. Fragmenty bibliograficzne rewolucyjnych dziejów ziemi krakowskiej 1815-1846.1955). Zob. też biobibliografia.
E. Słodkowska, J. Wilgat: Bibliografia osobowa. W: Metodyka bibliograficzna. Warszawa 1963. W. Nowodworski: Ż problemów zbiorowych bibliografii osobowych. W: Z problemów bibliografii. Warszawa 1970.
J. P.
bibliografia pochodna rejestruje publikacje na podstawie opisów zaczerpniętych z innych bibliogr. B. p. są czasem *bibliografie specjalne, a także bibliogr. stanowiące *kumulacje bibliograficzne, np. "Prze-
wodnik Bibliograficzny. Urzędowy Wykaz Druków wydanych w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej 1944-1947". 1955. Zob. też bibliografia prymarna. J. P.
bibliografia podmiotowa zawiera opisy dokumentów wytworzonych przez daną osobę bądź w danej miejscowości, regionie lub kraju, co stanowi kryterium ich zamieszczenia. Np. J. Krzyżanowski: Dzieła Sienkiewicza. Bibliografia. 1953; M. Marczak: Drukarnie i druki tarnobrzeskie. "Pamiętnik Świętokrzyski" 1930. Zob. też bibliografia przedmiotowa. J. P.
bibliografia powszechna (uniwersalna) stawia sobie za cel rejestrację całości piśmiennictwa w zasięgu światowym. Pierwszą b.p. była Bibliotheca universalis K. Gesnera. T. 1-3 + Appendix. 1545-1555, zawierająca opisy 19 tys. druków wyd. w jęz. greckim, łacińskim i hebrajskim. Ostatnią próbą opracowania b.p. było utworzenie z inicjatywy Międzynar. Instytutu Bibliograficznego w 1895 kartoteki Repertoire bibliographique universel mającej być źródłem informacji o piśmiennictwie światowym. Z dalszego jej gromadzenia zrezygnowano w 1934. Wobec ogromu i ciągłego wzrostu produkcji wydawniczej ten typ bibliografii okazał się niemożliwy do zrealizowania. Opracowuje się natomiast bibliogr. międzynar. o zawężonym zakresie tematycznym. B.p. zastępuje obecnie zespól *bibliografii narodowych wszystkich krajów.
EWoK. Wrocław 1971.
J. P.
27
bibliografia powszechna
POLSKA A K \ !> & %t i \ S A U K
BIBLIOGRAFIA POLSKA
BIBLIOGRAFIA POLSKA
XIX STULECIA
TOM II i iff.RA "
Karta przedtytulowa i tytułowa Bibliografii polskiej Karola Estreichera
bibliografia ogólna, bibliogr. o zakresie pełnym i o zasięgu terytorialnym (*zakres i zasięg bibliografii) obejmującym obszar co najmniej jednego państwa. B.o. są *bibliografie narodowe i *bibliografie powszechne (uniwersalne). Przeciwstawieniem b.o. jest *bibliografia specjalna. J. P.
bibliografia osobowa zawiera wykaz publikacji określonej postaci (b.o. podmiotowa) bądź wykaz publikacji dotyczących tej postaci (b.o. przedmiotowa). B.o. może też mieć charakter mieszany podmio-towo-przedmiotowy, np. K. Świerkowski: Karol Estreicher. Bibliografia prac jego i literatury o nim. 1928. B.o. zbiorowa rejestruje publikacje bądź pracowników określonej instytucji lub grupy instytucji (np. S. Bielińska, M. Witkowski: Bibliografia wydawnictw Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk 1856-1957; Dorobek naukowy pracowników wyższych uczelni szczecińskich. 1952), bądź grupy osób związanych rodzajem działalności (np. M. Tyrowicz: Wizerunki sprzed stulecia. Fragmenty bibliograficzne rewolucyjnych dziejów ziemi krakowskiej 1815-1846.1955). Zob. też biobibliografia.
E. Slodkowska, J. Wilgat: Bibliografia osobowa. W: Metodyka bibliograficzna. Warszawa 1963. W. Nowodworski: Z problemów zbiorowych bibliografii osobowych. W: Z problemów bibliografii. Warszawa 1970.
J. P.
bibliografia pochodna rejestruje publikacje na podstawie opisów zaczerpniętych z innych bibliogr. B. p. są czasem "bibliografie specjalne, a także bibliogr. stanowiące *kumulacje bibliograficzne, np. "Prze-
wodnik Bibliograficzny. Urzędowy Wykaz Druków wydanych w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej 1944-1947". 1955. Zob. też bibliografia prymarna. J. P.
bibliografia podmiotowa zawiera opisy dokumentów wytworzonych przez daną osobę bądź w danej miejscowości, regionie lub kraju, co stanowi kryterium ich zamieszczenia. Np. J. Krzyżanowski: Dzieła Sienkiewicza. Bibliografia. 1953; M. Marczak: Drukarnie i druki tarnobrzeskie. "Pamiętnik Świętokrzyski" 1930. Zob. też bibliografia przedmiotowa. J. P.
bibliografia powszechna (uniwersalna) stawia sobie za cel rejestrację całości piśmiennictwa w zasięgu światowym. Pierwszą b.p. była Bibliotheca universalis K. Gesnera. T. 1-3 + Appendix. 1545-1555, zawierająca opisy 19 tys. druków wyd. w jęz. greckim, łacińskim i hebrajskim. Ostatnią próbą opracowania b.p. było utworzenie z inicjatywy Międzynar. Instytutu Bibliograficznego w 1895 kartoteki Repertoire bibliograpbique universel mającej być źródłem informacji o piśmiennictwie światowym. Z dalszego jej gromadzenia zrezygnowano w 1934. Wobec ogromu i ciągłego wzrostu produkcji wydawniczej ten typ bibliografii okazał się niemożliwy do zrealizowania. Opracowuje się natomiast bibliogr. międzynar. o zawężonym zakresie tematycznym. B.p. zastępuje obecnie zespół *bibliografii narodowych wszystkich krajów.
EWoK. Wrocław 1971.
J. P.
bibliografia krajoznawcza
26
niektórych zespołów dokumentów. Np. *"Przewod-nik Bibliograficzny" nie rejestruje nakładów poniżej 50 egz., materiałów informacyjnych i reklamowych dla celów handlowych, katalogów firmowych, programów teatralnych, komentarzy do przezroczy itp. Zob. też bibliografia selekcyjna. J. P.
bibliografia krajoznawcza (wiedzy o kraju) rejestruje publikacje dotyczące jednego lub kilku krajów (państw), ma więc charakter *bibliografii podmiotowej, np. M. Dembowska, S. Skwirowski, J. Wilgat: Czechosłowacja. Bibliografia 1946-1955. 1956. Gdy podaje nadto wybór utworów literackich, wyd. na terenie tego kraju, zawiera elementy "bibliografii podmiotowej, np. Bibliographie sur la Pologne. Pays, histoire, cwilisation. 1964. Termin b.k. bywa też używany dla oznaczenia bibliogr. zagadnień krajoznawczych, np. A. Jackowski, D. Ptaszycka-Jackow-ska: Polska literatura turystyczna 1945-1968. 1970.
W. A. Nikolajew: Krajewiedczeskaja bibttogrąfija. Uczebnoje posobie. Moskwa 1961.
J. P.
bibliografia krytyczna, *bibliografia adnotowana, której adnotacje zawierają ocenę opisywanych dokumentów, np. rocz. bibliograficzny "Literatura Piękna". J. P.
bibliografia księgarska rejestruje publikacje znajdujące się w obiegu księgarskim, w ich opisie uwzględniając także cechy interesujące księgarzy, np. rodzaj oprawy, wysokość nakładu, cenę. W Polsce b.k. opracowuje Księgarski Ośrodek Bibliograficzny przy Składnicy Księgarskiej, publikując *bibliografię bieżącą "Kartkowy Katalog Nowości" (tyg.) i jego kumulację (*kumulacja bibliograficzna), "Działowy Katalog Nowości" (rocz.) oraz *bibliografię retrospektywną, rocz.: "Alfabetyczny Katalog Składowy" i "Przedmiotowy Katalog Składowy", rejestrujące wydawnictwa będące aktualnie w handlu księgarskim, i *bibliografię prospektywną "Zapowiedzi Wydawnicze" (tyg.). Zob. też katalog księgarski.
M. Jagła: Zarys bibliografii księgarskiej. Warszawa 1954. F. Czarnecki, A. Sójka: Metodyka bibliografii księgarskiej. Warszawa 1967.
J. P.
bibliografia lokalna rejestruje publikacje wyd. w danej miejscowości bądź napisane przez autorów z niej pochodzących niezależnie od miejsca wyd. (b.l. podmiotowa) albo dotyczące tej miejscowości (b.l. przedmiotowa). B.l. może też mieć charakter mieszany, podmiotowo-przedmiotowy, np. M. Barach: Spis bibliograficzny druków łódzkich. 1896. Zob. też bibliografia regionalna.
N. R ich ter: La documentation locale. "Bulletin des Biblio-theques de France" 1963 nr 5.
J. P.
bibliografia międzynarodowa, "bibliografia specjalna o zasięgu terytorialnym obejmującym różne kraje, np. b.m. bieżąca: "Bibliographie Geographiąue Internationale", która uwzględnia także publikacje poi.; b.m. retrospektywna: G. A. de Brie: Biblio-graphia philosophica 1934-1945. Vol. 1: Biblio-
graphia historiae philosophiae. 1950. B.m. bywa zwykle opracowywana na podstawie materiałów nadsyłanych z poszczególnych krajów, np. "Index Trans-lationum" (od 1932), obecnie wydawany przez *UNESCO. Czasem terminem tym określa się niesłusznie * bibliografię powszechną.
EWoK. Wrocław 1971.
J. P.
bibliografia narodowa rejestruje dokumenty opublikowane przez autorów danej narodowości bez względu na miejsce i jęz. ich wyd. bądź opublikowane w danym państwie bez względu na narodowość ich autorów ("Przewodnik Bibliograficzny"), bądź ukazujące się w danym jęz. bez względu na miejsce ich wyd. (wydawana w NRD "Deutsche National-bibliographie" rejestruje publikacje w jęz. niem. z terenu NRD, RFN, Austrii, Szwajcarii). Istnieją też b.n. o charakterze mieszanym, stosujące różne kryteria doboru materiałów, np. ukazujący się w 1. 1928-39 "Urzędowy Wykaz Druków Wydanych w Rzeczypospolitej Polskiej" rejestrował produkcję wydawniczą autorów poi. zamieszkałych w kraju oraz druki wydane w Polsce w jęz. mniejszości narodowych, a także druki poi. i dotyczące Polski za granicą. Do poł. XX w. b.n. nazywano bibliogr. rejestrującą tylko wydawnictwa zwarte (bez względu na ich treść); obecnie mówi się o systemie b.n., w którego skład wchodzą "bibliografie prymarne obejmujące całokształt lub niemal całokształt produkcji wydawniczej danego państwa, tzn. różne typy dokumentów piśmienniczych i audiowizualnych. Np. b.n. radzieckie rejestrują w oddzielnych spisach wydawnictwa zwarte, wydawnictwa ciągłe (czasop. i wydawnictwa zbiorowe z pominięciem wydawnictw seryjnych), artykuły z czasop., artykuły z gazet, recenzje z czasop. i gazet, nuty, mapy, materiały ikonograficzne, druki brajlowskie. W innych krajach rejestrowane są także płyty, filmy, wydawnictwa urzędowe, dysertacje i rozprawy habilitacyjne, druki obce dotyczące danego kraju. Obok "bibliografii bieżących, do których należą wymienione b.n., występują również "bibliografie retrospektywne, np. będąca na ukończeniu Bibliografia polska Estreiche-rów od 1872, która rejestruje druki poi., napisane przez Polaków, wyd. w Polsce oraz druki obce dotyczące Polski, obejmując okres od wyd. pierwszego druku poi. do końca XIX w. "Opisy bibliograficzne w b.n. dokonywane są przeważnie na podstawie Śegzemplarza obowiązkowego; niektóre z b.n. bieżących podlegają "kumulacji bibliograficznej. Członami b.n. poi. bieżącej są opracowywane w Instytucie Bibliograficznym Bibl. Narodowej: tyg. "Przewodnik Bibliograficzny" (rejestruje wydawnictwa zwarte, nowe, zmienione i zawieszone ryt. czasop. i wydawnictw zbiorowych; mapy, nuty, materiały ikonograficzne); rocz. "Bibliografia Czasopism i Wydawnictw Zbiorowych"; mieś. "Bibliografia Zawartości Czasopism"; rocz. "Polonica Zagraniczne. Bibliografia"; rocz. "*Bibliografia Bibliografii i Nauki o Książce".
W. Totok: Die Nationalbibliographien. Versuch einer Analyse. W: Bibliographie und Buchhandel. Frankfurt a. M. 1959. - M. Dembowska: Ewolucja pojęcia bibliografii narodowej od Karola Estreichera do naszych czasów. W: Księga pamiątkowa ku czci Karola Estreichera. Kraków 1964.
J. P.
25
bibliografia kompletna
BI8LJOORAFHY O TOLISS SIBŁtOGB APHIES
B i U h t O T li K A K A8 O S O W A
HENRYK SAWON1AK
BIBLIOGRAFIA
BIBLIOGRAFII POLSKICH
1951 !>!
Karta przedtytułowa i tytułowa Bibliografii bibliografii polskich
grafii polskich, 2. Polska bibliografia bibliologiczna; od rocz. 1969 obie części ukazują się jako dwa odrębne wydawnictwa pod w/w tytułami. H. S.
bibliografia bieżąca, spis bibliograficzny rejestrujący w periodycznie wydawanych zesz. publikacje ukazujące się w oznaczonych okresach, np. w okresie bieżącego tygodnia, roku (mieś. "Bibliografia Zawartości Czasopism"). B.b. może mieć charakter ogólny (np. "bibliografia narodowa) bądź specjalny (np. bibliografie poszczególnych dziedzin wiedzy); może ukazywać się w postaci samoistnych wydawnictw, które często ze względów technicznych publikuje się w odstępie 2-3-letnim od roku objętego zasięgiem chronologicznym (np. rocz. "Polska Bibliografia Literacka") lub dodatków do czasop. (np. "Repertorie Bibliografico" w "El Libro Espa-nol"); czasem stanowi integralną część tekstu czasop. (np. w "Library Journal"). B.b. podlegają czasem Śkumulacji bibliograficznej, zabiegowi temu są często poddawane bibliogr. narodowe. Zob. też bibliografia prospektywna, bibliografia retrospektywna.
J. P.
bibliografia czasopism i wydawnictw zbiorowych, uznawana obecnie za jeden z członów *bibliografii narodowej, rejestruje tyt. czasop. i wydawnictw zbiorowych. B.cz. może być *bibliografią bieżącą, np. "Bibliografia Czasopism i Wydawnictw Zbiorowych" (rocz. wyd. od 1960), bądź *bibliografią retrospektywną, np. S. Antoniewski: Zarys bibliografii cza-
sopiśmiennictwa rolniczego i pokrewnego na ziemiach polskich za okres 200 lat (1755-1955). 1960. EWoK. Wrocław 1971.
J. P.
bibliografia inkunabułów (katalog inkunabułów), bibliogr. druków wydanych w XV w. Cechuje ją daleko posunięta dokładność *opisów bibliograficznych umożliwiająca ukazywanie wariantów, tj. różnic w składzie tego samego wyd. Podstawowe dzieło z tego zakresu (L. Hain: Repertorium biblio-graphicum. T. 1-4. 1826-1838) rejestruje ok. 16,3 tys. inkunabułów. W XX w. zaczęły powstawać *katalogi centralne inkunabułów, które również spełniają rolę bibliogr. Charakter międzynar. ma wydawany w Berlinie Gesamtkatalog der Wiegendrucke. 1925-1940. Wyd. 2. 1968; dotychczas ukazały się t. 1-8 (zesz. 3) obejmujące hasła A Fredericis. Centralnym katalogiem inkunabułów w bibl. poi. wyd. drukiem jest praca M. Bohonos i E. Szandorowskiej pod redakcją A. Kaweckiej-Gryczowej Incunabula quae in bibliothecis Poloniae asservantur. T. 1 cz. 1-2.1970.
