237
Alicja Bieske-Matejak*
ARCHITEKTURA PARKOWA JAKO ELEMENT KULTUROTWÓR-
CZY MIASTA
ARCHITECTURE OF GARDEN AS AN ELEMENT OF CREATING
CITY S CULTURE
Przez ostatnie 30 lat architektura krajobrazu rozwijała się bardzo dynamicznie i osiągnęła wysoki poziom
ekspresji architektoniczno-urbanistycznej. Możemy obserwować wiele przykładów architektury parkowej,
która ma duży wpływ na wygląd i tożsamość kulturową współczesnego miasta. Autorka prezentuje pięć
rodzajów współczesnej architektury ogrodowej:
1. Architektura pawilonowa
2.  Przedmiot architektoniczny
3. Architektura morfologii terenu
4. Architektura poprzemysłowa
5. Instalacja przestrzenna
Słowa kluczowe: współczesna architektura krajobrazu, architektura ogrodowa, współczesne parki miejskie
During the last thirty years landscape architecture achieved a hight level of development. We can observe
many kinds of new garden s buildings which have influence on the image of contemporary city. The author
presents five different kinds of contemporary garden s architecture:
1. Pavilon architecture
2. Architectonical  object
3. Architecture of terrain morphology
4. Postindustrial architecture
5. Space installation
The urban parks and gardens are very special areas in contemporary cities and they are very important
for cultural identity of these cities.
Keywords: contemporary landscape architecture, architecture of garden, contemporary urban parks
* Bieske-Matejak Alicja, dr inż. arch. krajobrazu, Politechnika Białostocka, Wydział Architektury, Zakład Urbanistyki i Plano-
wania Przestrzennego.
238
239
Współczesna architektura krajobrazu, tereny zie- klasyczną budowlą nie jest, a w każdym razie nie
leni i ich wyposażenie, parki i ogrody, a także zieleń pełni typowych funkcji budynku. Najogólniej można
towarzysząca różnym innym funkcjonalnie obszarom by powiedzieć, że chodzi tu o wyposażenie architek-
stanowi istotny element tkanki miejskiej. Tereny ta- toniczne terenów otwartych, a zwłaszcza parków
kie oferują nie tylko poprawę biologicznych warun- i ogrodów, ale też ulic, pasaży pieszych, ciągów zie-
ków życia dla mieszkańców miast, ale również tworzą leni, otoczenia miejskich cieków i zbiorników wod-
istotne wartości w przestrzeni kulturowej obszarów nych oraz terenów zieleni osiedlowej. Przedmiotem
miejskich. rozważań nie są jednak drobne urządzenia architek-
Dynamiczny rozwój architektury krajobrazu w cią- toniczne, które występują praktycznie w każdym za-
gu ostatnich trzydziestu lat w Europie i na świecie projektowanym terenie zieleni, ale wyraziste budow-
zaowocował nową jakością w rozumieniu tej dyscy- le zajmujące znaczne powierzchnie o charakterze
pliny jako równoprawnej w budowaniu przestrzeni dominanty przestrzennej. Jak już wspomniałam nie
i tożsamości miasta. są to obiekty mające zawsze charakter typowych
Nawiązując do pojęcia  dzieła architektoniczne- budynków. Mówiąc o dziele architektury parkowej
go jako tematu przewodniego tej konferencji wyod- należy tu również zaznaczyć, że nie chodzi tu rów-
rębniam architekturę parkową jako specyficzną for- nież o dzieło architektury krajobrazu rozumianego
mę tego dzieła współtworzącą miasto. Należałoby tu jako plan, założenie ogrodowe, choć jak to zobaczy-
mówić szerzej o architekturze ogrodowej dystansu- my w dalszych rozważaniach dzieło planistyczne jest
jąc się tym samym od specyficznego typu obszaru, czasem trudne do oddzielenia od dzieła architekto-
jakim jest park miejski stanowiący na ogół dużą jed- nicznego, co ma miejsce w przypadku wielu rozwią-
nostkę terytorialną będącą spójną całością w struk- zań ogrodowych.
