Rola armii w państwie demokratycznym. Misja Wojska Polskiego. Rodzaje i formy
pełnienia służby wojskowej (zawodowa, kontraktowa, kandydacka służba wojskowa
oraz NSR)  możliwość i doskonalenia zawodowego.
Zapewnienie trwałego bezpieczeństwa narodowego ma podstawowe znaczenie dla
przyszłości każdego narodu i państwa. W tym celu państwo powinno dysponować
nowoczesną armią zdolną sprostać aktualnym zagrożeniom i wyzwaniom.
Siły Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej służą ochronie niepodległości państwa i
niepodzielności jego terytorium oraz zapewnieniu bezpieczeństwa i nienaruszalności jego
granic. Siły Zbrojne zachowują neutralność w sprawach politycznych oraz podlegają cywilnej
i demokratycznej kontroli.
Armia w systemie państwa demokratycznego odgrywa znaczącą rolę. Mimo swojej
specyficznej instytucjonalnej autonomiczności w strukturach państwowych, spełnia dwie
podstawowe funkcje: zewnętrzną i wewnętrzną. Funkcje te w ostatnim czasie zaczęły
gwałtownie ewoluować, co było zjawiskiem towarzyszącym przekształceniom
towarzyszącym instytucji państwa na przełomie stuleci.
Funkcja zewnętrzna armii sprowadza się do udziału w kształtowaniu polityki służącej
umacnianiu bezpieczeństwa państwa i suwerenności na arenie międzynarodowej, gdzie
stanowi obok dyplomacji jedno z narzędzi polityki bezpieczeństwa. Funkcja ta jednak na
przełomie XX i XXI w. przeszła wyraz
ną ewolucję, którą determinowały przemiany
polityczne zachodzące na świecie. Zanik istniejących w okresie zimnej wojny zagrożeń
wynikających z możliwości konfliktu na skalę masową oraz pojawienie się nowych wyzwań
w postaci globalnego terroryzmu i konfliktów lokalnych w zapalnych regionach globu,
spowodował reorientację strategicznej misji armii wynikającej z działań na rzecz utrzymania
niezależności międzynarodowej i obronnej, czy integralności terytorialnej. Działania na rzecz
obrony przed klasyczną inwazją militarną (fizycznym zajęciem terytorium państwa przez siły
agresora zewnętrznego) stały się elementem drugoplanowym lub zmieniły swój wymiar,
ustępując obronie terytorialnej przed zagrożeniem (np. terrorystycznym).
Wojsko współcześnie staje się narzędziem obrony strategicznych interesów państwa,
co należy rozumieć zarówno poprzez dążenie do zapobiegania konfliktom z dala od granic
państwa, jak i dążenie do realizacji określonych celów ekonomicznych i politycznych.
W nowym wymiarze wypełniania funkcji zewnętrznej, determinowanym innymi
rodzajami wyzwań, zmniejsza się również rola armii narodowych. Zjawisko to, określane
mianem internacjonalizacji siły militarnej, charakteryzuje:
a) wielopodmiotowość strony zaangażowanej w działania militarne (koalicyjny charakter
działań),
b) transnarodowość celów działania (powstrzymanie konfliktu z dala od granic swego
państwa),
c) bezstronność działań zbrojnych,
d) sprzężenie operacji sił zbrojnych z działaniami politycznymi (działania militarne stanowią
dopełnienie działań politycznych),
e) wzrastająca rola pozamilitarnych środków i sposobów realizacji zadań sił zbrojnych
(konieczność współdziałania z organizacjami cywilnymi).
