Acta Universitatis Wratislaviensis No 2229
" tom 14 " Wrocław 2000















JADWIGA PUZYNINA
Uniwersytet Warszawski
Uczucia a postawy
we współczesnym języku polskim
Uczucia i postawy w ujęciu psychologów i socjologów
Zarówno uczucia, jak i postawy stanowią przedmiot żywego zainteresowa-
nia wielu dyscyplin naukowych. Uczucia  przede wszystkim psychologii i lin-
gwistyki, postawy  psychologii i socjologii.
Podstawowy podział u c z u ć przyjmowany w pracach językoznawczych
(przede wszystkim Iwony Nowakowskiej-Kempnej l986 i l995) to podział na
uczucia o charakterze zdarzeniowym, czyli afekty (np. złość, zaskoczenie) oraz
uczucia o charakterze dyspozycji psychicznych, do których zalicza się usposobie-
nia (np. niewesołe, pogodne), nastroje (np. smutku, radości) oraz uczucia-posta-
wy (np. niechęć, życzliwość, przyjaz
ń, fascynacja)1; wszystkie wymienione gru-
py  czasowo nieaktualne  ujmowane są jako dyspozycje do afektów.
Psychologowie dzielą uczucia m.in. na n i ż s z e (do nich należą gniew i tkli-
wość) oraz w y ż s z e (np. przyjaz
ń, wdzięczność, bezinteresowna miłość) (por.
np. Mądrzycki 1977: 25), w zależności od typu potrzeb, na jakie stanowią one re-
akcje.
Inny znany podział wprowadza trzy typy uczuć: u c z u c i a p r o s t e 
przykrości i przyjemności, w z r u s z e n i a, do których należą gniew, strach,
smutek, radość, a także pragnienie, głód, napięcie seksualne, oraz u c z u c i a
z ł o ż o n e  inaczej wyższe (tylko ludzkie, związane z kulturą), zwane też emo-
cjami (wśród nich np. miłość, przyjaz
ń, zazdrość, chciwość).
Znany jest również wśród psychologów podział uczuć ze względu na czas ich
trwania. Włodzimierz Szewczuk (1990: 488) wyróżnia na tej zasadzie a f e k -
t y o krótkim, n a s t r o j e o średnim i u c z u c i a o długim czasie trwania.
1
Termin uczucia-postawy Iwona Nowakowska-Kempna przejęła, jak sądzę, od Lidii Jordan-
skiej, która posługiwała się nim w artykule Próba leksykograficznego opisu znaczeń grupy rosyj-
skich słów oznaczających uczucia (Jordanskaja 1972:106), odwołując się do (zapewne rosyjskich)
podręczników psychologii. Niektóre z wymienianych przez Nowakowską-Kempną uczuć-postaw
(aprobata, uznanie, afirmacja), a także afektów (kłopot, nastawiać się na coS
) trudno w ogóle
w moim pojęciu zaliczyć do uczuć.
10 JADWIGA PUZYNINA
Wśród uczuć bywają wyodrębniane n a m i ę t n o ś c i cechujące się dużą inten-
sywnością i siłą napięcia (por. Gerstman 1969: 123).
Janusz Reykowski (1992: 13-14) posługuje się wyłącznie terminem emocje,
przy czym wyróżnia w  procesach emocjonalnych trzy składniki: a f e k t y w -
n y, czyli  stan przyjemności lub przykrości wywołany przez zetknięcie z jakimś
czynnikiem , p o b u d z e n i o wy (o różnej sile) i t r e ś c i o w y,  związany
z oceną tego, jak jest zaadresowany czynnik oddziałujący na jednostkę ; może on
dotyczyć sfery potrzeb organizmu (por. we wcześniejszych pracach  uczucia niż-
sze ), potrzeb  Ja , a także sfery różnego typu wartości wyznawanych przez pod-
miot  tu byłoby miejsce dla tzw. uczuć wyższych (Reykowski 1992: 13-14).
Ogólnie można stwierdzić, że terminologia opisów uczuć w pracach psycho-
logów nie jest w pełni ustabilizowana i jednoznaczna2.
W psychologii i filozofii uczucia traktuje się jako jeden z typów przeżyć
mentalnych dostępnych tylko w introspekcji lub badaniach eksperymentalnych.
Lingwiści podkreślają ich niedefiniowalność w ścisłym znaczeniu tego słowa.
Eksplikacje uczuć przez nich konstruowane mają charakter opisów typowych
przyczyn i elementów mentalnych towarzyszących uczuciom (por. np. Jordanska-
ja 1972: 113 i in.; Wierzbicka 1971: 32 i in.; 1972: 61-64; 1992: 122 i in.). Dla
prac opartych na teoriach kognitywizmu szczególnie charakterystyczne są opisy
uczuć wskazujące na towarzyszące im stany fizjologiczne oraz na sposoby ich
wyrażania gestem i mimiką (por. np. Lakoff 1987; Nowakowska-Kempna 1995;
Mikołajczuk 1996). Również psychologów interesują motywacje uczuć, sposób
ich wyrażania, powiązania uczuć z doznaniami fizjologicznymi.
P o s t a w y (niem. Einstellung, Haltung, fr. attitude, ang. attitude)  poję-
cie wprowadzone do psychologii na przełomie XIX i XX wieku, a nieco póz
niej
do socjologii, stanowią istotne dla obu tych nauk konstrukty pojęciowe, różnie
definiowane. Na ogół wyodrębnia się pięć głównych typów definicji postaw:
l) definicje o charakterze behawioralnym; postawy rozumie się tu jako praw-
dopodobieństwo występowania określonych zachowań w danej sytuacji bodz
co-
wej (por. D. Campbell, B.F. Green, W. M. Fuson)3;
2) definicje upatrujące najistotniejszy element postaw w ich motywach (por.
T. Newcomb, E.J. Shoben, L.F. Shaffer);
3) definicje o charakterze poznawczym, których autorzy uznają za konstytu-
tywny składnik postaw przekonania ich subiektów (por. M. Rokeach, L.W. Fer-
guson, N.A. Prońko);
4) definicje o charakterze ewaluatywnym, akcentujące składnik oceniający
postaw, przy czym dla niektórych badaczy nie wiąże się on w sposób konieczny
2
W prowadzonej przez młodych psychologów w styczniu 1997 roku audycji telewizyjnej uży-
wano np. terminu emocje na oznaczenie uczuć prostych (niższych), a termin uczcia rezerwowano
dla procesów złożonych (według jednego z prowadzących  odróżniających ludzi od zwierząt).
3
Typy definicji postaw oraz reprezentatywne dla nich nazwiska uczonych podaję za Stefanem
Nowakiem (1973: 18-22) i Tadeuszem Mądrzyckim (1977: 16-18).
Uczucia a postawy w języku polskim 11
z uczuciami (por. P.E. Breer i E.A. Lock), dla innych natomiast oceny są z natu-
ry rzeczy elementami uczuciowymi (Stefan Nowak);
5) definicje o charakterze afektywnym, których autorzy pozytywne lub ne-
gatywne uczucia, nie zaś oceny, traktują jako najistotniejszy element postawy
(m.in. L.L. Thurstone, J.P. Guitford, M.J. Rosenberg).