turze miasta. W toku studiów nad współczesną architekturą
W sferze moich zainteresowań jest tutaj budowla krajobrazu wyodrębniłam pięć typów architektury par-
lub tzw.  przedmiot architektoniczny, który często kowej czy też szerzej ogrodowej manifestującej się
w wielu formach i wariacjach we współczesnych te-
renach zieleni:
1. Architektura pawilonowa  il. 1
1. Architektura pawilonowa  MFO Park , Zurych 2002r /
Pavilon architecture  MFO Park , Zurych 2002 2.  Przedmiot architektoniczny  il. 2
2.  Przedmiot architektoniczny  miasto-ogród, Schwabing
3. Architektura morfologii terenu  il. 3, 4
/ Monachium, 2002 r. / Architectonical  object  garden city,
4. Architektura poprzemysłowa  il. 5, 6
Schwabing / Monachium, 2002
5. Instalacja przestrzenna  il. 7
3. Architektura morfologii terenu  park na nabrzeżu porto-
wym, Jokohama, 1999 r. / Architecture of terrain morpholo-
gy  Portside Park, Jokohama, 1999
Architektura pawilonowa  nowe oblicze pawilonu
4. Architektura morfologii terenu  Platz der Einheit, Pocz-
ogrodowego
dam / Architecture of terrain morphology  Platz der Einheit,
Pawilony ogrodowe to najbardziej tradycyjny typ
Poczdam
5, 6. Architektura poprzemysłowa  Park krajobrazowy, Du- architektury ogrodowej. Są to lekkie budynki, często
isburg-Nord, Germany, 1991 1999 / Postindustrial architec-
przeszklone, przypominające cieplarnie lub będące
ture  Landscape Park, Duisburg-Nord, Germany, 1991 1999
nimi jak wielkie ogrody zimowe o monumentalnej skali
7. Instalacja przestrzenna  K-Muzeum/Fiber Wave, Tokyo,
w parku Andre Citroen. W historycznych ogrodach
1995 r. / Space installation  supple structures , K-Muzeum/
Fiber Wave, Tokyo, 1995 były to palmiarnie, oranżerie, kolekcje roślin egzo-
240
tycznych, dziś pełnią one na ogół dodatkowe funk- jest zieleń agory składająca się z wertykalnych słu-
cje jak gastronomiczna, wystawiennicza czy też służą pów porośniętych zielenią i regularnych pasów strzy-
jako przestrzeń do organizowania imprez. Częstym żonych żywopłotów. Przykład tego obiektu jest do-
motywem chętnie wykorzystywanym zarówno w mi- wodem na to, jak architektura parkowa twórczo
nionych wiekach, jak i obecnie jest architektura pa- wpisuje się w strukturę miasta stanowiąc równopraw-
wilonowa o rodowodzie dalekowschodnim, np. her- ny jego składnik, a nawet pełni rolę dominanty prze-
baciarnie nawiązujące do tradycji japońskiej czy też strzennej.
motyw pagody chińskiej, której europejskim pierwo-
wzorem była słynna pagoda Chambersa w Kew Gar-  Przedmiot architektoniczny jako identyfikator
dens. Mówiąc o ogrodowej architekturze pawilono- przestrzeni
wej należałoby tu wspomnieć całą bogatą tradycję Ten typ architektury parkowej charakteryzuje się
budowli historycznych: klasycyzujących, baroko- szczególnym oderwaniem od typowej funkcji użyt-
wych, wielowątkowych stylizacjach pawilonów ogro- kowej architektury, jaką jest tworzenie schronienia
dów krajobrazowych i z dalszych epok, choćby okre- dla człowieka i jego wielorakich aktywności.  Przed-
su modernizmu czy art deco, których echa spotykamy miotem architektonicznym nazwałam wszelkiego ro-
we współczesnych realizacjach. dzaju budowle mające wyrazistą konstrukcję bardzo
Prezentowany na il. 1 obiekt to położony w pół- widoczną w przestrzeni bez przypisanych z góry funk-
nocnej części Zurychu nowy obszar zieleni MFO  cji utylitarnych.. Obiekty te pełnią rolę identyfikatora
Park (Thiel Schroeder, praca zbiorowa BDLA, przestrzeni tak jak ma to miejsce w La Villette, gdzie
2003),jeden z czterech parków publicznych w linear- system czerwonych  folies autorstwa Bernarda Tchu-
nym systemie zieleni miejskiej. Grupa planistów Bur- mi  różnorodnych budowli o wymiarach zbliżonych
chartdt + Partner Architekten i Raderschall Landscha- do kubika 10x10x10 metrów definiuje całą przestrzeń
ftarchitekten zaprojektowała na terenie opuszczonej parku. Większość z tych konstrukcji nie pełni funkcji