J. P.
bibliografia kompletna w założeniu rejestruje wszystkie publikacje o oznaczonych cechach. Takimi bibliogr. są z reguły *bibliografie osobowe (np. H. Hleb--Koszańska, M. Kotwiczówna: Bibliografia utworów Joachima Lelewela. 1952). Natomiast *bibliografie narodowe, które powinny być w zasadzie kompletne, są obecnie zmuszone wobec stałego wzrostu produkcji wydawniczej rezygnować z rejestracji
bibliografia odnotowana
24
o przedmiocie wspólnym z nauką o książce, o własnych metodach i zadaniach społecznych (1950). S. Wierczyński podobnie analizował b. jako naukę oraz jej zadania wobec innych nauk (1951). Podobna ewolucja zaszła w innych krajach socjalistycznych, np. w NRD z pojęciem b. wiąże się zarówno teorię, jak praktykę polegającą na sporządzaniu spisów bibliograficznych. B. jest jedną z metod informacji
0 piśmiennictwie, uczestniczących w systemie jej przekazywania od autora do piśmiennictwa do czytelnika (autora). Podkreśla się też zadania społeczne b., konieczność właściwej jej organizacji
1 udział w propagandzie ideologii socjalizmu (F. Ne-stler 1969). W RFN b. odwzorowuje tezy Georga Schneidera (1876-1960): b. jest nauką o spisach, teoria obejmuje jej historię i metodykę. We Francji L. N. Malcles podobnie wskazuje na spisy jako przedmiot b., stwierdzając, iż jest ona dyscypliną naukową. Większość bibliografów ang. i amer. opowiada się za definicją b. jako spisu bibliograficznego, historii książki, którą się bada jako wytwór kultury materialnej (działalności typograficznej) bez uwzględnienia treści dzieła, ustalając stosunek między tekstem autografu a jego przekazem drukowanym, także w następnych wyd. (F. Bowers 1962).
S. Sierotwiński: Zagadnienie teorii bibliografii. "Życie Nauki" 1948 nr 29/30. - S. Sierotwiński: Analiza metody bibliograficznej. Kraków 1949. S. Sierotwiński: Teoretyczne podstawy systematyki bibliografii. "Przegląd Biblioteczny" 1949. A. Łysakowski: Określenie bibliografii na tle nauki o książce. "Biuletyn Instytutu Bibliograficznego" 1950 nr 2. S. Wierczyński: Teoria bibliografii w zarysie. Wrocław 1951. F. Bowers: Principles of bibliographical description. London 1962. A.I.Barsuk: O knigowiedienii kak kompleksnoj naukie. {Knigowiedienije i bibliografija). "Kniga" 1968 t. 17. - M. Pro-kopowicz: Dyskografia nowa forma bibliografii. W: Z problemów bibliografii. Warszawa 1970. H. Sawoniak: Dokumenty audiowizualne w bibliografii. Tamże. A. I. Barsuk: Woprosy obszczej tieorii knigowiedienija. "Kniga" 1971 t. 22. A. Sitarska: Nowe metody i techniki bibliografii. Warszawa
1971. I. E. Barenbaum: Miejsce bibliotekoznawstwa i teorii bibliografii w ramach ksiegoznawstwa. "Roczniki Biblioteczne"
1972. O. P. Korszunow: Bibliografija kak sistiema. (Opyt postanowki woprosd). "Sowietskaja Bibliografija" 1972 z. 1. W. P. Lirow: Knigowiedienije i bibliografija siegodnja. (K woprosu o priedposyłkach formirowanija knigowiedienija kak kompleksnoj naukie). "Kniga" 1972 t. 23.
H. H.-K.
bibliografia adnotowana, spis bibliograficzny, w którym opisy bibliograficzne uzupełnione są *adnotacją, np. "Bibliografia Bibliografii i Nauki o Książce".
J. P.
bibliografia analityczna, *bibliografia adnotowana stosująca w opisach bibliograficznych *adnotacje w postaci *analiz dokumentacyjnych. B.a. zawierają przede wszystkim opisy artykułów z czasop. Ukazują się (zazwyczaj jako b.a. bieżące) w postaci czasop. (np. "Chemical Abstracts" od 1907, "Riefieratiwnyj Żurnał" od 1953, obecnie wydawany przez Wszech-związkowy Instytut Informacji Naukowej i Technicznej, WINITI) bądź jako dodatki lub części czasop. specjalistycznych (np. "Bibliografia Analityczna Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej", dawniej "Przegląd Piśmiennictwa o Książce"). B.a. są publikowane przede wszystkim w dziedzinie nauk ścisłych i technicznych, rzadziej w humanistycznych. Dokumentaliści nazywają ten typ wydawnictw Śprzeglądami dokumentacyjnymi (np. "Przegląd Doku-
mentacyjny Hutnictwa", dawniej "Przegląd Bibliograficzny Hutnictwa"). Pierwszym czasop., które podawało analizy artykułów, było "Pharmazeutisches Zentralblatt" (zał. 1830). J. P.
"Bibliografia Analityczna Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej. Piśmiennictwo Zagraniczne" (do 1968 pt. "Przegląd Piśmiennictwa o Książce"), czasop. opracowywane przez *Instytut Bibliograficzny Bibl. Narodowej od 1951 w postaci maszynopisu powielanego (nieregularnie, kilka zesz. rocznie), od 1955 jako stały dodatek samoistny do kwart. Ś"Przegląd Biblioteczny". Zawiera analizy artykułów z czasop. zagranicznych (ok. 200-300 rocznie; uwzględnia ok. 70 czasop.), nadto od 1958 oddzielny wykaz adnotowany ważniejszych książek zagranicznych (ok. 300-400 rocznie), będący rodzajem bibliogr. wyborowej (podaje się także recenzje). Redaktorzy: Helena Hleb-Koszańska (1951-53), Henryk Sawoniak (od nr 2/1955), Barbara Eychlerowa (od 1974).
H.S.
bibliografia bibliografii, wykaz spisów bibliograficznych. B.b. ma charakter ogólny, gdy rejestruje bibliogr. wszelkich typów w zasięgu krajowym lub międzynar. (np. G. Ottino, G. Fumagalli: Bibliotheca bibliographica Italica. T. 1-2. 1885-95; Th. Bester-man: A world bibliography of bibliographies. Wyd. 4, t. 1-5. 1965-66), specjalny, gdy ogranicza się do określonej dziedziny piśmiennictwa (np. Z. Kosiek: Bibliografia polskich bibliografii gospodarstwa wiejskiego. 1962). Może mieć charakter "bibliografii bieżącej bądź *bibliografii retrospektywnej. Najważniejsze poi. b.b.: W. Hann: Bibliografia bibliografii polskich. Do 1950 roku. Wyd. 3. 1966; H. Sawoniak: Bibliografia bibliografii polskich 1951-1960. 1967; rocz. *"Bibliografia Bibliografii i Nauki o Książce". Cl. 1: Bibliografia Bibliografii Polskich; Cz. 2: Polska Bibliografia Bibliologiczna (od 1945; do 1967 włącznie ukazywała się bez podziału na wymienione części).
H. Sawoniak: Rozwój i metodyka powszechnych i narodowych bibliografii bibliografii. Warszawa 1971.
J. P.
"Bibliografia Bibliografii i Nauki o Książce", powojenna bieżąca rejestracja spisów bibliograficznych i piśmiennictwa poi. z zakresu nauki o książce (także poloników zagranicznych), została zainicjowana przez utworzony w 1946 "Państwowy Instytut Książki. Wydawnictwo, zamierzone jako kwart, zaczęło się ukazywać od 1947. Po likwidacji PIK w 1949 zostało przejęte przez "Instytut Bibliograficzny Bibl. Narodowej i przekształciło się w publikację roczną (rocz. 1948 ukazał się w 1952). Nawiązując chronologicznie do ostatniego tomu przedwojennej "Bibliografii Bibliografii, Bibliotekarstwa i Bibliofilstwa" (za 1. 1935-36), opracowano także dwa odcinki za 1.1945-46 (wyd. w 1955) oraz 1937-44 (wyd. w 1965). W związku ze wzrostem piśmiennictwa zwiększała się objętość wydawnictwa (1948 1421 poz., 1967 3487 poz.); charakterystyczną cechą jest stopniowa zmiana proporcji rejestrowanych spisów bibliograficznych do piśmiennictwa bibliolo-gicznego (w 1947 - 19,6%, w 1967 - 63,6%). Od rocz. 1968 wydawnictwo zostało podzielone wewnętrznie na samoistne części: 1. Bibliografia biblio-
23
bibliografia
gający na analizie dokumentu i ocenie jego funkcji (przeznaczenia czytelniczego i celu), aby móc informować o nim lub go zalecać. Ujmuje się dokument piśmienniczy w całokształcie jego postaci fizycznej, tekstu i treści. Wyniki analizy podaje się w sposób schematyczny, przytaczając dane o jego cechach zewnętrznych, treści lub formie piśmienniczej. Teoria b. precyzuje sposób uwzględniania treści dokumentów przez przejęcie od innych nauk sądów o wartościach naukowych piśmiennictwa badawczego i wartościach artystycznych dzieł literackich. Typy dokumentów oraz zadania informacyjne b. decydują o zróżnicowaniu opisu: stare druki wymagają stosowania metody typograficznej, wykształconej przez inkuna-bulistykę; określone zadania informacyjne b. (np. zalecającej, b. bieżącej dziedziny) sugerują sporządzanie adnotacji treściowych. Nie ma natomiast schematyzmu opisu w przeglądach oraz monografiach bibliograficznych. Teoria b. bada zarówno zasady opisu, jak problemy doboru i kryteria selekcji, warunkujące krytyczną ocenę zebranych dokumentów. Ponadto bada systematykę opisów (*klasyfikację) decydującą o układzie b. Komputeryzacja spowodowała powstanie nowych *systemów informacyjno-wyszukiwawczych, czym interesują się także teoretycy b. Badanie metod działalności bibliograficznej ma na celu sprawdzenie ich skuteczności w realizowaniu podstawowych zadań spisów bibliograficznych sprawnej informacji o dokumentach. Precyzując przedmiot działań bibliograficznych teoria b. określa rodzaje dokumentów, ujmowanych w spisach bibliograficznych, jednostkowe dokumenty badając w osobnych studiach monografiach bibliograficznych. Ewolucja środków używanych do utrwalania i przekazywania treści myślowych sprawiła, że obok książki, tj. dokumentów z tekstem słownym, rękopiśmiennym lub powielanym aż po mikrore-produkcje (publikacji zwartych, ciągłych oraz zawartości czasop.), nut, map, rycin i ilustracji (także w różnej postaci) uwzględnia się również dokumenty audiowizualne: taśmy magnetofonowe, płyty, przeźrocza, filmy. Księgoznawcy ZSRR przyjmują, że teoria b. zajmujecie także indywidualnymi publikacjami, ujętymi w b., badanymi w łączności ze spisem bibliograficznym (książka jest wówczas "upo-średnionym obiektem"). Jednostkową publikację (książkę bądź czasopismo, w jednym wydaniu lub kilku), będącą przedmiotem "monografii bibliograficznej, poddaje się wszechstronnej analizie bibliograficznej, ujmując ją od strony piśmienniczej lub wydawniczej, historii (zwłaszcza związków bibliograficznych), co pozwala ustalić poprawne elementy bibliograficzne (autora, tytuł, rok wydania, drukarza), a w przypadku kilku wydań określić ich właściwą kolejność lub wskazać wydania oryginalne starych druków zawierające kanon tekstu. Podobne ustalenia nowych faktów bibliograficznych: wykryty autor anonimu, właściwa nazwa autora kryjącego się pod pseudonimem, stwierdzenie utajonych związków bibliograficznych (przekład, przeróbka, plagiat) występują także w b. o schematycznych opisach ew. uzupełnionych adnotacją. Przy ustalaniu tego rodzaju faktów bibliograficznych *bibliograf posługuje się również metodami innych dyscyplin: historyczną, archiwalną, badań literackich i językoznawczych. Badając rodzaje i odmiany spisów bibliograficznych,
teoria b. ustala prawidłowości zachodzące w b., np. zależność metod i typów dokumentów od zamierzonych zadań informacyjnych, tj. funkcji b. przewidzianej dla określonego kręgu użytkowników, ocenia nowe funkcje indeksu cytat bibliograficznych, wskazującego związki bibliograficzne między poszczególnymi dokumentami. Ponadto teoria b. winna się zająć badaniem wykorzystywania b., by ocenić, jak dalece są one adekwatne do potrzeb użytkowników, oraz wysnuć wnioski co do optymalizacji działalności bibliograficznej. Wiążą się z tym problemy organizacji b. w skali krajowej oraz jej przepływu między-nar.
Ważniejsze zadania b.: a) podsumowywanie (dokumentowanie) wieloletniego dorobku wydawniczego, bądź dążące do kompletności, bądź konstruujące syntezy bibliograficzne okresu lub zjawiska dziejowego (z zastosowaniem selekcji); b) notyfikacja (sygnalizacja) publikacji służąca nauce, praktyce oraz handlowi książką; c) zadania oświatowo-wychowaw-cze; d) zadania kulturalno-polityczne służące zbliżeniu międzynar.
Związki b. z nauką i praktyką są bardzo bliskie: b. jest dyscypliną pomocniczą innych dyscyplin oraz dziedzin działalności praktycznej, zwłaszcza istotne są usługi b. wobec nauk historycznych i historii literatury. Zakresy b. oraz dokumentacji i *informacji naukowej krzyżują się, przy tym metody b. zostały zaadaptowane przez dokumentację/informację. B. narodowa stanowi bazę statystyki wydawnictw, planowania wydawniczego oraz prognoz ruchu wydawniczego. *BibUografie specjalne dyscyplin są punktem wyjścia dla naukoznawstwa i naukometrii. Metody b. wykazują zbieżności z metodami działalności bibliotecznej: gromadzenia, opracowania, przechowywania, udostępniania. Istnieją też wzajemne świadczenia tych dwu dziedzin działalności księgoznawczej. Metody bibliograficzne są pomocne w działalności wydawniczej (opracowanie elementów bibliograficznych aparatu naukowego wydawnictw zwartych i ciągłych), w tekstologii (ustalenie wydań zawierających kanon tekstu). Metoda opisu bibliograficznego jest szeroko stosowana w naukach historycznych oraz historycznoliterackich.
