BISKUPIN
Przewodnik po rezerwacie
archeologicznym
Tekst: Wiesław Zajączkowski
Zdjęcia: Bożena i Leszek Okońscy,
Tomasz Szarski, Archiwum PMA
ZAMIAST WST
PU
Na terenie liczącego około 23 ha rezerwatu arche-
ologicznego w Biskupinie odkryto ślady bytowania
człowieka od starszej epoki kamienia aż po wczesne
średniowiecze. Najstarszymi są pozostałości obozo-
wiska łowców reniferów sprzed 10-12 tys. lat, neo-
lityczny dom pierwszych rolników oraz położone w pobliżu pochówki
szkieletowe. Z wczesnej epoki brązu pochodzi tzw. kraal - duży obiekt
osadniczy lub kultowy, otoczony systemem rowów.
Najbardziej znaną jest położona na terenie rezerwatu osada kultury łużyckiej
z wczesnej epoki żelaza. Odsłonięty w czasie badań archeologicznych system
umocnień obronnych, drogi, zabudowa wnętrza osady
oraz stan zachowania drewna, były już przed drugą
wojną światową sensacją naukową na skalę euro-
Rezerwat biskupiński
pejską. Biskupin skupiał wtedy uwagę całej elity inte-
- lotu ptaka
lektualnej Polski. W okresie wczes-
nego średniowiecza, na terenie
obecnego rezerwatu istniało szereg
obiektów, do których należy zali-
czyć grodek obronny położony u na-
sady półwyspu wraz z przyległą do
niego osadÄ…, osady otwarte typu
wiejskiego i zespół jam wędzar-
skich. Miejscem, gdzie występują
znaleziska ze wszystkich epok, jest
z
ródło krynicznej wody, użytko-
wane od neolitu aż po średnio-
wiecze.
ZWIEDZANIE
Po zakupieniu biletów w kasie, przechodzimy obok
chaty pałuckiej, a następnie, mijając znaki o sym-
bolice kultowej, dochodzimy do przystani statku
 Diabeł Wenecki".
Chata pałucka
Chata pałucka. zrekonstruowana w rezerwacie, została przeniesiona ze wsi
Biskupin i stanowi przykład tradycyjnego budownictwa z drugiej połowy XVIII w.
Składa się ona z izby głównej, przedsionka oraz kuchni. W kuchni, której
podłogę stanowiło gliniane klepisko, był duży piec z okapem. W przedsionku
Biskupin położony jest w południowo-wschodniej
Zachód Słońca nad
znajdował się piec do wypieku chleba. Izba główna
części historyczno-etnograficznej krainy zwanej Pału-
Jeziorem Biskupińskim
pełniła rolę sypialni. Obok chaty znajduje się rekon-
kami. A
acińska nazwa Pałuk,  terra Pałucacensis",
Chata pałucka
strukcja studni z żurawiem i tradycyjna pasieka ze zre-
pojawia się w dokumentach z XIV i XV wieku. Także
konstruowanymi ulami.
Jan Długosz opisuje Pałuki położone między Wielko-
polskÄ… i Kujawami.
Znaki o tematyce kultowej
Obszar Pałuk jest ukształtowany głównie przez lodowiec skandynawski.
Wyżłobił on w czasie ostatnich zlodowaceń liczne doliny, w których znajduje Wejs'cia na teren wykopalisk początkowo
się obecnie około 130 jezior połączonych przeważnie ciekami wodnymi. strzegły dwa Swiatowidy. Po wojnie bramy
Od północy naturalną granicę Pałuk stanowiła Puszcza Notecka, południową ozdobiono znakami o symbolice
zas' rzeka Wełna. Najważniejszymi ośrodkami Pałuk były Kcynia, Szubin, kultowej. Znak po lewej stronie
Wągrowiec oraz Żnin. - koło ze znakiem krzyża
w środku - jest symbolem
słońca, a jednocześnie wszech-
świata. Symbol ten został za-
czerpnięty ze znaków na cera-
mice. Znak po prawej stronie
poświęcony jest kultowi płód-
PÓA
WYSEP
Po wejściu na półwysep, widzimy rekonstrukcję
prehistorycznego osiedla kultury łużyckiej, a także
fragmenty wykopalisk.
Osiedle
Osiedle obronne kultury łużyckiej zbudowane zostało na podmokłej wyspie
o powierzchni około 2 hektarów. Cała wyspa miała charakter torfiastej łąki,
która w części północnej wznosiła się około 80 cm, a w południowej około
120 cm ponad wody otaczającego ją Jeziora Biskupińskiego.
ności. W tym kształcie wykonywane były przez Falochron
Statek
 Diabeł Wenecki"
ludność kultury łużyckiej ozdoby brązowe. Półwysep o wymiarach
w biskupińskiw
190 x 125 metrów otaczał sze-
rezerwacie
roki od 3 do 8 metrów falo-
Przystań statku
chron, zbudowany z dębo-
Półwysep Biskupiński oblewają wody polodowco-
wych i sosnowych pali,
wego jeziora o tej samej nazwie. Powierzchnia jeziora
wbitych pod kÄ…tem
wynosi około 100 ha, zaś" głębokość sięga 13 metrów.
45 stopni w brzeg i dno
Po jeziorze można odbyć wycieczkę statkiem  Diabeł Wenecki". Jego przystań
jeziora. Pale o średnicy
znajduje się u nasady półwyspu. Nazwa statku pochodzi od przydomku właści-
20-30 cm i długości
ciela zamku w Wenecji, Mikołaja Nałęcza. Statek zabiera na pokład 28 osób
około 2,5-3,5 m były
dorosłych lub podwójną ilość dzieci, zaś rejsy odbywają się co pół godziny.
zaostrzone na
Rekonstrukcja
wału i falochronu
Wał od strony wewnętrznej wzmocniony był pionowymi i pochylonymi na
końcach. Ułatwiało to wbijanie ich
zewnątrz słupami dębowymi. Ściana wewnętrzna przynajmniej jednej fazy
w podłoże za pomocą urządzenia
wału pochylona była na zewnątrz, co pomagało we wchodzeniu na niego od
przypominającego współcześnie
strony osiedla. Wspinanie umożliwiały również pochylone belki z zaciosami,
używane kafary.
pełniące rolę drabiny czy też schodów.
Zewnętrzny obwód falochronu,
U podstawy wału, co kilka metrów, zgromadzono pryzmy kamieni, które
składającego się z trzech do dzie-
służyły obrońcom jako pociski. Do grodu można było dostać się tylko od strony
więciu rzędów pali, wynosił 512 m.
południowo-zachodniej przez bramę o szerokości około 3 m.
Dla wykonania falochronu, zbudo-
wanego z 18-20 tysięcy pali, wyrą-
bano w okolicznych lasach około
4 tysiÄ…ce drzew. Falochron zabez-
pieczał brzegi przed podmywaniem i utrudniał dostęp
Rekonstrukcja
do osiedla.
wału
Widok na wieże
z wnętrza grodu
Wał obronny
Wokół osady, tuż za ostatnim rzędem pali, wznie-
siono wał obronny. Tworzyły go trzy rzędy dębowych
skrzyń łączonych ,,na zrąb". Skrzynie wypełnione
Wejście do grodu
były gliną, piaskiem i ziemią. Podstawę wału stano-
 rekonstrukcja
wiły dębowe, łupane na połowy bale, układane
w czworoboki. Wał miał długość
około 460 m, średnią szerokość
3,5 m i wysokość około 6 m. Na
jego szczycie znajdowało się przed-
piersie, za którym mogli chronić się
obrońcy.
Belki konstrukcyjne poszczegól-
nych skrzyń, wystające na zewnątrz,
były krótko ucięte przy licu wału. co
uniemożliwiało wspinanie się po
nich ewentualnych napastników.
Płaszcz gliniany zabezpieczał jedno-
cześnie wypełnienie wału przed po-
żarem i wymywaniem.