fabryki o powierzchni jednego hektara ( wcześniej użytkowych, nie oferuje pomieszczeń dla różnego
miejsce to było niedostępne dla publiczności ) teren rodzaju działań ludzkich. Budowle te są rodzajem
rekreacji w zieleni transformując go w publiczny tzw. zdarzenia przestrzennego,  dziania się architektury
park house przeznaczony do różnego rodzaju ak- w przestrzeni parku czy ogrodu bez żadnego prak-
tywności rozrywkowej jak koncerty, kino plenerowe tycznego powodu, bo ich funkcja jest czysto kulturo-
oraz gry i zabawy. Obszar składa się z dwóch czę- twórcza. Są one elementem tworzącym miasto
ści: placu frontowego przypominającego dawną ago- w szczególnej jego tkance jaką jest teren zieleni uwol-
rę i okazałego szklanego budynku. Ta ażurowa, prze- niony od typowego dla miast konfliktu przestrzeni,
z
roczysta konstrukcja zwana  Zieloną Operą ma gdzie małe fragmenty obszaru muszą zadowalać
wymiary 100 na 34m w rzucie poziomym i 17 m wy- wielu użytkowników w ich podstawowych potrzebach
sokości. Przypomina ona  hybrydową strukturę stwo- życiowych. Przestrzeń ogrodu oferuje inny typ bycia
rzoną z natury i architektury (Udo Weilacher). Bu- w mieście i pozwala na luksus nieużyteczności, gdzie
dowla ta jest na tyle duża, że wchodzi w przestrzenny czysta kreacja jest uprawniona i stwarza nową rela-
dialog z otaczającymi budynkami tworząc nową po- cje człowieka z przestrzenią miasta.
etykę miejsca. Redefiniując charakter dzielnicy wpro-  Przedmiotem architektonicznym nazwałabym
wadza nową jakość w zastaną tkankę miejską. Kon- również budowle w innym znanym parku paryskim
tynuacją tego specyficznego parku w architekturze Andre Citroen (Bieske-Matejak, 2003), gdzie wzdłuż
241
kanału okalającego główny korpus parku posado- na szczupłość miejsca w niniejszej publikacji nie są
wiony jest ciąg konstrukcji przypominających gra- one prezentowane na ilustracjach. Te dwa rodza-
nitowe ambony, na które można wejść i na tym ich je utworów budowlanych  system liniowo usta-
funkcja użytkowa się kończy. Są one silnym akcen- wionych bram konstrukcji i kontrastujących z nimi
tem architektonicznym, nadającym rytm przestrzeni organicznych brył określa charakter tego miejsca na-
parku i nawiązującym do poetyki miasta zabudowa- wiązując do odwiecznego dialogu miasta z naturą.
nego.
Innym przykładem architektury parkowej rozumia- Architektura morfologii terenu
nej jako  przedmiot architektoniczny są konstrukcje Architektura ogrodów i parków manifestuje się nie
podporowe i trejażowe w ogrodach Hal Paryskich tylko w postaci wyodrębnionych obiektów czy też
(Bieske-Matejak 2003). Porośnięte zielenią tworzą one budynków, które służą konkretnym celom lub tworzą
system pierzei i bram dochodzących nawet do 14 jedynie przestrzeń projektowanego obszaru, ale może
metrów wysokości, a ich zadaniem jest stworzyć być elementem kształtującym morfologię ogrodu.
ogród, który nie jest zaprzeczeniem miasta, ale jego Obserwujemy w nowo projektowanych terenach zie-
kontynuacją. leni przestrzenie zabudowane, które zajmują duże
Częstym motywem we współczesnych parkach powierzchnie, ale nie są budynkami ani też budow-
jest rodzaj wspomnianej ogrodowej bramy czy też lami sensu stricte. Są rodzajem zagospodarowania
monumentalnych wrót o formie nawiązującej do łuku terenu. Ingerencja budowlana w strukturę powierzchni
triumfalnego. Wiele takich konstrukcji tworzących terenu zieleni jest często tak duża, że trudno nie za-
zwarty ciąg i rytm wzdłuż liniowego układu parku- uważyć, iż chodzi tu o architekturę, która całkowicie
ogrodu znajdujemy w nowym kompleksie mieszka- przeobraża oblicze projektowanej przestrzeni. Skraj-
niowo biurowym miasta  ogrodu Schwabing koło nym tego przykładem, gdzie teren w swej pierwotnej
Monachium (il. 2) zaprojektowanym przez biuro Ra- postaci w ogóle nie występuje są ogrody na dachach.