Definicja Tadeusza Mądrzyckiego, autora pracy Psychologiczne prawidłowo-
S
ci kształtowania się postaw, wiąże w całość różne wymienione tu elementy, po-
za ewaluacyjnymi. Brzmi ona następująco:  postawę można określić jako względ-
nie stałą i zgodną organizację poznawczą, uczuciowo-motywacyjną i behawioral-
ną podmiotu, związaną z określonym przedmiotem czy klasą przedmiotów (Mą-
drzycki (1977: 18).
Stefan Nowak włącza do swojej definicji wszystkie wymienione elementy.
Pisze:  Postawą pewnego człowieka wobec pewnego przedmiotu jest ogół
względnie trwałych dyspozycji do oceniania tego przedmiotu i emocjonalnego
nań reagowania oraz ewentualnie towarzyszących tym emocjonalnie oceniającym
dyspozycjom względnie trwałych przekonań o naturze i własnościach tego
przedmiotu i względnie trwałych dyspozycji do zachowania się wobec tego
przedmiotu (1973: 23).
Według teoretyków postaw podstawowe ich wymiary to: pozytywność  ne-
gatywność oraz  siła . Częstym zjawiskiem są sytuacje konfliktu postaw jedne-
go subiektu. Psychologowie zwracają też uwagę na fakt, iż postawy zazwyczaj
tworzą pewne układy, jedne z nich są centralne (a zarazem szczególnie trwałe),
inne peryferyjne (mniej trwałe). Układy te stanowią jeden z istotnych elementów
osobowości człowieka.
Językowy obraz polskich uczuć i pos t aw dość znacznie odbiega od
ich opisów naukowych.
Charakterystyka językowa polskich leksemów:
uczucie, afekt, emocja, poczucie,
odczucie, wyczucie i przeczucie
l) Wiele stanów wewnętrznych, nazywanych w pracach naukowych (np. No-
wakowska-Kempna 1986 i 1985) uczuciami, nie daje się w języku ogólnym okre-
ślić leksemem uczucie; nie mówimy np. o uczuciu baranienia czy też osłupienia,
uczuciu depresji, kłopotu, aprobaty, przymusu, skruchy, wyrzutów sumienia (przy-
mus, skruchę, wyrzuty sumienia można czuć, odczuwać  ale odczuwa się także np.
własną samotnoS
ć, niepotrzebnoS
ć, wiatr (por. cytaty z SJPD)  a więc nie stany
uczuciowe; podobnie czuć można np. czyjąS
obecnoS
ć, czyjS
wzrok na sobie, czuje
się lub odczuwa ból, coS
całym ciałem, wszystkimi zmysłami). Baranienie, osłupie-
nie, depresja, kłopot, aprobata nie łączą się także i z czasownikami oznaczającymi
czucie.
12 JADWIGA PUZYNINA
2) Określenie uczuć jako afektów nie mieści się w języku ogólnym  afekt
jest wyrazem przestarzałym lub terminem naukowym. Również zdarzenie nie da
się powiązać z uczuciem ani też z jego hiponimami: ani uczucia, ani żadnego z je-
go hiponimów nie określamy nigdy jako zdarzeń, możemy mówić natomiast
o pr z e ż yc i a c h zaskoczenia, wzruszenia, radoS
ci czy też lęku. Przeżycia
wewnętrzne to �zdarzeniowe lub długotrwałe  ale dynamiczne, wewnętrznie
zmienne  reakcje psychiczne natury uczuciowej lub uczuciowo-poznawczej na
bodz
ce zewnętrzne lub wewnętrzne .
Określenie uczucia stosujemy zarówno wobec krótkotrwałych przeżyć typu
zaskoczenia, jak i długotrwałych stanów wewnętrznych  miłoS
ci czy też sympa-
tii. Większość tzw. uczuć-afektów, a także uczuć-postaw daje się określić jako
s t any we wnę t r z ne  dotyczy to np. osłupienia, skruchy, wyrzutów su-
mienia, a także takich  uczuć-postaw , jak: nostalgia, apatia, obojętnoS
ć, depre-
sja. Zarówno przeżycie (wewnętrzne), jak też stan wewnętrzny to określenia
nadrzędne wobec różnego rodzaju uczuć4.
3) W języku literackim posługujemy się słowem emocje, oczywiście bez roz-
różnienia wprowadzanego przez psychologów na uczucia  proste i emocje  zło-
żone lub (u innych)  odwrotnie. Szczególnie często posługujemy się przymiot-
nikiem emocjonalny zamiast uczuciowy (mówimy o stanach emocjonalnych,
emocjonalnych wypowiedziach itd.). Zakres występowania emocji jest węższy niż
uczucia, nie używamy tego leksemu z dopełniaczem konkretyzującym. Powiemy:
opanowało mnie uczucie gniewu czy radoS
ci  ale nie emocja gniewu czy rado-
S
ci. Emocje nie mają też takiego zakresu określeń metaforycznych, jak uczucia 
nie opanowują, nie płoną, nie rozpalają się.
4) Anna Wierzbicka zwraca uwagę na szeroki zakres czasownika angielskie-
go to feel, obejmujacego zarówno odczucia psychiczne, jak i fizjologiczne
(Wierzbicka 1992: 177-178). To samo dotyczy polskiego czasownika czuć. Na-
tomiast jeżeli mówimy np. o uc z uc i u zmęczenia, mamy na myśli stan fizjo-
logiczny, powiązany z psychicznym. Uc z u c i e bólu może być albo stanem, al-
bo (zdarzeniowym) doznaniem fizycznym, zmysłowym, ale także znajdującym
swój wyraz w doznaniu psychicznym.
Ogólnie można więc opisać uczucia jako �przeżycia lub stany psychiczne
bądz
też psychofizyczne, stanowiące pewien typ reakcji na bodz
ce zewnętrzne
i/lub wewnętrzne (fizyczne, psychiczne lub duchowe), a przejawiające się zazwy-
czaj wyrazem twarzy, gestami i/lub określonymi stanami fizjologicznymi i zacho-
waniami . Określenie:  pewien typ reakcji świadczy o tym, że mamy tu do czy-
nienia tylko z definicją cząstkową.
5) Pewne stany wewnętrzne określamy jako poczucie czegoS
, por. poczucie
krzywdy, winy, niższoS
ci, odrzucenia (nie)zrozumienia, bezpieczeństwa, siły. Są
to wyrażenia, których parafrazy to �poczucie tego, że ktoś (mnie) krzywdzi,
odrzuca, (nie) rozumie, że jestem bezpieczny, że jestem silny . Chodzi tu więc
4
Szerzej na ten temat w podrozdz.  Hiperonimy postaw i uczuć , s. 20.
