Acta Universitatis Wratislaviensis No 2218
" tom 13 " Wrocław 2000















MAGDALENA MARSZAA
EK
Uniwersytet Humboldta w Berlinie
Płeć jako element obrazu świata
we współczesnych elementarzach polskich
1. Płeć jako konstrukt społeczno-kulturowy
 Człowiek jest biologicznie uwarunkowany, aby konstruować świat i zamie-
szkiwać go wraz z innymi. Świat ten staje się dla niego dominującą i definityw-
ną rzeczywistością. Jego granice wyznaczone są przez naturę. Ale tworzony przez
człowieka świat oddziaływuje również na nią. W ramach dialektycznych zależ-
ności między naturą a socjalnie konstruowanym światem przemianom podlega
także ludzki organizm.W tej dialektyce człowiek wytwarza rzeczywistość  i sie-
bie samego (Berger, Luckmann 1969: 195  tłum. M.M.).
Podstawową przesłanką orientacji konstruktywistycznej w badaniach socjo-
logicznych i kulturoznawczych jest przekonanie, iż my sami tworzymy naszą rze-
czywistość (przestrzeń społeczną i kulturową) w nieustannych praktykach socjal-
nych. Specyficzną właściwością człowieka jest umiejętność konstruowania świa-
ta i następnie postrzegania go nie jako produktu własnej działalności, ale jako
obiektywnie danej rzeczywistości. Celem konstruktywistycznej socjologii i kul-
turoznawstwa jest poznanie procesów i mechanizmów generowania rzeczywisto-
ści, ukrytych w ewidencji obiektywnych faktów. Z pozycji makrosocjologicznej
oznacza to badanie praw rządzących instytucjonalizacją, obiektywizacją i legity-
mizacją społeczno-kulturowego porządku; z pozycji mikrosocjologicznej  próby
empirycznego rozszyfrowania konkretnych procesów konstrukcyjnych, np. w in-
terakcjach.
Perspektywa konstruktywistyczna pozwala spojrzeć również na płeć jako na
zjawisko społeczno-kulturowe, którego naturalność należy do logiki konstrukcji.
W ostatnich latach powstało wiele prac poświęconych tej problematyce (głównie
w humanistyce anglo-amerykańskiej), zainspirowanych przede wszystkim studia-
mi feministycznymi. Doprowadziło to do istotnego przesunięcia akcentu w bada-
284 Magdalena Marszałek
niach socjologicznych: od tradycyjnego ujęcia, ignorującego fenomen dyferen-
cjacji płci jako kategorii społecznej stratyfikacji, do socjokonstruktywistycznego
punktu widzenia, według którego płeć jest jedną z najważniejszych kategorii
strukturalnych, organizującą i aranżującą społeczną oraz kulturową przestrzeń
człowieka. Pojmowanie płci jako relewantnej kategorii społecznej jest punktem
wyjścia szeroko zakrojonych, interdyscyplinarnych studiów (gender studies), zaj-
mujących się społeczno-kulturowym wymiarem płci.
 Płeć (gender) jest zarówno czymś, co robimy, jak i czymś, co myślimy; jest
zarówno systemem społecznych praktyk, jak i zbiorem kulturowych znaczeń.
Społeczna produkcja płci (gender) i kulturowa reprezentacja płci (gender) kon-
stytuują nas jako kobiety i mężczyzn  jako szczególną konfigurację socjalnych
relacji (Rakow 1986: 11  tłum. M.M.).
Rozróżnienie między płcią biologiczną (sex) i płcią psychiczno-socjalno-kul-
turową (gender), którego dokonano najpierw w psychiatrii podczas badań nad
zjawiskiem hermafrodytyzmu i transseksualizmu, weszło na stałe do terminolo-
gii anglosaskiej humanistyki na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesią-
tych. Przyczyniły się do tego przede wszystkim intensywne w owym czasie dys-
kusje feministyczne. Rozróżnienie sex/gender umożliwiło studiowanie problema-
tyki płci w oderwaniu od kontekstu biologicznego. W centrum zainteresowania
znalazły się takie zagadnienia, jak odmienna socjalizacja dziewczynek i chłop-
ców, historyczne procesy polaryzacji płci, socjalne uwarunkowania kobiecych
i męskich ról oraz charakterów. Z czasem dychotomiczny podział na niezmien-
ną, biologicznie daną  bazę płci (sex) oraz na kulturową i socjalną wykładnię se-
ksualnego dymorfizmu (gender) stał się problematyczny: przede wszystkim jako
kolejna reprodukcja opozycji n a t u r a  k u l t u r a. Ani biologiczne teorie płci,
ani usytuowany na przeciwległym biegunie socjologiczny determinizm nie stwo-
rzyły teoretycznych ram, w których możliwe byłoby badanie podstawowego za-
gadnienia płci, mianowicie samej zasady binarnej klasyfikacji. Wyniki przepro-
wadzonych w ostatnich kilkunastu latach studiów antropologicznych, etnologicz-
nych i socjologicznych badań etnometodologicznych dostarczyły impulsów do
przemyślenia zależności p ł e ć b i o l o g i c z n a / p ł e ć s o c j o k u l t u-
r o w a na nowo  jako kompleksowej i wzajemnie uwarunkowanej relacji. Ba-
dania te wskazują przede wszystkim na fenomen kulturowej nadprodukcji dycho-
tomii płci (Tyrell 1986): biologiczne fakty seksualnego dymorfizmu nie dają się
bezpośrednio przetłumaczyć na socjokulturowy dymorfizm płci. (Przykładem ta-
kiej kulturowej nadprodukcji dychotomii płci mogą być obowiązujące w naszej
kulturze praktyki dobierania się heteroseksualnych par, które aktualizują jako
wszechobecny fenomen pewne, dane jedynie statystycznie, biologiczne różnice
między kobietami i mężczyznami, takie jak np. wzrost: chociaż mężczyz
ni są tyl-
ko przeciętnie wyżsi od kobiet, reguły doboru par konstytuują tę dyferencję jako
kulturową normę.) Porównawcze studia międzykulturowe (cross-cultural studies)
uwidaczniają nie tylko historyczno-geograficzną zmienność kobiecych i męskich
ról  różne sposoby funkcjonowania kobiet i mężczyzn w odmiennych socjalno-
Płeć jako element obrazu świata w elementarzach polskich 285
polityczno-ekonomicznych systemach, ale zwracają także uwagę na różnorodne
praktyki seksualnej dyferencjacji, m.in. na możliwość istnienia innych niż dual-
ny systemów klasyfikacyjnych (np. trzech płci), bądz
też na różnice w uwzglę-
dnianiu faktów fizjologicznych jako podstawy klasyfikacji (Sexual Meanings
1981). W świetle tych badań rygoryzm binarnej seksualnej dyferencjacji w naszej
kulturze przedstawia się jako fenomen przede wszystkim kulturowy. Przekonanie,
iż socjokulturowe mechanizmy produkują polaryzację płci, wybiegającą daleko
poza biologicznie dany seksualny dymorfizm, odwołuje się również do badań
z zakresu biologii i medycyny, które określają płeć jako kontinuum (genetycz-
nych, hormonalnych i morfologicznych czynników), a nie jako binarną opozycję
dwóch wzajemnie wykluczających się kategorii (Geschlechtsunterschiede 1980;
Fausto-Sterling 1992; Reimers 1994).