iner Schmidt Landschaftarchitekten w 2002 r. (Thiel Konstrukcja architektoniczna stwarza możliwość
Schroeder, praca zbiorowa BDLA, 2003). Wysokie dowolnego modelowania powierzchni ogrodu, jego
konstrukcje utrzymane w bardzo powściągliwej styli- tektoniki tworząc zaskakujące rozwiązania przestrzen-
styce oferujące najprostsze formy znaczą teren ne. Użytkownik pozostając ciągle w plenerze, w świe-
wzdłuż głównego ciągu zieleni stanowiącego oś ca- cie roślin obcuje z architekturą o często wyrafino-
łego założenia kompleksu. Układ ten tworzy silną wanych formach uzyskanych dzięki użyciu wielu
dominantę przestrzenną publicznej przestrzeni tego nowoczesnych technik konstrukcyjnych i myśli kon-
obszaru i jest rodzajem kodu przestrzennego wyzna- cepcyjnej współczesnej architektury. Odwołując się
czającego układ ogrodów tematycznych. Jeden po raz wtóry do wspomnianych wyżej znanych par-
z takich ogrodów  ogród leśny przekryty lekką ale ków paryskich możemy przywołać przykład ogrodu
wyrazistą konstrukcją widzimy na il. 1. Charaktery- białego i czarnego w parku Andre Citroen, silnie za-
stycznym elementem tego parku jest również sys- głębionych w terenie, o rozrzez
bionej budowie tara-
tem niskich konstrukcji pokrytych roślinnością o for- sowej czy też ogrody seryjne (Bieske-Matejak A.,
mie nieregularnych obłych brył nawiązujących do 2003). Dobrym przykładem jest również park La Vil-
krajobrazu górzystego pomiędzy Alpami a Mona- lette, gdzie zróżnicowanie terenu za pomocą silnych
chium. Mogą one być zaliczone do opisanej niżej konstrukcji, często o zawiłej formie, jest bardzo dale-
 architektury morfologii terenu . Niestety ze względu ko posunięte. Ogród bambusowy ma skomplikowaną
242
konstrukcję terenu dzięki zagłębieniom sięgającym się wartkie życie gospodarcze i przemysłowe. Taka
5 metrów oraz zróżnicowaniu terenu uzyskanemu za postawa sprzyja włączeniu języka technologii i cywi-
pomocą ramp, mostków, murów oporowych. lizacji do kodu współczesnej architektury i urbanisty-
Dobrą ilustracją architektury morfologii terenu jest ki nadających im nowe znaczenia. Oswajanie i ak-
japoński park na nabrzeżu portowym w Jokohamie  ceptacja technologii i cywilizacji jest cechą epoki
Portsidepark (il. 3) autorstwa Hiroki Hasegawa / Stu- postindustrialnej, co wyraz
nie zaznacza się w posta-
dio on Site, z 1999 r. (Amidon J., 2005). W modelo- wie wobec architektury poprzemysłowej.