Uczucia a postawy w języku polskim 13
o uczucie towarzyszące przekonaniu o jakiejś relacji podmiotu wobec otoczenia
(np. poczucie krzywdy, niższoS
ci) lub przekonaniu o własnych możliwościach (np.
poczucie siły czy też bezradnoS
ci). Poczucie piękna to z kolei �wrażliwość na
piękno ; natomiast poczucie humoru to frazeologizm oznaczający nie tylko
�wrażliwość na humor sytuacyjny czy też językowy , ale także �umiejętność two-
rzenia sytuacji i tekstów pełnych humoru 5.
W wielu wyrażeniach poczucie ma pierwszoplanowo znaczenie �zdawania
sobie z czegoś sprawy, świadomości czegoś ; dotyczy to takich połączeń, jak: po-
czucie rzeczywistoS
ci, (bez)sensu, czasu, poczucie powinnoS
ci czy też poczucie
odpowiedzialnoS
ci, własnej godnoS
ci. Leksem poczucie nawiązuje w tych wyra-
żeniach do czasownika czuć w znaczeniu �uświadamiać sobie coś, zdawać sobie
z czegoś sprawę . Takie znaczenie czasownika czuć jest odnotowywane przez
słowniki języka polskiego (SJPD, SJPSz), z dużą liczbą ilustrujących je użyć6.
Powiązanie treści czuciowych i świadomościowych, intelektualnych, uwidacznia
się nie tylko w słowiańskim Łuti, ale też w łac. sentire, a zwłaszcza w pochod-
nym od niego rzeczowniku sensus i jego kontynuantach w językach romańskich
i w angielskim7. Odbiór zarówno za pomocą zmysłów, jak też wewnętrznej wraż-
liwości uczuciowej oraz intuicji to różne, często współwystępujące drogi pozna-
nia. Stąd łatwość przechodzenia od czucia zmysłowego i wewnętrznego do czu-
cia w sensie stanu świadomości, opartego  co sugerują wyraz
nie przykłady użyć
 na poznaniu intuicyjnym. Poznanie takie określa się zwykle jako oparte na we-
wnętrznym przekonaniu, bez pomocy rozumowania lub (bezpośredniego) do-
świadczenia.
Poczucie nie występuje w liczbie mnogiej, co wiąże się z brakiem możliwo-
ści mówienia o  poczuciu w ogóle , o  jakimś poczuciu. Inaczej mówiąc,
poczucie jest leksemem składniowo i znaczeniowo niesamodzielnym: wymaga
ono określenia precyzującego jego rodzaj, jakość lub przedmiot. Określenie
przedmiotu poczucia może być wyrażane nie tylko rzeczownikiem w dopełnia-
czu, ale też zdaniem intensjonalnym z że; np.: Nie dawało mu spokoju poczucie,
że coS
ważnego w jego życiu się skończyło.
5
W moim omówieniu pomijam leksemy samopoczucie oraz współczucie stanowiące hiponi-
my  pierwszy z nich czucia się, drugi uczucia.
6
Kamila Termińska nie mówi o tym znaczeniu, pisze natomiast m.in.:  Dla wypowiedzeń,
w których pojawia się czuć/poczuć/uczuć/odczuć, należy stwierdzić zarówno brak pozytywnego
kryterium semantycznego (warunek dostateczny) wspólnego im wszystkim, jak i semantycznego
kryterium negatywnego (warunek konieczny), ustanawiającego granicę między sensem wypowie-
dzeń konstytuowanych przez to wyrażenie a sensem takich wypowiedzeń, w których czasownik ten
nie występuje (Termińska 1989: 9).
7
W łacińskim sensus widać dalszą ewolucję: oprócz znaczenia �uczucia, odczucia leksem ten
ma również znaczenie �myśli i sposobu myślenia , a także �treści wiązanej z jednostką kodu lub też
wypowiedzią , tj. tego, co myś l owo uświadamia sobie człowiek, mając do czynienia ze zna-
kami. Kontynuację tego ostatniego znaczenia odnajdujemy we francuskim sens i angielskim sense
(które jednocześnie oznaczają m.in. �zdolność do percepcji zmysłowej ).
14 JADWIGA PUZYNINA
6) Przeżycia i stany psychiczne stanowiące reakcje na bodz
ce zewnętrzne lub
wewnętrzne nazywamy też często odczuciami. Mówimy o odczuciach głodu, zim-
na, bólu, odczuciach zmysłowych, smakowych, węchowych, ale także o odczuciu
braku, wstrętu czy też bliskoS
ci. Określenia dopełniaczowe odczuć najczęściej
odnoszą się do ich przyczyn, nie zaś ich hiponimów (por. odczucie zimna, bra-
ku, własnej słaboS
ci, niepotrzebnoS
ci itp.). Odczucia mają  w odróżnieniu od
uczuć  bardzo niewiele jednowyrazowych hiponimów. Wydaje się, że odczucia-
mi można nazwać np. wstręt, obrzydzenie, zdziwienie, może zachwyt. Odczucia,
podobnie jak wrażenia8, nie obejmują całej różnorodności reakcji uczuciowych
na bodz
ce, choćby takich przeżyć i stanów wewnętrznych, jak: gniew, radość,
smutek czy też tęsknota. Oba te leksemy (tj. odczucie i wrażenie) mogą natomist
dotyczyć intelektualno-oceniających reakcji na rzeczywistość. Na pytanie o od-
czucia lub wrażenia związane z oglądanym spektaklem teatralnym można odpo-
wiedzieć: Bardzo mi się podobał, albo też: Wydaje mi się, że ten reżyser dobrze
rozumie współczesnoS
ć.
Odczucia, w odróżnieniu od uczuć i poczuć, nie miewają na ogół charakteru
duratywnego, są najczęściej jednorazowe lub iteratywne (nie powiemy np.: Cha-
rakteryzuje go trwałe odczucie wstrętu wobec obłudy i zakłamania. Zdanie to jest
akceptowalne, jeśli odczucie zamienimy w nim na uczucie). Natomiast podobnie
jak uczucie, odczucie ma liczbę mnogą i może występować samodzielnie, bez bli-
żej precyzujących określeń. W zdaniu takim, jak np.: Nie chcę w tej chwili mówić
o swoich odczuciach chodzi o j a ki e ś , bliżej nieokreślone odczucia. W zdaniu
takim zamiast odczuć mogłyby znalez
ć się uczucia lub wrażenia (ale nie *po-
czucia).
7) Rzeczownikami współrdzennymi znaczeniowo najbardziej oddalonymi od
uczucia są wyczucie i przeczucie. Oba nawiązują do czasownika czuć w znacze-
niu �uświadamiać coś sobie na podstawie poznania za pomocą intuicji lub in-
stynktu . Mówimy o wyczuciu sytuacji, współczesnoS
ci, niebezpieczeństwa, bar-
wy, dx
więku, artyzmu, stylu, rytmu. Mówimy też, że ktoś coś robi na wyczucie lub
bez wyczucia. Wyczucie często określamy wartościująco, jako dobre, S
wietne, nie-
zwykłe, rzadkie, słabe. Stanowi ono określenie pewnego stanu psychicznego al-
bo też pewnej potencji człowieka: jego daru, możliwości, zdolności do... Jest to
zdolność do zdawania sobie sprawy z tego, jakie coś jest, jak należy z czymś po-
stępować, zdolność  czy też stan wewnętrzny  jedno i drugie oparte na intuicji
lub instynkcie, którym może, ale bynajmniej nie musi towarzyszyć uczucie9. Wy-
czucie, podobnie jak poczucie, jest leksemem niesamodzielnym i nie występuje
w liczbie mnogiej.