Status b. nie jest jednakowo określony: jest ona dziedziną nauki o książce (A. Łysakowski 1950, Stefan Wierczyński 1951, Louise N. Malcles 1956); jest samodzielną dyscypliną (Stanisław Sierotwiński 1948). Nie tracąc swej samodzielności b. stanowi jedną z nauk (teoretycznych i praktycznej działalności) w ramach tworzonej właśnie w Związku Radzieckim kompleksowej nauki o książce (A. I. Barsuk 1968, 1971, I. E. Barenbaum 1971, 1972). Problemy b. poddaje się także analizie systemowej, traktując b. jako część systemu "człowiek i książka" (O. P. Kor-szunow, W. P. Lirow 1972), by ustalić związki i zależności, które pozwolą opracować optymalną organizację b. i kierować jej działalnością, z uwzględnieniem pojęć dokumentacji/informacji oraz cybernetyki. Jeśli w pierwszych latach po wojnie niektórzy księgoznawcy poi. reprezentowali pogląd, iż b. nie ma własnych problemów teoretycznych, to rychło ukazały się prace zajmujące się teorią b.: S. Sierotwiński opierał teorię oraz metodę b. na teorii zbiorów (mnogości, 1948), A. Łysakowski przedstawiał b. na tle nauki o książce, charakteryzując ją jako naukę
bibliofon
22
konkursy, wycieczki) oraz działalność wydawniczą i propagandową. Dużą żywotność przejawiał Klub Miłośników Książki przy Stowarzyszeniu Bibliotekarzy Poi. w Łodzi, działający w 1. 1958-66 i przekształcony następnie w samodzielne Łódzkie Towarzystwo Przyjaciół Książki, które w 1972 zrzeszało blisko 120 członków i należało do najbardziej prężnych organizacji bibliofilskich w Polsce. Działały jeszcze krótko: Wrocławskie Towarzystwo Przyjaciół Książki (1957-58) i Wielkopolskie Towarzystwo Przyjaciół Książki w Poznaniu (1959). Rozwija także działalność Sekcja Bibliofilska przy Kujawsko-Po-morskim Towarzystwie Kulturalnym w Bydgoszczy (zał. 1962) oraz Koła Miłośników Ekslibrisu, istniejące przy Poi. Towarzystwie Archeologicznym (1960 Warszawa, 1965 Katowice, 1970 Częstochowa). Ważnym ośrodkiem życia bibliofilskiego jest Państw. Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie, którego dyrektor Tadeusz Przypkowski położył wybitne zasługi przede wszystkim dla propagandy b. poi. za granicą jako współorganizator i uczestnik wielu Międzynarodowych Kongresów Bibliofilów i Międzynarodowych Kongresów Ekslibrisu oraz inicjator i współtwórca kilku zagranicznych ekspozycji *eks-librisu poi. Dzięki jego staraniom Polska była gospodarzem jubileuszowego X Międzynarodowego Kongresu Ekslibrisu (Kraków-Jędrzejów-Kielce 1964) i organizatorem VIII Międzynarodowego Kongresu Bibliofilów w Roku Kopernikowskim (Kraków--Jędrzejów-Warszawa 1973). Wzmocnienie i integrację poi. ruchu bibliofilskiego miała na celu Narada Krajowych Tow. Bibliofilskich (Łódź 1974), która powołała Komitet Porozumiewawczy Krajowych Tow. Bibliofilskich i podjęła uchwałę o wydawaniu ogólnopol. czasop. bibliofilskiego.
M. Mazurkiewicz: Towarzystwo Miłośników Książki we Wrocławiu. "Kalendarz Wrocławski" 1969. Towarzystwo Przyjaciół Książki. "Księgarz" 1970 nr 1. - J. Rogala: Wydawnictwa bibliofilskie [w Polsce] za lata 1945-1970. Katalog wystawy. Warszawa 1971. J. Dunin: Organizacje bibliofilskie w Polsce. "Informator Bibliotekarza i Księgarza" 1972. M. Wojciechowski: W kręgu bibliofilów Haskich. Katowice 1972. W. Pryt: Kalendarium działalności Łódzkiego Towarzystwa Przyjaciół Książki za lata 1967-1972. "Listy Bibliofilskie" 1974.
S. J. G.
bibliofon, urządzenie do zautomatyzowanego (Śmechanizacja i automatyzacja w bibl.) zamawiania książek z magazynu, zainstalowane po raz pierwszy w Bibl. Uniw. Technicznego w Delft w 1965. B. pozwala na skrócenie czasu oczekiwania przez czytelnika na zamówioną książkę do 2-4 min. B. składa się z zespołu numerycznego, magazynu pamięci, sygnalizacji świetlnej oraz dziurkarki. Czytelnik nakręca na tarczy kolejne cyfry sygnatury, która w ten sposób jest przekazywana do magazynu, gdzie sygnał dźwiękowy i świetlny wskazuje magazynierowi lokalizację książki. B. koduje jednocześnie sygnaturę na taśmie. Po załatwieniu zamówienia magazynier naciska kontakt przekazujący sygnał zrealizowania; inny przycisk służy do zasygnalizowania braku książki.
I. Urbańczyk: Niektóre usprawnienia techniczne w Bibliotece Politechniki w Delft. "Bibliotekarz" 1965 nr 6.
Z. P.
bibliograf, autor *bibliografii różnego rodzaju: spisów, przeglądów, monografii bibliograficznych; badacz problemów, teorii i metodyki bibliogr. Ilościowy
rozwój produkcji wydawniczej i jakościowy rozwój usług informacyjnych stwarzają rosnące zapotrzebowanie na ten typ specjalistów w bibl., przy czym podstawowe wymagania stawiane tu b. dotyczą, prócz szerokiej znajomości światowego dorobku wydawniczego, dobrego opanowania metodyki bibliograficznej w połączeniu ze znajomością edytorstwa. Oczekuje się bowiem od nich skutecznej pomocy przy współpracy ze specjalistami różnych dziedzin nie tylko w wyszukiwaniu materiałów informacyjnych, lecz także sprawnego organizowania i redagowania materiałów, opracowań i wydawnictw bibliograficznych. K. R.
bibliografia, termin mający kilka znaczeń w piśmiennictwie poi.: 1. Dyscyplina księgoznawcza teoretyczna, historyczna oraz działalność praktyczna, których społecznym zadaniem jest informacja o dokumentach, realizowana poprzez ich opis i systematykę. 2. Spis bibliograficzny, tj. uporządkowany spis (wykaz, zestawienie) dokumentów, dobranych wg pewnych kryteriów, spełniający określone zadania informacyjne. 3. Metodyka bibliograficzna, tj. metoda sporządzania spisów i przeglądów bibliograficznych, zawierająca przepisy dotyczące podstawowych działań bibliograficznych: planowania, wyszukiwania i doboru dokumentów, ich opisu oraz układu opisów (systematyki). 4. Działalność bibliograficzna, jej organizacja i wytwory (spisy i przeglądy bibliograficzne) oraz monografie bibliograficzne i rozprawy teoretyczne, także w ujęciu historycznym na tle rozwoju kultury i jej uwarunkowań społecznych. 5. (znaczenie historyczne): Nauka o książce, bibliologia, księgoznawstwo. Teoria b. bada działalność bibliogr. i jej wytwory oraz monografie bibliograficzne i metody b. Zajmując się wytworami działalności bibliograficznej, bada i klasyfikuje ich rodzaje, zróżnicowane zadania społeczne, ewolucję metod i przedmiotu działań bibliograficznych. Zmiany zachodzące w tej problematyce są uwarunkowane potrzebami nauki i kultury, zmieniającymi się warunkami życia społeczno-gospo-darczego i politycznego oraz postępem naukowo--technicznym. Większość rodzajów b. znana już była w XVI w., a ich zróżnicowane zadania odpowiadały dwu zasadniczym kierunkom: identyfikacji dokumentów (w *bibliografii księgarskiej i *bibliografii narodowej) lub informacji o ich treści. Postępy nauki i znaczny przyrost produkcji wydawniczej w XIX w. zaważyły na utrwaleniu się bądź powstaniu nowych odmian b. w postaci "bibliografii bieżących oraz analitycznych. Upowszechnienie oświaty w XIX w. zrodziło *bibliografię zalecającą (oświatową); z automatyzacją procesów przy wytwarzaniu b. (w latach 60-tych XX w.) związane są nowe odmiany b., np. *indeks cytat (cytowań) bibliograficznych, oraz indeksów do b. (KWIC, KWOC *słowo kluczowe). Coraz dobitniej podkreślane społeczne zadania b. wynikają z postępującego zróżnicowania potrzeb użytkowników. Teoria b. zajmuje się typologią i klasyfikacją b. Cechy książki, stanowiące kryterium doboru dokumentów do b., oraz metoda jej opracowania tworzą podstawy klasyfikacji spisów bibliograficznych w piśmiennictwie poi. (autorstwa Adama Łysakowskiego, 1949). Podstawową metodą b. jest opis bibliograficzny pole-
21
bibliofilstwo
Wnętrze bibliobusu:
regaty z książkami i katalog
dotarcia do najmniejszych skupisk czytelniczych (niektóre b. udostępniają ok. 80 tys. książek rocznie); wadą wysoki koszt eksploatacji. W Polsce b. znalazły zastosowanie w woj. olsztyńskim i w Warszawie.
Bibliobus w służbie bibliotecznej. "Zeszyty Przekładów" 1963 nr 2. Bookmobiles to California. W: Encyclopedia of library and information science. New York 1970. K. M. Siihnhold: Fahrbibliotheken in der DDR. Berlin 1971.
J. Koł.
bibliofilstwo, miłośnictwo, znawstwo i zbieractwo książek, uwzględniające w starannym i przemyślanym ich doborze zarówno kryteria treściowe, jak też cechy bibliograficzno-formalne i estetyczne. B. w szerszym rozumieniu oznacza poszanowanie książek w ogóle i obejmuje również troskę o właściwy sposób ich wytwarzania, przechowywania i użytkowania. O b. jako pierwszy pisał kardynał angielski Richard de Bury (1287-1345) w dziele Philobiblon (1344, druk 1473; przekład poi. J. Kasprowicza pt. O miłości do ksiąg, 1921).
B. w świecie współczesnym kontynuuje tradycje zorganizowanego ruchu miłośników książek, datujące się od pierwszej połowy XIX w. Do najbardziej znanych i zasłużonych towarzystw bibliofilskich należą: w Anglii Roxburghe Club (zał. 1812), we Francji Societe des Bibliophiles Francais (zał. 1820), w USA - Grolier Club i Dibdin Club (zał. 1897), w Austrii Wiener Bibliophilen-Ge-sellschaft (zał. 1920), we Włoszech Gli Amatori del Libro (zał. 1923). Działalność ich przejawia się głównie w organizowaniu aukcji, wystaw i zjazdów bibliofilskich oraz wydawaniu czasop. i książek o tematyce bibliofilskiej i wykwintnej szacie zewnętrznej. Od 1950 ukazuje się w Wiedniu międzynar. czasop. "Der Bibliophile", od 1959 odbywają się co dwa lata Międzynarodowe Kongresy Bibliofilów, a od 1963 działa Association Internationale de Bibliophilie z siedzibą w Paryżu, publikujące własny "Bulletin". W Polsce bogate tradycje bibliofilskie doprowadziły w okresie międzywojennym do ukształtowania się zorganizowanych form miłośnictwa książki (towarzystwa bibliofilskie utworzone w 1. 1921-26 w Warszawie, Krakowie, Lwowie, Łodzi, Poznaniu, Toruniu, Lublinie i Zamościu; czasop. "Exlibris" 1917-29 i "Silva Rerum" 1925-39; ogólnopol. zjazdy bibliofilów w 1925, 1926, 1928 i 1929). Wybuch II wojny
światowej położył kres rozwojowi nowoczesnego ruchu bibliofilskiego, a próby jego odrodzenia, podejmowane po 1945, nie dawały początkowo trwalszych rezultatów. Jednocześnie dokonująca się w kraju rewolucja społeczno-kulturalna w istotny sposób zmieniała charakter i treść poi. b. Nastąpił olbrzymi wzrost potrzeb i zainteresowań czytelniczych, czego wykładnikiem stał się gwałtowny rozwój produkcji wyd. oraz rozrastająca się sieć księgarń i bibl. Terenem ożywionej działalności miłośników książki stały się Koła Przyjaciół Bibl. zakładane przy bibl. powszechnych oraz liczne Kluby Miłośników Książki tworzone przy księgarniach "Domu Książki". Działalność bibliofilską okresowo prowadziły również niektóre oddziały okręgowe * Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich (Łódź, Poznań, Katowice). Spośród towarzystw bibliofilskich, powstałych przed wojną, najwcześniej wznowiło działalność Towarzystwo Miłośników Książki w Krakowie (zał. 1922), kierowane przez zasłużonego bibliofila Kazimierza Witkiewicza (1880-1973). Inicjowało ono i organizowało w 1. 1946-62 wystawy, aukcje, odczyty itp. oraz opublikowało kilka wydawnictw bibliofilskich. W 1947 podjęły działalność: Towarzystwo Bibliofilów im. Lelewela w Toruniu (zał. 1926) i Lubelskie Towarzystwo Miłośników Książki (zał. 1926), które w 1965 przekształcone zostało w Koło Miłośników Książki i Ekslibrisu przy Poi. Towarzystwie Archeologicznym w Lublinie. Wyraźne ożywienie inicjatyw organizacyjnych w zakresie b. nastąpiło pod koniec lat pięćdziesiątych. Od 1958 aktywnie pracuje Towarzystwo Przyjaciół Książki w Warszawie, które w 1968 uzyskało statutowe prawo powoływania oddziałów terenowych (1968 warszawski i śląski z siedzibą w Katowicach, 1969 krakowski, 1970 wrocławski, 1973 bocheński). Działalność TPK, skupiającego w 1974 blisko 400 członków zwyczajnych i kilkanaście instytucji państwowych jako członków wspierających, ma na celu rozbudzanie i pogłębianie miłośnictwa i zbieractwa książki, opiekę nad książką zabytkową, troskę o podnoszenie poziomu estetycznego i typograficznego książki współczesnej, utrzymywanie więzi pomiędzy miłośnikami książki i planowy rozwój ruchu bibliofilskiego w kraju. Zadania te realizuje poprzez różnorodne akcje i imprezy bibliofilskie (dyskusje, odczyty, pogadanki, wystawy,
bank danych
20
(np. K bajt = 1024 bajtów ^ 103 bajtów; M bajt = = 1024 x 1024 bajtów s* 106 bajtów).
M. i K. L.
bank danych (bank informacji), grupa powiązanych ze sobą plików obejmujących całość informacji potrzebnych do eksploatacji określonego systemu elektronicznego przetwarzania danych. B.d. jest podstawowym elementem zautomatyzowanego procesu informacji; zawiera informacje ewidencyjno-statystyczne wzajemnie ze sobą zintegrowane oraz/lub informacje naukowe. System b.d. opartych na *pamięci maszyny cyfrowej pozwala uzyskiwać niezbędne informacje w krótkim czasie i w określonym zakresie. Wśród b.d. można wyróżnić obecnie następujące podstawowe grupy: banki dostarczające organom administracji informacji ekonomicznych i społecznych; banki gromadzące informację naukową i techniczną z określonych dziedzin na użytek placówek badawczych, projektowych itp.; banki gromadzące dane dotyczące zagospodarowania terenu; b.d. z dziedziny prawa dostarczające informacji o stanie legislacji i orzecznictwa wymiaru sprawiedliwości. Podział ten wynika zresztą jedynie z rozwoju opracowania informacyjnego pewnych dziedzin i niewątpliwie z czasem się rozszerzy na wszystkie dziedziny życia. B.d. lokalizowane są w zasadzie w centrach naukowych, przemysłowych lub ośrodkach obliczeniowych, które stają się nowym elementem struktury organizacyjnej nauki i aparatu zarządzania. Coraz powszechniej występuje łączenie b.d. w zintegrowane sieci, z których abonent czerpać może informacje w układzie dowolnym, nie wiedząc nawet praktycznie o tym, skąd je uzyskuje. Liczba abonentów mogących korzystać jednocześnie z b.d. jest limitowana możliwościami jednoczesnego podłączenia do maszyny matematycznej określonej liczby stanowisk wyjściawejścia. Z tego powodu coraz częściej spotyka się grupowe podłączanie się do sieci b.d. maszyny matematycznej reprezentującej grupę abonentów połączonych z nią na zasadzie tzw. time sharingu (współuczestnictwa w czasie). W Polsce zamierza się tworzyć b.d. przede wszystkim w oparciu o placówki informacyjne wiodące dla określonych grup dziedzin wiedzy, gospodarki itp.
PN-71/T-01016.