Perspektywa badawcza, która akcentuje wzajemną, rekursywną zależność
pomiędzy zjawiskami biologicznymi a kulturowymi, otwiera nowe możliwości
badania zagadnienia, niejako poza i ponad nierozwiązywalną kontrowersją po-
między opcjami biologistycznej i socjologicznej argumentacji płci. Ponieważ
z punktu widzenia pozycji konstruktywistycznej celem poznawczym nie jest roz-
wiązanie kwestii statusu ontologicznego badanych zjawisk, ale wyjaśnienie spo-
sobu ich konstrukcji, w przypadku interesującego nas problemu nie chodzi o do-
ciekanie, co jest substancją dyferencji płci, lecz o próby rozszyfrowania podsta-
wowych zasad i reguł jej generowania. Punkt wyjścia dla empirycznych badań
stanowi teza o kulturowym podłożu każdej binarnej dyferencjacji płci (Hage-
mann-White 1989).
Na teoretyczne ujęcie różnicy płci jako socjokulturowego konstruktu wpły-
nęły w znacznym stopniu badania etnometodologiczne, w których rozwinięte zo-
stały metody mikrosocjologicznej obserwacji procesów produkcji i walidacji so-
cjalnego porządku w codziennych interakcjach międzyludzkich. Pionierską pra-
cą, zajmującą się na tym obszarze zagadnieniem płci, są studia Harolda Garfin-
kela nad transseksualizmem (Garfinkel 1967). Perspektywa etnometodologiczna
podkreśla procesualny charakter płci: różnica płci jest produkowana i reproduko-
wana (najczęściej bezwiednie) przez kobiety i mężczyzn w codziennych interak-
cjach. Proces ten, określany jako doing gender (Kessler, McKenna 1978), pole-
ga zarówno na kompetentnej klasyfikacji partnerów interakcji, jak i na odpowie-
dnim kreowaniu własnej przynależności do danej kategorii płci. Przez odwołania
do kulturowego binarnego kodu płci odpowiedniej semantyzacji i ewaluacji ule-
gają przy tym najrozmaitsze fenomeny zachowania i cechy osobowe: mimika,
chód, ubiór, sposób mówienia, spojrzenie etc. Procesy te opierają się w dużej
mierze na historycznie wytworzonych, charakterystycznych dla danej kultury re-
pertuarach kobiecych i męskich wzorów zachowań. Jednakże, jak pokazują etno-
metodologiczne obserwacje, w heteroseksualnych interakcjach każda różnica
i właściwość może zostać zinterpretowana jako cecha charakterystyczna dla da-
nej płci (Hirschauer 1989). Natomiast te same sposoby zachowania czy właści-
wości mogą być zupełnie odmiennie interpretowane i wartościowane w zależno-
286 Magdalena Marszałek
ści od płci (np. podniesienie głosu w dyskusji przez mężczyznę jako stanowczość,
przez kobietę  histeria). Płeć (gender) nie jest więc zamkniętym zbiorem okre-
ślonych zachowań, cech czy ról, lecz plastycznym (co nie oznacza dowolnym)
produktem socjalnych praktyk, generowanym w oparciu o kulturowe wzory, we-
dług obowiązujących w danej społeczności reguł, które przyswajamy sobie od
wczesnego dzieciństwa w procesie socjalizacji. Treści, przypisywane poszczegól-
nym biegunom opozycji płci, są fakultatywne i zmienne; stabilna i trwała jest na-
tomiast hierarchiczna struktura tej dychotomii.
W wyniku badań, zainspirowanych kulturową antropologią i etnometodolo-
gią, rozwinięta została koncepcja płci jako kategorii socjalnej, spełniającej funk-
cję generatora porządku społecznego. Poprzez odniesienie do kulturowego binar-
nego modelu płci konstytuuje się nie tylko tożsamość każdego człowieka; dycho-
tomia płci jest także  ze względu na swoją stabilną hierarchiczną strukturę 
z
ródłem społecznego różnicowania i klasyfikacji. Stanowi zatem istotny czynnik
socjalnej alokacji i wyznacznik pozycji społecznej. Interesujących przykładów
dostarczają tu studia badające zagadnienie segregacji rynku pracy według płci.
We współczesnych wysoko rozwiniętych społeczeństwach industrialnych płeć
jest w dalszym ciągu istotniejszym wyróżnikiem niż np. kwalifikacja. O segrega-
cji rynku pracy według płci (feminizacja i maskulinizacja zawodów) decyduje nie
tyle rodzaj wykonywanych czynności (odpowiednich dla kobiet bądz
mężczyzn),
ile status i prestiż danej profesji w określonym społeczeństwie (Gildemeister,
Wetterer 1992; Domański 1992). Innych przykładów produkowania i reproduko-
wania kulturowo zakodowanej hierarchii płci dostarczają badania socjoling-
wistyczne, zajmujące się opisem genderlektu, tzn. relewantnych ze względu na płeć
elementów językowej komunikacji (Gr�ssel 1991; Von fremden Stimmen 1991).
Społeczny i kulturowy wymiar płci wzajemnie się warunkują: codzienne in-
teraktywne procesy konstrukcyjne opierają się na repertuarze kulturowych wzo-
rów i symboli, a te z kolei są stale reprodukowane i modyfikowane w praktykach
socjalnych. Zróżnicowanie płci jest fenomenem semiotycznym o niezwykłym
kulturowym znaczeniu. Komplementarna i wzajemnie wykluczająca się para opo-
zycji żeński e  męski e jest trwale powiązana na zasadzie semantycznej ana-
logii z szeregiem innych dualizmów (lewy  prawy, dół  góra, noc  dzień itp.),
ma przy tym charakter prymarnej dychotomii, do której można odnieść każdą in-
ną binarną opozycję, zakotwiczoną na stałe w kulturze lub tworzoną spontanicz-
nie. Symboliczny konstrukt płci jest jednym z najważniejszych elementów kul-
turowego obrazu świata każdej społeczności. Poszczególne dyskursy mogą wy-
twarzać różne koncepcje kobiecości i męskości, co z kolei stanowi istotny czyn-
nik kulturowej dyferencjacji (nie wspominając już o bezpośrednim wpływie
rozmaitych dyskursywnych praktyk na życie konkretnych kobiet i mężczyzn
w danej kulturze). Podstawowym z
ródłem informacji o symbolicznym dualizmie
płci jest język, nie tylko na poziomie leksyki i frazeologii  jako nośnik i repre-
zentant kulturowych znaczeń, ale również na poziomie organizacji gramatycznej.
Płeć jako element obrazu świata w elementarzach polskich 287
Językowe możliwości konstruowania dyferencji płci tworzą ramy dla procesów
formowania się tożsamości kobiet i mężczyzn, definiują obszar reprezentacji ko-
biet i mężczyzn w porządku symbolicznym, a także określają sposoby artykula-
cji kobiet i mężczyzn jako społecznych podmiotów.
Przyjęcie opcji konstruktywistycznej otwiera nowe możliwości empiryczne-
go badania kulturowego wymiaru płci wraz z jego społecznymi i językowymi
uwarunkowaniami. Dla kulturoznawczych studiów filologicznych oznacza to po-
szukiwanie metod rekonstrukcji zakodowanej w tekstach dyferencji płci oraz me-
tod analizy językowych i dyskursywnych środków konstrukcyjnych, a także wy-
pracowanie sposobów wyprowadzania z analizy tekstów wniosków o ich społecz-
no-kulturowym kontekście.
