Samowiedza jest zasadniczym składnikiem osobowości. Teoria czy koncepcja własnej osoby jest to
mniej lub bardziej uporządkowana wiedza o sobie, umieszczona na kontinuum od zbioru zupełnie
nie ustrukturalizowanych, ewaluatywnych i deskryptywnych sądów, do spójnego systemu
przekonań o samym sobie, stanowiącego w pełni zintegrowaną strukturę poznawczą.
Samowiedza jest rozumiana jako poznawcza reprezentacja Ja, jako zakodowana w pamięci wiedza
jednostki, która treściowo odnosi się, samego siebie jako całości lub jakiegoś aspektu tej całości, w
tym relacji jednostki ze światem. Można traktować samowiedzę jako układ czy nawet system
autoschematów, tj. dobrze zorganizowanych struktur wiedzy o Ja, swoistych generalizacji o sobie
w danym zakresie.
Samowiedza obejmuje zarówno specyficzne antycypacje, jak i zgeneralizowane oczekiwania, zatem
dotyczy wiedzy ogólnej i szczegółowej o sobie. Składają się na nią sądy o wartościach osobistych i
preferencjach oraz o programach i strategiach behawioralnych. Sądy te wyznaczają ocenę i kontrolę
własnego zachowania, wskazują też na prawdopodobny kierunek działań. Samowiedza wyznacza
psychologiczne konsekwencje odbieranych informacji, angażujących Ja, a modyfikuje wzbudzony
proces motywacyjny. Jej treści, a zwłaszcza niektóre z nich, o wyeksponowanym znaczeniu
afektywnym, mogą też być autonomicznym z
ródłem procesów motywacyjnych.
Koncentracja uwagi na sobie, na prywatnych bądz
publicznych aspektach własnego Ja, sprzyja
powstawaniu napięć motywacyjnych, jako że przedmiotowa samoświadomość, czyli świadomość
siebie jako przedmiotu poznania, ułatwia identyfikację niezgodności sądów składających się na
samowiedzę. Wzrasta wtedy nietolerancja rozbieżności z najbardziej uwypuklonym standardem Ja
prywatnego lub publicznego, ze wszystkimi tego konsekwencjami dla regulacji zachowania, co jest
niezwykle ważną prawidłowością dla funkcjonowania człowieka. W szczególności
autokoncentracja uwagi sprzyja dyspozycyjnej regulacji zachowania i zwiększa małą na ogół
spójność między pojmowaniem siebie a własnymi zachowaniami. Przedmiotowa samoświadomość
wpływa na te zachowania w kierunku podporządkowania ich świadomie akceptowanym postawom
i wartościom, ale też sprzyja dopasowywaniu sądów o sobie (np. poprzez działania naprawcze) do
charakterystycznych dla siebie działań.
Dzieje się tak na przykład w wypadku podejmowania trudnej decyzji. Zakłada się, że kiedy
dochodzi do takiej sytuacji, ludzie doświadczają ogólnego wyobrażenia własnej osoby i dlatego są
przede wszystkim motywowani do zaafirmowania globalnej integralności Ja, aby wzmocnić
pozytywną samowiedzę. Z tego właśnie powodu mogą skutecznie redukować powstałe zagrożenie
ego poprzez afirmację "równie ważnego, innego aspektu pojęcia Ja, nie rozwiązując problemu
wywołanego owym zagrożeniem (to jest rozbieżnością poznawczą)" (Tesser, A. Felson, R.B. Suls,
J.M. 2004).
Samowiedza, czyli wiedza o samym sobie, jest integralnym składnikiem indywidualnego
doświadczenia. Stanowi ona zbiór sądów i przekonań na temat własnego wyglądu zewnętrznego,
charakteru, intelektu, dojrzałości emocjonalnej, kompetencji czy aspiracji życiowych. Człowiek
zdobywa ją w procesie samopoznania, które może być zamierzony lub niezamierzony. W
pierwszym przypadku jednostka w sposób celowy i systematyczny obserwuje siebie w działaniu,
dzięki czemu zbiera informacje o swoich sukcesach i niepowodzeniach, a następnie w trakcie
autorefleksji formułuje sądy o sobie. Zdarza się, że podejmuje ona trudne, ryzykowne zadania
jedynie po to, by sprawdzić swoje kompetencje i siłę woli. Samopoznanie rzadko jednak ma
charakter intencjonalny i zdarza się to jedynie w chwilach przełomowych i krytycznych.