Mimo sporów doktrynalnych, wynikających z różnych koncepcji umiejscowienia sił
zbrojnych w strukturze współczesnego państwa i dążenia do ograniczenia lub eliminacji ich
działania w zakresie spraw wewnętrznych, w praktyce ustrojowej państw demokratycznych
przyjęto za zasadne ich funkcjonowanie w zakresie szeroko pojętego bezpieczeństwa
wewnętrznego. Funkcje wewnętrzne są jednak precyzyjnie zdefiniowane i ograniczone do
takiego zakresu działań, gdzie obecność sił zbrojnych uznano za niezbędny czynnik
umożliwiający działanie innym strukturom państwowym tj. w sytuacjach nadzwyczajnych
zagrożeń wewnętrznych dla bezpieczeństwa państwa i wartości, które stanowią jego
podstawę:
a)zagrożeń politycznych (wojna, zamach stanu, bunt, rebelia itp.),
b) zagrożeń ekonomicznych (kryzys gospodarczy, finansowy, strajki i inne zaburzenia na tle
ekonomicznym),
c) katastrof technicznych,
d) klęsk żywiołowych.
Misja Sił Zbrojnych RP to doskonalenie zdolności operacyjnych, utrzymanie
potencjału bojowego oraz rozwoju systemu rażenia, w celu realizacji swoich zadań
konstytucyjnych, czyli  & ochrony niepodległości państwa i niepodzielności jego terytorium
oraz zapewnienia bezpieczeństwa i nienaruszalności jego granic (zgodnie z art. 26
Konstytucji RP oraz art. 3 ustawy o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej
Polskiej). Stosownie do wymogów narodowych i sojuszniczych Siły Zbrojne RP doskonalą
struktury organizacyjne, szkolą żołnierzy, podnoszą zdolności operacyjne, wprowadzają nowe
uzbrojenie i sprzęt wojskowy (UiSW) oraz wdrażają Cele Sił Zbrojnych NATO dla RP
(CSZ).
W Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej (SZ RP) czynna służba wojskowa w
czasie pokoju pełniona jest przez ochotników jako zawodowa służba wojskowa (stała lub
kontraktowa) oraz niezawodowa służba wojskowa (kandydacka, przygotowawcza, okresowa
służba wojskowa, ćwiczenia wojskowe żołnierzy rezerwy). Żołnierzem zawodowym może
zostać obywatel polski, o nieposzlakowanej opinii, którego wierność dla Rzeczypospolitej
Polskiej nie podlega wątpliwości, posiadający odpowiednie kwalifikacje oraz zdolność
fizyczną i psychiczną do zawodowej służby wojskowej, która wymaga zdyscyplinowania,
lojalności i poświęcenia.
Zgodnie z konstytucyjną zasadą równości obywateli żołnierzem zawodowym może
być zarówno kobieta, jak i mężczyzna. Zasady powoływania, przebiegu i zwalniania ze
służby wojskowej przyznają jednakowe prawa oraz nakładają takie same obowiązki na
kobiety i mężczyzn. Kadra Sił Zbrojnych RP dzieli się na korpusy oficerów, podoficerów i
szeregowych. Żołnierze pełnią zawodową służbę wojskową jako służbę stałą (na czas
nieokreślony) lub kontraktową (na czas określony w zawieranym kontrakcie). Powołanie do
służby wojskowej następuje na podstawie dobrowolnego zgłoszenia do jej pełnienia.
Zasady powoływania, przebiegu służby, a także podstawowe uprawnienia i obowiązki
służbowe, uposażenie, publiczna działalność żołnierzy zawodowych oraz zasady zwalniania
ze służby wojskowej określone są w ustawie z dnia 11 września 2003 r. o służbie wojskowej
żołnierzy zawodowych (Dz. U. z 2008 r. Nr 141, poz. 892 z póz
n. zm.).
Do służby stałej w korpusie oficerów zawodowych powołuje się żołnierza służby
kandydackiej, mianowanego na stopień wojskowy podporucznika (podporucznika marynarki),
po ukończeniu studiów w uczelni wojskowej.