Pomost tem minąć kilkunastometrowy odcinek, mając wał po prawej stronie. Nie mógł
Nie wyjaśniona do tej pory została kwestia pomostu, który od strony pół- więc zasłaniać się tarczą, trzymaną w lewej ręce.
nocno-wschodniej przylegał do falochronu. Być może był on używany przez Od bramy do brzegu jeziora prowadził drewniany most o szerokości 3 m.
biskupińskich rybaków do cumowania, suszenia sieci i do innych prac gospo- Jego konstrukcję wspierały masywne słupy, zakończone czworokątnymi czopa-
darczych. Z pomostu do wnętrza grodu musiało istnieć  sekretne", znane tylko mi, na które nałożone były poprzeczne bierwiona z odpowiednimi wycięciami.
mieszkańcom Biskupina przejście. Przypuszczalnie przy budowie mostu wykorzystano naturalne płycizny jeziora
i skierowano go od bramy grodu w kierunku południowym, a następnie na
Brama zachód. Most miał 250 m długości.
Bramę zamykały dwuskrzydłowe wrota, osadzone na drewnianych czopach,
wpuszczonych w próg i belkę nadproża. Dostępu do bramy broniła drewniana Plac
wieża, która górowała nad wałami i całym osiedlem oraz stanowiła dogodny Wewnątrz grodu, przy bramie, znajdował się
punkt obserwacyjny. Po obydwu stronach wjazdu znajdowały się dwa wysokie niewielki plac, wyłożony faszyną i przysypany
rzędy pali, które dodatkowo ograniczały dostęp do wrót. gliną zmieszaną z piaskiem. Był on przypusz-
Narożna łątka
Zwężony wjazd do grodu uniemożliwiał prowadzenie ataku przez większą czalnym miejscem zebrań i wieców miesz-
i swniki - rekonstrukcja
liczbę napastników jednocześnie. Ponadto pomost prowadzący do grodu był tak kańców oraz miał znaczenie komunikacyjne,
usytuowany, że każdy, kto chciał wejść lub wjechać do środka, musiał przed- gdyż na wąskich uliczkach nie mogły się wy-
minąć ani zawracać wozy. Znaleziska osi
Rekonstmkcja
wozów wskazują, że miały one 1,8 m szero-
domów
kości. Używano wozów o kołach tarczowych
z ruchomą osią, znanych w Europie już w okre-
sie epoki brÄ…zu, co potwierdzajÄ… znaleziska
w Mercurago we WÅ‚oszech.
Domy
Wzdłuż ulic poprzecznych stało trzynaście
rzędów domów. Szkielet domu budowano
z pionowych słupów - łątek, które miały wy-
żłobione pionowe rowki. W rowkach tych
umieszczano końce poziomych, dokładnie do
siebie dopasowanych bierwion - sumików.
tworzących ściany. Okrągłe łątki narożne i wej-
ściowe wykonane były z sosny, śródścienne
prostokątne z dębu. A
ątki narożne, wchodzące
na około 1 m w ziemię, były płasko ścięte aby
nie grzęzły. Dodatkowo zabezpieczano je jeszcze wieńcem kołków. Prosto- rym spała cała rodzina. Brak podłogi pod narami może wskazywać na to, że
kątne, dębowe łątki, utrzymujące konstrukcję dachu, chroniono przed grzęz
nię- trzymano tam mniejsze zwierzęta. Nad łożem znajdowało się podstrzesze, gdzie
ciem tzw. przetyczkami. Były to kotki przechodzące przez otwór przy pod- przechowywano zapasy żywności, zboże, siano, opał itp.
stawie słupa i opierające się o poprzecznie ułożone bierwiona. Na prawo od wejścia, bliżej środka izby, mieściło się kamienne palenisko
Domy stojące w jednym rzędzie miały najczęs'ciej wspólne s'ciany szczy- wylepione gliną. Paleniska miały najczęściej kształt okrągły lub owalny o śred-
towe. Średnia powierzchnia domu wynosiła 70-90 nr. Chaty miały kształt nicy około 2 m. Wejścia do chat usytuowane były zawsze od strony połud-
prostokątny, czasami trapezowy, dopasowany do przebiegu ulic. niowej. Pozwalało to na korzystanie ze światła dziennego oraz ciepła słone-
Dachy najprawdopodobniej kryte były trzciną. cznego.
Konstrukcja dachów opierała się na s'cianach oraz Wejścia zastawiano furtami plecionymi z gałęzi. W okresie chłodów usz-
pionowych, rozwidlonych u góry słupach, stojących czelniano je skórami. W każdym domu mieszkała jedna rodzina, składająca się
wewnątrz chat. O masywną belkę biegnącą szczytem z 7-10 osób. Można przyjąć, że około 100 domów w Biskupinie zamieszkiwała
Wnętrze domu
wspierały się idące ukośnie w dół żerdzie, pełniące społeczność licząca od 700 do 1000 osób.
rolę krokwi. Do krokwi mocowane były łaty, pod-
trzymujÄ…ce poszycie dachu. Od stro- Budowa
ny północnej, dachy domów były
O znakomitej organizacji budowniczych osiedla w Biskupinie i o ogromnym
bardziej spadziste, co miało zna-
wysiłku włożonym w jego budowę świadczy fakt, że zużyto do tego celu kilka
czenie w okresie wiosennych rozto-
tysięcy metrów sześciennych drewna. Do wypełnienia samej konstrukcji skrzy-
pów.
niowej wału zużyto ponad 1000 nr' ziemi, gliny
i piasku, które trzeba było przetransportować na
Każdy dom składał się z dwóch
półwysep. Najnowsze badania potwierdziły po-
części: przedsionka i izby. Wnętrza
Górna część
przednie przypuszczenie, że osiedle starsze w Bisku-
chat wyłożone były belkami dę-
wału obronnego
pinie zbudowane zostało w ciągu kilku lat. Co więcej.
bowymi, sosnowymi i brzozowymi.
Przedsionek zajmował około 25%
powierzchni domu. Nie odkryto
w Biskupinie osobnych budynków
gospodarczych, dlatego też można
przypuszczać, że w zimie, w przed-
sionkach, trzymano zwierzęta. W tej
części domów przechowywano rów-
nież sprzęt rolniczy, opał oraz mie-
lono zboże na dużych, kamiennych
żarnach.
W izbie, na lewo od wejścia,
znajdowało się łoże - nary, na któ-
wskazują na to, że pomiędzy poszczególnymi chatami, stojącymi jak
większość drewna dębowego uzys-
w starszym osiedlu, mogły istnieć przejścia. Zaczęto też stawiać wewnątrz
kano w ciągu jednej zimy, ścinając
budynki gospodarcze. Zmieniono dojazd do grodu, prowadząc go wzdłuż
tysiące drzew. Większość robót cie-
falochronu, a następnie na południowy wschód ku suchej, piaszczystej kępie.
sielskich przeprowadzano na lÄ…dzie
Od strony zewnętrznej dojazd ten zabezpieczono podwójnym rzędem słupów
stałym, a przygotowane elementy
- palisadÄ….
transportowano po lodzie na wyspÄ™.
Tutaj jedynie dopasowywano  znor-
malizowane" sumiki i Å‚Ä…tki i mon- Konserwacja
towano z nich chaty. Po opuszczeniu wyspy przez jej mieszkańców, cały
teren został zalany i zamulony. Znaczny ciężar budo-
Prace wykopaliskowe
wli powodował, że grzęzły one w podmokłym grun-
Wspólnota
w latach 30-tych
cie. Konserwujące właściwości namułów i brak dostę- (jot. arch. PMA)
Jednakowe rozmiary domów i ich
pu powietrza sprawiły, że drewniane konstrukcje
podobne wyposażenie wskazują na
zachowały się w znakomitym stanie do czasów wspól-
to, że grupa zamieszkująca osiedle
była mało zróżnicowana. Swoją or-
ganizację opierała na wspólnocie ro-
dowej. O ważniejszych sprawach
decydował wiec, czyli zgromadze-
nie wszystkich dorosłych miesz-
kańców osady.