M. i K. L.
bank informacji zob. bank danych.
bestseller, książka, która cieszy się wyjątkowym popytem na rynku księgarskim i daje wydawcy znaczne zyski. Współczesny b. przeważnie w sposób nieprzewidziany, niezależnie od swoich rzeczywistych wartości ideowych i artystycznych, dzięki szczególnej aktualności lub kontrowersyjności w ujęciu tematu, zyskuje rozgłos i największą poczytność, najwyższe nakłady i liczby wypożyczeń. Wśród b. są pozycje, które wchodzą na stałe do historii literatury i cieszą się nieprzemijającą popularnością (np. Dekameron Boccaccia, Trylogia Sienkiewicza, Komu bije dzwon Hemingwaya, Przeminęło z wiatrem Mitchell i in.). W kreowaniu b. dużą rolę odgrywają środki masowego przekazu: radio, telewizja, prasa.
J. Koł.
bezpieczeństwo i higiena pracy w bibliotece, uregulowany przez przepisy, będące składową częścią prawa pracy, ogół warunków pracy, służących ochronie przed chorobami i wypadkami przy pracy, a więc sprzyjających zachowaniu zdrowia pracowników. B.h.p. w b. wiąże się na wielu odcinkach z *konser-wacją zbiorów bibliotecznych (*dezynfekcja i *dezyn-sekcja oraz odkurzanie zbiorów przyczyniają się jednocześnie do likwidacji ognisk bakteryjnych mogących szkodzić zdrowiu oraz do oczyszczania powietrza w magazynach i pracowniach). Pracownicy bibl. szczególnie narażeni na stykanie się z kurzem i innymi szkodliwymi czynnikami otrzymują odzież ochronną i stały przydział mleka. Ważnym problemem jest zapewnienie właściwego * oświetlenia i temperatury dla pracowników i zbiorów bibliotecznych. Przedmiotem szczególnej troski powinna być * ochrona przeciwpożarowa oraz zapewnienie właściwej eksploatacji budynku bibliotecznego, zwłaszcza pod względem * obciążenia stropów. Warunki higieniczno--sanitarne w bibl. powinny odpowiadać normom ogólnym obowiązującym w innych instytucjach. W stosunku do pracowni produkcyjnych (*introli-gatornia, *pracownia konserwatorska, *pracownia reprograflczna, *drukarnia biblioteczna) stosuje się przepisy b.h.p. obowiązujące w odpowiednich gałęziach przemysłu. Idzie tu zarówno o właściwe zabezpieczenie maszyn, jak i o odprowadzanie wyziewów szkodliwych dla zdrowia. Odpowiedzialność za stan b.h.p. w b. ponosi kierownictwo. Nadzór nad wykonywaniem przepisów b.h.p.w b. sprawuje Związek Zawodowy.
W. Szubert: Prawne zagadnienia bezpieczeństwa i higieny pracy. Warszawa 1956. B. Olejniczak: Organizacja i technika pracy administracyjnej. W: Organizacja i administracja biblioteki. Warszawa 1964.
Z. D.
Białystok (m. woj., 200 tys. mieszk., 2 wyższe szkoły). Woj. i Miejska Bibl. Publ., zał. w 1919 z inicjatywy społecznej jako Bibl. Miejska, reaktywowana po zniszczeniach wojennych jako ogniwo *sieci bibl. publicznych, rozszerzyła swą działalność na całe województwo. Księgozbiór WMBP liczy obecnie ok. 60 tys. wol. Woj. Bibl. Pedagogiczna zał. w 1946 liczy 15 tys. wol. Rozwijające się środowisko naukowe obsługują: Bibl. Główna Akademii Medycznej (zał. w 1950) łącznie z księgozbiorem sieci 29 bibl. zakładowych posiadająca ok. 90 tys. wol., Bibl. Wieczorowej Szkoły Inżynierskiej i Bibl. Studium Nauczycielskiego. Muzeum Białostockie ma bibl. podręczną. *Sieć bibl. fachowych reprezentują m. in. Bibl. Białostockiego Przedsiębiorstwa Budownictwa Miejskiego i Bibl. Białostockich Zakładów Przemysłu Bawełnianego; wspomaga je Bibl. Oddziału NOT. K. R.
bibliobus, samochód przystosowany do przewozu księgozbioru bibliotecznego, pełniący funkcję *wy-pożyczalni. B. stanowi uzupełnienie sieci bibliotecznej i w małych miejscowościach jest głównym źródłem "udostępniania zbiorów oraz udzielania informacji bibliotecznych. B. posiadają *księgozbiór płynny liczący 2-3 tys. wol. oraz kilkanaście tyt. bieżących czasop. Czytelnicy mają do dyspozycji *katalog alfabetyczny i *katalog rzeczowy, mogą też zgłaszać *dezyderaty, które są realizowane przez bibl. macierzyste. Zaletą b. jest możliwość szybkiego i sprawnego
19
bajt
wiedzy w naukach społecznych poszczególnych krajów. W Związku Radzieckim b.cz. koncentrują się w Bibl. im. Lenina, Bibl. im. Sałtykowa-Szczedrina i Instytucie Kultury im. N. Krupskiej w Leningradzie. Obejmują one zakres oddziaływania książki i bibl. w różnych grupach społecznych. Funkcja książki w dużych aglomeracjach miejskich stanowi główny przedmiot b.cz. prowadzonych w Ośrodku Badań i Metodyki Bibliotekoznawstwa Biblioteki Narodowej w Budapeszcie. Analogiczny ośrodek w Maticy Slovenskiej (Słowacja) rozwija b.cz. w środowiskach wiejskich. Problemy czytelnictwa podejmowane są również w powołanej w 1969 z inicjatywy bibliotekarzy radzieckich Komisji Teorii i Badań Biblio-tekoznawczych, która działa w ramach IFLA. W Polsce b.cz. rozwinęły się w okresie międzywojennym. Podstawę dla ich rozwoju dały powstałe w tym okresie prace teoretyczne Heleny Radlińskiej i Anieli Mikuckiej. Zorganizowane b.cz. prowadzone były w ramach Studium Pracy Społeczno-Oświatowej Wolnej Wszechnicy Polskiej. W kręgu zainteresowań badawczych mieściła się psychofizyczna strona procesu czytania, wpływ różnych form życia na zainteresowania czytelnicze, oddziaływanie tradycji kulturalnej na rozwój czytelnictwa. W b.cz. odróżniano proces czytania (fizjologiczny) od czytelnictwa (proces społeczny). Prace Jana Bystronia, Maksymiliana Ziomka, Jana Kuchty, Ireny Jurgielewiczowej prezentują metody stosowane wówczas w naukach społecznych (eksperyment, obserwacja, ankieta, wywiad w środowisku). Kontynuację badań nad przydatnością treści książki dla określonych grup czytelników stanowiły prace Wandy Dąbrowskiej. W okresie powojennym zainteresowanie *czytelni-ctwem jako zjawiskiem kulturalnym przesunęło się wyraźnie z jednostki na problematykę czytelniczą grupy. Statyczny obraz czytelnictwa ustąpił obserwacjom nad jego rozwojowym procesem z uwzględnieniem warunków społecznych. Pierwsze b.cz. w Polsce Ludowej pod kierunkiem A. Mikuckiej, podjęło Biuro Badania Czytelnictwa działające w ramach Instytutu Kulturalno-Oświatowego Czytelnik (1945-49). Drugą instytucją, która włączyła do swojego programu b.cz. był *Państwowy Instytut Książki (1946-49). Po sześcioletniej przerwie w 1955 powołano w Bibl. Narodowej *Instytut Książki i Czytelnictwa. Głównym przedmiotem badań IKiCz jest czytelnictwo jako proces społeczny wraz ze wszystkimi zależnościami, jakie zachodzą między książką a czytelnikiem w określonych współczesnych strukturach. Problematyka badawcza realizowana w IKiCz koncentruje się wokół organizacji upowszechnienia czytelnictwa w różnych środowiskach społecznych, zmian ilościowych i przemian jakościowych w zainteresowaniach książką, spraw związanych z polityką doboru, gromadzenia i wykorzystania produkcji wydawniczej w bibl. oraz społecznych skutków czytelnictwa. Działający na Uniw. Wrocławskim "Instytut Bibliotekoznawstwa rozwija prace nad teoretycznymi podstawami historycznych badań nad czytelnictwem. Przedmiotem zainteresowań jest piśmiennictwo jako materiał źródłowy informujący o potrzebach intelektualnych, ideologicznych i estetycznych ludzi w przeszłości. Historia czytelnictwa korzysta z materiałów źródłowych, które informują o rozmiarach i strukturze repertuaru wydawniczego
oraz organizacyjnych formach upowszechniania czytelnictwa w określonych grupach społecznych w przeszłości. Instytut Badań Literackich Pracownia Badań Współczesnej Kultury Literackiej w badaniach nad kulturą literacką włącza również problematykę czytelnictwa. Z socjologicznego punktu widzenia problematyka czytelnictwa uwzględniana jest fragmentarycznie w badaniach Ośrodka Badania Opinii Publ. i Studiów Programowych przy Polskim Radiu i Telewizji oraz Ośrodka Badań Prasoznawczych w Krakowie. Kompleksowe badania nad czytelnictwem dzieci i młodzieży w wieku szkolnym prowadzi w ramach Instytutu Pedagogiki Uniw. Warszawskiego - Zespół Czytelnictwa i Literatury dla Dzieci i Młodzieży. Prace badawcze zespołu grupują się wokół czytelnictwa w procesach kształcenia i wychowania. Poszczególne tematy dotyczą spraw związanych z czytelnictwem lektur szkolnych, czasop. dziecięcych i młodzieżowych oraz wpływu lektur książkowych na kształtowanie się zainteresowań zawodowych młodzieży. Badania nad recepcją treści lektury oraz kształtowania się osobowości pod ich wpływem, jak również nad metodologią b.cz. prowadzone są w Uniwersytecie Śląskim w Katowicach. B.cz. podejmowane są również indywidualnie, poza pracami prowadzonymi w instytucjach. Zob. też ankieta czytelnicza, badanie recepcji książki, socjologia czytelnictwa, wywiad z czytelnikiem.
K. Głombiowski: Problemy historii czytelnictwa. Wrocław
1966. J. Pięter: Czytanie i lektura. Katowice 1967. - A. Prze-clawska: Książka, młodzież i przeobrażenia kultury. Warszawa
1967. K. Ziembicka-Ankudowiczowa: Biblioteki i czytelnicy w wybranych małych miastach. Warszawa 1968. A. Pa-wełczyńska: Studia nad czytelnictwem. Warszawa 1969.
J.Koł.
badanie recepcji książki stanowi część składową psychologii społecznej oraz fragment psychologii wychowawczej. Zajmuje się procesem rozumienia, zapamiętywania, powstawania krytycznego i emocjonalnego stosunku oraz pozytywnej akceptacji, jakie rodzą się u czytelników pod wpływem lektury. B.r.k. zmierza do określenia stopnia wpływu treści książki oraz skuteczności czytania w procesie formowania się osobowości czytelnika, jego poglądów estetycznych, politycznych, moralnych. W badaniach biblio-tekoznawczych przez recepcję książki rozumie się również drogi, jakimi dociera ona do czytelnika (księgarnie, bibl., kolportaż i kluby).
T. Golaszewski: Społeczna recepcja współczesnej powieści polskiej. Warszawa 1968. S. Siekierski: Recepcja literatury pięknej na wsi. Warszawa 1968.
J. Koł.
bajt (ang. byte), słowo stanowiące jednostkę zapisu informacji w *pamięci emc, przyjmowane w organizacji niektórych *maszyn cyfrowych jako wielkość podstawowa, składająca się z umownej liczby *bitów (najczęściej 8) umożliwiającej zapisanie za pomocą różnych kombinacji bitów, np. jednej litery lub dwóch cyfr. Niekiedy długość tego słowa przyjmuje się na 16, 24 bity. Przykładowo liczbę 51 przedstawić możemy w postaci: 110011 = lx25+lx24+0x x23+0x22+lx21 + lx2, a więc za pomocą 6 bitów. Nazwy niektórych wielokrotności b., używane do określania parametrów pamięci masowych, tworzy się analogicznie do innych jednostek miar
B
badania czytelnictwa, naukowe badania mające za przedmiot książkę jako wartość społecznie funkcjonującą, na którą składają się: produkcja, drogi rozchodzenia się i recepcja treści, dokonujące się w określonych warunkach społecznych. Rozwój b.cz. datuje się od 2 poł. XIX w. i stanowi rezultat wzrostu znaczenia książki w kulturze. Demokratyzacja oświaty, produkcja książki na skalę przemysłową i powszechny do niej dostęp oraz szybko postępująca urbanizacja i industrializacja społeczeństw wymagały nowego określenia roli książki jako ośrodka społecznej komunikacji. B.cz. uprawiane są w ramach wielu dyscyplin naukowych, które w miarę wzrostu społecznego znaczenia książki włączyły ją w programy swoich dociekań. Ścisłe rozgraniczenie metod stosowanych w b.cz. jest niemożliwe. B.cz. prowadzone są dla celów poznawczych i praktycznych, stąd stosowane są w nich metody typowe dla nauk historycznych, socjologii, psychologii, pedagogiki, ekonomii. O wyborze metody decydują cele, jakie sobie b.cz. wytyczają. Najwcześniej zainteresowała się b.cz. psychologia, rozwijając psychofizjologiczne badania nad czytaniem (ruch i spoczynek oczu w czasie czytania, spostrzeganie wzrokowe, zmęczenie, szybkość czytania głośnego i cichego, rozumienie czytanych treści). Psychologia społeczna podejmuje badania nad zespołem zagadnień określających wpływ lektur na osobowość czytelnika i ich skuteczność. W pedagogice b.cz. obejmowały tradycyjnie zespół zagadnień związanych z badaniem skuteczności nauki czytania oraz opracowywaniem metod umożliwiających ocenę postępów w tej dziedzinie, bez których nie może skutecznie funkcjonować dydaktyka szkolna. W ramach pedagogiki wyodrębniły się w końcu XIX w. prace badawcze na temat literatury i czytelnictwa dzieci, kontynuowane w okresie międzywojennym. Współcześnie podejmowane badania koncentrują się wokół wychowawczej funkcji książki i czytelnictwa w określonych grupach społecznych (dzieci, młodzież, nauczyciele). B.cz. prowadzone w ramach pedagogiki zmierzają do określenia rozmiarów procesów przemian zachodzących w świadomości czytelników i określenia ich zgodności z interesem społecznym oraz aktualnymi założeniami ideowo-wychowaw-czymi.
Do najwybitniejszych twórców metodologii b.cz. w aspekcie psychologicznym należał Rosjanin Mikołaj Rubakin (1862-1946). Badał on wpływ słowa drukowanego i mówionego na jednostkę i społeczeństwo. Opracował on teorię i klasyfikację psychicznych typów czytelników (społeczny - aspołeczny,
18
moralny - niemoralny, wolicjonalny itp.). Największe znaczenie w kształtowaniu osobowości czytelnika przypisywał literaturze pięknej. Rubakin jest twórcą psychologii bibliologicznej (*bibliopsychologii). Wykład teorii M. Rubakina zawiera wyd. w 1922 jego praca Introduction a la psychologie bibliologique. W 1919 założył w Lozannie Instytut Bibliopsycholo-giczny i prowadził go przez 30 lat. Rozwój bibliotekarstwa oświatowego umożliwił wykorzystanie b. cz. w praktyce bibliotecznej. Christina Daniłowna Ałczewskaja i Lubow Borisowna Chawkina sformułowały zasady pedagogicznego oddziaływania książki i bibl. na czytelnika za pośrednictwem różnego typu bibliogr. i katalogów zalecających. Kontynuację tego kierunku stanowiły w okresie międzywojennym prace Czechów: Ladislava Jana Źivnego i Jaroslava Freya, którzy na podstawie rozpoznania zainteresowań czytelniczych starali się budować zasady *gromadzenia zbiorów bibliotecznych. Badania nad psychofizycznym procesem czytania prowadził ok. 1879 w Paryżu Emile Javal, kontynuowali je psychologowie amerykańscy: Wilhelm Adolf Schmidt, William Scott Gray twórca Katedry Badań nad Czytelnictwem na Uniw. w Chicago oraz Walter F. Dearborn na Uniw. Columbia. W końcu XIX w. rozwinęły się w Stanach Zjednoczonych A. P. badania nad czytelnictwem dzieci i młodzieży z uwzględnieniem lektur szkolnych i pozaszkolnych. Alice Mabel Jordan prowadziła badania nad lekturą dzieci w bibl. o *wolnym dostępie do półek. Kierunek pedagogiczno-socjologiczny w b.cz. stworzył Niemiec Walter Hofmann (1879-1952). Jego zdaniem wychowawcza rola bibl. polega na wybieraniu z masy piśmiennictwa książek najwartościowszych i polecaniu, przez bibliotekarza, odpowiednich pozycji czytelnikom, w zależności od ich zainteresowań, potrzeb i możliwości recepcyjnych.