8
Leksemy wrażenie i doznanie, bliskie znaczeniowo odczuciu, pozostają poza obrębem
przedstawianych tu analiz, przede wszystkim ze względu na ograniczenie objętości artykułów
w tym tomie.
9
Instynkt, w odróżnieniu od intuicji, rozumiany jest jako wrodzona zdolność żywych organi-
zmów do zachowań celowych, o pozytywnych dla danego organizmu skutkach.
Uczucia a postawy w języku polskim 15
Przeczucia dotyczą zawsze przyszłości. Mówimy o przeczuciach rychłych
zmian, niezwykłych zdarzeń, przeczuciach S
mierci, upadku, nieszczęS
cia. Określa-
my je jako niejasne, tajemnicze, niedobre, złe, złowieszcze, niepokojące. Skarży-
my się, że nas trapią, nękają, opadają. Jak widać, najczęściej, choć nie zawsze,
mamy do czynienia z przeczuciami dotyczącymi niedobrych (w naszym mniema-
niu) wydarzeń i stanów rzeczy.
Przeczucie, podobnie jak poczucie, otwiera miejsce dla zdań z że; mówimy:
Mam przeczucie, że stanie się coS
niedobrego. Niepokoiło go przeczucie, że to
szczęS
cie nie potrwa długo. Leksem ten ma liczbę mnogą, może też samodziel-
nie nazywać jakieś bliżej nieokreślone przeczucia (por. np. Moje przeczucia nig-
dy mnie nie mylą. Nie chcę ujawniać moich przeczuć).
Przeczucie można określić jako oparte na intuicji, instynkcie i/lub uczuciach
przekonanie, że coś się stanie; przekonanie to może być niejasne; zazwyczaj to-
warzyszy mu jakieś (najczęściej negatywne) uczucie. Tak więc w przeczuciu,
podobnie jak w wyczuciu i części użyć poczucia, na pierwsze miejsce wysuwają
się stany świadomości; uczucia mogą im towarzyszyć, ewentualnie je motywują.
Pomostem między uczuciami i stanami świadomości są instynkt i intuicja  nie
poddające się rozumowaniu, w całości nie do końca zbadane władze poznawcze
człowieka.
Zarówno przeczucie i wyczucie, jak też poczucie  nie mają hiponimów jed-
nowyrazowych.
Postawy w języku ogólnym
Do nazw postaw zaliczamy np. tolerancję, akceptację, aprobatę, dezaproba-
tę, szacunek, lekceważenie, zaangażowanie, lojalnoS
ć, pokorę.
Postawy są mniej lub bardziej długotrwałe (np.: Przez całe życie charaktery-
zowała go postawa tolerancji i życzliwoS
ci wobec ludzi, ale też: W momencie po-
wstania SolidarnoS
ci postawa większoS
ci społeczeństwa była wobec niej zdecy-
dowanie aprobująca). Jak widać z tego ostatniego przykładu, możemy mówić
o postawie zbiorowości (uczucie w takim wypadku musi być użyte w liczbie
mnogiej). Wiąże się to z faktem, iż postawy podlegają stereotypizacji, natomiast
uczucia są bardziej zindywidualizowane (choć także w dużym stopniu wrażliwe
na działanie  inżynierii społecznej ).
Postawy mówią najczęściej o czyichś poglądach, ocenach, wartościowa-
niach (czy też dyspozycjach do nich), często powiązanych z uczuciami, i/lub
o gotowości lub skłonności do pewnych pozajęzykowych zachowań, a nawet
o samych powtarzalnych zachowaniach podmiotu. Ich znaczenie w języku ogól-
nym (opisane w poprzednim zdaniu) jest więc bliskie temu, jakie daje się wy-
czytać z definicji Stefana Nowaka (por. s. 11). W zdaniu typu: R
wiadectwem an-
tyklerykalnej postawy Kowalskiego są jego wypowiedzi drukowane w  Gońcu
16 JADWIGA PUZYNINA
albo też w zdaniu typu: Sprawdzianem krytycyzmu (inaczej: krytycznej postawy)
Nowaka, jest dla mnie jego opracowanie stanu badań w pracy doktorskiej  po-
stawy (antyklerykalna i krytyczna) są wyraz
nie językowo wyrażanymi warto-
ściowaniami pewnych obiektów. Inaczej mówiąc  głównym węzłem dostępu do
matrycy domen stanowiącej ramę kognitywną tych postaw10 jest węzeł dyspo-
zycji (w sensie skłonności, w drugim przykładzie może także zdolności) do
ocen. W zdaniach typu: Patriotyczna postawa Piotra sprawdziła się w czasie
ostatnich wydarzeń  głównym węzłem dostępu jest �gotowość różnych zacho-
wań składających się na pojęcie patriotyzmu . W zdaniach typu: Od dawna ob-
serwuję z przykroS
cią bierną postawę naszego społeczeństwa węzłem dostępu do
bazy będzie �skłonność do zachowań (polegających na braku działania) lub też
takie właśnie zachowania , a w zdaniu: Intelektualna postawa Piotra polega na
stawianiu sobie i innym podstawowych pytań egzystencjalnych węzeł ten stano-
wi �powtarzalna czynność (stawiania pytań) .
Cechy konieczne postawy to jej zawsze ludzki (indywidualny lub zbiorowy)
podmiot11 oraz obiekt, który musi być dla podmiotu w jakiś sposób ważny.
Obiektami postaw mogą być ludzie (np. jego postawa wobec współmałżonka), ich
idee, problemy, teorie (postawa wobec idei niepodległoS
ci, problemu niepodle-
głoS
ci, wobec strukturalizmu), także instytucje (postawa wobec państwa), wyda-
rzenia (postawa wobec powstania styczniowego), stany rzeczy (postawa wobec
przewagi przeciwnika), zjawiska społeczne (postawa wobec współczesnej cywi-
lizacji), różnego typu teksty i ich treści (postawa wobec ustawy aborcyjnej, czy-
ichS
zarzutów, wobec twórczoS
ci romantyków). Obiektami postaw nie bywają, jak
się wydaje, rośliny, przedmioty, a także poszczególne gatunki zwierząt, indywi-
dualne ich okazy, indywidualne znaki różnego rodzaju, poszczególne dzieła sztu-
ki. Wszystkie one mogą natomiast stanowić przedmioty uczuć.