2. Analiza
2.1. Założenia teoretyczne i metoda badawcza
Szkoła odgrywa istotną rolę w procesie akulturacji. Programy nauczania za-
wierają treści o szczególnym znaczeniu dla danej kultury  przeznaczone do prze-
kazania następnym pokoleniom. Podręczniki szkolne reprezentują zatem kulturo-
wy obraz świata danego społeczeństwa, a przede wszystkim te jego elementy,
które zasługują na utrwalenie w pamięci zbiorowej. W szkolnych programach na-
uczania zawarte są m.in. treści wyrażone explicite lub jako hidden curriculum
(ukryty, nieświadomy plan nauczania), które wpływają na kształtowanie się toż-
samości dzieci jako chłopców i dziewczynek (Hilgers 1993). Przyswojenie sobie
dychotomicznej symboliki płci, a zwłaszcza obowiązującej w danej kulturze se-
mantyzacji i ewaluacji pojęć kobiecości i męskości, jest koniecznym warunkiem
wejścia w konkretne społeczeństwo i uczestnictwa w danej kulturze.
Niniejsza analiza polskich elementarzy jest próbą empirycznego badania
tekstu pod kątem językowych i kulturowych uwarunkowań zawartych w nim
konstruktów płci. Przedmiotem analizy jest sześć podręczników do początkowej
nauki języka ojczystego (czytania i pisania), które wybrane zostały z obowiązu-
jącego dziś w szkole kanonu podręczników dla klasy pierwszej. Są to trzy
podręczniki podstawowe, w tym dwa wznowienia opracowanych wcześniej ele-
mentarzy (FalEle; PrzySzyp)* i najnowszy podręcznik (LorEle); oraz trzy
podręczniki uzupełniające, w tym jedno wznowienie starszego opracowania (La-
sJęz) i dwa podręczniki po raz pierwszy wydane w latach dziewięćdziesiątych
(PatzCzyt; A
ukPet). Przeprowadzona została analiza ilościowa znaków ikonicz-
nych oraz analiza jakościowa komponentów semantycznych rysunków i tekstu
podręczników ze względu na czynności, atrybuty i predykaty charakteryzujące
postaci przedstawionych dziewczynek i chłopców oraz kobiet i mężczyzn.
* Zob. Wykaz z
ródeł.
288 Magdalena Marszałek
2.2. Elementarz Mariana Falskiego
Na rysunkach w Elementarzu przedstawiona została 94 razy postać dziew-
czynki, 55 razy  chłopca, 26 razy  postać kobieca i 22 razy  męska. Z iloś-
ciowej analizy znaków ikonicznych można by wnioskować, iż bohaterkami
Elementarza są przede wszystkim dziewczynki (stanowią one 63% postaci
dziecięcych na rysunkach). Z analizy jakościowej rysunków i tekstu wynika jed-
nak, że świat dzieci Elementarza  dziewczynek i chłopców  jest nieomal
dokładnie symetryczny: dotyczy to zarówno liczby występujących w nim
bohaterów i bohaterek, jak i obszaru ich przeżyć oraz doświadczeń (por. Aneks).
2.2.1. Świat dzieci
Głównymi bohaterami podręcznika Falskiego jest pięć dziewczynek i pięciu
chłopców. Przestrzeń, w której poruszają się dzieci  zarówno w rolach pierwszo-
jak i drugoplanowych  jest jednakowa dla dziewczynek i chłopców.
W szkole dzieci kilkakrotnie przedstawione są w grupie, np. w klasie,
w której  co warto wspomnieć  właśnie Ala odpowiada pod tablicą na lekcji
matematyki, czy jako szkolne pogotowie krawieckie, gdzie dyżurna i dyżurny
przyszywają oderwane guziki. Również domowe obowiązki  jak m.in. pomaga-
nie mamie w gotowaniu  dzielą dzieci sprawiedliwie, choć nie wszystkie zaję-
cia wykonują wspólnie, np. tylko chłopiec asystuje ojcu przy naprawie samocho-
du, jedynie dziewczynka pierze czy pomaga babci w cerowaniu. Podobnie domo-
we zabawy i kreatywne zajęcia są doświadczeniem zarówno dziewczynek, jak
i chłopców: dzieci czytają, piszą, liczą, oglądają globus, malują i rysują, korzy-
stają z radia i telewizji, układają klocki. Zabawką, która należy wyłącznie
do świata dziewczynek i jest jednocześnie ich najczęstszym atrybutem, jest lalka
(4 razy dziewczynki z lalkami przedstawione są na rysunku, 10 razy wspomnia-
ne w tekście). Co ciekawe, pies jest (ilościowo) drugim po lalce towarzyszem za-
baw dziewczynki. Dzieci obojga płci uprawiają aktywnie sport: jeżdżą na nartach,
sankach, łyżwach, grają w piłkę. Posiadaczem roweru jest wyłącznie chłopiec.
Przedstawione w Elementarzu Falskiego dzieci obojga płci dysponują jed-
nakową przestrzenią i równym polem do działania w szkole, w domu i podczas
zabawy. Nie oznacza to, że kategoria płci nie spełnia żadnej konstytutywnej funk-
cji w strukturze świata dzieci z Elementarza (np. płeć dziecka zawsze jest rozpo-
znawalna na rysunkach). Światy dziewczynek i chłopców nie są też modelowa-
ne identycznie. To, co je odróżnia, to przede wszystkim odmiennie rysujące się
zainteresowania i preferencje dzieci. Dziewczynki przedstawiane są jako obda-
rzone większymi skłonnościami artystyczno-estetycznymi, np. więcej rysują, zaj-
mują się układaniem kwiatów czy strojeniem choinki. Chłopcy natomiast przeja-
wiają zainteresowania techniczne: majsterkują, kleją modele kolejki i samolotów.
Dziewczynki częściej przedstawiane są razem: np. bawią się wspólnie, zaprasza-
ją inne dzieci. Wyłącznie dziewczynki boją się czegoś. Chłopcy natomiast mogą
Płeć jako element obrazu świata w elementarzach polskich 289
bawić się sami; szybciej też niż dziewczynki wyrastają z bajek. Przykłady: w te-
lewizji dziewczynki oglądają filmy rysunkowe i teatr kukiełek, chłopcy  filmy
przyrodnicze. Pod choinkę Ala dostaje bajkę z rysunkami, Janek  obrazki z lo-
tów w kosmos (on woli te obrazki od bajek, FalEle: 79). Przeważnie też chłopcy
są atrakcyjnymi bohaterami dłuższych czytanek z końca Elementarza, np. Janek
opowiada dzieciom o pobycie w górach i samotnie rozmyśla nocą o księżycu
i kosmonautach. Odmienności, które rysują się w przedstawionym obrazie świa-
ta dziewczynek i chłopców  w dużym stopniu odwołujące się do stereotypów
płci  nie odgrywają jednak dominującej roli w jego organizacji. Wskazują one
raczej  jako że odnoszą się głównie do zainteresowań, skłonności i planów dzie-
ci  na asymetryczny stosunek płci w świecie dorosłych.