Po II wojnie światowej czytelnictwo stało się zjawiskiem masowym. Jego rozmiarami, treścią i organizacją interesują się instytucje oświatowe, polityczne, ekonomiczne, gospodarcze, administracyjne. W konsekwencji b.cz. są coraz częściej włączane w ramy badań nad kulturą masową, którą interesuje się socjologia. Współcześnie prowadzone b.cz. w aspekcie socjologicznym obejmują wybrane kategorie społeczne lub reprezentatywne próbki szerszej zbiorowości i zmierzają do ustalenia współczesnej roli książki i czytelnictwa w ramach ogólnej problematyki kultury. Najpoważniejszym ośrodkiem b.cz. jest tradycyjnie Uniw. w Chicago. W jego ramach prowadzone są b.cz. metodami socjologicznymi, pedagogicznymi oraz pod kątem potrzeb praktyki bibliotecznej (Wilbur Schramm, Bernard Berelson). Różnorodne kierunki b.cz. reprezentują ośrodki fr. W 1965 powstał Institut de la Litterature et de la Technicjue Artistiąue de Masse działający w ramach Uniw. w Bordeaux, którym kieruje Robert Escarpit. Badania typu socjologicznego koncentrują się we Francji wokół historycznej i współczesnej recepcji książki ze szczególnym uwzględnieniem problemów rynku wydawniczego i publiczności czytającej. Współcześnie prowadzone b.cz. w krajach socjalistycznych inicjowane są przeważnie przez duże bibl. W większości podejmowanych tematów badawczych czytelnictwo traktowane jest jako zjawisko socjologiczne, a obierane metody stanowią dość wierne odbicie poziomu
17
autorstwo
W 1974 sprzedano na pięciu a. prawie 6,5 tys. poz. uzyskując w wyniku licytacji ponad 3 min zł. Antykwariaty organizujące a. sporządzają przed wydrukowaniem katalogów spisy, które zobowiązane są przesłać Bibl. Jagiellońskiej, Bibl. Narodowej i Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państw. Obowiązujące przepisy zastrzegają pierwszeństwo zakupu po cenach wywoławczych przed a. publikacji sprzed 1800 przez Bibl. Jagiellońską, późniejszych przez Bibl. Narodową, *archiwaliów przez Naczelną Dyrekcję Archiwów. Zob. też gromadzenie zbiorów.
A. Bojanowska: Aukcje antykttarskie "Domu Książki". "Przegląd Biblioteczny" 1964 z. 1/2. Z. Skorupska: Aukcje księgarskie. W: Materiały biblioteczne z konferencji organizować nych w 1. 1963-1968 przez Biuro Wydawnictw i Bibliotek PAN. Warszawa 1971.
E. K.
autograf: 1. Własnoręczny podpis lub pismo określonej osoby. 2. Rps wykonany przez autora (brulion, czystopis). J. C.
Autograf Jana Kasprowicza
automatic (punched) Browne system zob. ewidencja wypożyczeń.
automatyczne przetwarzanie danych (apd, elektroniczne przetwarzanie danych epd, maszynowe przetwarzanie danych), realizowane z reguły za pomocą "maszyn matematycznych w ich *pamięci operacyjnej. Polega ono na przekształcaniu treści i postaci danych metodą wykonywania systematycznych operacji w celu uzyskania określonych wyników. Danymi są tu liczby, fakty, pojęcia lub rozkazy przedstawiane w sposób wygodny do przesyłania, interpretacji lub przetwarzania.
Zob. też przetwarzanie informacji.
Problemy przetwarzania informacji. Praca zbiorowa pod red. R. Marczyńskiego. Warszawa 1970.
M. i K. L.
automatyzacja w bibliotece zob. mechanizacja i automatyzacja w bibliotece.
autopsja dokumentu (de visu), oglądanie opisywanego dokumentu. Czynność nieodzowna przy sporządzaniu "opisu katalogowego i *opisu bibliograficznego w ""bibliografii prymarnej. K. P.
autor zob. autorstwo.
autorstwo (autor), pomysł i wykonanie dzieła; w rozumieniu prawa autorskiego twórca lub współtwórca dzieła. W bibliotekarstwie w ściślejszym znaczeniu a. oznacza właściwego twórcę dzieła w odróżnieniu od innych osób współdziałających przy wydawnictwie. W szerszym znaczeniu pojęcie a. obejmuje współautora, *tłumacza, *wydawcę zbioru prac i antologii, "redaktora, "ilustratora. Autorem może być osoba fizyczna (a. indywidualne) lub ciało zbiorowe (a. korporatywne). Nazwa autora indywidualnego imię i nazwisko lub imię jest zwykle podana w *tytulaturze wydawnictwa, najczęściej na *karcie tytułowej, gdzie występuje w formie właściwego nazwiska lub *pseudonimu, kryptonimu i innych rodzajów nazw zmyślonych. Jeśli autor nie ujawnił swego nazwiska, mamy do czynienia z dziełem anonimowym ("anonim). Używanie nazw fikcyjnych lub ukrywanie a. prowadzi często do przypisywania dzieła innej osobie (a. sporne lub fałszywe). Dzieło ma a. zbiorowe (korporatywne) wówczas gdy odpowiedzialność za jego treść i formę spoczywa na stowarzyszeniu, organizacji, urzędzie lub grupie osób znanych pod nazwą zbiorową. Dotyczy to przede wszystkim wydawnictw sprawozdawczych i administracyjnych. Podawanie a. korporatywnego jako *hasła *opisu katalogowego i *opisu bibliograficznego wydawnictw jest szeroko stosowane w bibliotekarstwie anglo-amer. i radź., rzadziej w poi. Od 1970 podaje je ""Przewodnik Bibliograficzny" przy opisie wydawnictw sprawozdawczych i urzędowych.
O. Sokołowska: O problemach autorstwa korporatywnego. "Przegląd Biblioteczny" 1964 z. 1/2.
K. P.
ŚŚŚ
archiwum biblioteki
16
archiwum biblioteki, uporządkowany zbiór akt, które powstały w toku działalności bibl., a które straciwszy na aktualności nie są już potrzebne do jej prac bieżących. Do prowadzenia własnych a.b. upoważnione są w Polsce tylko niektóre większe bibl. naukowe. Inne, podobnie jak urzędy i instytucje, powinny przekazywać swoje akta do archiwów państw, po 15 (dla organów centralnych) lub 10 (dla woj.) latach od chwili, w której przestały być potrzebne do użytku bieżącego. W skład akt bibliotecznych wchodzi korespondencja zewnętrzna z władzami nadrzędnymi, z innymi urzędami, instytucjami i bibl. w kraju i za granicą oraz z indywidualnymi interesantami-użytkownikami, dokumentacja wypożyczeń, okólniki, polecenia i zawiadomienia wewnętrzne, dokumentacja personalna i finansowa, a także te wytwory warsztatu bibliotecznego, które się zdezaktualizowały (np. dawne katalogi kartkowe po wprowadzeniu danych do katalogów nowych), ale zachowują nadal wartość historyczną dla dziejów bibl. Przed przekazaniem akt do archiwum przeprowadza się ich podział (na kategorię A o trwałym znaczeniu i na kategorię B o znaczeniu czasowym), a następnie w obrębie kategorii B dokonuje się tzw. brakowania, tzn. oddzielenia materiałów bez wartości, które można przekazać na makulaturę, od materiałów przeznaczonych do przechowania archiwalnego. Zasadą porządkowania materiałów archiwalnych jest struktura organizacyjna bibl., podział wg agend, które opracowywały wpływającą korespondencję, przygotowywały odpowiedzi, wytwarzały dokumenty
B. Olejniczak: Organizacja i technika pracy administracyjnej. W: Organizacja'i administracja biblioteki. Warszawa 1964.
Z. D.
askryptor (nondeskryptor, niedeskryptor), termin synonimiczny lub bliskoznaczny w stosunku do określonego *deskryptora. Przy tworzeniu *systemu informacyjno-wyszukiwawczego spośród wszystkich terminów jedno- i bliskoznacznych danemu pojęciu wybieramy jeden (deskryptor), zakładając, że będzie on reprezentował znaczenia pozostałych, przesuwając jednocześnie te pozostałe terminy do kategorii a. W *tezaurusie ujęte więc muszą być obok deskryp-torów również wszystkie zastępowane przez nie a., z których każdy zaopatrzony jest w odsyłacz kierujący do reprezentującego go deskryptora. Ma to na celu uzyskanie, poprzez skupienie bliskoznacznych określeń, możliwie pełnej rozdzielności znaczeniowej haseł (deskryptorów) stosowanych w systemie inforrnacyj-no-wyszukiwawczym. W jęz. naturalnym istnieje bowiem wiele terminów i określeń o znaczeniu identycznym lub bliskoznacznym i ich równoległe stosowanie w systemie informacyjno-wyszukiwawczym powodowałoby *szum lub *milczenie informacyjne, a w konsekwencji obniżyłoby efektywność wyszukiwania informacji. Termin a. wprowadzony został po raz pierwszy w 1970 na międzynar. konferencji w Warszawie poświęconej zasadom budowy tezaurusów.
Proceedings of the International Conference on General Principles of Thesauri Building. Warsaw 23-27 March 1970. Warszawa 1970.
M. i K. L.
Association Internationale des Bibliotheąues Muskałeś, AIBM zob. Międzynarodowe Stowarzyszenie Bibliotek Muzycznych.
asteronim zob. pseudonim.
asystent biblioteczny, najniższe stanowisko służbowe w grupie 'bibliotekarzy dyplomowanych. K. R.
audiowizualne środki techniczne, urządzenia, aparaty i materiały do odtwarzania obrazów i dźwięków (oddzielnie lub jednocześnie) stosowane w bibl. do celów dydaktycznych (szkoleniowych) i oświatowych oraz propagowania książki i czytelnictwa lub jako środki przekazu informacji. Dzielą się na: wizualne, audytywne i audiowizualne. Wizualne: 1) do odtwarzania obrazów nieruchomych na ekranie: *diaskop z przeźroczami, *episkop z obrazami na materiale z podłożem nieprzeźroczystym, projektor pisma; 2) do odtwarzania obrazów ruchomych na ekranie: projektor filmowy i filmy nieme; 3) do odtwarzania obrazów na tablicach: tablice graficzne, tablice świetlne, flanelowe, magnetyczne i montażowe. Audytywne: 1) aparatura do odtwarzania nagrań na płytach i taśmach: gramofony (adaptery), magnetofony; 2) aparatura do nadawania i odbioru audycji radiowych; 3) aparatura foniczna: mikrofony, wzmacniacze, głośniki do przekazywania np. treści wykładu. Audiowizualne: 1) aparatura do odtwarzania filmów dźwiękowych; 2) zestaw do odtwarzania obrazów nieruchomych udźwiękowionych: diaskop z przeźroczami oraz magnetofon i taśma z nagraniem dźwiękowym tekstu lub innego podkładu audytyw-nego towarzyszącego obrazowi; 3) aparatura do nadawania i odbioru obrazów telewizyjnych. Zob. też materiały audiowizualne.
K. Siekierycz: Audiowizualna służba biblioteczna. Warszawa 1961. E. Fleming, J. Jacoby: Środki audiowizualne w dydaktyce szkoły wyższej. Warszawa 1969. H. Heinrichs: Lexikon der audlo-ńsuellen Bildungsmittel. Miinchen 1971.
Z. P.
aukcja, licytacja, rodzaj publ. przetargu książek, czasop., rycin, rpsów, nut, map itp., w którym nabywcą jest dający najwyższą cenę. Przygotowanie a. polega na zgromadzeniu odpowiedniego materiału (czasem wziętego w komis), opracowaniu katalogu aukcyjnego i należytej reklamie. Uczestniczyć w a. można również drogą korespondencyjną, wyznaczając wysokość kwoty pieniężnej, do jakiej w imieniu reflektanta można podnieść cenę wywoławczą książki. Najwcześniejszą była a. w Holandii w 1604. Pierwsza znana w Polsce a. książek odbyła się w poł. XVII w. w Gdańsku. Pierwszą a. po II wojnie światowej zorganizowała w 1947 księgarnia wydawnicza i antykwariat "Oficyna Księgarska" w Warszawie, następne Tow. Miłośników Książki w Krakowie. Po powołaniu do życia "Domu Książki" (w 1950), antykwariaty jego urządzały a. początkowo w Krakowie, od 1958 także w Warszawie, od 1959 w Poznaniu, a następnie i w Bydgoszczy. Do 1974 włącznie zorganizowano 78 a. (w Krakowie 54, Poznaniu i Warszawie po 9, w Bydgoszczy 6), sprzedając na nich około 140 tys. obiektów. Analiza dotycząca 1. 1961-67 wykazała, że 10-20% pozycji zakupiono w tym czasie po cenach wywoławczych; spadało z a., me znajdując nabywców, przeciętnie 5-15%.
15
archiwistyka
aparatura przekazu informacji zob. audiowizualne środki techniczne.
aparaty mikrofilmowe, kamery fotograficzne służące do wykonywania zdjęć mikrofilmowych. A.m. dzielą się na normalne, używane m. in. w bibl. i archiwach, oraz zautomatyzowane, wykorzystywane głównie w życiu gospodarczym. A.m. normalny stanowi jednolitą konstrukcję, składającą się z kamery oraz rozbudowanej kolumny reprodukcyjnej, połączonej z blatem do umieszczania mikrofilmowanego obiektu i z reflektorami, a także urządzeniami regulacyjno--kontrolnymi. Kamera zawiera najczęściej 30 mb. taśmy, co pozwala (przy filmie perforowanym 35 mm) na wykonanie ok. 750 zdjęć, posiada obiektyw wysokiej klasy, a otwarcie i zamknięcie migawki oraz przesuw taśmy są z reguły sprzężone i uruchamiane elektrycznie za pomocą naciśnięcia pedału lub przycisku. W starszych konstrukcjach zachowało się ręczne ustawianie przesłony, czasu ekspozycji oraz ostrości zależnie od odległości mikrofilmowanego dokumentu i jego formatu. W nowszych stosuje się stałą przesłonę i stały czas ekspozycji, a reguluje jedynie oświetlenie i obejmowany przez kamerę format (zwykle wskazywany przez projekcję świetlną z kamery), co powoduje samoczynne ustawienie ostrości. Blaty mogą mieć dwojaką postać: bądź otwieranej tafli szklanej, pod którą wkłada się dokument, co zapewnia dobre rozłożenie książki, ale jest niebezpieczne dla książek zabytkowych i hamuje pracę (ciągłe otwieranie i zamykanie szyby), bądź płaszczyzny, na której kładzie się dokument, co jednak wymaga poprawki w ustawieniu obiektywu w wypadku mikrofilmowania grubszej książki. A.m. wyposażony jest zwykle w szereg urządzeń regulacyjnych i kontrolnych, a mianowicie kamera posiada licznik zdjęć i zużytej taśmy oraz sygnalizuje dźwiękowo moment ekspozycji, koniec taśmy i ewentualne uszkodzenie mechanizmu. Kolumna posiada urządzenia do regulacji położenia kamery i oświetlenia wraz z woltomierzem i światłomierzem wskazującym siłę światła odbitego od mikrofilmowanego obiektu. Aparatami takimi można wykonywać 100-400 zdjęć na godzinę w zależności od wprawy obsługującego, a przede wszystkim od stanu i wartości mikrofilmowanych obiektów. Stosowane redukcje (od 4 do 30, najczęściej 8-20 razy) pozwalają na mikrofilmowanie tekstów o wymiarach do 48x72 cm (na filmie perforowanym 35 mm, przy redukcji 20-krotnej), a niektórymi aparatami do 96 x 144 cm (film 35 mm nieperforowany, przy redukcji 30-krotnej). A.m. zautomatyzowane są nastawione na samoczynne mikrofilmowanie jednolitych, luźnych dokumentów (np. czeków bankowych), które aparat sam kolejno podsuwa pod obiektyw; pracują zwykle na filmie 16 mm i wykonują po kilkaset zdjęć na minutę, przy zastosowaniu dużych zmniejszeń. Tego rodzaju a.m. nie stosuje się na ogół w bibl., choć bywały używane do mikrofilmowania kart katalogowych dla katalogów centralnych. Normalne a.m. użytkowane w bibl. zapewniają wydajną pracę i wysokiej jakości mikrofilmy, są jednak drogie, wymagają zespołu urządzeń pomocniczych oraz wykwalifikowanego personelu do ich obsługi i konserwacji, aby utrzymać pełną sprawność aparatury. Stąd w małych instytucjach naukowych, o mniejszym
zapotrzebowaniu na mikrofilmy, stosuje się nieraz adaptowane aparaty małoobrazkowe mimo znacznie gorszych wyników pracy i uzyskiwania kłopotliwych odcinków mikrofilmu 1,7 mb. długości. W takich wypadkach zaleca się używanie aparatów małoobrazkowych o lustrzance jedno wziernikowej, wyposażonych w tubusy do ustawienia obiektywu do zdjęć z bliska, umieszczonych na statywie reprodukcyjnym z reflektorami. Zob. też mikrofilm, pracownia reprograficzna.