A
ączliwość leksykalna rzeczownika postawa jest bardzo szeroka. W poprze-
dnim akapicie mogliśmy to stwierdzić na przykładzie wyrażeń obejmujących
obiekty postaw. A
ączliwość z osobowymi wykładnikami podmiotów postaw
w dopełniaczu (postawa Piotra, ministra, tego żołnierza itd.) jest właściwie nie-
ograniczona. Rzadziej podmiot wyrażany jest przymiotnikiem odrzeczowniko-
wym (np. postawy rodzicielskie i nauczycielskie w naszej szkole są sobie bliskie).
Przymiotnik odrzeczownikowy tego typu częściej wyraża postawę �charaktery-
styczną dla kogoś, jakiejś grupy społecznej (np.: To typowa postawa żołnierska,
uczniowska, urzędnicza), lub �taką, jaka jest zazwyczaj charakterystyczna dla
pewnych ludzi, ich grup (np. Piotra cechuje postawa rycerska, harcerska, bur-
szowska  choć nie jest on rycerzem, harcerzem ani burszem). Dopełniacz w wy-
rażeniach typu postawa ministra, żołnierza może również określać postawę �cha-
10
Terminy i pojęcia, którymi się tu posługuję, są charakterystyczne dla lingwistyki kognityw-
nej w ujęciu Ronalda W. Langackera (por. Langacker 1987; Fife 1994: 24-27).
11
Podmiotami postaw nie mogą być oczywiście małe dzieci, ponieważ postawy wymagają za-
angażowania intelektualnego.
Uczucia a postawy w języku polskim 17
rakterystyczną dla ministra czy też żołnierza (którym się jest) lub �taką, jaka cha-
rakteryzuje ministrów czy też żołnierzy (choć nie jest się żadnym z nich) . Oba
te odcienie znaczeniowe mogą występować również w wyrażeniach typu posta-
wa oS
wieceniowa, marksistowska, liberalna (tj. �charakterystyczna dla oświece-
nia, marksizmu, liberalizmu 12).
Przymiotniki odrzeczownikowe mogą też charakteryzować postawy z punk-
tu widzenia ich składników (postawa uczuciowa, intelektualna, oceniająca) oraz
zakresów kultury, do których się odnoszą (postawa religijna, naukowa, filozoficz-
na). Różnego typu przymiotniki mogą również bliżej określać stosunek do obiek-
tu (np. postawa sceptyczna, pesymistyczna, życzliwa, pokorna, niechętna, propań-
stwowa, antydemokratyczna); zazwyczaj jest to stosunek wartościujący. Nadaw-
ca tekstu może również charakteryzować w sposób oceniający czyjeś postawy ja-
ko sympatyczne, grox
ne, twórcze, niedojrzałe, bałwochwalcze, niezwykłe itd.
Dla rzeczownika postawa charakterystyczne jest, że może on występować
w tekstach bez wykładników podmiotu i obiektu, w zdaniach typu: Postawy są
ważnym składnikiem osobowoS
ci. Czy jest możliwa klasyfikacja postaw? Podmio-
tem postaw w obu tych zdaniach są ludzie w ujęciu generycznym; są to postawy
wobec wszelkich możliwych obiektów lub też jakichś, jakichkolwiek obiektów.
W zdaniach typu: O postawach naszych polityków mówi się x
le, bę dą to j aki eś
bliżej nieokreślone postawy.
A
ączliwość rzeczownika postawa z czasownikami jest również szeroka. Po-
stawy powstają, tworzą się, rodzą się, rozwijają się, dojrzewają, umacniają się
i zanikają. W postawach trwamy, rozumiemy je, postawy odpowiadają nam, ra-
żą, bolą czy też oburzają nas13.
Wyrazy bliskoznaczne wobec postawy
Do wyrazów takich należą stanowisko, nastawienie, stosunek.
Stanowisko jest aktem intelektualnym wyrażającym przekonania i oceny
podmiotu, często również w mowie lub na piśmie (powiemy np.: Jego stanowisko
w tej konkretnej sprawie było wyrax
nie aprobujące). Nie jest ono dyspozycją ani
przeżyciem wewnętrznym. Jego podmiotami, poza poszczególnymi osobami, mo-
gą być zbiorowości typu warstwy społecznej, mogą też być zbiorowości zinstytu-
cjonalizowane (por. np. stanowisko senatu, rządu, Stowarzyszenia Dziennikarzy
itp.), rzadziej: społeczeństwo, naród, jakaś warstwa społeczna.
Konkretyzacja stanowiska nie bywa wyrażana rzeczownikiem w dopełnia-
czu. Może ono być określane przymiotnikami i imiesłowami (stanowisko apro-
bujące, niechętne, krytyczne, sceptyczne).
12
W wypadku postawy marksistowskiej i liberalnej za motywujące można uznać również na-
zwy osób (�postawa właściwa marksistom, liberałom ).
13
Pomijam tu łączliwość z czasownikami o znaczeniu (choćby genetycznie) metaforycznym
 będzie o nich mowa dalej.
18 JADWIGA PUZYNINA
Stanowisko zajmuje się tylko wobec pewnego stanu rzeczy, postawę, nasta-
wienie i stosunek ma się także wobec osób. Stanowisko, nastawienie ani też sto-
sunek nie wyrażają gotowości, a także skłonności do pewnych zachowań  dla-
tego też nie mówimy o stanowisku ani nastawieniu opiekuńczym (tylko o posta-
wie opiekuńczej), o nastawieniu, stanowisku ani też stosunku biernym czy też
czynnym (tylko o postawie biernej albo też czynnej). Stanowisko poza sądami
wartościującymi (charakterystycznymi również dla postaw, nastawienia i stosun-
ku) może zawierać konstatacje dotyczące jakiegoś stanu rzeczy oraz sądy o cha-
rakterze normatywnym, z modalnością deontyczną  mówi o tym, co należy, co
powinno się czynić itp. Stanowisko to sposób wartościowania bądz
treść sądów
(nie tylko wartościujących). Mówimy, że stanowisko formułuje się  często
w dłuższych tekstach  postawę można co najwyżej wyczytać z dłuższego tekstu.
Nastawienie i stosunek (do kogoS
, czegoS
) mogą być długotrwałe; można
mówić np. o wieloletnim niechętnym nastawieniu lub stosunku do kogoS
. Jednak-
że żaden z tych dwóch leksemów nie ma znaczenia �elementu osobowości , wła-
ściwego postawie. Stosunek do kogoS
, czegoS
(leksem niesamodzielny!) ma naj-
ogólniejsze znaczenie: może określać nie tylko elementy poznania i ocen, ale
również uczuć (por. stosunek uczuciowy do swojego kraju); ma też najszerszą
łączliwość: jego obiektami  poza tym wszystkim, co stanowi obiekty postaw 
może być także każdy konkretny człowiek, zwierzę, roślina czy przedmiot oraz
pojęcie czegoś (por. np. Stosunek Platona do pojęcia państwa), a także nazwy
i wyrażenia (por. np. Mój stosunek do słowa lojalizm jest niechętny). Takiej łącz-
liwości semantycznej postawy nie mają.