2.2.2. Świat dorosłych
Świat dorosłych to przede wszystkim rodzice. Postaci kobiece przedstawio-
ne zostały na 26 ilustracjach Elementarza, w tym postać matki 20 razy, z czego
15 razy występuje ona w domu. Z 22 ilustracji ukazujących mężczyzn 8 przed-
stawia ojców, ale ani razu w domu (por. Aneks). Matka wykonuje w domu nastę-
pujące czynności: myje dzieci, gotuje i podaje posiłek, pomaga dzieciom w czy-
taniu i liczeniu, troszczy się o chore dzieci, wyprawia je do szkoły, na wyciecz-
kę, karmi zwierzęta. Poza domem matka przedstawiona jest w następujących sy-
tuacjach: spaceruje z rodziną po mieście, wyjeżdża z córkami pociągiem na
wycieczkę na wieś (podczas gdy ojciec wybiera się tam z synem rowerem), wy-
chodzi z córką do kina i na zakupy. Raz jest w pracy (FalEle: 82). Ojciec  poza
wspomnianym już rodzinnym spacerem i wycieczką rowerową  odprowadza
dziecko do szkoły i naprawia auto. Również raz jest w pracy (FalEle: 82) i raz
orze w polu. Sferę zawodową w Elementarzu reprezentują 3 postaci kobiece: na-
uczycielka, woz
na i wspomniana w tekście mama  lekarz. Poza nimi tworzą ją
wyłącznie mężczyz
ni: kolejarze, rybacy, rolnicy, dyżurni morskiej stacji ratunko-
wej, robotnicy w fabryce, strażacy, marynarz, kominiarz, murarz, szewc, apte-
karz, krawiec, piekarz, kosmonauta.
Świat dorosłych w Elementarzu to świat kobiet i świat mężczyzn. Linią
dzielącą obydwa te światy jest granica między sferą prywatną, rodzinną a sferą
publiczną, zawodową. Ta ostatnia jest domeną mężczyzn. Podział ten znajduje
swoje odbicie również wewnątrz rodziny: matka przebywa i pracuje w domu,
ojca w domu nie ma.
2.3. Elementarz Marii Lorek
Nowy Elementarz Marii Lorek odbiega znacznie w swej koncepcji od Ele-
mentarza Falskiego: ma bogatszą szatę graficzną, wprowadza elementy nowych
gatunków literackich, takich jak komiks, opowiastka obrazkowa, scenka drama-
290 Magdalena Marszałek
tyczna, baśń. Występują w nim również liczne postaci fantastyczne, nieobecne
w poprzednim elementarzu. W analizie ilościowej postaci przedstawionych na ry-
sunkach zostały uwzględnione postaci ludzkie świata realnego i fantastycznego.
Z kolei analiza jakościowa obejmuje wyłącznie postaci świata realnego. Wyniki
ilościowej analizy znaków ikonicznych (por. Aneks) są następujące: postać
dziewczynki została przedstawiona na rysunku 43 razy, postać chłopca 68 razy.
Po odliczeniu fantastycznych postaci komiksu o wyprawie w kosmos  chłopca
i dziewczynki, liczba realnych postaci dziecięcych wynosi: dziewczynki  32,
chłopcy  54. Jest to relacja prawie identyczna, tylko odwrócona w stosunku do
Elementarza Falskiego, tzn. 62% postaci to chłopcy. Osoby dorosłe przedstawio-
ne są następująco: kobiety  15 razy, mężczyz
ni  54 razy. W warstwie ilustracji
Elementarza dominują zdecydowanie postaci męskie (w świecie dorosłych stano-
wią one 80% wszystkich przedstawionych postaci). Analiza jakościowa rysun-
ków i tekstu Elementarza potwierdza tę dominację: kategoria płci porządkuje asy-
metrycznie zarówno świat dorosłych, jak i świat dzieci  zdecydowanie na nie-
korzyść kobiet i dziewczynek.
2.3.1. Świat dzieci
Pierwszoplanowymi postaciami dziecięcymi Elementarza Marii Lorek są
wyłącznie chłopcy: główny bohater pierwszoklasista Jaś, jego młodszy brat oraz
kuzyn. Dziewczynki pojawiają się tylko w rolach drugoplanowych  jako kole-
żanki szkolne i towarzyszki zabaw Jasia. Ponieważ rodzina Jasia jest jedyną ro-
dziną przedstawioną w Elementarzu, w domu spotykamy prawie wyłącznie
chłopców. Chłopcy  oprócz układania po sobie zabawek  nie mają w domu żad-
nych obowiązków, natomiast oglądamy ich parokrotnie w dziecinnym pokoju
podczas zabawy. Jaś raz zaprasza koleżanki do domu, gdzie mama gości dzieci
kolacją, raz chłopiec i dwie dziewczynki grają wspólnie w kręgle. Poza tym je-
dyną zabawką dziewczynek (i tylko dziewczynek) są lalki. Lalka jest również
i w tym elementarzu najczęstszym atrybutem dziewczynki. Co się tyczy zabaw
kreatywnych, to rysunki, przedstawione na szkolnym konkursie, są jedynym śla-
dem twórczych zajęć dziewczynek. W tekście i na ilustracjach spotykamy tylko
chłopców, którzy rysują i malują (m.in. przy sztalugach), przedstawiają swoje
plakaty do scenki teatralnej, wykonują do niej papierowe figurki. Chłopcy
i dziewczynki często wspólnie spędzają czas wolny poza domem: spotykamy
dzieci razem na wsi, w górach, na rajdzie rowerowym, kuligu i jako kolędników.
Pierwszoplanowa rola przypada jednak zawsze chłopcu: np. Jaś ma przygodę na
kuligu, Jaś wygrywa rajd. Dziewczynki w Elementarzu czytają bajki, chłopcy
książki o kosmosie, dawnym wojsku, legendy, baśnie, komiksy. Jaś sam wymy-
śla bajki. Poza tym jako główny bohater opowiada często różne historie, zastana-
wia się także np. nad zanieczyszczeniem Wisły.
Chłopcy w Elementarzu Marii Lorek przeważają nie tylko ilościowo. Domi-
nują oni także jako bohaterowie bardziej aktywni i atrakcyjni, którzy mogą sobie
Płeć jako element obrazu świata w elementarzach polskich 291
pozwolić również na niesubordynację. Chłopcy inicjują wydarzenia i pozostają
w nich panami sytuacji. Interesują się poważnymi lekturami i problemami.
Chłopcy nie interesują się jedynie lalkami, za to ewentualnie dziewczynkami
z lalkami. Na jednym z rysunków chłopiec, przechodząc obok dziewczynki z lal-
ką w wózku, spogląda na dziewczynkę i rzuca jej w myślach (w dymku): Ale la-
la (LorEle: 12).
2.3.2. Świat dorosłych
Kobiety również i w Elementarzu Marii Lorek przedstawiane są wyłącznie
w kontekście rodziny lub przez ich stosunek do dzieci. Na skromną galerię po-
staci kobiecych składają się  oprócz matki  należąca do rodziny babcia oraz na-
uczycielka i woz
na w szkole. Autonomiczny świat dorosłych jest wyłącznie mę-
ski. Postaci męskie w Elementarzu reprezentuje w rodzinie ojciec, wujek i dzia-
dek, poza rodziną: pszczelarz, komik cyrkowy, kosmonauta, poeta, aktor, trębacz,
góral, Eskimos, żołnierze współcześni i 9 przedstawicieli starego wojska od wo-
jów, rycerzy po husarzy, kosynierów i powstańców.
Podział ról w domu między rodzicami rysuje się jasno. Matka wykonuje
wszystkie prace domowe (łącznie ze sprzątaniem zabawek synów). Ojciec przed-
stawiony jest w domu 2 razy: przy stole podczas posiłku podawanego przez mat-
kę oraz przy stoliku z synem, gdzie klei model samolotu. Matka troszczy się
o rozwój dzieci: dogląda zabawy synów, kupuje dla Jasia książki czy bilety do ki-
na. Ale do kina wychodzi z synem ojciec, matka w tym czasie będzie prać i go-
tować. Ojciec jest też z synem w teatrze. Tata ma rację. Ciekawy teatr i dekora-
cje (LorEle: 41)  powtarza Jaś opinię ojca o spektaklu. Osobą, która pracuje
w domu, wykonując mało interesujące czynności oraz niewdzięczną pracę wy-
chowawczą (napominanie), jest wyłącznie matka. Ojciec w domu nie pracuje,
może za to spędzić atrakcyjnie i interesująco z dzieckiem wolny czas.