P Å„h\ocno-w schodnia
Przebudowa
część półwyspu
W czasie badań osiedla obronnego kultury łuży-
w trakcie prac
ckiej w Biskupinie, odkryto co najmniej trzy fazy jego
wykopaliskowych przed
istnienia. Podany powyżej opis należy odnieść do
II wojną światową
osiedla starszego. Wyróżniono trzy kolejne wały ob-
ronne, dwie zabudowy wnętrza osiedla obronnego
oraz młodszą osadę otwartą, wykorzystującą wyspę jedynie jako miejsce
z natury obronne, bez otaczania jej wałami. Młodsze osiedle było mniejsze,
zbudowane głównie z drewna sosnowego. Mniejsze były domy liczące średnio
40-60 nr, a zbudowany równolegle do rozwaliska poprzedniego wał miał
szerokość niewiele ponad 2 m. W części północnej wał dochodził jedynie do
bocznych ścian ostatniego rzędu domów. Dlatego też ulica okrężna przebiegała
w tej części przed ostatnim rzędem domów. Ślady licznych napraw i rozbiórek
czesnych, lecz odsłonięte w czasie wykopalisk, narażone są na destrukcyjne
Rekonstrukcje
działanie czynników zewnętrznych. Drewno biskupińskie, które przetrwało pod
Na półwyspie zrekonstruowano jedynie fragmenty
warstwą torfu około 2700 lat, po odsłonięciu narażone jest na zmiany tem-
osiedla. Najbardziej charakterystycznym z nich jest
peratury i wilgotności, zwłaszcza zimą, gdy zamarzające w szparach drobiny
brama. Po jej obu stronach znajdujÄ… siÄ™ dwa
lodu rozsadzają kawałki drewna. Próby konserwacji drewna prowadzone są od
odcinki wału oraz falochron. Plany odkrytych
początku trwania wykopalisk w Biskupinie. Część wykopów z najlepiej zacho-
w czasie wykopalisk konstrukcji pozwalajÄ… na
wanymi konstrukcjami została zatopiona i nie jest oglądana przez zwiedza-
wierną rekonstrukcję przyziemnych części
jących. W końcu lat siedemdziesiątych odcinek wału, bramę i ulicę okrężną
wszystkich obiektów do wysokości 1 m.
poddano konserwacji żywicami fenolowymi. Część ta
Wyższe partie zrekonstruowano na podstawie
udostępniona jest dla zwiedzających. Prace pro-
niektórych pośrednich danych.
Ulica okrężna
wadzÄ…ce do znalezienia odpowiedniej metody
Nie wiemy jaki kształt miało np.
- rekonstrukcja
konserwacji drewna  in situ" prowadzone sÄ… nadal.
przedpiersie wału, za którym kryli
się obrońcy. Domniemanym jest
też kształt i wysokość wieży ob-
ronnej. Wiernie natomiast zostały
odtworzone wrota grodu, odna-
lezione w czasie wykopalisk.
W 1999 roku zbudowano pełną
rekonstrukcję wału z drewna dębo-
wego. We wnętrzu wału znajdują
siÄ™ schody i zwiedzajÄ…cy mogÄ…
wejść na jego koronę.
Naprzeciw bramy zbudowano
ulicę poprzeczną z dwoma rzędami
Rekonstrukcja
domów. W każdym rzędzie, liczącym osiem do-
brum\
mów, znajduje się jedna pełna rekonstrukcja
wnętrza. Wysokość wejścia do chat zrekonstru-
owano na podstawie zachowanych, wyplatanych
z gałęzi furtek. Także wysokość domów odtworzona
została na podstawie łątek, pochodzących z osiedla starszego, a użytych
wtórnie do wyłożenia podłóg w chatach. Nie wiadomo, czym kryto dachy
w łużyckim Biskupinie. Najbliższa okolica obfitowała w trzcinę i sitowie,
dlatego też użycie tych materiałów wydaje się najbardziej prawdopodobne.
Nie wiemy, jak wyglądały dokładnie dachy. Rozstaw słupów we wnętrzu
chat wskazuje jednak, że konstrukcja dachów opierała się na sochach i belce
biegnącej w najwyższym punkcie dachu, zwanej siemieniem.
Zbudowane w latach 70-tych rekonstrukcje wymagają stałych zabiegów
ODKRYCIE I BADANIA
konserwatorskich. Nowe rekonstrukcje, jakie są planowane na półwyspie,
będą zbudowane z drewna zakonserwowanego w nasycalni ośrodka badaw-
czego, powstajÄ…cego przy parkingu od strony GÄ…sawy.
W 1933 roku, w czasie wycieczki na półwysep
Jeziora Biskupińskiego, Walenty Szwajcer, młody
nauczyciel miejscowej szkoły, zainteresował się
wystającymi z wody i brzegu jeziora palami. Uznał je
za szczyty zatopionych domów i odkryciem tym starał się zainteresować różne
instytucje. Ze starostwa, kuratorium i policji został odprawiony z kwitkiem.
W końcu natknął się na adres Działu Przedhistorycznego Muzeum Wielko-
Rekonstrukcja
polskiego.
zabudowy
Jesienią 1933 r. do Biskupina przyjechał, sławny
już wtedy, profesor Józef Kostrzewski. Zapoznał się
Jedno z domostw
on z odkryciem i podjÄ…Å‚ decyzjÄ™ o szybkim rozpo-
w trakcie wykopalisk
częciu badań. Profesor Kostrzewski kierował pracami
(Jot. PMA)
ekspedycji archeologicznej do wybuchu drugiej wojny
s'wiatowej. MajÄ…cego liczne obo-
wiązki profesora, często zastępował
na miejscu w Biskupinie jego asys-
tent - mgr Zdzisław Adam Raje-
wski. Po wojnie, do 1974 r.,
wykopaliskami kierował już samo-
dzielnie dyrektor Państwowego Mu-
zeum Archeologicznego w Warszawie
- profesor Zdzisław A. Rajewski.
Według koncepcji i planów
profesora Rajewskiego, rozbudo-
wano w latach siedemdziesiÄ…tych
rezerwat w Biskupinie, nadajÄ…c mu
obecny kształt. W ostatnich latach
powstało szereg obiektów zwią-
Ochrona środowiska
zanych z archeologią doświad-
Obecnie działania archeologów i konserwatorów polegają głównie na
czalnÄ….
ochronie i konserwacji pozostałych konstrukcji. Obniżenie poziomu wód
Rozpoczęte w 1934 roku wy-
gruntowych grozi utlenieniem i zniszczeniem pozostajÄ…cych pod ziemiÄ…
kopaliska, poczÄ…tkowo niewiel-
konstrukcji. Aby temu zapobiec, wiosnÄ… 1992 roku
kie, szybko rozrosły się do roz-
zbudowano na Gąsawce stopień wodny, który
miarów nie spotykanych w dzie-
0 30 cm podnosi i stabilizuje poziom wody w Jeziorze
Jezioro Biskupińskie
jach polskiej archeologii. Liczne
Biskupińskim.
artykuły w czasopismach krajo-
Zanieczyszczenie środowiska,
wych i zagranicznych oraz stałe
odprowadzanie ścieków do jezior
komunikaty Polskiej Agencji
oraz intensywna gospodarka rolna
Telegraficznej o sensacyjnych
stwarza duże zagrożenie dla Bis-
odkryciach sprawiły, że Biskupin
kupina i reliktów innych obiektów
stał się sławny w całym ówczes-
odkrytych wokół niego. Strefą
nym świecie. Gościł też wiele zna-
ochrony archeologiczno-przyrod-
komitych osobistości. W 1936 r.