O metaforyzacji i metonimizacji postaw
(w zestawieniu z uczuciami)14
Uczucia są predykacjami, w których wyróżnionym elementem pojęciowym
są przeżycia lub stany uczuciowe powiązane zazwyczaj z węzłami wartościowa-
nia (pozytywnego bądz
negatywnego), często intensyfikacji bądz
osłabienia, oraz
obiektu  czucia , a na drugim planie motywów bądz
sytuacji powodujących to
czucie i sposobów jego przejawiania się. Dla uczuć  jak wiemy z licznych opra-
cowań  charakterystyczne są konceptualizacje metaforyczne związane właśnie
czy to ze sposobem ich wyrażania, czy też sposobem ich odczuwania (por. La-
14
Pojęcie metaforyzacji jest tu użyte w jego szerokim, charakterystycznym dla ujęć kognityw-
nych znaczeniu: dotyczy nie tylko metafor żywych, ale także genetycznych, w mniejszym lub więk-
szym stopniu zleksykalizowanych, zawsze jednak pozostawiających możliwość deleksykalizacji,
sięgania do znaczenia (genetycznie) podstawowego.
Uczucia a postawy w języku polskim 19
koff 1987; Pajdzińska 1990; Nowakowska-Kempna 1995; Mikołajczuk 1996)
(por. wyrażenia dotyczące uczuć, które wzbierają w człowieku, przepełniają go,
człowiek się w nich pogrąża, spływają na człowieka itd.). Natomiast postawy
nigdy nie są konceptualizowane jako fala, morze, strumień. Postawy nie mogą też
zawładnąć kimS
ani opanować kogoS
, człowiek nie panuje nad nimi (jak nad
uczuciami). Postawy nie są animizowane jak uczucia, które się budzą, które się
żywi, których jesteS
my głodni, które umierają; postawy nie zapalają się, nie pło-
ną, nie gasną ani bledną, nie są też czymś, czego poszukujemy (jak wielu uczuć
pozytywnych), ani czymś, czym się karmimy. Nie są też czymś, co jest w czło-
wieku, czy też w jego sercu; możemy powiedzieć: jest we mnie uczucie radoS
ci,
moje serce jest pełne radoS
ci, dobrych uczuć  nie możemy powiedzieć, że *jest
w kimS
lojalnoS
ć, akceptacja, a zwłaszcza że *ktoS
jest pełen dobrych postaw. Po-
staw nie czuje się, nie odczuwa ani przeżywa. Nie bywają one (jak uczucia) S
le-
pe, kapryS
ne ani też głębokie, gorące, serdeczne czy też miłe.
Postawy mogą być natomiast przemyS
lane, zasadnicze, nieugięte, nieza-
chwiane, ostrożne, chwiejne; określamy je też jako oburzające, haniebne, kontro-
wersyjne, a także ładne, godne naS
ladowania. W odróżnieniu od uczuć przyjmu-
jemy je lub zajmujemy, możemy się z nich wycofywać  są więc metaforyzowa-
ne jako miejsca, w których stoimy; możemy je komuś narzucać, uwewnętrzniać
je, internalizować, a więc �wprowadzać do wnętrza ; postawy mogą się tworzyć
(ale nie budzić jak uczucia), można je też w sobie lub w kimś kształtować, wy-
pracować albo wyrobić (metafora artefaktów, nad którymi się pracuje); można ni-
mi, podobnie jak uczuciami, sterować (metafora A
ODZI). Postawy, analogicznie
jak ludzie, których cechują, mogą zwyciężać i ponosić klęski. Postawy mogą 
podobnie jak uczucia  odmalowywać się na twarzach ludzkich  mogą wyrażać
się, także na zasadzie świadomych decyzji, w gestach i postawach, w ich znacze-
niu fizycznym, tj. w postawach ciała ludzkiego. Mówimy np., że ktoś ukląkł
w postawie pełnej szacunku, że pochylił się z pokorą, wzruszył ramionami, dając
wyraz swojej pogardliwej i pełnej lekceważenia postawie wobec partnera dysku-
sji. Z przytaczanych zdań wynika, że słowo postawa w obu wspomnianych tu
znaczeniach, bywa metaforyzowane jako pojemnik zawierający emocjonalne
oceny typu lekceważenia, szacunku itp.
Ogólnie można stwierdzić, że metaforyka postaw jest uboższa i mniej poe-
tycka niż metaforyka uczuć. Z tego, co wiemy o zakresie metaforyzacji oraz
odmienności określeń wartościujących i intensyfikujących, wynika jasno, że po-
stawy nie są w języku traktowane jako żywioł, który trzeba opanowywać, że są
stanami świadomymi, podległymi procesom myślowym, wobec których można
mieć zastrzeżenia i które można (także świadomie) naS
ladować. Metaforyzowa-
ne bywają jako pojemniki, jako przedmioty, które się kształtuje, wyrabia, wypra-
cowuje, jako miejsca, które się zajmuje, jako drzewa czy też pomosty, które się
nie uginają, (nie) chwieją.
20 JADWIGA PUZYNINA
Obraz językowy postawy a jej etymologia
Postawa, bliska budową morfologiczną niemieckiemu wyrazowi Einstellung,
pierwotnie miała znaczenie fizyczne, które łatwo wywieść od czasownika posta-
wić. Należy ona do wielkiej grupy derywatów od czas. stać, stawać oraz stawić
(psł. *stojati, *stavati; *staviti), grupy w różnych kierunkach zmetaforyzowanej;
por. np.: stado, stadło, stan, staja, stanowisko, postać, a od stawić, stawiać
(z przedrostkami): staw, ustawa, postawa, wystawa, zestaw, dostawa, a także po-
stawa  pierwotnie �to, jak się ktoś postawi czy też �jak jest postawiony fizycz-
nie 15. Pochodne od tego były znaczenia �okazałej postawy (por. postawny), �ze-
wnętrznej postaci , �min i gestów , �(pięknych) pozorów , a także �fizycznej po-
stawy, wyrażającej jakieś cechy czy też stany wewnętrzne człowieka ; por. np.:
 Przypatrzcie się panowie tej groz
nej postawie (Mickiewicz); także i dziś mówi-
my o postawie wyzywającej. U Norwida znajdujemy już wyrażenie postawa mo-
ralna, odpowiadające współczesnemu, nas tu interesującemu znaczeniu tego wy-
razu:  Cel  determinacja, spokój, intencje, prawość-ducha; jest w tym absolut-
nie archaiczna postawa moralna   (Album Orbis w szkicu, powst. przed 1872 r.,
prawdopodobnie w latach sześćdziesiątych XIX w.). Znaczenie to powstało
w wyniku przesunięcia metonimicznego  i wkrótce zostało, o czym była mowa,
zaanektowane przez nauki społeczne.