Do służby stałej można powołać również:
1) w korpusie oficerów zawodowych:
a) oficera służby kontraktowej, który posiada stopień wojskowy równy lub bezpośrednio
niższy od stopnia etatowego stanowiska służbowego, na jakie ma być wyznaczony po
powołaniu do służby stałej oraz bardzo dobrą ocenę w ostatniej opinii służbowej,
b) oficera rezerwy, który spełnia łącznie następujące warunki: posiada dyplom ukończenia
studiów wyższych, posiada stopień wojskowy równy lub bezpośrednio niższy od stopnia
etatowego stanowiska służbowego, na jakie ma być wyznaczony po powołaniu do zawodowej
służby wojskowej, pełnił przed zwolnieniem ze służby i przeniesieniem do rezerwy stałą lub
kontraktową zawodową służbę wojskową;
2) w korpusie podoficerów zawodowych:
a) podoficera służby kontraktowej, który posiada stopień wojskowy równy lub bezpośrednio
niższy od stopnia etatowego stanowiska służbowego, na jakie ma być wyznaczony po
powołaniu do służby stałej, oraz bardzo dobrą ocenę w ostatniej opinii służbowej,
b) podoficera rezerwy, który spełnia łącznie następujące warunki: posiada ukończoną szkołę
średnią, posiada stopień wojskowy równy lub bezpośrednio niższy od stopnia etatowego
stanowiska służbowego, na jakie ma być wyznaczony po powołaniu do zawodowej służby
wojskowej, pełnił przed zwolnieniem ze służby i przeniesieniem do rezerwy stałą lub
kontraktową zawodową służbę wojskową.
Do służby kontraktowej powołuje się:
1) w korpusie oficerów zawodowych - żołnierza służby kandydackiej, posiadającego dyplom
ukończenia studiów wyższych, mianowanego na stopień wojskowy podporucznika
(podporucznika marynarki), po ukończeniu szkolenia w uczelni wojskowej;
2) w korpusie podoficerów zawodowych - żołnierza służby kandydackiej, posiadającego
ukończoną szkołę średnią, mianowanego na stopień wojskowy kaprala (mata), po ukończeniu
przez niego nauki w szkole podoficerskiej;
3) w korpusie szeregowych zawodowych - żołnierza służby kandydackiej, posiadającego
ukończone gimnazjum, po odbyciu przez niego szkolenia wojskowego w ośrodku szkolenia.
Do służby kontraktowej można powołać:
1) w korpusie oficerów zawodowych - oficera rezerwy, który posiada dyplom ukończenia
studiów wyższych oraz stopień wojskowy równy lub bezpośrednio niższy od stopnia
etatowego stanowiska służbowego, na jakie ma być wyznaczony po powołaniu do służby;
2) w korpusie podoficerów zawodowych - podoficera rezerwy, który posiada ukończoną
szkołę średnią oraz stopień wojskowy równy lub bezpośrednio niższy od stopnia etatowego
stanowiska służbowego, na jakie ma być wyznaczony po powołaniu do zawodowej służby
wojskowej;
3) w korpusie szeregowych zawodowych - żołnierza rezerwy, który odbył czynną służbę
wojskową oraz ukończył co najmniej gimnazjum i posiada przygotowanie zawodowe lub
kwalifikacje albo umiejętności przydatne w korpusie osobowym, w jakim ma pełnić służbę
wojskową oraz stopień wojskowy równy lub bezpośrednio niższy od stopnia etatowego
stanowiska służbowego, na jakie ma być wyznaczony po powołaniu do zawodowej służby
wojskowej.
Oprócz zawodowej służby wojskowej, obywatele ochotniczo mogę pełnić służbę
wojskową w ramach służby przygotowawczej oraz Narodowych Sił Rezerwowych
(NSR). Służba przygotowawcza to rodzaj czynnej służby wojskowej, ustanowiony w celu
tworzenia zasobów żołnierzy rezerwy na potrzeby Narodowych Sił Rezerwowych,
przeznaczona głównie dla ochotników, którzy wcześniej nie pełnili jakiegokolwiek rodzaju
służby wojskowej, a zamierzają zostać żołnierzami NSR. Powołanie do służby
przygotowawczej możliwe jest wyłącznie na podstawie dobrowolnego zgłoszenia się
ochotnika do tej służby. Czas trwania szkolenia elewów w ramach służby przygotowawczej
wynosi: na szeregowych - do 4 miesięcy, na podoficerów - do 5 miesięcy, na oficerów - do 6
miesięcy. Szkolenie zakończone jest egzaminem warunkującym podpisanie kontraktu na
pełnienie służby w ramach NSR.