waniu terenu parku położonego na styku rozwijają- Przytoczone na ilustracjach dwa przykłady archi-
cego się miasta i oceanu zastosowano motyw fali tektury poprzemysłowej to wyposażenie 280 hekta-
uzyskanej poprzez konstrukcje pokryte trawnikiem. rowego parku krajobrazowego w Duisburgu Nord
Sfalowany teren przecinają proste linie chodników w Niemczech zrealizowanego w latach 1991 1999
wiążące park z miastem. Innym przykładem jest Platz na terenie dawnej fabryki (Cortesi I., 2000). Projek-
der Einheit w Poczdamie (il. 4) zaprojektowany przez tant Peter Latz wykorzystuje metaforę ruiny. Park jest
biuro WESERPartner (Baumeister N., 2006). Całe miejscem stawania się, przeistaczania w dynamicz-
założenie placu opiera się na ingerencji w tektonikę nym procesie transformacji,  naturalizacji struktur
terenu za pomocą architektury. Operowanie płasz- przemysłowych. Czas dany naturze zmienia deka-
czyzną trawników łagodnie opadających ku miastu dencki pejzaż poprzemysłowy w malowniczą dome-
i prostymi wcięciami w teren stanowi o oryginalności nę przyrody. Zasoby terenu pofabrycznego, zarów-
i prostocie koncepcji. Poza tym uszanowano kla- no architektura, jak i instalacje, drogi nasypy, a także
syczną planistykę stosowaną w tego rodzaju skwe- produkty wytwarzane w fabryce zostały poddane
rach: komunikacja piesza oparta na dwóch przeci- swoistemu recyclingowi. Wszystko zostało zachowa-
nających się centralnie przekątnych, przestrzeń ne, ale w formie przeobrażonej, nadającej nowe zna-
otwarta dzięki zastosowaniu rozległych płaszczyzn czenie przedmiotom, obiektom i terenowi. Nawet
trawników i pierzeje placu silnie zaznaczone przez zniszczona gleba poddana została rekultywacji lub
regularne obsadzenia szpalerami drzew. O nowocze- pozostawiona do zasiedlenia przez spontaniczną ro-
sności tego tradycyjnego rozwiązania decyduje wła- ślinność dobrze zaadaptowaną do charakteru zde-
śnie ingerencja architektury w morfologię terenu. Jest gradowanego środowiska przyrodniczego. Wśród
to współczesna interpretacja historycznego planu za- licznych obiektów architektury poprzemysłowej znaj-
projektowanego według XIX-wiecznych wzorców dujemy tu strukturę pofabryczną (il. 5) wspartą o rurę
przez Petera Josepha Lenee. z metalu wyprodukowaną pierwotnie w tej fabryce
i obecnie zainstalowaną w miejscu swojego powsta-
Liryczna strona architektury poprzemysłowej nia jako  pomnik minionego czasu, znak pamięci
Powszechnie dziś stosowane adaptacje obiektów o miejscu. Inną formą o nowych funkcjach jest jedna
poprzemysłowych do różnych celów, na ogół rekre- z wież  kominów przemysłowych dawnej fabryki
acyjnych, rozrywkowo-handlowych i kulturalnych (il. 6), służąca dzisiaj jako ścianka do wspinaczki.
znalazło swe odbicie również w architekturze parko- Tendencja do zachowywania i poszanowania daw-
wej. Projektanci takich przestrzeni wykazują wielki nej substancji materialnej nowo projektowanych te-
szacunek dla zastanej substancji architektonicznej, renów jest podyktowana potrzebą uzyskania ciągło-
wykorzystując jej historyczną poetykę i swoisty liryzm ści kulturowej miejsca nawet wtedy, gdy substancja
opuszczonych obiektów, w których niegdyś toczyło ta nie stanowi wysokiej klasy zabytku. Przykładem
243
takiego podejścia jest park de Bercy w Paryżu (Bie- roku (Amidon J., 2005). Architekt pracował nad
ske-Matejak, 2003), gdzie z wielkim pietyzmem za- tą koncepcją długo tworząc wiele form i projektów.
chowano ślady dawnej działalności gospodarczej. Kompozycja składa się z 150 prętów wykonanych
Doświadczenia lat sześćdziesiątych i siedemdziesią- z włókna węglowego o wysokości 4,5 m, a każdy
tych ubiegłego wieku, kiedy pochopnie zniszczono z nich ma zainstalowaną baterię słoneczną emitującą
wiele cennych obiektów stawiając na nowe inwesty- niebieskie światło. Światło i ruch uzyskany dzięki sile
cje i rujnując ciągłość kulturową miejsca (przykła- wiatru są tu głównymi aktorami spektaklu. Instalacja
dem są hale paryskie z ich unikalną tradycją i archi- nazwana  Fiber Wave angażuje energię wiatru, słoń-
tekturą) skłoniły projektantów do zmiany stanowiska ca, łowi z otaczającego świata niewidzialną dynamikę
wobec przestrzeni poprzemysłowych. wprowadzając do krajobrazu nieznaną wcześniej
w tej formie grację, lekkość i inteligencję.