H. W. Balio u: Guide to microreproduction eąuipement. Mary-land 1965. A. Wyczański: Mikrofilm nowa postać książki. Wrocław 1972.J
A. W.
apd zob. automatyczne przetwarzanie danych. apellatiyum zob. pseudonim. appendix zob. addenda.
"Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne" zob. Ośrodek Archiwów, Bibliotek i Muzeów Kościelnych.
archiwalia (zasób archiwalny), wszelkie dokumenty niezależnie od techniki ich sporządzenia powstałe w wyniku prawnej bądź politycznej działalności urzędu czy instytucji, a także naukowej, artystycznej i społecznej działalności oraz życia osoby prywatnej, ze względu na trwałą wartość naukową lub praktyczną przeznaczone do wieczystego przechowywania i włączone do zasobu archiwum. Do a. należą też Śmateriały audiowizualne, jeśli zostały wytworzone przez urzędy i instytucje państw, lub organizacje społeczne.
A. Bachulski, K. Konarski, A. Wolff: Polski słownik archiwalny. Warszawa 1952. A. Stebelski: Zespól archiwalny i niektóre jego aspekty. "Archeion" 1962. B. Ryszewski: Archiwistyka. Warszawa-Poznań 1972.
J. C.
archiwistyka, nauka, której przedmiotem są metody pracy archiwalnej. A. zajmuje się zasadami gromadzenia, przechowywania, opracowywania i udostępniania materiałów archiwalnych, które znajdują się w archiwach stanowiących instytucje naukowo--usługowe. Zasadniczą cechą materiałów archiwalnych, odróżniającą je od materiałów bibliotecznych, jest fakt, że powstały one w wyniku działalności instytucji o charakterze publiczno-prawnym i że posiadały moc prawną. Materiały archiwalne składają się z akt, dokumentów, czyli dyplomów, i ksiąg. Akt jest to pismo o charakterze urzędowym w najszerszym tego słowa znaczeniu, natomiast pojęcie dokumentu jest znacznie węższe. Dokumentem w ścisłym tego słowa znaczeniu nazywamy pismo spełniające rolę świadectwa prawnego, posiadające charakterystyczne cechy zewnętrzne i wewnętrzne zależne od miejsca i czasu jego powstania oraz odpowiednie uwierzytelnienie. Naukę o akcie i dokumencie, a zwłaszcza dokumencie średniowiecznym, nazywamy dyplomatyką. Do zadań dyplomatyki należy m. in. badanie autentyczności dokumentów oraz czasu i miejsca ich powstania.
A. Konarski: Podstawowe zasady archiwistyki. "Archeion" 1951 nr 19/20. - S. Panków: Archiwa. Warszawa 1969. -K. Maleczynski, M. Bielińska, A. Gąsiorowski: Dyplomatyka wieków średnich. Warszawa 1971. B. Ryszewski: Archiwistyka. Warszawa-Poznań 1972.
K. Mai.
analiza systemowa działalności bibliotecznej
14
Zob. też socjologia czytelnictwa.
B. Izdebska, S. Siekierski, K. Siekierycz: Funkcja księgozbiorów bibliotek gromadzkich. Warszawa 1968.
J. Koł.
analiza systemowa działalności bibliotecznej, metodyczne badanie funkcjonowania bibl. jako całości, składającej się z powiązanych i wzajemnie na siebie oddziaływających części, tzn. *komórek organizacyjnych bibl., oraz czynności (operacji), jakie one wykonują. Przedmiotem a.s.dz.b. są wszystkie elementy działania bibl.: zadania, dla których została powołana i które pełni, realizacja tych zadań, warunki, w jakich biblioteka działa (wymagania władz nadrzędnych, lokal, personel, wyposażenie, środki finansowe), materiały, z jakimi ma do czynienia (tzn. głównie materiały biblioteczne), czynności, jakie wykonuje (* gromadzenie, "opracowanie, Śprzechowywanie, * udostępnianie, *informacja naukowa), ich rezultaty (zbiory biblioteczne, katalogi, kartoteki) oraz różnorodne potrzeby użytkowników. A.s.dz.b. prowadzona tylko w zakresie niektórych czynności dokonywana jest również z punktu widzenia całości bibl. i jej zadań. Po ustaleniu (a) zakresu badania zadaniem a.s.dz.b. jest (b) zebranie dokładnych informacji, głównie o charakterze ilościowym, tzn. ustalenie stanu faktycznego, następnie (c) zbadanie każdego z elementów z punktu widzenia celowości, użyteczności i ekonomiczności (ten niezmiernie ważny etap polega na poddawaniu pod rozwagę każdego aspektu czynności bibliotecznej za pomocą zespołu pytań: co? gdzie? kiedy? kto? jak?, a przede wszystkim: dlaczego?), a w tych przypadkach, gdy nie odpowiadają one tym kryteriom, (d) zaprojektowanie innych racjonalnych rozwiązań, wreszcie po zaakceptowaniu nowego projektu przez władze biblioteki (e) wdrożenie go w życie (poprzedzone przygotowaniem odpowiednich materiałów, np. nowych *formularzy i niezbędnej aparatury, oraz przeszkoleniem personelu). Celem a.s.dz.b. jest usprawnienie pracy bibliotecznej. Analiza taka w szczególności jest niezbędnym etapem automatyzacji czynności bibliotecznych za pomocą elektronicznych maszyn cyfrowych (komputerów). A.s.dz.b. posługuje się wieloma technikami, wypracowanymi przez teorię organizacji i zarządzania. W toku przeprowadzania a.s.dz.b. sporządza się m. in. schematy struktury organizacyjnej, plany pomieszczeń bibliotecznych (z zaznaczeniem stanowisk pracy, miejsc dla czytelników, regałów bibliotecznych, dróg ruchu pracowników, użytkowników i materiałów bibliotecznych), arkusze obsady personalnej i czynności pracowniczych, arkusze ewidencyjne aparatury i jej wykorzystania, diagramy głównych czynności bibliotecznych, karty przebiegu czynności, karty przebiegu materiału, karty obiegu dokumentów itp. Z technik automatyzacyjnych natomiast a.s.dz.b. zaczerpnęła uogólniony sposób przedstawiania powtarzalnych czynności bibliotecznych w postaci algorytmu, tzn. spisu kroków niezbędnych dla wykonania określonego zadania z uwzględnieniem różnorodności typowych przebiegów. Wniosek o podjęcie a.s.dz.b. przygotowany przez kierownictwo bibl. wymaga zwykle akceptacji władz zwierzchnich. Po jej uzyskaniu dyrekcja bibl. powołuje odpowiedni zespół, często z udziałem zaangażowanego do tych celów specjali-
sty. Niezmiernie ważne dla a.s.dz.b. jest zapewnienie współpracy całego kierownictwa bibl. i wszystkich jej pracowników.
E. A. Chapman, P. L. St. Pierre, J. Lubans jr: Library systems analysis guidelines. New York 1970. Systems design and analysis for libraries. "Library Trends" 1972/73 nr 4.
Z. D.
analogowa maszyna matematyczna zob. maszyna analogowa.
ananim zob. pseudonim, aneks zob. addenda.
ankieta czytelnicza, arkusz zawierający zbiór odpowiednio dobranych, skierowanych do czytelnika pytań, opublikowany w czasop. lub rozprowadzony różnymi innymi drogami. A.cz. jest często stosowana przez redakcje, wydawnictwa, bibl. i księgarnie jako sondaż opinii publiczności czytelniczej. A.cz. obejmuje najczęściej reprezentację bliżej nie znanej zbiorowości lub ściśle wybraną grupę osób. Ośrodki naukowe stosują a.cz. w ramach próby reprezentacyjnej, która uwzględnia cechy społeczno-demo-graficzne, typowe dla całej zbiorowości. Innym rodzajem a.cz. jest stosowana w badaniach pedagogicznych ankieta sytuacyjno-problemowa, która rejestruje reakcję czytelników w czasie, przed i po lekturze. Zob. też badania czytelnictwa. J. Koł.
anonim: 1. Dzieło autora, który się w nim nie ujawnił w żadnej formie, lub dzieło, którego autora nie udało się ustalić. 2. Autor o nieznanej nazwie. Specjalny rodzaj a. to anonimy klasyczne, czyli dzieła nieznanego lub wątpliwego autorstwa, znane powszechnie pod tytułami. Należą do nich dzieła epickie, poematy, romanse rycerskie, zbiory legend, np. Nibelungenlied, Kalewala, Pieśń o Rolandzie i in. Występują one w licznych wersjach i tłumaczeniach, a ich wydania opatrywane są rozmaitymi wariantami tytułów. W bibliotekarstwie istnieje tendencja do opisu a. klasycznego pod tytułami ujednoliconymi, którymi są zazwyczaj ich najczęściej cytowane, konwencjonalne tytuły. K. P.
antedatowanie zob. datowanie.
aparat telefotograflczny zob. aparat telekopiowy.
aparat telekopiowy (aparat telefotograficzny), urządzenie do przekazywania i odbioru kopii pism, druków, tablic, wykresów, rysunków itp. drogą telefoniczną lub radiową. Telekopiowa łączność może być nawiązana między jednym aparatem nadawczym i kilkudziesięcioma odbiorczymi. Istnieją dwa typy a.t.: płaski umożliwiający przekazywanie dokumentów o dowolnej długości i rotacyjny przekazujący dokumenty wielkości formatu A5 (np. aparat TB-l/P produkcji Wielkopolskich Zakładów Teletechnicznych w Poznaniu). Czas przekazywania 9-18 min. Zob. też łączność w bibl.
J. Trusz: Podręczna encyklopedia teleelektryki. Teletechnika. Warszawa 1964. J. Thierry: Środki łączności operatywnej. Warszawa 1969.
Z. P.
13
analiza jakościowa czytelnictwa
analiza dokumentacyjna (abstrakt), rodzaj 'adnotacji treściowej, zwięzłe, lecz dokładne omówienie najistotniejszych elementów treściowych dokumentu, a przy szczególnych rodzajach dokumentów również ich elementów formalno-prawnych. Celem a.d. jest informowanie o zawartości analizowanego dokumentu, o cechach wyróżniających go wśród dokumentów
0 podobnej lub związanej tematyce. A.d. powinna zarówno minimalizować możliwości przeoczenia dokumentu, jeśli dla danego zapytania informacyjnego ma on istotne znaczenie, jak i ułatwić pominięcie go, jeśli to znaczenie jest nikłe. Zadaniem a.d. jest wskazanie informacji, jaką może znaleźć użytkownik w dokumencie oryginalnym, a nie zastępowanie go. W a.d. zwraca się szczególną uwagę na obiektywne przedstawienie treści dokumentu bez jego oceny lub interpretowania. Ostatnio dyskutuje się jednak coraz częściej nad celowością włączania do a.d. krytycznej oceny dokumentu bez wkraczania jednak w polemikę. W zależności od analizowanego dokumentu, jego zawartości treściowej i przeznaczenia, można stosować różne rodzaje a.d., np. omawiającą, wskazującą lub mieszaną (omawiająco-wskazującą), usystematyzowaną, deskryptorową. Podział a.d. na rodzaje ma charakter wskazówek metodycznych. W normie PN-74/IV-01180, ark. 00 (*opis dokumentacyjny) ustalono szereg wariantów a.d., przyjmując jako punkt wyjścia dobór a.d. odpowiednio do rodzajów opracowywanych dokumentów w zależności od: 1) zawartości treściowej dokumentu, 2) przydatności treści dokumentu do określonych celów gospodarki lub nauki, 3) sposobu opracowania tematyki dokumentu (przeglądowy, krytyczny, sprawozdawczy, opisowy, instruktażowy itp.), 4) przystosowania do *nośnika informacji i formy opracowania informacji (np. *karta dokumentacyjna, *przegląd dokumentacyjny i in. *wydawnictwa informacyjne), 5) rodzaju analizowanego dokumentu (książka, czasop., artykuł, norma, opis patentowy, praca naukowa, dokument prawny itp.), 6) przystosowania a.d. do techniki przetwarzania, selekcji i wyszukiwania informacji, 7) specyficznych potrzeb rzeczywistych lub potencjalnych użytkowników informacji. Dla prac oryginalnych opublikowanych w czasop. w postaci artykułów, stosowana jest zazwyczaj a. omawiająca, w której podaje się najistotniejsze elementy treściowe dokumentu, a więc główne tezy autora, podstawowe wiadomości o przedmiocie dokumentu, celu omawianej pracy, zastosowane w niej metody
1 uzyskane rezultaty oraz najważniejsze wnioski autora. Dla dzieł obszernych, wielotomowych bądź przeglądowych stosuje się zazwyczaj a. wskazującą, która zawiera tematykę dokumentu, główne tezy autora bądź też spis treści dzieła. A. usystematyzowana obowiązuje przy opracowywaniu dokumentów, w których istotne znaczenie ma wyeksponowanie elementów formalno-prawnych (np. w odniesieniu do dokumentów prawnych podaje się datę, od której dany dokument obowiązuje, dane o dokumentach unieważnionych, organach wykonawczych itd.; przy normach datę ich ustanowienia, zakres i termin obowiązywania itd.; przy opisach patentowych kraj i datę uzyskania pierwszeństwa, nazwisko wynalazcy itd.) Podział na grupy elementów formalno--prawnych i treściowych obejmuje nowe osiągnięcia naukowe, techniczne i organizacyjne, ich cele itp.
i zastosowane we wszystkich przypadkach nowe metody badawcze. Dotyczy to szczególnie artykułów, sprawozdań z wyjazdów zagranicznych, prac nauko-wo-badawczych itp. W szczególnych przypadkach, np. dokumentowania "tematycznych zestawień dokumentacyjnych czy bibliografii, w a.d. charakteryzuje się tematykę dokumentu, kryteria doboru materiałów (problemowe, chronologiczne, językowe itp.), podział treści, układ pozycji, wykorzystane źródła itd. Wprowadzanie w ostatnich czasach nowoczesnych środków technicznych do działalności informacyjnej powoduje preferowanie a. deskryptoro-wej, w której treść dokumentu wyrażona jest za pomocą zestawu *deskryptorów. Ten rodzaj a.d. ma pełne zastosowanie w dziedzinach, dla których opracowane już zostały języki deskryptorowe, a przede wszystkim *tezaurusy.