W normalnych warunkach dominuje samopoznanie niezamierzone, gdzie wyniki oceniane są przez
człowieka i otoczenie. Oceny te, choć z reguły niesystematyczne, są podstawą do formułowania
sądów o własnej osobie. Człowiek dojrzały poznaje siebie przede wszystkim w sposób
spontaniczny i niezamierzony, co zmniejsza w jakimś stopniu złożoność i adekwatność sądów o
własnej osobie (a także ich stabilność).
Osobisty obraz własnej osoby wpływa na różnorodne czynności ludzkie, takie jak podejmowanie
decyzji (sytuacja niepewności), akceptacja lub odrzucenie innych czy kierowanie własnym
rozwojem. Współczesny człowiek, pozbawiony samoświadomości i samowiedzy, byłby
człowiekiem niepełnym. Nie umiałby świadomie kierować własnym życiem i nie byłby zdolny do
kształtowania swojej osobowości. Chociaż samowiedza nie jest centralnym lub naczelnym
czynnikiem regulującym zachowanie człowieka, to jednak stanowi ona najbardziej ludzki i jednak
istotny składnik indywidualnego doświadczenia. Dlatego badanie jej ma nie tylko wartość
poznawczą, ale również humanistyczną i moralną (Kozielecki, J. 1971).
Nieświadomość własnych cech i nieadekwatny obraz własnej osoby stanowią jedną z
najdotkliwszych barier psychologicznych ograniczających jednostkę. Niezwykle ważny jest wpływ
adekwatnej samooceny dla efektywności realizacji rozmaitych czynności, a także dla autoregulacji,
dla sterowania rozwojem własnego Ja i dla samorealizacji. Samoświadomość sprzyja aktywnej roli
podmiotu w regulacji własnych stosunków z rzeczywistością, a więc wpływa na jego sprawczość.
Bariera braku samoświadomości ma charakter błędnego koła, gdyż niewiedza o czymś nie pozwala
na aktywny do tego stosunek i na aktywne przeobrażanie stanów rzeczywistych, które nie są
pożądane (Jarymowicz, M. 1979).
Obraz siebie jest więc przede wszystkim poznawczą podstawą integracji zachowania. Człowiek
wie, że funkcjonuje, działa i reaguje w swoim zewnętrznym świecie. Jego zdolność do bycia
obiektem własnej uwagi określa się mianem samoświadomości. Jest ona środkiem uzyskiwania
inferencyjnej wiedzy o innych ludziach. Wymaga ona wiedzy o samym sobie, czyli dysponowania
samowiedzą.
Ludzie najczęściej mają bardzo rozległe przekonania o sobie, zwane schematami Ja. Tzw. pojęcie
Ja jest jeszcze ogólniejszą strukturą, składającą się z wielu takich schematów. Tworzą one raczej
luz
ną sieć przekonań, niż spójną poznawczą koncepcję własnej osoby. Dlatego R. Baumeister
proponuje, by pojęcie Ja definiować jako luz
no zdefiniowany zbiór przekonań o sobie, a nie
sztywną, niezmienną wiedzę. Warto również wiedzieć, że informacje dotyczące samego siebie
zajmują szczególne miejsce w całym systemie poznawczym podmiotu. Są one przetwarzane głębiej
oraz pamiętane lepiej niż te, które nie odnoszą się do Ja. Prawdopodobnie wyjątkowa jest też
rozległość i różnorodność przekonań, jakie ludzie mają na własny temat (Kofta, M. Doliński, D.
2000).
Samoocena to nie tylko poznawcza, ale też afektywna reakcja człowieka na samego siebie.
Podobnie jak inne reakcje afektywne, samoocena może mieć charakter zarówno gorącej,
intensywnej emocji, jak i zimnego, zintelektualizowanego sądu. Samoocenę można rozważać zatem
jako względnie stałą cechę (skrystalizowany sąd czy postawę wobec samego siebie) bądz
jako
bieżący stan i motyw podmiotu. Jest to niezwykle ważny element osobowości, gdyż pozwala
człowiekowi zachowywać poczucie tożsamości, niezbędne dla dobrego funkcjonowania.