2.3.3. Projekcja płci dziecka  odbiorcy elementarza
Jeszcze jedno zjawisko odróżnia Elementarz Lorek od Elementarza Falskie-
go, a mianowicie sposób językowego konstruowania płci dziecka  odbiorcy ele-
mentarza. Falski konsekwentnie unika determinowania płci czytelników/czytel-
niczek. Zwraca się do nich zawsze w liczbie mnogiej, często w wołaczu dzieci,
bądz
też  w pytaniach dotyczących czasu przeszłego i przyszłego  korzysta
z formy liczby mnogiej rodzaju męskoosobowego, która przynajmniej nie wyklu-
cza jako adresatów osób płci żeńskiej. W Elementarzu Marii Lorek mamy kilka
przypadków jednoznacznej językowej projekcji płci dziecka czytającego elemen-
tarz. W każdym z tych przypadków jest to odbiorca męski. Przykłady: a) paso-
wanie na czytelnika: UroczyS
cie ogłaszam, że... zostaje pasowany na czytelnika.
Elementarz (LorEle: 84); b) Czytelniku, poznaj trzy tajemnice: JeS
li chcesz być
dobrym uczniem, dużo czytaj! (LorEle: 84); c) Mała psychozabawa pt.  Czy je-
292 Magdalena Marszałek
steś szczęśliwy?  tu następuje kilka dalszych pytań adresowanych wyłącznie do
chłopca (LorEle: 86).
2.4. Podręczniki uzupełniające i ćwiczenia
2.4.1. Świat dzieci
W starszych podręcznikach do ćwiczeń dzieci obojga płci wykonują wspól-
nie różne prace domowe, określane często jako pomaganie mamie, np. zakupy,
sprzątanie, przygotowywanie posiłku. W nowych ćwiczeniach Stanisławy A
uka-
sik i Heleny Petkowicz, gdzie ilościowo zdecydowanie dominują chłopcy (na ry-
sunkach dziewczynka pojawia się 10 razy, chłopiec  67), dzieci przedstawione
zostały przeważnie poza domem. Natomiast w nowych ćwiczeniach Marii Patze-
rowej, w których chłopcy i dziewczynki są równo reprezentowani (por. Aneks),
wszystkie domowe prace, takie jak gotowanie, sprzątanie, prasowanie, pranie,
usługiwanie przy stole, wykonują dziewczynki. Są to jednocześnie ich najczęst-
sze i ulubione zajęcia (por. Co lubi robić Bolek, a co lubi Zula?, A
ukPet: 94).
Chłopcy zaś przede wszystkim bawią się i uprawiają sport. Ich zajęcia to zabawa
klockami, latawcami i samochodami, czytanie, pisanie, gra w piłkę, bieganie, że-
glowanie, łowienie ryb. Zabawka dziewczynek to lalka, a jej jedyny sportowy
atrybut to skakanka. Podobnie u Ewy i Feliksa Przyłubskich oraz Krystyny
Szypowskiej: wyłącznie chłopcy bawią się samochodami, kolejką, fotografują,
malują, ścigają się, jeżdżą na nartach, łyżwach i rowerze, grają w piłkę. I znów
wyłącznie dziewczynki bawią się lalkami, przy czym noszą je na ręku jak nie-
mowlę, szyją i robią dla nich ubranka na drutach, są dla lalek dobrymi mamami
(PrzySzyp: 27). Jedyną zabawą ruchową dziewczynek są sanki, ringo i gra w kla-
sy, którą chłopiec uważa za nudną.
We wszystkich omawianych podręcznikach uzupełniających mamy przypad-
ki kontrastowego przedstawiania dziewczynki i chłopca występujących razem.
Dziewczynce przypada rola dziecka słabszego, biernego i grzeczniejszego,
chłopcu zaś przypisywana jest rola dziecka aktywnego, żywiołowego, często też
nieposłusznego czy wręcz agresywnego. Przykłady:
Patzerowa: a) dzieci zbierają grzyby w lesie; dziewczynki z nauczycielką sto-
ją i nawołują chłopców, chłopcy biegają i buszują po lesie; b) chłopiec wyrywa
dziewczynce lalkę, w wyniku szarpaniny dziewczynka wpada do wanny z wodą,
topiącą się ratuje wujek; c) chłopiec niesie dziewczynce tornister (PatzCzyt).
Laskowska: Moja córka je jak ptaszek. Mój syn ma wilczy apetyt (LasJęz: 6).
A
ukasik i Petkowicz: JaS
krzyknął: Bądx
cicho! Dorotka szepnęła: Bądx

cicho (A
ukPet: 39).
Przedstawiony w omawianych podręcznikach świat dziewczynek jest nudny,
infantylny, ograniczony przestrzennie i sprowadza się przede wszystkim do imi-
Płeć jako element obrazu świata w elementarzach polskich 293
towania roli matki. Chłopcy dominują nie tylko ilościowo, ale także jako główni
bohaterowie przedstawionych sytuacji, dysponują znacznie większą przestrzenią,
ich zajęcia są bardziej urozmaicone, trudniejsze, wszechstronnie rozwijające,
wymagające inicjatywy i odwagi.
2.4.2. Świat dorosłych
W podręcznikach uzupełniających prace domowe  gotowanie, sprzątanie,
prasowanie, usługiwanie przy stole oraz opieka nad dziećmi  są zajęciami, które
wykonują wyłącznie kobiety. Typowy podział ról w rodzinie ilustrują następują-
ce scenki:
Przyłubscy i Szypowska: na wycieczce ojciec z synem łowią ryby, matka na
kocu przygotowuje posiłek, córka zbiera kwiaty (PrzySzyp).
Laskowska: córka nakrywa do stołu, matka wnosi obiad z kuchni do poko-
ju, ojciec telefonuje, dziadek czyta w fotelu gazetę (LasJęz).
Kobiety i mężczyz
ni reprezentują w omawianych podręcznikach następujące
zawody:
1) Przyłubscy i Szypowska:
a) kobiety  nauczycielka, sprzedawczyni, pracownica poczty,
b) mężczyz
ni  pilot, rolnik, robotnik w fabryce, listonosz, pracownicy po-
czty i kolei (PrzySzyp).
2) Laskowska:
a) kobiety  fryzjerka, pielęgniarka, lekarka, sprzedawczyni, kasjerka,
b) mężczyz
ni  lekarz, policjant, górnik, hutnik, strażak, rybak, rolnik, listo-
nosz, kierowca, piekarz, aptekarz, fryzjer (LasJęz).
3) Patzerowa:
a) kobiety  nauczycielka, sprzedawczyni, rolniczka,
b) mężczyz
ni  lekarz, leśniczy, murarz, rolnik, piosenkarz, listonosz, strażak,
malarz, kowal, pszczelarz, policjant, sportowiec, marynarz, kosmonauta, krawiec
(PatzCzyt).
4) A
ukasik i Petkowicz:
a) kobiety  nauczycielka, pracownica poczty,
b) mężczyz
ni  rolnik, nauczyciel, malarz, leśniczy, aktor, lekarz, policjant,
listonosz, pracownicy poczty i kolei (A
ukPet).