niczej zostanie objęte w najbliż-
Biskupin odwiedził ksiądz
szym czasie jezioro Biskupińskie
Kardynał - Prymas Hlond,
1 tereny bezpośrednio przyległe
Marszałek Polski - Edward Rydz
do niego. Wysiłki archeologów
Śmigły i Inspektor Armii - gen.
i przyrodników będą miały jednak
Tadeusz Piskor, a w paz
-
bardzo ograniczony skutek jeśli
dzierniku Prezydent Rzeczy-
nie zostanie rozwiÄ…zany problem
pospolitej Polskiej - profesor
ścieków komunalnych w Gąsawie
Ignacy Mościcki.
i w sÄ…siadujÄ…cych z ciÄ…giem jezior
Badania w Biskupinie stały wsiach.
się poligonem doświadczalnym
Po obejrzeniu rekonstrukcji
Balon fotograficzny dla wielu dziedzin pokrewnych
osiedla przez pozostawione w wa-
(fot. PMA)
archeologii. Stosowano nowo-
le przejście, udajemy się do pawi-
czesne środki techniczne, jak zdjęcia fotograficzne z balonu na uwięzi oraz lonu muzealnego.
badania podwodne. Po wojnie odbywały się w Biskupinie szkoleniowe obozy
archeologiczne dla studentów i młodych naukowców ze wszystkich ośrodków
akademickich w Polsce. Rozpoczęto też kompleksowe badania całych zespołów
osadniczych w pobliżu grodu łużyckiego.
MUZEUM
Zwiedzanie wystawy poświęconej Biskupinowi
i jego okolicy rozpoczynamy od nowej ekspozycji
 Świt historii nad Jeziorem Biskupińskim".
W epoce myśliwych, zbieraczy i rybaków
W czasie wykopalisk na terenie obecnego rezer-
watu archeologicznego w Biskupinie natrafiono na
Pawilon muzealny s'lady pobytu człowieka już w schyłkowej fazie
paleolitu. Było to czasowe obozowisko łowców reni-
Obozowisko myśliwych
ferów.
ze starej epoki kamienia
Zmiany klimatyczne i ocieplenie spowodowały, że
grupy ludności polujące na renifery podążyły wraz
z cofającym się lodowcem na północ.
Pałuki usiane licznymi jeziorami, porośnięte zostają przez zwarte kompleksy
leśne. Zamieszkująca okolice Biskupina ludność poluje na zwierzęta, łowi ryby
i zbiera runo leśne.
Rewolucja rolnicza
Pierwsze grupy neolityczne osiedlające się na Pałukach przyniosły ze sobą
umiejętności, które zmieniły dotychczasowy tryb życia ludzi. Najważniejszymi
zdobyczami  rewolucji neolitycznej" była umiejętność uprawy zbóż i hodowli
zwierzÄ…t domowych.
Osiadły tryb życia zwią-
narzędzi i ozdób impor-
zany z rolnictwem sprzyjał
towano szlakiem wiodÄ…cym
budowie domostw. Obok od-
przez BramÄ™ MorawskÄ…
krytego domu, natrafiono na
z terenu Siedmiogrodu.
trzy groby kobiet, z których
W czasie wykopalisk
jeden zachował się w zna-
w Biskupinie natrafiono na
komitym stanie. Pochowana
liczne ślady rozwiniętego od-
w nim kobieta w wieku 35-40
lewnictwa brÄ…zowego. Stoso-
lat miała około 145 cm wzro-
wano metodÄ™ na wosk traco-
stu. Na szyi zmarłej znajdował
ny oraz kamienne formy
siÄ™ naszyjnik z muszli, a na
muszlowe. Metoda na wosk
ramionach bogato ornamen-
tracony polegała na tym, że
towane naramienniki, wskazu-
z wosku wykonywano model
jące na przynależność do kul-
przedmiotu, a następnie oble-
tury lendzielskiej.
piano go glinÄ… i wypalano.
Do osiągnięć ludnos'ci neo- Wosk wsiąkał w ścianki tak
Rekonstrukcja
Formy odlewnicze
litycznej należy również zali- wykonanej jednorazowej formy, do której wlewano
 długiego domu"
- rekonstrukcja
czyć umiejętność lepienia i wypalania naczyń, umie- następnie roztopiony brąz. Brąz, stygnąc, przybierał
pierwszych rolników
- model
jętność gładzenia narzędzi wykonanych z krzemienia kształt modelu woskowego. Po wystygnięciu, formę
lub kamienia oraz wiercenie w nich otworów. Korzy- rozbijano i otrzymywano gotowy wyrób, którego
stano z krzemienia narzutowego, przyniesionego powierzchnię należało jedynie wyszlifować.
przez lądolód.
Dwudzielne formy kamienne, wykonywane z piaskowca, można było
stosować wielokrotnie. Dla otrzymania większej temperatury przy topieniu brą-
Epoka brązu zu, stosowano gliniane dysze, którymi za pomocą skórzanych miechów tło-
Między 1800 a 1700 r. p.n.e. rozpoczyna się nowy okres w dziejach naszych czono powietrze.
ziem, zwany epoką brązu. Pod wpływem impulsów z południa tworzy się na
Pałukach i Kujawach nowa kultura, zwana iweńską. Na terenie rezerwatu
Nowe wierzenia
archeologicznego w Biskupinie znajduje siÄ™ najbardziej znany obiekt tej
Pod wpływem impulsów z kręgu halsztackiego oraz Grecji i Bliskiego
kultury, zagadkowy system rowów otaczających obszar ok. 0,5 ha. W rowach
Wschodu, pojawiły się pierwsze panteony bóstw, zastępujące pierwotną wiarę
odkryto fragmenty glinianych naczyń, kości zwierząt, narzędzia kamienne
w siły przyrody. Upowszechnia się zwyczaj ciałopalenia. Powstają wielkie
i gliniane, ciężarki tkackie.
cmentarzyska popielnicowe, liczące czasami ponad tysiąc grobów. Ludnos'ć
Na początku epoki, przedmioty brązowe przywożono z południa. Stosun- kultury łużyckiej zamieszkująca tereny współczesnej Polski liczy ponad
kowo szybko opanowano techniki odlewnicze, a jedynie surowce do wyrobu 1 milion. Duże osady otwarte pod koniec okresu epoki brązu na Pałukach
zastępują osiedla obronne w Sobieju-
Życie codzienne mieszkańców grodu
chach, Biskupinie, Izdebnie, Smu-
Otoczenie jeziora biskupińskiego stwarzało dogodne warunki dla rolnictwa
szewie i Jankowie.
i hodowli. Wyrąb lasów, porastających stoki doliny rzeki Gąsawki łączącej
jeziora, umożliwiał uprawę na znacznych terenach.
Osady obronne
Mieszkańcy Biskupina uprawiali pola systemem żarowym oraz prze-
Przyczyny powstania osiedli
miennoodłogowym. Uprawa przemiennoodłogowa polegała na tym, że większy
typu biskupińskiego nie są
areał gruntów ornych dzielono na kilka części, z których jedną uprawiano,
w pełni wyjaśnione. Grupy lud-
a pozostałe ugorowały.
ności, mieszkające w sprzyjają-
W lasach otaczających pola uprawne i ugory, mieszkańcy Biskupina
cych warunkach naturalnych, miały
stosowali tradycyjną technikę żarową uprawy ziemi. Polegało to na tym, że
możność szybszego rozwoju i osiągnię-
wycinano na określonym obszarze lasu krzewy i mniejsze drzewa. Po wys-
cia wyższego stopnia zamożności. Zabezpie-
chnięciu, palono je. Początkowo tak przygotowane pola, użytkowano przez dwa
czały się więc, budując w miejscach z natury
lub trzy lata i po wyjałowieniu gleby porzucano na co
Naczynie ze scenÄ…
obronnych starannie rozplanowane osady z systemem
najmniej kilka lat. W warstwie popiołu i przepalonej
Budowa grodu
polowania
umocnień. Ufortyfikowane osady łatwiej mogły od-
ściółki leśnej z łatwością radlono bruzdy, w które - model
pierać wrogów w zatargach i wojnach lokalnych, jak
siano ziarno.
i przeciwstawiać się pustoszącym południowe ziemie
polskie plemionom koczowników.