Hiperonimy postaw i uczuć
Polak końca XX wieku wyodrębnia w swojej psychice cechy wewnętrzne lub
psychiczne  czyjąś cechą jest np. szczerość, zarozumiałość czy też łatwowier-
ność; stany wewnętrzne, psychiczne lub duchowe (np. stan frustracji, alienacji, de-
presji); dyspozycje, inaczej potencje wewnętrzne lub psychiczne w sensie możli-
woS
ci (np. wyobraz
nia), w sensie gotowoS
ci do czegoS
(np. postawy), w sensie
szczególnego daru (np. wyczucie, intuicja) bądz
w sensie skłonnoS
ci (np. ofiar-
ność, bojaz
liwość, ufność); czynnoS
ci i procesy psychiczne (np. myślenie, wyo-
brażanie sobie czegoś); przeżycia psychiczne (np. zaskoczenie, radość). Mówimy
też o życiu wewnętrznym, psychicznym czy też duchowym, o strumieniu tego ży-
cia, o jego elementach, np. wyobrażeniach, przekonaniach, doznaniach, wraże-
niach, i o elementach psychiki, np. przekonaniach, uczuciach; mówimy wreszcie
o władzach wewnętrznych, psychicznych lub duchowych, mając na myśli rozum,
wolę i uczucia, oraz o osobowoS
ci człowieka i jej elementach, do których należą
ludzkie cechy i dyspozycje (a wśród nich postawy).
Charakterystyczne jest, że te same elementy naszego życia wewnętrznego
określamy niejednokrotnie raz jako cechy, innym razem jako dyspozycje psy-
15
Słownik staropolski nie notuje jeszcze leksemu postawa. Jego egzemplifikacja szesnasto-
wieczna jest już natomiast bardzo obfita.
Uczucia a postawy w języku polskim 21
chiczne (np. ofiarność czy bojaz
liwość) lub elementy życia psychicznego (np. po-
stawy, poglądy); raz jako stany, innym razem jako przeżycia psychiczne (np. po-
czucie krzywdy, zachwyt); raz jako przeżycia psychiczne, innym razem jako wła-
dze psychiczne (np. uczucia). Dotyczy to także definicji słownikowych tych zja-
wisk, o różnie dobieranych hiperonimach. Wszystko to wiąże się częściowo
z hierarchicznym układem przywoływanych hiperonimów, ale także z brakiem
wyraz
nych granic między kategoriami, w jakich ujmujemy nasze stany mental-
ne, krzyżowaniem się treści i zakresów wielu z nich. Przyczyną różnic w katego-
ryzacji może być nieostrość znaczeniowa lub polisemia przyporządkowanych po-
szczególnym hiperonimom wyrazów bądz
też powierzchowne ich rozumienie
przez osoby dokonujące takich przyporządkowań.
Dla naszego tematu ważne jest stwierdzenie, że te same słowa są przez nas
używane czasem jako nazwy uczuć, czasem zaś jako nazwy postaw; wiąże się to
z różnicami dotyczącymi  podświetlania 16, wysuwania na pierwszy plan
(a w tradycyjnym ujęciu  traktowania jako genus proximum) różnych elemen-
tów tej samej sieci kognitywnej. Mówiąc o miłości jako postawie,  podświetlam
węzeł dostępu:  gotowość do działania , pozostający w relacji celowej z  dobrem
innych (a więc  gotowość działania dla dobra innych ), na drugim planie węzeł
uczucia i wartościowania tych, których się kocha. Mówiąc o miłości w sensie
uczucia  podświetlam węzeł pozytywnego uczucia dla X-a z relacją intensyw-
ności, a drugoplanowo traktuję implikujące to uczucie wartościowanie i gotowość
działania dla dobra X-a. Posługując się Langackerowskim pojęciem profilowania,
możemy powiedzieć, że z tej samej bazy (sieci kognitywnej) nadawca tekstu 
w zależności od perspektywy  wyprofilowuje znaczenie miłości jako postawy
bądz
też jako uczucia.
*
Z obserwacji użyć wyrazów nazywających ogólne pojęcia uczucia i postawy
w języku polskim wynika zasadnicza odrębność ich konceptualizacji. Postawy
mogą, lecz nie muszą zawierać elementów uczuciowych, a jeśli je zawierają, to
jako elementy drugiego planu. Wyrazy dające możliwość wyprofilowywania
z bazy kognitywnej bądz
postawy, bądz
też uczucia stanowią niewątpliwie kate-
gorię przejściową między nimi. Jest to jednakże kategoria przejściowa nie w sen-
sie nieostrości granic między pojęciami postawy i uczucia jako takimi, ale w sen-
sie  wieloprofilowości takich wyrazów, jak: miłoS
ć, przyjax
ń, pogarda, szacu-
nek i innych. Użycie tych wyrazów wiąże się nierzadko z nieświadomością sa-
mych nadawców co do tego, który z ich profili mają na myśli, i/lub z niejasnością
odbiorców dotyczącą sposobu ich użycia. Często dochodzi też do nieporozumień
między nadawcą i odbiorcą: nadawca może na przykład mieć na myśli szacunek
16
Posługuję się tu metaforycznym określeniem często używanym w pracach z zakresu lingwi-
styki kognitywnej.
22 JADWIGA PUZYNINA
jako postawę, czasem zupełnie pozbawioną elementów pozytywnych uczuć, a na-
wet łączącą się z uczuciami negatywnymi, natomiast odbiorca może w tymże
kontekście odczytywać słowo szacunek jako nazwę uczucia (por. wyrażenie uczu-
cie szacunku). Różnie może też być rozumiana przyjax
ń: jako rodzaj uczucia,
z którym (drugoplanowo) wiąże się pewien sposób zachowań, lub też jako posta-
wa: przede wszystkim gotowość do określonych zachowań oraz pewien typ ocze-
kiwań, którym (drugoplanowo) towarzyszą pozytywne uczucia17.
Bibliografia
Fife James (1994), Wykłady z gramatyki kognitywnej, [w:] Podstawy gramatyki kognitywnej, pod
red. H. Kardeli, Warszawa, s. 9-64.
Gerstman Stanisław (1969), Psychologia, Warszawa.
Jordanskaja Lidia (1972), Próba leksykograficznego opisu znaczeń grupy rosyjskich słów oznacza-
jących uczucia, przeł. J. Wajszczuk, [w:] Semantyka i słownik, pod red. A. Wierzbickiej, Wro-
cław, s. 105-123.
Lakoff George (1987), Women, Fire, and Dangerous Things. What Categories Reveal about the
Mind, Chicago
Langacker Ronald W. (1987), Foundations of Cognitive Grammar, vol. 1: Theoretical Prerequi-
sites, Stanford.
Mądrzycki Tadeusz (1977), Psychologiczne prawidłowoS
ci kształtowania się postaw, Warszawa.
Mikołajczuk Agnieszka (1996), Kognitywny obraz gniewu we współczesnej polszczyx
nie,  Etnolin-
gwistyka , nr 8, pod red. J. Bartmińskiego, Lublin, s. 131-145.
Nowak Stefan (1973), Pojęcie postawy w teoriach i stosowanych badaniach społecznych, [w:] Te-
orie postaw, pod red. S. Nowaka, Warszawa, s. 17-87.
Nowakowska-Kempna Iwona (1986), Konstrukcje zdaniowe z leksykalnymi wykładnikami predy-
katów uczuć, Katowice
 (1995), Konceptualizacja uczuć w języku polskim. Prolegomena, Warszawa.