Narodowe Siły Rezerwowe to wyselekcjonowany ochotniczy zasób żołnierzy
rezerwy, posiadający przydziały kryzysowe na określone stanowiska służbowe w jednostkach
wojskowych, nadane w wyniku ochotniczo zawartych kontraktów na pełnienie służby
wojskowej w rezerwie i pozostających w dyspozycji do wykorzystania w przypadku realnych
zagrożeń militarnych, zarówno w kraju, jak i za granicą. Kontrakt może być zawarty z
dowódcą jednostki wojskowej na okres 2-6 lat. Żołnierze rezerwy, którym nadano przydziały
kryzysowe, tworzą Narodowe Siły Rezerwowe. Zasady powoływania, przebieg służby, a
także podstawowe uprawnienia i obowiązki służbowe żołnierzy służby przygotowawczej oraz
NSR określone są w ustawie z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony
Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2004 r. Nr 241, poz. 2416, z póz
n. zm.).
Kandydaci na żołnierzy zawodowych pełnią czynną służbę wojskową jako służbę
kandydacką.
Do służby kandydackiej może być powołana osoba niekarana sądownie, posiadająca
obywatelstwo polskie, zdolność fizyczną i psychiczną do służby wojskowej, wiek
co najmniej osiemnaście lat i wykształcenie wymagane do przyjęcia do uczelni wojskowej,
szkoły podoficerskiej lub ośrodka szkolenia.
Osobę ubiegającą się o powołanie do służby kandydackiej kieruje się do:
1) wojskowej komisji lekarskiej w celu ustalenia zdolności fizycznej i psychicznej do
zawodowej służby wojskowej;
2) wojskowej pracowni psychologicznej w celu wydania orzeczenia psychologicznego w
zakresie braku przeciwwskazań do pełnienia zawodowej służby wojskowej.
Stosunek służbowy służby kandydackiej powstaje w drodze powołania, na podstawie
dobrowolnego zgłoszenia, po spełnieniu łącznie następujących warunków:
1) podpisaniu umowy;
2) wydaniu rozkazu personalnego o powołaniu do służby kandydackiej;
3) stawieniu się osoby powołanej do pełnienia służby kandydackiej.
Do służby kandydackiej może być powołana również osoba będąca:
1) cywilnym studentem uczelni wojskowej;
2) studentem innej uczelni niż uczelnia wojskowa.
Kandydat na żołnierza zawodowego będący studentem studiów, odbywa w okresie przerw
wakacyjnych szkolenie wojskowe oraz pozostaje na zaopatrzeniu wybranej uczelni
wojskowej.
Osoby powołane do służby kandydackiej stają się żołnierzami w czynnej służbie wojskowej z
dniem stawienia się do tej służby.
Z dniem rozpoczęcia pełnienia służby kandydackiej żołnierz pełniący służbę
kandydacką otrzymuje bez szczególnego nadania tytuł:
1) podchorążego, jeżeli kształci się na oficera zawodowego;
2) kadeta, jeżeli kształci się na podoficera zawodowego;
3) elewa, jeżeli kształci się na szeregowego zawodowego.
Osoby ubiegające się o przyjęcie do uczelni wojskowej, szkoły podoficerskiej lub ośrodka
szkolenia składają egzaminy wstępne.
Stosunek służbowy służby kandydackiej wygasa z mocy prawa z dniem skreślenia z
ewidencji uczelni wojskowej, szkoły podoficerskiej lub ośrodka szkolenia, jeżeli żołnierz
pełniący służbę kandydacką nie ukończy nauki w uczelni wojskowej, szkole podoficerskiej
lub ośrodku szkolenia.