Idea budowy grodów typu biskupińskiego przywędrowała na tereny polskie
najprawdopodobniej z południa lub południowego zachodu.
Budownictwo
UrzÄ…dzenia obronne osady w Biskupinie budowano przypuszczalnie w zi-
mie, kiedy budulec oraz ziemię można było transportować po lodzie, a zmro-
żone podłoże było stabilne.
Umiejętności ciesielskie mieszkańców, a zarazem budowniczych Biskupina,
sÄ… jednymi z najlepiej poznanych. ZdumiewajÄ…ce jest zestawienie ogromnych
prac ciesielskich, wykonanych w Biskupinie ze skromnymi narzędziami, jakimi
się przy tym posługiwano. Używano siekierek brązowych i żelaznych, nie rezy-
gnując z siekier i toporów kamiennych. Mieszkańcy Biskupina znali doskonale
gatunki drewna i ich przydatność do budowy i wykonania sprzętów domowych.
Do konstrukcji chat używano, ze względu na wytrzymałość, trudnego do
obróbki twardego dębu, a odkryta drewniana niecka wykonana była z najlepiej
do tego nadajÄ…cego siÄ™ drewna lipowego.
Wiele czasu i energii zajmowała mieszkańcom Biskupina ochrona pól i byto przypuszczalnie ciągnięte przez ludzi za pomocą zaczepionego o nie
i zasiewów przed dzikimi zwierzętami i ptactwem. sznura lub rzemienia.
Od wczesnej wiosny do póz
nej jesieni większos'ć mieszkańców Biskupina Większość pól obsiewano pszenicą. Mieszkańcy Biskupina znali aż cztery
przebywała poza osiedlem obronnym. Wiązało się to z uprawą ziemi, ochroną jej gatunki: plaskórkę, orkisz, pszenicę zwyczajną i drobnoziarnistą. Uprawiany
pól oraz hodowlą zwierząt domowych. Wokół Biskupina powstało szereg był również jęczmień wielorzędowy i zwyczajny oraz proso. Proso mogło być
sezonowych osad otwartych. uprawiane na poletkach przy osiedlu metodÄ…  ogrodowÄ…".
Grupa ludności licząca 700-1000 osób zamieszkująca Biskupin i osady Zboże mielono na dużych, przeważnie wykonanych z granitu żarnach za po-
satelitarne użytkowała obszar około 25 km2, z czego gospodarką intensywną mocą kamiennych rozcieraczy.
obejmowano nie więcej niż 1500 hektarów. W pobliżu osiedla uprawiano rośliny strączkowe, oleiste oraz len. Do
Rokrocznie obsiewano pola o powierzchni 150-200 uprawy używano motyk drewnianych i rogowych, wykonanych z poroża
hektarów. Ziemię uprawiano sprzężajnie, jak i metodą jelenia.
kopienniczą. Znamy z Biskupina dwa rodzaje radeł:
krzywogrządzielowe oraz rylcowe. Były one wyko- Hodowla zwierząt
Budowa trzech chat
nane z drewna. Do radeł krzywogrządzielowych
Bardzo istotnÄ… rolÄ™ w gospodarce lud- Koniki polskie
- model
- tzw. tarpany
zaprzęgano woły lub krowy. Radio rylcowe służyło
ności zamieszkującej Biskupin pełniła ho-
do wykonania bruzd w ziemi przed siewem ziarna
dowla zwierząt. Wśród kości odkry-
tych w czasie badań aż 90% stano-
wiły szczątki zwierząt hodowla-
LEGENDA
1. statek  Diabeł Wenecki";
14. kraal;
2. przystań;
15. piece garncarskie;
3. wykopaliska;
16. piec chlebowy;
4. rekonstrukcja bramy;
17. groby skrzynkowe;
5. rekonstrukcja domów;
18. pawilon muzealny;
6. wał obronny - rekonstrukcja;
19. pasieka;
7. pomost;
20. chata pałucka;
8. znaki kultowe;
21. kasa,
9. pracownia konserwacji
22. stacja kolei wÄ…skotorowej;
drewna
23. pracownie konserwatorskie
10. stodoła;
i zaplecze techniczne;
11. owczarnia;
24. przystanek PKS;
12. bróg;
25. pamiÄ…tki
13. stajnia;
nych. A
użyczanie hodowali W pilnowaniu stada zwierząt domowych pomagały psy. Były one średniej
bydło, owce, kozy, świnie, wielkości. Na wielu znalezionych w Biskupinie kościach zachowały się ślady
konie, a także psy. psich zębów.
Bydło było wykorzysty-
wane najwszechstronniej. A
owiectwo
Dostarczało mięsa, mleka, Najczęściej polowano na jelenie i sarny. Zwierzęta
jak również siły pociągowej te dostarczały mięsa, futer i poroża, wykorzysty-
oraz nawozu, wykorzystywa- wanego do produkcji narzędzi. Polowano również na
Sieci- stanowisko
nego przy uprawie ziemi. Ho- dziki, niedz
wiedzie, wilki, lisy, zajÄ…ce, borsuki, rysie,
rybackie w czasie
dowlane bydło należało do ras krótko- wydry i bobry. Do polowania na zwierzęta używano
festynu
rogich i było niezbyt wysokie - wzrost oszczepów oraz łuków. Groty oszczepów wykonane
liczony w kłębie wynosił nieco ponad były z rogu i kości, rzadziej z brą-
100 cm. zu. Przy polowaniu z nagonkÄ…,
zwierzynę zapędzano na tereny
Owce hodowane przez mieszkańców
podmokłe, gdzie unieruchomioną
Biskupina przypominały współczesne
łatwo było zabić. Korzystano też
owce wrzosówki, hodowane do dziś na
z różnego rodzaju dołów i pułapek
terenie północno-wschodniej Polski. Jest
kopanych na ścieżkach prowa-
to rasa bardzo odporna na złe warunki
dzących do wodopojów, a także
bytowe. Biskupińskie owce miały około
stosowano sidła.
60 cm w kłębie. Były one hodowane
głównie ze względu na kożuchy i mię-
so, ale dostarczały również mleka
Rybołówstwo
i wełny.
Jezioro Biskupińskie, jak i je-
Bydło rasy
Hodowane kozy bardzo przypominały współcze- ziora sąsiednie oraz rzeczka
czerwonej
sne. Zwierzęta te nie zmieniły się w ciągu całego, Gąsawka obfitowały w różne ga-
liczÄ…cego tysiÄ…ce lat, okresu ich udomowienia. tunki ryb. A
owiono je za pomocÄ…
Świnie hodowane w Biskupinie były bardzo duże, a ich wzrost w kłębie wędek, ościeni oraz sieci. W cza-
dochodził do 90 cm. Przypominały bardziej dziki niż współczesne świnie. sie wykopalisk odkryto duże ha-
Wypasane były na otwartych przestrzeniach i w lasach bukowo-dębowych. czyki do wędek wykonane
z brązu. Jako haczyki mogły słu-
Koni używano głównie do jazdy wierzchem oraz jako zwierząt jucznych.
żyć również niektóre igły kościa-
Były to tarpany, wielkością i wyglądem przypominające współczesnego konika
ne. Wiele odkrytych pławików
polskiego. Na jednej z odkrytych w Biskupinie mis, wyryto scenÄ™ przedsta-
oraz ciężarków świadczy o pow-
wiajÄ…cÄ… jez
dz
ców polujących na jelenie. Konie hodowano stosunkowo długo,
szechnym używaniu sieci do ło-
a ich mięso także spożywano.
rzystywano do leczenia. Niektóre z dziko rosnących roślin dostarczały natu-
wienia ryb. Pławiki do sieci miały kształt kolisty lub prostokątny i były wyko-
ralnych barwników.
nane z kory sosnowej, rzadziej brzozowej i topolowej.