W podręcznikach uzupełniających, podobnie jak w elementarzach, kategoria
płci dzieli świat dorosłych na dwa odrębne światy. Terytorium kobiet jest dom,
w którym one pracują, wykonując wszelkie prace domowe, wychowując i pie-
lęgnując dzieci. Sferę publiczno-zawodową reprezentują przede wszystkim męż-
czyz
ni jako przedstawiciele najrozmaitszych profesji. Możliwości zawodowe ko-
biet są bardzo ograniczone  sprowadzają się do zajęć, które podkreślają zwią-
zek kobiet z dziećmi, bądz
wykorzystują ich umiejętności jako matek i gospodyń
domowych.
294 Magdalena Marszałek
2.5. Uwagi końcowe
Zarówno w starszych, jak i w całkiem nowych podręcznikach kategoria płci
porządkuje świat dorosłych według konserwatywnego, patriarchalnego wzoru:
kobieta definiowana jest przede wszystkim (jeśli nie wyłącznie) jako matka i go-
spodyni domowa, mężczyzna reprezentuje świat zawodowy, jest posiadaczem sa-
mochodu (ewentualnie uli lub żaglówki), w domu zaś odpoczywa i pozwala ob-
sługiwać się żonie i córce.
We wszystkich analizowanych przeze mnie podręcznikach płeć jest także
istotnym wyróżnikiem świata dzieci. Płeć dziecka konstruowana jest najczęściej
według stereotypowych schematów i decyduje o zainteresowaniach, emocjonal-
nych reakcjach, wyborze zabawy dzieci. Stereotypowa bipolarna konstrukcja płci
implikuje hierarchię, toteż światy dziewczynek i chłopców są niesymetryczne:
chłopcom przydzielone zostają dominujące role i większa przestrzeń, są oni też
wykluczeni z typowo dziewczęcych zabaw i zajęć, postrzeganych jako mniej
wartościowe (tzn. nudne, dziecinne). Jedynym wyjątkiem jest tu Elementarz Fal-
skiego, gdzie światy dziewczynek i chłopców, pomimo rysujących się odmienno-
ści, przedstawione są jako równowartościowe.
W najnowszych podręcznikach, opracowanych w latach dziewięćdziesiątych,
zwraca ponadto uwagę intensywna maskulinizacja świata bohaterów dziecięcych.
Chłopcy dominują ilościowo i jakościowo jako główni bohaterowie. Dziewczyn-
ki występują jedynie w rolach drugoplanowych. W tekście pojawiają się też
zwroty językowe, podkreślające męskie cechy chłopców, np.: Jaś nie kłamie ja-
ko dżentelmen (LorEle: 76), Maciek podejmuje decyzję jak prawdziwy mężczy-
zna (A
ukPet: 26). Poza tym właściwością owych podręczników jest ignorowanie
dziewczynek jako czytelniczek, co ujawnia się w jednoznacznym językowym
określaniu płci dziecka  odbiorcy elementarza: zawsze jako chłopca (dotyczy to
nie tylko Elementarza Lorek, ale także najnowszych Ćwiczeń).
Konstrukty płci są jednym z wielu elementów kulturowego obrazu świata
w elementarzach. Wskazane w niniejszej analizie  charakterystyczne dla naj-
nowszych podręczników  przesunięcia akcentów w modelowaniu świata ele-
mentarzowych dziewczynek i chłopców (przede wszystkim maskulinizacja dzie-
cięcych bohaterów), mają niewątpliwie związek z wprowadzeniem do owych
podręczników innych symboli kulturowych wcześniej nieobecnych, a mianowi-
cie motywów religijnych i patriotyczno-militarnych. Tę hipotezę mogłaby jednak
potwierdzić tylko dokładniejsza analiza kulturowego obrazu świata w omawia-
nych podręcznikach.
Wykaz z
ródeł
FalEle  M. Falski, Elementarz, ilustr. J. Grabiański, wyd. XII, Warszawa 1992 (wyd. I  1974).
LasJęz  R. Laskowska, Język polski. Ćwiczenia dla klasy I  drugie półrocze, ilustr. E. Fido-
-Drużyńska, wyd. XVI, Warszawa 1993 (wyd. I  1978).
Płeć jako element obrazu świata w elementarzach polskich 295
LorEle  M. Lorek, Elementarz pierwszej klasy, ilustr. J. Sedlaczek, wyd. I, Warszawa 1993.
A
ukPet  S. A
ukasik, H. Petkowicz, Język polski. Moje pierwsze ćwiczenia. Klasa I  drugie
półrocze, ilustr. K. Demianiuk, wyd. I, Warszawa 1994.
PatzCzyt  M. Patzerowa, Czytam, piszę i rysuję. Nowe ćwiczenia dla klasy pierwszej, ilustr.
H. Matuszewska i K. Tarkowska, wyd. I, Warszawa 1992.
PrzyMam  E. i F. Przyłubscy, Mam 6 lat. Materiały do ćwiczeć. CzęS
ć 1, ilustr. E. Fido-Drużyńska,
wyd. VIII, Warszawa 1994 (wyd. I  1988).
PrzySzyp  E. i F. Przyłubscy, Mam 6 lat. Początkowa nauka czytania dla szeS
ciolatka, wyd. VIII,
Warszawa 1994 (wyd. I  1988).
Bibliografia
Berger Peter, Luckmann Thomas (1969), Die gesellschaftliche Konstruktion der Wirklichkeit. Eine
Theorie der Wissenssoziologie, Frankfurt a.M. (oryg. The Social Construction of Reality, New
York 1966).
Domański Henryk (1992), Zadowolony niewolnik? Studium o nierównoS
ciach między mężczyzna-
mi i kobietami w Polsce, Warszawa.
Fausto-Sterling Anne (1992), Myths of Gender. Biological Theories about Women and Men, New
York.
Garfinkel Harold (1967), Studies in Ethnomethodology, Englewood Cliffs.
Geschlechtsunterschiede (1980), Geschlechtsunterschiede. Entstehung und Entwicklung. Mann und
Frau in biologischer Sicht, hrsg. von N. Bischof, H. Preuschoft, M�nchen.
Gildemeister Regine, Wetterer Angelika (1992), Wie Geschlechter gemacht werden. Die soziale
Konstruktion der Zweigeschlechtlichkeit und ihre Reifizierung in der Frauenforschung, [w:]
Traditionen Br�che. Entwicklungen feministischer Theorie, hrsg. von Gudrun Knapp,
Angelika Wetterer, Freiburg.
Gr�ssel Ulrike (1991), Sprachverhalten und Geschlecht, Pfaffenweiler.
Hagemann-White Carol (1989), Wir werden nicht zweigeschlechtlich geboren..., [w:] Frauen-
M�nner-Bilder, hrsg. von Carol Hagemann-White, Maria S. Rerrich, Bielefeld.
Hilgers Andrea (1993), Geschlechterstereotype und Unterricht: zur Verbesserung der Chancen-
gleicheit von M�dchen und Jungen in der Schule, Weinheim.
Hirschauer Stefan (1989), Die interaktive Konstruktion von Geschlechtszugeh�rigkeit,  Zeitschrift
f�r Soziologie 2.
Kessler Suzanne J., McKenna Wendy (1978), Gender. An Ethnomethodological Approach, New
York.
Rakow Lana (1986), Rethinking Gender Research in Communication,  Journal of Communication 4.
Reimers Tekla (1994), Die Natur des Geschlechterverh�ltnisses. Biologische Grundlagen und
soziale Folgen sexueller Unterschiede, Frankfurt  New York.
Sexual Meanings (1981), Sexual Meanings. The Cultural Construction of Gender and Sexuality,
ed. by Sherry Ortner, Harriet Whitehead, Cambridge.