Instalacja przestrzenna  pomiędzy sztuką, archi-
tekturą i krajobrazem Kulturotwórcza rola współczesnej architektury
To najbardziej oddalony od pojęcia klasycznie krajobrazu
rozumianej architektury rodzaj dominanty architek- Należy zaznaczyć, że jest to autorska próba kla-
tonicznej występujący w terenach otwartych. Insta- syfikacji typów architektury występujących współ-
lacja przestrzenna budząca skojarzenia z obiektem cześnie w parkach i ogrodach. Być może nie
artystycznym w istocie swej jest nowym, trudnym wyczerpuje ona całej tematyki związanej z tym zja-
do sklasyfikowania zjawiskiem rozpiętym pomiędzy wiskiem, a inni autorzy mogą mieć odmienne spoj-
sztuką architekturą i architekturą krajobrazu. Można rzenie na nie. Wydaje się, że architektura parkowa
by ją nazwać krótko  sztuką krajobrazu . Ponieważ pełni szczególną rolę w budowaniu specyficznej
nosi ona cechy silnej dominanty przestrzennej i jest tożsamości miasta i rozwinęła się równie dynamicz-
zwykle związana z jakąś określoną danym założe- nie jak cała architektura krajobrazu w ostatnich de-
niem koncepcyjnym konstrukcją architektoniczną, kadach, a zwłaszcza na przełomie XX i XXI wieku.
zaliczyłam ją do architektury parkowej. Rodowód Tereny otwarte w tym parki, ogrody i wszelkiego
tego zjawiska jest stosunkowo nowy, choć łatwo rodzaju tereny zieleni są swoistymi salonami ogro-
udowodnić jego powinowactwa z historią. Liczne dowymi współczesnych miast, dającymi możliwość
takie instalacje możemy podziwiać na terenie gale- innej jakości spędzanego w nich czasu. Dlatego nie
rii-ogrodu rzez
b w dzielnicy Defence w Paryżu. Cza- do przecenienia jest ich rola w tworzeniu kultury
sem szczególnym budulcem tej architektury jest zie- miasta. W poszukiwania tej nowej jakości wpisuje
leń czy woda jak to ma miejsce w przypadku się zjawisko nowej architektury parkowej w jej róż-
centralnie położonej fontanny w Ogrodzie Atlantyc- norodnych formach. Odnajdujemy tu próby okre-
kim na dachu dworca Montparnasse w Paryżu. Przy- ślenia roli publicznych przestrzeni w mieście dzi-
kłady można by mnożyć. siaj, poszukiwanie nowego sacrum, nowej symboliki,
Na il. 7 przedstawione zostało dzieło Makoto Sei oswajania języka technologii i cywilizacji, tworzenie
Watanabe w K-Muzeum / Fiber Wave w Tokio z 1995 nowego kodu przestrzennego.
244
BIBLIOGRAFIA y
RÓDA
A ILUSTRACJI
J. Amidon, Radical Landscape  Reinventing Outdoor space, 1. Thiel Schroeder, praca zbiorowa dla BDLA, Event Land-
Thames & Hudson, London 2005. scape  Contemporary German Landscape Architecture,
N. Baumeister, New Landscape Architecture, Verlagshaus Birkhauser 2003, s. 107.
2006. 2. Thiel Schroeder, praca zbiorowa dla BDLA, Event Land-
A. Bieske-Matejak, Forma współczesnych parków Paryża scape  Contemporary German Landscape Architecture,
w kontekście tradycji sztuki ogrodowej we Francji, Z badań Birkhauser 2003, s. 55.
Katedry Historii Architektury, Zeszyt 4, Wydział Architektury 3. Amidon J., Radical Landscape  Reinventing Outdoor
Politechniki Białostockiej, Białystok 2003. space, Thames & Hudson, London 2005, s. 143.
A. Bieske-Matejak, Współczesne tendencje w projektowa- 4. Baumeister N., New Landscape Architecture, Verlagshaus
niu parków miejskich, Z badań Katedry Historii Architektury, 2006, s. 252.
Zeszyt 5, Wydział Architektury Politechniki Białostockiej, 5., 6., Cortesi I., Parcs publics  paysages 1985 2000,
Białystok 2005. Actes Sud I Motta, Arles 2000, s. 238
I. Cortesi, Parcs publics  paysages 1985 2000, Actes Sud 7. Amidon J., Radical Landscape  Reinventing Outdoor
I Motta, Arles 2000. space, Thames & Hudson, London 2005, s. 104.
T. Schroeder, Event Landscape  Contemporary German
Landscape Architecture, praca zbiorowa dla BDLA, Birkhau-
ser 2003.