Sieci rozstawiano za pomocą łodzi-dłubanek. Z Biskupina znana jest łódz

Obróbka skóry
-dłubanka, która po częściowym zniszczeniu została użyta do budowy falo-
Wiele czasu mieszkańcy Biskupina poświęcali obróbce skór. Do ich wy-
chronu. W czasie wykopalisk odkryto również niewielkie wiosła, wykonane
prawienia używano między innymi popiołu oraz kory dębowej. Zachowały się
z jednego kawałka drewna.
liczne narzędzia służące do obróbki: skrobacze z żeber, gładziki kościane
Niektóre z odkrytych grotów kościanych mogły
Obróbka kości i rogu
i kamienne, szydła kościane i brązowe, oprawiane w kościane rękojeści. Do
być używane jako ościenie. Ościeni używano do
-festyn archeologiczny
cięcia skór używano brązowych i żelaznych noży oraz krzemiennych odłupków
kłucia ryb dennych, na przykład węgorzy, jak i do
o ostrych brzegach. Z wyprawionych skór zwierząt futerkowych szyto odzież
połowu, szczególnie zimą w prze-
na zimę. Skórami moszczono łoża i przykrywano się nimi. Służyły one również
ręblach. Najczęściej łowiono lesz-
w okresie zimy do uszczelnienia plecionkowych zastaw drzwiowych. Grube
cze, płocie, karpie, okonie, szczu-
skóry cięto na mocne rzemienie, a być może szyto z nich również obuwie
paki oraz sumy. Zachowane kręgi
zimowe. W lecie chodzono w Å‚apciach z lipowego Å‚yka
szczupaków oraz sumów wskazują,
lub boso.
iż były to okazy ważące od kilku do
kilkudziesięciu kilogramów.
Obróbka kości i rogu
Ponad połowa narzędzi odkryta w Biskupinie wy-
Zbieractwo
konana była z rogu oraz kości dzikich zwierząt. Dla
Pożywienie uzupełniano zbie-
zmiękczenia rogu i kości, przed ich obróbką
raniem roślin dziko rosnących.
stosowano naturalne kwasy, które powodowały,
KomosÄ™, lebiodÄ™, barszcz, szczaw
że twarde surowce stawały się plastyczne. Przy-
oraz młodą pokrzywę używano do
puszczalnie róg i kości przed obróbką moczono
gotowania zup. Zbierano orzechy
przez kilka tygodni w zsiadłym mleku lub zako-
laskowe, jeżyny, maliny, głóg, tar-
pywano w dole z liśćmi szczawiu. Z surowców
ninę oraz czarny bez. Żołędzie i bu-
tych wykonywano różnego
czyna były pokarmem dla świń,
kształtu motyki, młoty
jednak w okresach nieurodzajnych
i kliny, skrobacze i gła-
i na  przednówku" mogły być
dziki, szydła i igły, groty
także mielone na żarnach i jedzone
strzał i oszczepów.
przez ludzi. Lasy dostarczały grzy-
Przędzenie
bów, poziomek i czarnych jagód.
wełny -festyn
Dzikim pszczołom podbierano
archeologiczny
miód. Zioła, takie jak: skrzyp,
dziurawiec, mięta i inne wyko-
pochodzących z jednego warsztatu. Z utkanych materiałów szyto za pomocą
brązowych i kościanych igieł proste stroje.
PodobnÄ… technikÄ™ do tkackiej powszechnie stosowano w plecionkarstwie.
Przypuszczalnie ze słomy i sitowia tkano różnego rodzaju maty oraz pojemniki,
między innymi na zboże. Również z wikliny i niektórych korzeni wyplatano
kobiałki i kosze.
Garncarstwo
Glina była jednym z podstawowych, powszechnie
stosowanych surowców. Duże pokłady gliny znaj-
dowały się na wzniesieniach przylegających od strony
zachodniej do Jeziora Biskupińskiego (około 1 km od
osiedla). W zależności od potrzeb, stosowano glinę
Toczenie naczyń
bez domieszek, wydobytą z rodzimego złoża lub
-festyn archeologiczny
dodawano różne domieszki piasku
i tłucznia, albo materiałów organicz-
nych, takich jak: trawa, słoma czy też
włosie. Naczynia wykonywane z gliny
były bardzo kruche i przy przenosze-
niu, czy też w zetknięciu z ogniem
Obróbka włókna, tkactwo i plecionkarstwo
Pionowy warsztat
często pękały. Dlatego domowy  ser-
Obecnie trudno odtworzyć sposób obróbki włókna
tkacki - pokazy
technik tkackich wis" trzeba było uzupełniać. Frag-
lnianego. Możemy przypuszczać, że len był moczony,
menty ceramiki sÄ… najliczniejszym
a następnie za pomocą tak zwanego miecza tkackiego
materiałem zabytkowym w Bisku-
 międlony".
pinie.
Wełnę owczą do tkania otrzymywano przez wyskubywanie runa. Do strzy-
żenia owiec mieszkańcy Biskupina mogli używać również brązowych i że- Do wyrobu małych, cienkościen-
laznych noży. W ten sposób uzyskana wełna, po czesaniu, była gotowa do nych naczyń, wygniatanych z jednego
przędzenia. kawałka gliny, stosowano surowiec
 tłusty" i bez domieszek. Znacznie
Przędzono za pomocą wrzecion drewnianych, obciążonych glinianymi przę-
większych umiejętności wymagało
slikami. Liczne znaleziska przęślików z obszaru całej osady s'wiadczą o tym, że
wykonanie naczyń dużych, zasobo-
niemal wszystkie mieszkanki łużyckiego Biskupina potrafiły prząs'ć.
wych i kuchennych. Lepiono je z ko-
Tkaniny lniane i wełniane wykonywano na pionowych warsztatach tkackich,
lejno spiralnie przyklejanych wałków.
których osnowę obciążano 10-16 ciężarkami tkackimi. W trakcie badań wyko-
Następnie powierzchnię nowych na-
paliskowych odkryto drewnianą podstawę warsztatu oraz 9 ciężarków tkackich,
Kontakty handlowe
O zamożności mieszkańców Biskupina świadczą liczne kontakty handlowe.
Sprowadzano ozdoby z terenu Włoch i środkowych Niemiec. Szczególnie
ożywione kontakty z kręgiem kultur środkowoalpejskich spowodowały prze-
jęcie przez ludność łużycką m.in. wierzeń i stylu w ornamentowaniu ceramiki.
Stąd też wczesny okres żelaza nazywany jest w Polsce okresem halsztackim (od
miejscowości Hallstatt w Austrii). Drogą wymiany dotarło do Biskupina także
scytyjskie okucie rzędu końskiego i kilku grodków oraz egipskie paciorki
z niebieskiego szkliwa. Za importowane przedmioty mieszkańcy Biskupina
oferowali skóry zwierząt futerkowych, wosk, a być
może także surowiec i wyroby z bursztynu. Przed-
miotem lokalnego handlu mogła być także sól wa-
Ekspozycja w muzeum
rzona ze słonych z
ródeł wody na pobliskich Kuja- -  Życie codzienne
mieszkańców grodu "
wach.
Piec chlebowy czyń wygładzano. Znajdujące się przeważnie w górnej
 rekonstrukcja
części garnka ucha osadzano w ściance na czop.
Duże naczynia miały przeważnie chropowatą po-
wierzchnię. Mniejsze, o gładkiej powierzchni, były
często bogato ornamentowane. Niekiedy powierz-
chnie naczyń były malowane. Bardziej powszechne w Biskupinie było zdobie-
nie ceramiki głęboko rytym ornamentem, wypełnionym białą, wapienną masą.
W ten sposób była inkrustowana m.in. misa ze sceną polowania na jelenie.