Tyrell Hartmann (1986), Geschlechtliche Differenzierung und Geschlechterklassifikation,  K�lner
Zeitschrift f�r Soziologie und Sozialpsychologie 3.
Von fremden Stimmen (1991), Von fremden Stimmen. Weibliches und m�nnliches Sprechen im
Kulturvergleich, hrsg. von Susanne G�nthner, Helga Kotthoff, Frankfurt a. M.
West Candace, Zimmerman Don H. (1991), Doing Gender, [w:] The Social Construction of Gender,
ed. by Judith Lorber, Susan A. Farell, Newbury Park  London  New Delhi.
296 Magdalena Marszałek
Aneks
Zamieszczone tabele rejestrują jedynie liczbę sytuacji przedstawionych na rysunkach i w tek-
ście. Nie uwzględniają natomiast liczby występujących w owych sytuacjach postaci ani jakichkol-
wiek cech jakościowych typu: plan pierwszy  tło, wielkość i miejsce rysunku, rodzaj tekstu itp.
1. M. Falski, Elementarz
Liczby absolutne postaci na rysunkach:
dziewczynki  94
chłopcy  55
kobiety  26 (w tym matka  20)
mężczyz
ni  22 (w tym ojciec  8)
grupa dzieci  11
1.1. Zestawienie sytuacji, w których występują dzieci:
czynność, atrybut, sytuacja dziewczynki chłopcy
rysunki tekst rysunki tekst
ZABAWA, SPORT
lalki 4 10
klocki 1 1 1
kulki 1
domino 1
układać kwiaty 2
malować, rysować 3 3 2
słuchać radia 1 1
oglądać telewizję 1 1
kleić modele 1 1
gra w piłkę 1 1
gra w klasy 1
balonik 1
samolocik 1 1
wrotki 1
rower 2 2
z psem 6 1
z kotem 1
z kogutem 1 1
sanki, narty, łyżwy 1 1 1 1
lepić bałwana 1 1
Płeć jako element obrazu świata w elementarzach polskich 297
czynność, atrybut, sytuacja dziewczynki chłopcy
rysunki tekst rysunki tekst
DOM  ZAJ
CIA
odrabiać zadanie 1 1
pisać 1 1
czytać 1 2 1 1
przy globusie 1 2
liczyć 3 3
sen 2
chorować 2 2 1 1
telefonować 1 1
przymierzać ubranie 1 1
kąpać się, myć się 2 2 1 1
otrzymać list 1
posiłek przy stole 3 1
podlewać kwiatki 1 1 1
pomagać mamie w gotowaniu 1 1 1
nakrywać do stołu 1
myć naczynia 1
pomagać babci w cerowaniu 1 1
opiekować się młodszym rodzeństwem 1
prać 1
karmić zwierzęta 4 6 3 2
robić budkę dla ptaków 1 1 1
pomagać ojcu 1 1
wykonać zabawki i ubrać choinkę 1
wykonać ramkę do obrazka 1
SZKOA
A
w drodze do szkoły 5 1
w klasie  lekcja 1 1
pod tablicą (matematyka) 1
przerwa, szatnia, stołówka 2 3
298 Magdalena Marszałek
czynność, atrybut, sytuacja dziewczynki chłopcy
rysunki tekst rysunki tekst
pogotowie krawieckie 1 1
pracować w ogrodzie 1 1 1 1
POZA DOMEM
zakupy 3 3 2 3
w cukierni 1 1 1 1
na poczcie 2 2
przy kiosku Ruchu 2 1 2 1
u szewca 1 1
zbierać kwiaty, liście, owoce 3 2 4 2
spotkać zwierzęta w lesie, parku itp. 4 2 2 2
w zoo 1 1
iść do kina 1 2
na ulicy, w tramwaju 3 2 2 2
na dworcu 1
wycieczka szkolna (autobus) 1 1 1
być w górach 1
przeprowadzać się 1
INNE
bać się 3
nie bać się 1 3
jest nudno 1 1
jest smutno (samej) 1
jest zimno 1
rozmyślać 1
1.2. Zestawienie sytuacji, w których występują rodzice:
czynność, atrybut, sytuacja matka ojciec
rysunki tekst rysunki tekst
DOM
kąpać, myć dzieci 4 4
gotować 3 3
podawać posiłek 1 2
pielęgnować chore dzieci 1 1
Płeć jako element obrazu świata w elementarzach polskich 299
czynność, atrybut, sytuacja matka ojciec
rysunki tekst rysunki tekst
pomagać dzieciom w nauce, czytaniu, itp. 3 2
wyprawiać dzieci do szkoły, na wycieczkę 2 1
karmić zwierzęta 1 1
dostać list 1 1 1 2
POZA DOMEM
odprowadzać dziecko do szkoły 1
spacer z rodziną 1 1
wycieczka na wieś (pociągiem) 1
być w pracy 1 1
orać 1 1
2. M. Lorek, Elementarz
Liczby absolutne postaci na rysunkach:
dziewczynki  32 11 postaci fantastyczne
chłopcy  54 14 postaci fantastyczne
kobiety  11 (w tym matka 8) 4 postaci fantastyczne
mężczyz
ni  36 (w tym ojciec 7) 18 postaci fantastyczne
2.1. Zestawienie sytuacji, w których występują dzieci:
czynność, atrybut, sytuacja dziewczynki chłopcy
rysunki tekst rysunki tekst
ZABAWA, SPORT
z psem 1
z kotem 7
lalki 4
oglądać telewizję 1
grać w kręgle 1 1
malować, rysować 3 3
robić figurki do teatru cieni 1
robić samolociki z papieru 1
na urodzinach z tortem 1 1
z kwiatami 1 1
300 Magdalena Marszałek
czynność, atrybut, sytuacja dziewczynki chłopcy
rysunki tekst rysunki tekst
samochodziki 2
bawić się w pokoju dziecinnym 1
DOM
sen 3
posiłek przy stole 1 1
zapraszać koleżanki do domu 1
SZKOA
A
w drodze do szkoły 2
na przerwie 3 3
w klasie 1 1
POZA DOMEM
na plaży (wakacje) 1
w kajaku (wakacje) 1
na wsi (wakacje) 2 3
rajd rowerowy 1 1 1
wygrać rajd rowerowy 1
w górach 1 1
w lesie 1 1
kulig 1 1 1
spacer 1
kolędnicy 1 1
do kina 1
rozmawiać o zimowych sportach 1 1 1 1
INNE
nie bać się 1
bać się 1
wymyślać (bajki, bohaterów itp.) 3
Płeć jako element obrazu świata w elementarzach polskich 301
2.2. Zestawienie sytuacji, w których występują rodzice:
czynność, atrybut, sytuacja matka ojciec
rysunki tekst rysunki tekst
DOM
gotować 1 1
podawać posiłek, prosić do stołu 1 2
karmić kota 1
prać 1
sprzątać zabawki po synach 1
kontrolować zabawę synów 1 1
interesować się pracą syna 1
opowiadać synowi bajki 1
podarować synowi tort 11
przy stole 1
bawić się z synem (kleić samolot) 1 1
POZA DOMEM
odprowadzać syna do szkoły 1 1
jako pszczelarz 1
na rodzinnym rajdzie rowerowym 1 1 1 1
iść z synem do kina 1 1
z synem w teatrze 1
kupować książki dla syna 1
kupić bilety do kina dla męża i syna 1
302 Magdalena Marszałek
3. E. i F. Przyłubscy, K. Szypowska: Mam 6 lat.
Początkowa nauka czytania [...]