Zwolnienie ze służby kandydackiej następuje odpowiednio decyzją rektora-
komendanta uczelni wojskowej, komendanta szkoły podoficerskiej lub komendanta ośrodka
szkolenia w przypadku:
1) zrzeczenia się obywatelstwa polskiego;
2) wybrania na posła, w tym do Parlamentu Europejskiego, senatora, na kierownicze
stanowisko państwowe obsadzane na podstawie wyboru oraz do organów wykonawczych
samorządu terytorialnego;
3) ustalenia przez wojskową komisję lekarską niezdolności do zawodowej służby wojskowej;
4) niespełnienia wymogów określonych w regulaminie studiów lub nauki;
5) utraty stopnia wojskowego albo degradacji;
6) prawomocnego orzeczenia o wymierzeniu kary dyscyplinarnej usunięcia z czynnej służby
wojskowej pełnionej w charakterze kandydata na żołnierza zawodowego;
7) prawomocnego orzeczenia środków karnych pozbawienia praw publicznych lub zakazu
wykonywania zawodu żołnierza;
8) skazania prawomocnym wyrokiem na karę pozbawienia wolności lub aresztu wojskowego,
w tym również z warunkowym zawieszeniem jej wykonania;
9) skazania prawomocnym wyrokiem na karę ograniczenia wolności;
10) wniosku żołnierza.
Żołnierzowi pełniącemu służbę kandydacką - kobiecie, w razie zajścia w ciążę, na
okres ciąży i połogu udziela się urlopu bezpłatnego w wymiarze nie dłuższym niż dwanaście
miesięcy.
W przypadku niepodjęcia służby kandydackiej po upływie okresu, dwunastu miesięcy
oraz w przypadku ponownego zajścia w ciążę żołnierza pełniącego służbę kandydacką -
kobietę zwalnia się ze służby kandydackiej.
Opracowany nowy system doskonalenia zawodowego żołnierzy zawodowych
został wprowadzony decyzją Nr 420/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia
12 września 2008 r. w sprawie wprowadzenia w Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej
systemu doskonalenia zawodowego żołnierzy zawodowych (Dz. Urz. MON Nr 18 poz. 241).
Odpowiada on przyjętym założeniom profesjonalizacji SZ oraz był wykonaniem decyzji Nr
67/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 14 lutego 2008 r. w sprawie przedsięwzięć
organizacyjnych zapewniających sprawną realizację procesu profesjonalizacji SZ RP.
Dla przygotowania warunków do funkcjonowania Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej
Polskiej w ramach pełnej profesjonalizacji dokonane zostały niezbędne zmiany ustawą z dnia
24 kwietnia 2009 r. o zmianie ustawy o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych oraz
niektórych innych ustaw zapewniające wdrożenie nowej polityki kadrowej. Rozwiązania te
mają głównie na celu zapewnienie właściwej rekrutacji, selekcji i racjonalnego wykorzystania
zasobów kadrowych profesjonalnych Sił Zbrojnych. Konieczność rozszerzenia bazy naboru
do zawodowej służby wojskowej oraz zaspokojenia potrzeb kadrowych w profesjonalnej
armii, wymagała stworzenia warunków umożliwiających rozszerzenie bazy naboru poprzez
obniżenie wymagań kwalifikacyjnych, co zostało uwzględnione w zapisach ww. ustawy.
System doskonalenia zawodowego żołnierzy zawodowych jest realizowany zgodnie z
przyjętymi założeniami w decyzji Ministra Obrony Narodowej Nr 420/MON w sprawie
wprowadzenia w Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej systemu doskonalenia
zawodowego żołnierzy zawodowych, który jest wypełnieniem założeń profesjonalizacji Sił
Zbrojnych RP. System doskonalenia zawodowego żołnierzy zawodowych zgodnie z ww.
decyzją jest realizowany w dwóch podsystemach tj.:
- podsystemie kwalifikacyjnym, obejmującym, studia II stopnia, studia podyplomowe i
kursy wymagane do objęcia stanowisk służbowych o wyższym stopniu etatowym, których
celem będzie aktualizacja i poszerzenie wiedzy ogólnowojskowej oraz nabycie kompetencji
niezbędnych do funkcjonowania na wyższym stanowisku służbowym,
- podsystemie doskonalącym, obejmującym kursy wymagane dla podwyższenia kwalifikacji
w czasie pełnienia obowiązków na konkretnym stanowisku służbowym.