Naczynia wypalano w paleniskach otwartych i piecach, gdzie temperatura
dochodziÅ‚a do 700°C. Przed wypalaniem naczynia byÅ‚y suszone w chÅ‚odnym,
przewiewnym miejscu. W zależności od wielkości naczynia i pogody, suszenie
trwało od kilku do kilkunastu dni.
Garncarstwo ludności kultury łużyckiej osiągnęło bardzo wysoki poziom.
Niektóre sposoby i techniki stosowane w tej dziedzinie wytwórczości stanowią
nadal tajemnicę garncarzy epoki żelaza.
Szlaki komunikacyjne
we wczesnej epoce że-
laza nie przypominały
współczesnych dróg.
Stosunkowo najłatwiej
można było poruszać się
wykorzystujÄ…c wody rzek
i jezior. Przy transporcie
wodnym posługiwano się
tratwami oraz dłuban-
kami wykonanymi z jed-
nego pnia drzewa.
W transporcie lÄ…do-
Rekonstrukcja grodu
wym używano dwu-
1
u Biskupinie - model
i czterokołowych wo-
zów. Oprócz wozów wykorzystywano do transportu towarów i do podróży
również konie bez zaprzęgu.
Strój i ozdoby
Zbiory biskupińskich wykopalisk bogate są w różnorodne ozdoby, wyko-
nane z brązu, żelaza i szkła. Najpopularniejszym surowcem był brąz, stosowany
do wyrobu szpil, zapinek, bransolet i pierścionków. Ozdobnymi szpilami
spinano proste szaty. Przepasywano siÄ™ sznurem, rzemieniem lub pasem
z klamrą. Na rękawach i ramionach noszono brązowe i żelazne bransolety oraz
naramienniki. Jednym z częs'ciej spotykanych wyrobów zdobniczych był sznur
paciorków z ciemnego, niebieskiego szkliwa. Noszono też naszyjniki z kłów
i kości dzikich zwierząt, którym przypisywano własnos'ci magiczne.
Wierzenia
Próby rekonstrukcji wierzeń mieszkańców Bisku-
pina wiążą się z wieloma trudnościami. Zachowane
ślady materialne bardzo fragmentarycznie odsłaniają Rekonstrukcja grobu
mieszkańców Biskupina
tajemniczy świat duchów, demonów i królujących
- ekspozycja w muzeum
wtedy sił przyrody. Na znalezionej ceramice można
w Biskupinie, położone na wysoczyz
nie po północno-zachodniej stronie
jeziora, zostało przebadane jedynie fragmentarycznie. Odkryto tylko osiem
grobów i sto kilkanaście na cmentarzysku w Gąsawie, lecz nadal, mimo
licznych badań poszukiwawczych, tajemnicą pozostaje miejsce, w którym
mieszkańcy Biskupina chowali zmarłych.
Zmarłych zazwyczaj palono na stosie. Przepalone kos'ci zmarłego zbierano
do przygotowanego naczynia-popielnicy. Popielnicę przykrywano odwróconą
do góry dnem misą. Wśród kości ludzkich znajdo-
wane są czasem w popielnicach kości zwierzęce oraz
Grób  podkloszowy "
przepalone i stopione przedmioty brązowe i żelazne.
- ekspozycja w muzeum
Znaleziska te wskazujÄ… na zwyczaj wypo-
sażania zmarłego na drogę w zaświaty
w jedzenie oraz przedmioty, których
używał za życia.
Obserwacja wszystkich mate-
rialnych oznak kultu zmarłych
pozwala jedynie na częściową
rekonstrukcję wierzeń i zwy-
natrafić na symbole obrazujące słońce. Znak krzyża czajów z tym związanych.
S tos pogrzebowy
oraz litery ,,X" obwiedziony kołem, był symbolem
-festyn archeologiczny
słońca i wszechświata z jego czterema podstawowymi
Upadek grodu
kierunkami. Znalezisko glinianego, czteroszprycho-
Niewyjaśnioną
wego koła, wskazuje na korzystanie w obrzędach kultowych ze słonecznego
w pełni zagadką pozo-
wózka. Z kultem tym wiązały się wyobrażenia ptaków, których gliniane figurki
staje kwestia przy-
zostały znalezione w czasie wykopalisk. Co do niektórych przedmiotów nie ma
czyn, które spowodo-
pewności, czy były one stosowane wyłącznie w obrzędach kultowych, czy też
wały, iż przypomi-
stanowiły zabawki dla dzieci.
najÄ…ce miasta grody
Taką podwójną funkcję pełniły chociażby gliniane grzechotki, które uży- typu biskupińskiego,
wane częstokroć do bawienia dzieci odstraszały jednocześnie złe moce. u szczytu swego roz-
Kultowy charakter miało też ludożerstwo. Chociaż materiał kostny nie woju, upadły niemal
potwierdza w pełni praktyk kanibalistycznych, to znaleziska z innych obiektów równocześnie.
wzniesionych przez ludność kultury łużyckiej wskazują na to jednoznacznie.
W VI i na poczÄ…tku
Rozpowszechniona była wiara w życie pozagrobowe. Obrazują to wielkie, V wieku p.n.e. nastąpiły zmiany
liczące niekiedy tysiące grobów cmentarzyska z tego okresu. Cmentarzysko klimatyczne na ziemiach polskich
i w całej Europie (przełom okresu subborealnego i subatlantyckiego). Klimat
stał się chłodniejszy i bardziej wilgotny. Intensywna działalność człowieka,
głównie wyrąb lasów, doprowadziła do tego, iż każdy dłuższy okres opadów
deszczu powodował podniesienie się poziomu wód w jeziorach i zatapianie
niżej położonych części osad. Świadczą o tym odkryte podczas wykopalisk
w Biskupinie, kolejno układane na sobie, warstwy drewnianych podłóg i ulic.
Degradacja środowiska naturalnego, spowodowana działalnością miesz-
kańców osiedla, utrudniała uzyskanie przez nich odpowiedniej ilości poży-
wienia. Szczególnie duże spustoszenia czyniły, wypasane w pobliżu osiedla,
stada zwierząt domowych. Żywność trzeba było transportować z coraz odleg-
lejszych pól i lasów.
Można przypuszczać, że splot wymienionych przyczyn doprowadził do
rozpadu większych wspólnot na mniejsze grupy, bardziej dostosowane do
nowych warunków. Znajduje to odbicie także w zaniku wielkich cmentarzysk
ludności kultury łużyckiej. Na skutek nowych idei i wierzeń płynących z Po-
morza, zaczęto chować zmarłych w grobach typu
Grzebień kościany
rodzinnego, zbudowanych z kamiennych płyt. Wew-
z piem'szvch
nątrz tych grobowców, zwanych grobami skrzyn-
wieków naszej ery
kowymi, umieszczano popielnice z prochami
zmarłych. Jeden z takich grobowców,
Wpływy kultury celtyckiej
Ek
zawierający około 30 popielnic,
(spozycja w muzeum
Na ziemiach polskich Celtowie zamieszkiwali na
został odkryty w Nowej Wsi
ÅšlÄ…sku, w okolicach Krakowa oraz na Kujawach. Na
Pałuckiej.
Pałuki, w okolice Biskupina, wpływy celtyckie dotar-
W okresie tym, cho-
Å‚y w II w. p.n.e. W tym czasie, w okolicach Jeziora
wano także zmarłych
Biskupińskiego, powstało kilka małych osad. Natrafiono też na szkieletowe
w popielnicach,
pochówki wojowników, pochowanych według rytuału przyjętego od Celtów.
przykrytych naczy-
Dzięki wpływom celtyckim, rozwinęła się uprawa ziemi, udoskonalono wytop
niem tzw. kloszem.