A.d. jest jedną z najbardziej rozpowszechnionych form opracowania dokumentacyjnego treści dokumentów prymarnych (pierwotnych). Stosuje się ją powszechnie w najpoważniejszych wydawnictwach informacyjnych, jak "Abstracts from Current Scien-tific and Technical Literaturę", "Bulletin Signale-tiąue", "Chemical Abstracts", "Dairy Science Abstracts", "Dissertation Abstracts", "Geological Abstracts", "Physics Abstracts", "Polish Technical Abstracts", "Rieferatiwnyj Żurnal" (we wszystkich seriach), "Technisches Zentralblatt", "Chemisches Zentralblatt" itd., oraz w przeglądach dokumentacyjnych branżowych i działowych ośrodków informacji naukowej, technicznej i ekonomicznej. Zob. też streszczenie autorskie, synteza dokumentacyjna.
A. I. Michajtow, A.I. Czerny, R. S. Gilarewski: Informatik. Grundlagen. Berlin 1970.
M. i K. L.
analiza ilościowa czytelnictwa opiera się na informacjach o wysokościach nakładów książkowych (statystyka ruchu wydawniczego) i rozmiarach handlowych obrotów księgarskich oraz na sprawozdaniach bibliotecznych (liczby zarejestrowanych czytelników, liczby wypożyczeń, aktywności księgozbioru). Statystyki informujące o ilościowych rozmiarach czytelnictwa sporządzane są w poszczególnych krajach oraz w skali międzynarodowej (statystyki UNESCO). A.i.cz. wchodzi w zakres zainteresowań socjologii, ekonomiki, kultury, *nauki o książce, *biblioteko-znawstwa.
Zob. też socjologia czytelnictwa, statystyka biblioteczna. J. Koł.
analiza jakościowa czytelnictwa ma na celu ustalenie wzajemnych korelacji między polityką wydawniczą, założeniami pedagogiki społecznej a rzeczywistymi zainteresowaniami czytelniczymi. Obejmuje analizę struktury repertuaru wydawniczego, zawartość księgozbiorów bibliotecznych, zawartość księgozbiorów domowych, obserwacje nad wyborami książek dokonywanymi przez czytelników w księgarniach i bibl. A.j.cz. stosowana jest powszechnie w badaniach socjologicznych, psychologicznych i pedagogicznych, w *nauce o książce i ""bibliotekoznawstwie. Stanowi ważny element *pedagogiki bibliotecznej oraz dydaktyki szkolnej.
akcydensy
12
mentów, sposób i źródło nabycia, ewentualnie notatki służące za podstawę do statystyki (rodzaj wydawnictwa, język, dziedzina wiedzy, przeznaczenie do działu itp.); w dużych bibl. bywa prowadzona oddzielnie dla zakupów, darów, * wymiany, 'egzemplarza obowiązkowego. Obecnie coraz częściej jest zastępowana przez rejestr nabytków, który podaje sumarycznie pod jedną pozycją jednorazowy wpływ z jednego źródła. Koniecznym uzupełnieniem rejestru nabytków są powiązane z nim numeracją załączniki, towarzyszące grupie nabytków (rachunek, wykaz lub w razie ich braku spis sporządzony przez bibliotekarza). Czasem zamiast księgi lub rejestru nabytków prowadzi się raptularz, który zawiera tylko tymczasowe notatki, rejestrujące wpływ bieżący. Bibl. amen i niektóre europejskie uważają księgi i rejestry akcesyjne za zbędne. Dla celów praktycznych nowe nabytki ujmowane są również w pomocniczą kartotekę akcesyjną, zawierającą alfabetycznie uporządkowany zbiór *kart katalogowych ze skróconymi opisami nabytków, najczęściej z kilku ostatnich lat. Oddzielne kartoteki akcesyjne prowadzi się dla 'wydawnictw ciągłych. Kartoteka akcesyjną czasopism zawiera w układzie alfabetycznym karty akcesyjne czasop., służące do bieżącej rejestracji poszczególnych numerów. Kartoteki te są przydatne głównie przy uzupełnianiu zbiorów, ułatwiając reklamacje nie dostarczonych druków oraz wymianę 'defektów. Zakup i 'prenumeratę wydawnictw ułatwia kartoteka dezyderatów, zawierająca kartki z najważniejszymi danymi bibliograficznymi poszukiwanych pozycji, uporządkowane alfabetycznie lub działowe Zamówione pozycje gromadzi się w kartotece zamówień w układzie alfabetycznym, kopie zamówień ewentualnie według dostawców (po zrealizowaniu zamówienia kartki mogą służyć do sporządzania kartoteki akcesyjnej). Dla usprawnienia wymiany prowadzi się kartotekę kontrahentów i ewidencję wysyłanych oraz otrzymywanych publikacji. Spotyka się również kartotekę ofiarodawców, zawierającą ich nazwiska z adresami oraz numery ewidencyjne darów. W pracy przy egzemplarzu obowiązkowym duże usługi oddają kartoteki zakładów graficznych i wydawców. 2. Nazwa działu nabytków w bibl. Jako osobny dział a. istnieje tylko w większych bibl. 3. Znak literowo--liczbowy umieszczany na książce, na odwrocie 'karty tytułowej. Podaje sposób i czas nabycia oraz nr pozycji w księdze akcesyjnej. Zob. też gromadzenie zbiorów.
K. Remerowa: Gromadzenie zbiorów w bibliotece. W: Bibliotekarstwo naukowe. Warszawa 1956. F. Redenbacher: DieErwerbung. W: Handbuch derBibliothekswissenschaft. Wiesba-den 1961. - H. Kunze: Grundzuge der Bibliothekslehre. 3. Auft. Leipzig 1966.
E. K.
akcydensy, wszelkie drobne druki (poza czasop., książkami i broszurami) o charakterze okolicznościowym, użytkowym. Do a. należą: formularze, ulotki, kwestionariusze, świadectwa, dyplomy, rozmaite blankiety, druki reklamowe, etykiety, prospekty, opakowania, okładki do książek, obwoluty, papiery wartościowe, bilety. Niektóre a., potraktowane jako 'dokumenty życia społecznego, są zaliczane do materiałów bibliotecznych. Zbiory a. podlegają
akronim zob. pseudonim.
"Aktualne Problemy Informacji i Dokumentacji.
Organ 'Centrum Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej, poświęcony zagadnieniom teorii i praktyki informacji". Pierwotnie czasop. ukazywało się półrocznie, w 1. 1953-56 w postaci maszynopisu powielonego pt. "Aktualne Problemy Dokumentacji Naukowo-Technicznej. Zbiór artykułów , przetłumaczonych przez pracowników CIINTE". Od 1957 jest kwart, (bez dotychczasowego podtytułu), wl. 1962-1970 ukazywało się jako dwumies., z podtytułem: Organ Centralnego 'Instytutu Informacji Naukowo-Technicznej i Ekonomicznej..., od 1963 wydawany drukiem. Początkowy zbiór tłumaczeń (1953-56) przekształcał się stopniowo w czasop. fachowe przeznaczone dla pracowników służby informacji, zawierające prawie wyłącznie artykuły autorów poi., poruszające także w niewielkiej mierze problemy bibliotekarskie. Posiada bogate działy: Wiadomości z kraju, Wiadomości z zagranicy. Do niektórych rocz. są dodawane monograficzne zesz. specjalne, np. 15-lecie CIINTE (1965). Od 1957 do 1970 A.P.I.D. zawierał niesamoistny dodatek "Przegląd Dokumentacyjny Zagadnień Dokumentacji" (od 1962: ... i Informacji"). Redaktorem A.P.I.D. był (od 1962) Wojciech Piróg, następnie (od 1974) Jan Sygitowicz.
APID w opinii czytelników. "Aktualne Problemy Informacji i Dokumentacji" 1971 nr 2.
H. S.
aktywność czytelnicza, określenie stosunku czytelnika do książki, który wyraża się częstym korzystaniem z książki i czasop. w celach naukowych, zawodowych lub rozrywkowych, kompletowaniem własnych księgozbiorów domowych, wypożyczaniem książek w bibl., braniem udziału w imprezach organizowanych przez kluby i bibl. Grupę osób, która czynnie współpracuje z bibl. lub popularyzuje 'czytelnictwo w ramach organizacji społeczno-kulturalnych i młodzieżowych, określa się w bibl. jako aktyw czytelniczy ('czytelnik). Zob. też dziennik lektury. J. Koł.
aktywność księgozbioru, korelacja, jaka zachodzi między strukturą księgozbioru a strukturą wypożyczeń w określonych grupach piśmiennictwa lub w odniesieniu do pojedynczych tyt. A.k. stanowi podstawę badań bibliotekoznawczych zmierzających do określenia zainteresowań czytelniczych i skonfrontowania ich z 'polityką gromadzenia zbiorów. Analiza a.k. jest przydatna również w pracach nad selekcją materiałów bibliotecznych. Miarą a.k. jest liczba wypożyczeń przypadająca na jednostkę biblioteczną (książka, czasop., materiały audiowizualne).
S. Siekierski, J. Ankudowicz: Nowości w bibliotekach publicznych. Warszawa 1970.
J. Koł.
ALGOL zob. języki formalne. allonim zob. pseudonim.
amerykański system inwentaryzowania, zob. inwenta-ryzowanie zbiorów.
opracowaniu grupowemu.
J. C. anagram zob. pseudonim.
abstrakt zob. analiza dokumentacyjna.
adaptacja budynków zob. budownictwo biblioteczne.
adaptacja dzieła zob. przeróbka.
addenda, wszelkie uzupełnienia samoistne lub nie-samoistne pod względem introligatorskim czy wydawniczym, dopełniające treść książki (appendix, pa-ralipomena, parerga, *suplement), jej zawartość dokumentacyjną (aneks) oraz postać wydawniczą (dodatek, załącznik). J. C.
adiunkt biblioteczny, stanowisko służbowe w grupie bibliotekarzy dyplomowanych. K. R.
administracja biblioteczna: 1. W znaczeniu szerszym zarządzanie całością spraw bibliotecznych, sprawowane w większych bibl. przez dyrektora przy pomocy wicedyrektorów, w bibl. mniejszych przez kierownika. Do zadań a.b. w tym sensie zalicza się: kierowanie bibl., *planowanie biblioteczne oraz przygotowanie preliminarza budżetowego i realizację *budżetu, organizowanie pracy, koordynowanie działalności wszystkich *komórek organizacyjnych bibl., kontrolę wykonywanej pracy, sprawy personelu bibliotecznego (*służba biblioteczna) i podwyższanie jego kwalifikacji. Rolę doradczą przy dyrektorze bibl. spełniają: *rada kierowników działów (zwana niekiedy radą biblioteczną) oraz *kolegium dyrek-cyjne. Użycie terminu a.b. w szerokim znaczeniu jest właściwe niektórym krajom (m. in. Francji, W. Brytanii). W Polsce stosuje się w takich przypadkach częściej określenie *organizacja bibl. 2. W znaczeniu węższym zarządzanie gospodarczymi i biurowymi sprawami bibl. W większych bibl. a.b. zajmuje się wyodrębniony *dział administra-cyjno-gospodarczy lub *sekretariat bibl.
J. C. Harrison Administration. W: Encyclopedia of tibrary and information science. New York 1968. B. Olejniczak: Organizacja i technika pracy administracyjnej. W: Organizacja I administracja biblioteki. Warszawa 1964.
Z. D.
adnotacja, część *opisu bibliograficznego, zawierająca dane charakteryzujące treść bądź cechy formalno--wydawnicze dokumentu. A. występuje w *biblio-grafiach adnotowanych i *bibliografiach analitycznych, w *katalogach bibliotecznych, *kartach dokumentacyjnych, *wkładkach dokumentacyjnych, *prze-
akcesja
glądach dokumentacyjnych. A. treściowa podaje informacje o zawartości dokumentu. A. treściowa wyjaśniająca objaśnia tyt. niejasny bądź użyty w znaczeniu przenośnym; a. treściowa zawartościowa podaje spis treści dokumentu bądź nagłówki jego części składowych, przy czym wykaz ten może być pełny lub częściowy w zależności od zakresu bibliografii (*zakres i zasięg bibliografii). Adnotacja treściowa jest przedmiotem normy Przepisy bibliograficzne. Adnotacja treściowa. PN-71/N-01161. A. księgoznawcza wskazuje na cechy formalno-wy-dawnicze dokumentu, m. in. na jego *formę wydawniczą lub *formę piśmienniczą, język, historię, przeznaczenie czytelnicze (np. poziom czytelników, dla których dokument jest przeznaczony), na jego stronę zewnętrzną (np. papier, druk, oprawę). A. zalecająca, przeznaczona dla "bibliografii zalecających, może łączyć wymienione cechy a. treściowych i księ-goznawczych, a nadto zawiera zazwyczaj element oceny zwracający uwagę czytelnika na wartość publikacji. A. zalecająca, towarzysząca utworom beletrystycznym, nie ujawnia ich fabuły, aby nie zniechęcać czytelnika do zapoznania się z nimi, formułuje natomiast poruszone w nich problemy. Zob. też analiza dokumentacyjna, opis dokumentacyjny.
E. I. Szamurin: Mietodika sostawlenija annotacii. Moskwa 1959.
J. P.
adres drukarski zob. miejsce druku.
adres wydawniczy, oznaczenie miejsca i daty wydania książki oraz nazwy wydawcy lub nakładcy umieszczone najczęściej na dole karty tytułowej wydawnictwa (*karta), czasem na jej odwrocie. W starszych książkach, przed rozdzieleniem się instytucji wydawniczych i drukarskich, spotyka się w a.w. głównie nazwę drukarza (lub drukarni) będącego zarazem nakładcą. A.w. stanowi część składową *opisu bibliograficznego i * opisu katalogowego Zob. też datowanie, miejsce druku, miejsce wydania.
K.P.
afisz, *druk ulotny jednostronny, najczęściej dużego formatu, wykonany ze składu drukarskiego; przeznaczony dla doraźnych celów informacyjnych (obwieszczenia, ogłoszenia, odezwy, manifesty), rozlepiany w miejscach publ., zazwyczaj na słupach ogłoszeniowych, murach itp. W bibl. zbiory a. gromadzone są przeważnie w *dziale dokumentów życia społecznego i podlegają *opracowaniu grupowemu. Zob. też plakat. J. C.
akcesja: 1. Czynności przy włączaniu do zbiorów bibl. wpływających dokumentów polegające na wpisaniu ich, zwykle w kolejności otrzymania, do odpowiednich ksiąg i kartotek wpływów (nabytków) oraz opatrzeniu poszczególnych pozycji kolejnym numerem wpływu. W mniejszych bibl. wpisuje się nabytki od razu do *inwentarza; w większych najpierw do księgi akcesyjnej lub rejestru nabytków (przybytków), służących do przedinwentarzowego rejestrowania wszystkich wpływających obiektów, bez względu na dalsze ich przeznaczenie. Księga akce-syjna zawiera skrócone *opisy katalogowe doku-
amer. ang. bibl. bibliogr.
cz.
czasop.
dwurnies-
dwutyg-
egz.
EWoK
fr.
hiszp.
hol.
jedn.
jez.
księg.
kwart.
m.
mieś. mieszk.
międzynar.
Min.
min.
niem.
oprać.
amerykański
angielski
biblioteka
bibliografia
część
czasopismo
dwumiesięcznik
dwutygodnik
egzemplarz
Encyklopedia wiedzy
o książce. Wrocław 1971
francuski
hiszpański
holenderski
jednostka
język
księgarski
kwartalnik
miasto (tylko w artykułach topograficznych)
miesięcznik
mieszkańcy (tylko w artykułach topograficznych)
międzynarodowy
Ministerstwo
minister
niemiecki
opracowany
państw.
pocz.
poi.
poł.
pow.
poz.
potocz.
publ.
r. akad.
radź.
rocz.
rps
ser.
szw.
t.
tłum.