Pajdzińska Anna (1990), Jak mówimy o uczuciach? Poprzez analizę frazeologizmów do językowe-
go obrazu S
wiata, [w:] Językowy obraz S
wiata, pod red. J. Bartmińskiego, Lublin, s. 87-107.
Reykowski Janusz (1992), Procesy emocjonalne. Motywacja. OsobowoS
ć, Warszawa.
SJPD (1958-1969), Słownik języka polskiego, pod red. W. Doroszewskiego, t. I-XI, Warszawa.
SJPSz (1992), Słownik języka polskiego, pod red. M. Szymczaka, t. I-III, wyd. VII, Warszawa.
Szewczuk Włodzimierz (1990), Psychologia, Warszawa.
Termińska Kamilla (1989), Rodzina wypowiedzeń konstytuowanych przez czasownik czuć,  Prace
Językoznawcze UŚ , nr 16, s. 8-27.
Wierzbicka Anna (1971), Kocha, lubi, szanuje. Medytacje semantyczne, Warszawa.
 (1972), Semantic Primitives, transl. by A. Wierzbicka and J. Besemeres, Frankfurt a.M.
 (1992), Emotions across cultures, [w:] Semantics, Culture and Cognition. Universal Human Con-
cepts in Culture-Specific Configurations, New York  Oxford.
Zaron Zofia (1985), Wybrane pojęcia etyczne w analizie semantycznej. (Kochaj blix
niego swego),
Warszawa.
17
Artykuł ten został napisany w 1997 roku, dlatego nie zawiera on odniesień do najnowszej
literatury przedmiotu, a także do obcych publikacji nieco wcześniejszych, do których autorka nie
miała jeszcze w tym czasie dostępu.
Uczucia a postawy w języku polskim 23
Emotions and Attitudes
in the Contemporary Polish Language
Summary
The paper contains an analysis of the words referring the general concepts of emotions and
attitudes in Polish language. It consists of a detailed linguistic description of the lexemes uczucie
[feeling], afekt [affectation], emocja [emotion], odczucie [impression], wyczucie [intuition], prze-
czucie [foreboding] and postawa [attitude], of the range of their use, their formal properties as
well as of their lexical and semantic connectivity. Taking as a starting point the methodological pre-
suppositions of cognitivism, the author analyses the conceptualisation of emotions and attitudes in
Polish language. The analysis shows that the conceptualisation of emotions and of attitudes is si-
gnificantly different. Emotions are expressed by means of metaphors in which the concepts of ri-
sing, overflowing, immersion, flowing occur. The case of attitude is different, however; the attitu-
des are expressed in metaphors signifying standing, retracting, withdrawing, and are characterised
by means of artefacts which can be a subject of conscious activity, i.e. one can shape them, work
on them, work them out. The metaphors pertaining to attitudes are less abundant and poetic than
the ones of feelings. Emotions are an element to be mastered; attitudes are a conscious state.
This leads to a conclusion that the contents and range of the categories by means of which we
express our mental states intersect. On the level of language the phenomenon of intersection shows
itself in the fact that the same words are used as the names for emotions and attitudes (e.g. love,
friendship, scorn, respect). The speakers are referring to something as an attitude or an emotion de-
pending on the adopted perspective.
Translated by Adam Chmielewski
Sentiments et attitudes en langue polonaise moderne
R�sum�
La partie pr�liminaire de l article est consacr�e ą la repr�sentation esquiss�e de la
description des sentiments (uczucia) en psychologie et en linguistique polonaise, de m�me que
les attitudes (postawy) dans la litt�rature sociologique. Les sentiments, dans la litt�rature sci-
entifique, sont d�crits avant tout du point de vue de leurs causes (leurs motivations) et des
fa�ons de les exprimer, il est frappant de voir la diversit� de leur r�partition et celle de la ter-
minologie li�e ą cette division. La signification de l attitude (postawa), plus facilement soumise
aux rigueurs d une d�finition, est caract�ris�e de diff�rentes fa�ons dans la litt�rature soci-
ologique. C est la d�finition propos�e par Stefan Nowak qui est la plus proche de cette inter-
pr�tation du lex�me dans le language g�n�ral.
La description de tout un groupe de lexŁmes appartenant au langage polonais g�n�ral
constitue la partie principale de cet article: le sentiment (uczucie), les synonymes et les sub-
stantifs avant la m�me racine et se rapportant aux �tats psychiques et l attitude (postawa), et
les mots ayant ą peu prŁs le m�me sens. Elle est constitu�e d une caract�ristique de m�tapho-
risation et, dans le cas de l attitude (postawa), des problŁmes de son �tymologie. L auteur
essaie de d�montrer les diff�rences et les resemblances de signification et de liaison des
lexŁmes: uczucie (le sentiment), poczucie (le sens), wyczucie (l intuition), przeczucie (le pressen-
24 JADWIGA PUZYNINA
timent), odczucie (l impression), de m�me que: postawa (l attitude), stanowisko (le point de vue),
nastawienie (la disposition), et stosunek (le rapport) (par rapport ą quelque chose), elle se pro-
pose aussi de d�crire les relations entre les  h�ros principaux de cette �tude, les sentiments
et les attitudes.
En soumettant ą une observation l analyse de la signification de tous les lexŁmes li�s aux
verbes sentir (czuć) (sauf le lexŁme sentiment, uczucie), on observe le passage de leurs signifi-
cations, des �motions ą les jugements, bas�s sur l intuition (p.ex. le sens de r�alit� (poczucie
rzeczywistoS
ci), przeczucie, że stanie się coS
złego (le pressentiment qu un malheur adviendra).
C est un passage caract�ristique pour le verbe polonais sentir (czuć), de m�me que pour ses
correspondants dans diff�rentes langues europ�ennes.
L auteur attire l attention sur la fa�on de proc�der de divers sp�cialistes, auteurs des dic-
tionnaires par exemples, qui classent diff�remment des sentiments et des attitudes vari�s dans
les cat�gories dans lesquelles noux d�crivons notre vie int�rieure, telles que p.ex. les traits psy-
chiques (cechy psychiczne), ou les dispositions psychiques (dyspozycje psychiczne) (cf. p.ex. les
qualifications diff�rentes de la bienfaisance (ofiarnoS
ć) ou de la timidit� (bojax
liwoS
ć)), des
�preuves psychiques (przeżycia psychiczne) ou des �tats int�rieurs (stany wewnętrzne) (cf. p.ex. les
qualifications de l emerveillement, zachwyt). Ceci peut �tre li� aussi bien au caractŁre trop flou
des cat�gories qu ą l incertitude significative ou la polys�mie des mots qui sont appliqu�es, et
ą leur compr�hension superficielle par les personnes effectuant ces applications.
Se servant de l appareil notionnel de Langacker, l auteur essaie d expliquer, ą la fin, le
m�canisme de pr�sentation de certains �tats int�rieurs (p.ex. amour ou respect), soit comme
attitude, soit comme sentiment.