Przed objęciem stanowiska służbowego zaszeregowanego do wyższego stopnia
etatowego, żołnierz zawodowy (oficer) jest zobligowany ukończyć studia II stopnia, studia
podyplomowe lub kurs kwalifikacyjny, co pozwoli mu na zaktualizowanie i poszerzenie
wiedzy z zakresu zadań, działania i rozwoju Sił Zbrojnych RP. Wspomniane formy
kształcenia zapewnią mu jednocześnie wysoki standard wiedzy ogólnej i zawodowej,
umożliwiający skuteczne działanie na współczesnym polu walki oraz w dynamicznie
zmieniającym się środowisku technologicznym i menadżerskim. Przejście kolejnych etapów
rozwoju zawodowego jest uzależnione od posiadanych przez oficera kwalifikacji, czyli
wykształcenia i praktyki zawodowej na zajmowanych dotychczas stanowiskach.
Ostatnie lata to ciągle trwające prace nad zmianami ustawy o służbie wojskowej
żołnierzy zawodowych w celu jej optymalnego dostosowania do ustawicznie zmieniającej się
armii. Zmiany ustawy miały bezpośredni wpływ na konieczność dostosowania systemu
doskonalenia zawodowego żołnierzy zawodowych. Należy zdać sobie sprawę, że częste
zmiany powinny dotyczyć jedynie treści kształcenia, które należy dostosowywać do
permanentnie zmieniających się potrzeb SZ. Natomiast częste zmiany całego systemu
doskonalenia prowadzą do dezinformacji o systemie wśród żołnierzy zawodowych oraz
partnerów zagranicznych, którzy korzystają z polskiego systemu doskonalenia.
Dlatego też dostosowano aktualny system doskonalenia zawodowego wdrożonego decyzją Nr
420/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 12 września 2008 r. w sprawie wprowadzenia
w Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej systemu doskonalenia zawodowego żołnierzy
zawodowych zawierającego założenia profesjonalizacji Sił Zbrojnych do zapisów ustawy o
służbie wojskowej żołnierzy zawodowych w zakresie minimalnego wykształcenia żołnierzy
zawodowych. Pełne wdrożenie systemu nastąpi w czasie, kiedy pierwsi absolwenci studiów
wyższych (I stopnia) trafią do uczelni wojskowych w stopniu kapitana na studia II stopnia.
Na zakończenie należy podkreślić, iż przygotowując system doskonalenia pamiętano
o potrzebie jego porównywalności z podobnymi systemami państw NATO. Tak aby poziom
wykształcenia absolwentów uczelni i szkół wojskowych w pełni odpowiadał wykształceniu
absolwentów zagranicznych szkół i uczelni.
Ważniejsze pozycje literatury podstawowej:
1. Armia w systemie demokratycznym. Red. J. Kunikowski, R. Rosa, L. Wyszczelski,
Warszawa 2002;
2. Balcerowicz B., Sojusz a obrona narodowa, Warszawa 1999;
3. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1997;
4. Kubiak M., K. Loranty. Etyka zawodowa żołnierzy demokratycznej Rzeczypospolitej,
Warszawa 2001;
5. Trejnis Z., Siły zbrojne w państwie autorytarnym i demokratycznym, Warszawa 1997;
6. Ustawa o urzędzie Ministra Obrony Narodowej z dnia 14 grudnia 1995;
7. Wojsko Polskie, Informator, Warszawa 2000,
8. Jarmoszko S., Osobliwości rozwoju sił zbrojnych początku XXI w.,[w:]Wojsko wobec
wyzwań współczesnego świata, red. M.Cieślarczyk, A.Dębska, Warszawa 2005;
9. Decyzja Nr 420/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 12 września 2008 r.
w sprawie wprowadzenia w Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej systemu
doskonalenia zawodowego żołnierzy zawodowych (Dz. Urz. MON Nr 18 poz. 241);
10. Ustawa z dnia 11 września 2003 roku o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych/Dz.
U. z 2010 r. Nr 90, poz. 593 z póz
n. zm./;
11. Rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej z dnia 9 marca 2010 roku w sprawie
powoływania do zawodowej służby wojskowej/Dz. U. z 2010 r. Nr 45, poz. 265/.