Tow.
tyg-
tyt.
Uniw.
wł.
woj.
_- państwowy _ początek __ polski
S
wol. wyd. Wydz. zał. zesz., z.
j Powiat
pozycja _- półrocznik _ publiczny . . _ ?ok akademicki _. radziecki _ rocznik - rękopis _ seria . _ szwedzki
tom
tłumaczenie "_ Towarzystwo
tygodnik
tytuł
_ Uniwersytet
_ włoski
_ wojewódzki,
two
_ wolumin _ wydanie, wydane _ Wydział _ założony zeszyt
wo;
ijewódz-
Wykaz kryptonimów autorów
A. B. Adam Bocheński
A. Ch. Aleksandra Chwastek
A. J. Andrzej Jopkiewicz
A. K. - Aleksandra Król
A. K.-G. Alodia Kawecka-Gryczowa
A. P. - Alfred Puzio
A. R. Anna Romańska
A. S. Anna Sitarska
A. Sk. Adam Skura
A. T. Alojzy Tujakowski
A. W. Andrzej Wyczański
A. Wit. Aleksandra Witkowska
B. B. Bożenna Bojar B. J. Barbara Jokiel B. K. Bogumił Kupść
B. Kl. Bruno Kleszczyński
B. S. Barbara Starosta
B. Św. Bolesław Świderski
E. B. Emilia Bialkowska
E. K. Emilia Kurdybacha
E. Kos. Edward Kossuth
E. Kr. - Edmund Król
F. W.-W. - Feliks Widy-Wirski
H. H.-K. - Helena Hleb-Koszańska
H. K. Helena Kozerska
H. S. Henryk Sawoniak
H. U. Hanna Uniejewska
H. W. - Helena Więckowska
H. Z. Hanna Zasadowa
J. A. Janusz Albin
J. B. Jan Baumgart
J. Bac. Jan Baculewski
J. C. Janina Cygańska
J. K. Józef Korpała
J. Koł. Jadwiga Kołodziejska
J. de L. Józefa de Laval
J. M. Józef Mayer
J. P. Janina Pelcowa
J. R. Jarosław Rudniański
J. Rac. Janina Racięcka
J. Rud. Jadwiga Rudnicka
J. Sz. Józef Szocki
J. W. - Jerzy Wierzbicki
J. Z. Józef Zając
Jul. W. Julian Wójcik
K. E. Kazimierz Ewicz
K. G. Karol Głombiowski
K. K. Krystyna Korzonowa
K. M. - Karol Musiał
K. Mai. Kazimiera Maleczyńska
K. Mig. Krzysztof Migoń
jL_ p_ _ Krystyna Pieńkowska
K Pod. - Krystyna Podlaszewska .
K. R. - Krystyna Remerowa
K. Z. Kazimierz Zieliński
L. M. Leon Marszałek
L. S. Leszek Sulej
M. C. Maria Cubrzyńska
M. Cz. Maria Czarnowska
M. D. Maria Dembowska
M. G. Maria Gawarecka
M. Gr. Maria Grońska
M. i K. L. Maria i Kazimierz Lescy
M K. Mirosława Kocięcka
M. K.-K. - Maria Kieffer-Kostanecka
M P. Marian Pelczar
M P.-S. - Maria Przywecka-Samecka
M. W. - Maria Walentynowicz
O. U. Olgierd Ungurian
R. C. - Radosław Cybulski
r. K. Roman Kaczmarek
R. P. Regina Piechota
S. B. Stanisław Badoń
S Dz. Sylwester Dziki
S. J. G. - Stanisław Jerzy Gruczyński
s! K. Stefania Kamińska
S P Stefan Pawelec
S. S. K. - Stefan Stanisław Kotarski
S. W. Stefan Weyman
X. K. Tadeusz Krzyżewski
X O. Teresa Osiecka
T. Z. - Tadeusz Zarzębski
U. S. Urszula Sawicka
w K _ Wanda Kozakiewicz
W. Kub. Weronika Kubicka
w n. Witold Nowodworski
w" p' _ Wanda Pindlowa
W. Paw. - Witold Pawlikowski
W. Sz. Wacława Szelińska
w X. Wojciech Trzebiński
W. Ż. - Wiesława Żukowska
Winc.Paw. Wincenty Pawlikowski
Z. B. Zbigniew Binerowski _
z' d. Zbigniew Daszkowski
Ż. Dr. - Zygmunt Drwęcki
Z. j. Zbigniew Jabłoński
Z. K. Zdzisław Kosiek
Z. Kuł. Zdzisław Kułakowski
Z. p. Zdzisław Piszczek
Z Piot. Zofia Piotrowska
Z. Sz. - Zofia Szymanowska
Z Ż. - Zofia Żydanowicz
10. Przechowywanie zbiorów (red. nauk. H. W.). Autor: K. Piszczek;
11 Udostępnianie zbiorów (red. nauk. B. Ś.). Autorzy główni: M. Kocięcka, J. Kołodziejska i J. Pelcowa;
12. Informacja naukowa (red. nauk. B. Ś.). Autorzy: M. i K. Lescy;
13. Czytelnictwo (red. nauk. K. G.). Autor: J. Kołodziejska;
14. Poszczególne biblioteki (red. nauk. K. G.). Wielu autorów;
15. Działalność naukowa i dydaktyczna bibliotek (red. nauk. H. W.). Autor: H. Więckowska;
16. Działalność wydawnicza bibliotek (red. nauk. H. W.). Autor: H. Sawoniak;
17. Zawód bibliotekarza i pracownika informacji naukowej. Krajowe i międzynarodowe organizacje (red. nauk. H. W.). Autorzy: M. i K. Lescy, K. Remerowa oraz H. Więckowska;
18. Kształcenie bibliotekarzy i dokumentalistów (red. nauk. H. W.). Autorzy: H. Więckowska oraz M. i K. Lescy.
Powyższe zestawienie działów pozwala mniemać, że uwzględniono zasadniczo wszystkie istotne problemy bibliotekarstwa i bibliotekoznawstwa oraz że zachowano odpowiednie proporcje między grupami tematów. Parę jednak słów wyjaśnienia należy się działowi nazwanemu ogólnie: informacja naukowa. Z szerokiej i dynamicznie rozwijającej się problematyki tej dziedziny wybrano tylko zagadnienia bezpośrednio wiążące się z dzisiejszą biblioteką i pracą bibliotekarza. Dla zaspokojenia szerszych potrzeb odbiorcy w zakresie tej tematyki jest przygotowywana specjalna encyklopedia informacji naukowej i informatyki. W każdym z wymienionych działów występują trojakiego rodzaju hasła: 1) przeglądowe, często podbudowane historią i ujmujące temat syntetycznie, 2) szczegółowe, podające konkretną informację i zwięzłe omówienie, 3) słownikowe, ograniczone do krótkiej definicji. Zrezygnowano z samoistnych haseł biograficznych, natomiast nazwiska osób, które odegrały rolę w bibliotekarstwie i występują w tekstach poszczególnych artykułów, mają swe miejsce w abecadłowym indeksie nazwisk. Indeks rzeczowy grupuje hasła według wymienionych wyżej działów i poddziałów co powinno pomóc Czytelnikowi w wyszukaniu szerszych tematów, będących przedmiotem jego specjalnego zainteresowania. Większość artykułów została zaopatrzona w wybraną literaturę przedmiotu, polską i zagraniczną.
Na system odsyłaczy składają się trzy rodzaje powiązań. W zrębie głównym alfabetycznym umieszczono odsyłacze do hasła głównego (zob....) od haseł bliskoznacznych, dwu i kilkuwyrazowych i od terminów występujących w tekście artykułów, a nie posiadających odrębnych haseł samoistnych. Drugi typ odsyłacza oznaczony jest przy terminie wewnątrz tekstu gwiazdką (*) informującą, że termin ten posiada własne hasło w głównym zrębie encyklopedii (gdy forma nazwy hasła odbiega od zastosowanej w tekście, podaje się ją obok tego terminu w nawiasie, z gwiazdką). Trzeci wreszcie rodzaj odsyłacza umieszczony na końcu artykułu (zob. też ...) prowadzi do haseł pokrewnych, rozszerzających i uzupełniających wiadomości zawarte w danym haśle.
Materiał ilustracyjny, wzbogacający i uplastyczniający teksty słowne, jest zapewne niewystarczający i nie zawsze w pełni adekwatny do treści, niemniej położono nacisk na to, aby w encyklopedii znalazły się fotografie
najistotniejszych obiektów.
*
Encyklopedia współczesnego bibliotekarstwa polskiego ma na celu ujęcie w encyklopedycznym skrócie obecnego stanu wiedzy o książce oraz inspirowanie dalszych badań szczegółowych i syntetycznych. Toteż rzeczowa, konstruktywna krytyka, wszelkie opinie i uwagi skierowane pod adresem wydawcy, będą cenne tak dla sprawcy dzieła, jak i to przede wszystkim dla dobra i rozwoju dyscypliny bibliologicznej stanowiącej ważki fragment kultury humanistycznej i mającej szerokie powiązania z wieloma dziedzinami. Słowa najszczerszych podziękowań należą się dyrektorowi Biblioteki Narodowej Witoldowi Stankiewiczowi za wnikliwą i cenną recenzję całości opracowania.
Wstęp
Kiedy w 1971 roku ukazała się na półkach księgarskich Encyklopedia wiedzy o książce, stała się od razu przedmiotem gorących dyskusji i kontrowersyjnych ocen, początkowo krytycznych, później gdy w praktyce poczęła się sprawdzać jej przydatność bardziej pozytywnych. Z głosów na łamach prasy, na licznych zebraniach fachowców wypływało stwierdzenie, że EWoK, choć nie wolna od błędów, jest pierwszą na tak wielką skalę publikacją odbijającą stan dotychczasowych osiągnięć w zakresie nauki o książce. Z założenia retrospektywna EWoK odznacza się dużą przewagą materiału historycznego nad informacją o książce współczesnej. Taki charakter wydawnictwa wymagał co zapowiada zresztą wstęp do EWoK kontynuowania pracy edytorskiej w kierunku aktualizowania wiadomości i przygotowania dalszych specjalnych encyklopedii poświęconych sprawom książki i jej dynamicznemu rozwojowi w Polsce Ludowej. Opracowano koncepcję księgoznawczych encyklopedii współczesnych, które zasięgiem chronologicznym objęłyby powojenne trzydziestolecie. Uznano jednak za konieczne sięgnięcie w wielu wypadkach do przeszłości, by w skondensowanym ujęciu historycznym danego zjawiska czy danej instytucji dać pewną podbudowę genetyczną i wskazać drogę, jaką przeszła w swym rozwoju funkcja i struktura książki. Zasięg terytorialny podjętego cyklu ograniczono w zasadzie do terenu Polski. Współczesnych zjawisk życia kulturalnego nie da się jednak odizolować od innych krajów, wszędzie zachodzą dziś szybkie przemiany w produkcji, gromadzeniu i upowszechnianiu książki, w rozwoju automatyzacji i informacji naukowej. Toteż rezygnując we współczesnych encyklopediach z samoistnych haseł "obcych", starano się w artykułach hasłowych informować o odnośnych sprawach i faktach poza granicami naszego kraju dla wykazania ich powiązań z polskim światem książki lub dla celów porównawczych.
Idea zobrazowania życia współczesnej książki w Polsce została oparta na strukturze pozwalającej podać możliwie szczegółową i aktualną informację. Z tego względu zaplanowano cykl odrębnych tematów, które w ujęciu encyklopedycznym skupiałyby wiadomości dotyczące poszczególnych dziedzin księgoznawstwa. Tak więc powstał plan opracowania encyklopedii bibliotekarstwa, a następnie edytorstwa, rozumianego jako produkcja książki (działalność wydawnicza, drukarstwo, grafika książkowa, papiernictwo, introligatorstwo) i jej kolportaż (księgarstwo).
Pierwszą oddajemy do rąk Czytelników Encyklopedię współczesnego bibliotekarstwa polskiego, przeznaczoną dla bibliotekarzy różnych kategorii i specjalności, dla badaczy naukowych, dydaktyków i osób studiujących bibliotekoznawstwo lub kierunki pokrewne, dla pracowników książki ściślej lub luźniej związanych z bibliotekarstwem, dla aktywnych i potencjalnych użytkowników bibliotek, dla wszystkich wreszcie, których pasjonuje temat "książka". Tak szeroko pojęty adresat determinował różne rodzaje opracowań: od przeglądów ogólnych, teoretycznych, poprzez szerokie ujęcia typu rzeczowych informacji, do danych szczegółowych o charakterze praktycznych wskazówek i fachowego poradnictwa. Czy takim ujęciem Encyklopedia współczesnego bibliotekarstwa polskiego zadowoli zróżnicowanego odbiorcę okaże przyszłość.
Opiekę naukową nad treścią artykułów i wiarygodnością podawanych faktów objęli trzej wybitni bibliote-koznawcy: Karol Głombiowski, Bolesław Świderski i Helena Więckowska, dzieląc między siebie grupy zagadnień.
Problematyka bibliotekoznawstwa i informacji naukowej, podana Czytelnikowi w układzie alfabetycznym 1200 haseł, grupuje się wokół osiemnastu działów tematycznych:
1. Zagadnienia ogólne. Teoria. Związki innych dyscyplin naukowych z księgoznawstwem (red. nauk. K. G.). Wobec różnorodności problemów różni autorzy poszczególnych artykułów;
2. Ustrój i struktura bibliotekarstwa w Polsce. Polityka i prawo biblioteczne (red. nauk. K. G.). Autorzy: K. Remerowa i T. Zarzębski;
3. Organizacja wewnętrzna biblioteki (red. nauk. B. Ś.). Autor: Z. Daszkowski;
4. Rodzaje bibliotek (red. nauk. K. G.). Wielu autorów ze względu na różne typy bibliotek;
5. Budownictwo i pomieszczenia biblioteczne (red. nauk. H. W.). Autorzy: Z. Piszczek i J. Wierzbicki;
6. Zbiory biblioteczne (red. nauk. B. Ś.). Autor główny J. Cygańska;
7. Reprografia (red. nauk. B. Ś.). Autor: A. Wyczański;
8. Gromadzenie zbiorów (red. nauk. B. Ś.). Autor: E. Kurdybacha;
9. Opracowanie zbiorów. Języki informacyjne (red. nauk. B. Ś.). Autorzy główni: K. Pieńkowska i O. Ungurian;
Układ graficzny oraz okładkę i obwolutę projektował Krzysztof Racinowski
Redakcja Wydawnictwa
Krystyna Chorzewska kierownik zespołu, Janina Majerowa, Zofia Pawłowska, Wojciech Uniatowicz, Andrzej Zieliński
Redaktor techniczny Lucjan Piąty
jbrzu
KLAS (w)
NR INW,
Encyklopedia
współczesnego
bibliotekarstwa
polskiego
Wrocław Ś Warszawa Kraków Ś Gdańsk
Zakład Narodowy imienia Ossolińskich
Wydawnictwo 1976
Komitet redakcyjny
Karol Głombiowski Bolesław Świderski Helena Więckowska
^HH^HJ
.
Encyklopedia
współczesnego
bibliotekarstwa
polskiego
I
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Majkowski Czynniki dezintegracji współczesnej rodziny polskiej
Puzynina J , Uczucia a postawy we współczesnym języku polskim
Bibliografia polskich tłumaczeń tekstów patrystycznych
Literatura współczesna Ocena polskiej inteligencji zaprezentowana w Tangu S Mrożka Jaką funkcję
Współczucie bibliografia
Inspiracje maryjne we współczesnych nurtach polskiej duchowości
więcej podobnych podstron