oraz: Mam 6 lat. Materiały do ćwiczeń. CzęS
ć 1
Liczby absolutne postaci przedstawionych na
rysunkach:
dziewczynki  54
chłopcy  83
kobiety  25 (w tym matka  11)
mężczyz
ni  25 (w tym ojciec  9)
3.1. Zestawienie sytuacji, w których występują dzieci:
czynność, atrybut, sytuacja dziewczynki chłopcy
rysunki tekst rysunki tekst
ZABAWA, SPORT
z psem 2
z kotem 2
miś 1
lalka 6 2
malować 2 3
fotografować 1
klocki 1 2 2
samochodziki 2
budować kolejkę 1
bal kostiumowy 1 2 1 1
sanki 1
narty 1
grać w ringo 2 1 2 1
grać w klasy 2 2
biegać na wyścigi 1
wyścigi na łyżwach 1
grać w piłkę 1 1
w piaskownicy 1 1
DOM  ZAJ
CIA
posiłek przy stole 2 2
pomagać mamie w gotowaniu 1 1
Płeć jako element obrazu świata w elementarzach polskich 303
czynność, atrybut, sytuacja dziewczynki chłopcy
rysunki tekst rysunki tekst
podawać do stołu 2 1
karmić zwierzęta 4 2 3 2
przy ulach z ojcem 1
podlewać rośliny 2 2 1 1
myć naczynia 2 1
pracować w ogrodzie 1 1 1 1
telefonować 1 1
nawlekać korale 1 1
szyć 1
robić na drutach 2 1
myć ręce 1
SZKOA
A
droga do szkoły 2 1
w klasie 1 1
przed klasą 1 1
POZA DOMEM
spacer po mieście 1
z zegarkiem 1 1
zakupy 3 3
zbierać kwiaty 1
łowić ryby 1
nad stawem 1
przed fabryką 1
na rowerze 1
wrzucać list do skrzynki 2
zbierać agrest 1
na dworcu 1 1
na lotnisku 1 1
304 Magdalena Marszałek
3.2. Zestawienie sytuacji, w których występują rodzice:
czynność, atrybut, sytuacja matka ojciec
rysunki tekst rysunki tekst
DOM
gotować 1 1
podawać posiłek 2
kontrolować zabawę syna 1 1
czytać pismo 1
budować kolejkę z synem 1
POZA DOMEM
zakupy 1 1
na dworcu 1 1
przygotować posiłek na wycieczce 1
łowić ryby na wycieczce 1
na lotnisku 1
przy ulach 1
pracuje w fabryce 1
4. R. Laskowska, Język polski.
Ćwiczenia dla klasy I  drugie półrocze
Liczby absolutne postaci na rysunkach:
dziewczynki  27
chłopcy  39
kobiety  21
mężczyz
ni  28
4.1. Zestawienie sytuacji, w których występują dzieci:
czynność, atrybut, sytuacja dziewczynki chłopcy
rysunki tekst rysunki tekst
ZABAWA, SPORT
czytać 2
malować 1
majsterkować 1
Płeć jako element obrazu świata w elementarzach polskich 305
czynność, atrybut, sytuacja dziewczynki chłopcy
rysunki tekst rysunki tekst
pisać list 1 1
grać w piłkę 2
sanki 1 2 1 3
łyżwy 2 1 2 1
lepić kule ze śniegu 1 1 2 2
lepić bałwana 1 1 2
łowić ryby 1 1
skakanka 1 1
na rowerze 1 1
DOM  ZAJ
CIA
sprzątać 1 1
myć naczynia 1 1 1 1
podawać do stołu 1 1
myć jabłka 1
robić ciasto 1 1
chorować 1 1 2
POZA DOMEM
robić zakupy 1 1 1
karmić ptaki 1 1
przy ognisku 1 1
harcerze 1 1 1
pływać (wakacje) 1
306 Magdalena Marszałek
4.2. Zestawienie sytuacji, w których występują rodzice:
czynność, sytuacja matka ojciec
sprzątać 1
gotować 2
opiekować się chorym dzieckiem 3
z dzieckiem na ręku 3
podawać posiłek 1
odwiez
ć dzieci do szkoły sańmi 1
na Dzień Kobiet zaprosić mamę, babcię i córkę na ciastka 1
rozmawiać przez telefon 1
5. M. Patzerowa, Czytam, piszę i rysuję.
Nowe ćwiczenia dla klasy I
Liczby absolutne postaci na rysunkach:
dziewczynki  98
chłopcy  97
kobiety  48
mężczyz
ni  37
5.1. Zestawienie sytuacji, w których występują dzieci:
czynność, atrybut, sytuacja dziewczynki chłopcy
rysunki tekst rysunki tekst
ZABAWA, SPORT
lalka 6 4
klocki 5 1
pluszowe zabawki 1 2
samochodzik 1
malować, rysować 1 3 3
czytać 2
kleić modele samolotów 3
wycinać 1 1
puszczać bańki mydlane 1
z latawcem 2
biegać 1
grać w piłkę 1 5 1
Płeć jako element obrazu świata w elementarzach polskich 307
czynność, atrybut, sytuacja dziewczynki chłopcy
rysunki tekst rysunki tekst
hulajnoga 1
skakanka 3
huśtawka 1
rzucać kulą 1
z psem, kotem 3 2 1
filmować foki 1
DOM  ZAJ
CIA
gotować 4 2
prać 4 1
sprzątać 1
podawać posiłek 1
prasować 2 1
myć naczynia 1
myć się 1
czesać się 1
podlewać kwiaty 1 1
karmić zwierzęta 1
włączać lampę do kontaktu 1
SZKOA
A
w klasie, w drodze do szkoły 2 3
harcerze 1 2
POZA DOMEM
zakupy 2
paść gęsi 1
zbierać grzyby 1 2
włazić na płot 1
łowić ryby 1
w parku 1
na motorze z dorosłym 1
żeglować 2
w zoo 1
308 Magdalena Marszałek
5.2. Zestawienie sytuacji, w których występują rodzice:
czynność matka ojciec
gotować 8
myć naczynia 2
sprzątać 1
szyć 1
robić dżem 1
ubierać, myć dziecko 4
prasować 1
robić na drutach 1
cerować 1
prać 1
karmić zwierzęta 1
robić zakupy 2
prowadzić samochód 1
majsterkować 1
malować ule 1
czytać gazetę 1
6. S. A
ukasik, H. Petkowicz, Język polski.
Moje pierwsze ćwiczenia. Klasa I  drugie półrocze
Liczby absolutne postaci na rysunkach:
dziewczynki  10
chłopcy  67
kobiety  6
mężczyz
ni  11
Płeć jako element obrazu świata w elementarzach polskich 309
6.1. Zestawienie sytuacji, w których występują dzieci:
czynność, atrybut, sytuacja dziewczynki chłopcy
rysunki tekst rysunki tekst
czytać 1
oglądać telewizję 1
zbierać znaczki, pudełka 1 1
zrobić z kufra skrzynię skarbów 1
przy stole 1 1
przed lustrem 1
pisać list 1 1
sanki 1 1 1
łyżwy 1 1
lepić bałwana 1 2 1
zjeżdżać na tornistrze z góry 1 1
rower 1
karmić ptaki, zwierzęta 1 2 1 2
kąpać się w morzu 1
w lesie 1 2
wysyłać telegram 1
w klasie 1 1
gotować 1 1
myć dziecko 1
opowiadać bajkę 1
uczyć się pilnie 1
chwalić się 1
skarżyć 1