żelaza, rozwinął się transport i handel. Wprowadzono żarna obrotowe i koło
Ludność mieszkała
garncarskie.
w rozproszeniu,
w niewielkich, li-
W kręgu wpływów Imperium Rzymskiego
czących 50-60 osób
W II-1V w. n.e. na półwyspie Jeziora Biskupińskiego powstała osada bez
(rody, wielkie rodzi-
umocnień. Mieszkańcy jej zajmowali się rolnictwem, zaczęto na większą skalę
ny) osadach.
uprawiać żyto. Z osady tej pochodzą, odkryte w czasie badań, fragmenty
ceramiki, sprowadzane z południa paciorki szklane oraz fibule - zapinki do
spinania szat. Intensywne osadnictwo w tym okresie rozwijało się także na
południowym brzegu Jeziora Gąsawskiego.
Wczesne średniowiecze
Bujny rozwój osadnictwa w okolicach Biskupina zaznacza się w okresie
wczesnego średniowiecza. Już w VII wieku powstaje osada otwarta na pół-
wyspie Jeziora Biskupińskiego, a póz
niej osady na suchych, piaszczystych
kępach w pobliżu. Na piaszczystym wzniesieniu, na południe od półwyspu,
odkryto osiedle typu wiejskiego z dookolnÄ… zabudowÄ… i placem wewnÄ…trz.
Najwięcej zabytków odkryto w czasie wykopalisk w osadzie i w grodku
możnowładczym. Z wykonanych z rogu i kości przedmiotów, na uwagę
zasługują pięknie zdobione grzebienie i oprawki, a z metalowych - żelazny cyr-
kiel, świdry, fragmenty piły do cięcia drewna, raki do chodzenia po lodzie,
ościenie do łowienia ryb oraz szereg ozdób. Do najcenniejszych zabytków od-
krytych na tym stanowisku należy kaptorga (niewielkie pudełko noszone na
szyi, służące do przechowywania relikwii), wykonana z cienkiej, srebrnej
blachy, z bogatym ornamentem zoomorficznym.
Bulla papieża Innocentego II z 1136 r. wymienia w pisowni łacińskiej dużą
ilość miejscowości należących do Archidiecezji Gniez
nieńskiej. Szereg nazw,
w tym również Biskupin, udało się zidentyfikować z nazwami miejscowości
położonych na Pałukach. Wczesnośredniowieczną osadę, w okolicach z
ródła
krynicznej wody, można łączyć z wymienioną w bulli wsią Stari Biskupici.
Nazwa ta oznacza, że wieś zamieszkiwana była przez ludzi dawno należących
do biskupa.
W 1325 roku arcybiskup gniez
nieński, Janisław, przenosi wieś w miejsce,
gdzie istnieje ona do dzisiaj.
Jedną ze specjalizacji mieszkańców Biskupina była
produkcja dziegciu i smoły, o czym świadczą głębokie
jamy w kształcie leja, zakończone zagłębieniem na
Rekonstrukcje
naczynie, zbierajÄ…ce produkty suchej destylacji kory
wczesnośredniowiecznej
Z.abudow\ - model
brzozowej lub smolnych korzeni.
ARCHEOLOGIA DOÅšWIADCZALNA
W częs'ci rezerwatu, która położona jest za pawi-
lonem muzealnym, prowadzone sÄ… prace z zakresu
archeologii doświadczalnej. Mają one za zadanie
rekonstrukcję różnych przejawów działalności da-
wnych grup ludzkich. Prawie od poczÄ…tku trwania
A rcheologia
wykopalisk w Biskupinie, prowadzone były prace
doświadczalna
związane z rekonstrukcją chat, wypalaniem naczyń,
- hodowla
a w okresie powojennym zajmo-
wano się wytopem brązu, wędze-
niem ryb, lepieniem ceramiki, wy-
twarzaniem narzędzi krzemiennych
oraz produkcjÄ… dziegciu.
Zamek w Wenecji
Ruiny zamku
W końcu XIV wieku, Mikołaj Nałęcz, zwany przez
w Wenecji
przeciwników  Krwawym Diabłem" wznosi wa- Hodowla i uprawy
rowny zamek na przesmyku między Jeziorami Bis- Od wielu lat w Biskupinie ho-
kupińskim i Weneckim. Po śmierci Mikołaja Nałęcza, zamek wchodzi w skład dowane są koniki polskie, spo-
systemu obronnego Archidiecezji Gniez
nieńskiej i zostaje rozbudowany krewnione z leśnymi tarpanami.
i dostosowany do obrony artyleryjskiej. Po wojnie trzynastoletniej, zakończonej W 1984 roku poszerzono hodowlę
pokojem w Toruniu w 1466 r., zamek traci swoje znaczenie i zostaje częściowo w rezerwacie o owce wrzosówki
rozebrany. oraz kozy. Owce wrzosówki są
spokrewnione z muflonem euro-
pejskim, należą do grupy owiec pół-
nocnych, krótkoogoniastych. Są one
bardzo odporne na złe warunki s'ro-
dowiskowe i niedostatki poży-
wienia.
proso, soczewicę, lniankę oraz bób
Najmniej zmieniły się ko-
celtycki.
zy, hodowane we wczesnej
epoce żelaza. Wymiarami
Starożytne
oraz cechami zewnętrznymi
techniki produkcyjne
niewiele się różnią od współ-
W zrekonstruowanym, wczesno-
cześnie występujących. Od
średniowiecznym piecu można wy-
kilku lat hodowane jest także
piekać chleb z pszenicy uprawianej
bydło czerwone, rasy polskiej
w rezerwacie i mielonej na kamien-
nizinnej.
nych żarnach.
Budynki gospodarcze
Zrekonstruowano również trzy
w rezerwacie, obecnie staj-
piece garncarskie. Jeden z nich ma
nia i owczarnia, sÄ… rekon-
kształt zagłębionej w ziemi niecki,
strukcjami obiektów za-
Rekonstrukcja
wyłożonej kamieniami i wylepionej gliną, z dwoma
mieszkiwanych pierwotnie
owczarni
otworami. Drugi piec, kopułkowy, odtworzony na
przez łużyczan w osadach
podstawie wykopalisk w pobliskich Sobiejuchach, pochodzi z tego samego
otwartych. Zrekonstruowano
okresu, co osada w Biskupinie. W piecu tym przeprowadzono eksperyment
także stodołę o konstrukcji
z wypalaniem naczyń, a jego wyniki z pomiarem temperatur, czasu, nakładu
słupowej oraz bróg. Wszy-
pracy oraz potrzebnych materiałów opublikowane w literaturze, wzbudziły
stkie budynki zostały wznie-
duże zainteresowanie. Trzeci piec, największy, został zrekonstruowany na
sione przy użyciu tradycyj-
podstawie wykopalisk z Jankowa. Można w nim jednocześnie wypalać
nych materiałów i prostych
kilkaset średniej wielkości naczyń.
narzędzi współczesnych.
Rokrocznie, według starożytnych sposobów i re-
W chwili obecnej, upra-
Rekonstrukcja
ceptur, w rezerwacie produkuje się dziegieć i smołę
wiane sÄ… na terenie rezerwatu
pieca garncarskiego
drzewną. Do produkcji dziegciu używa się
cztery gatunki pszenicy, które
kory brzozowej, a smołę otrzymuje się z prze-
znane były mieszkańcom łużyckiego Biskupina.
Rekonstrukcja
syconych żywicą korzeni. Pokazy starożyt-
Pszenice te należą do gatunków archaicznych, silnie
drmarki
nych technik produkcyjnych, prowadzone
krzewiących się. Kłosy niektórych z nich mają ościste
także w maju i czerwcu, wzbudzają wielkie
wyrostki, broniÄ…ce ziarno przed wydziobywaniem go
zainteresowanie zwiedzajÄ…cych, a ekspery-
przez ptaki. W pobliżu zagród dla zwierząt i budyn-
menty naukowe poszerzajÄ… wiedzÄ™ archeo-
ków znajduje się jedynie poletko pokazowe dla zwiedzających. Włas'ciwe
logów, zajmujących się rekonstrukcją żvcia
eksperymenty na powierzchni około 15 arów prowadzi się w częs'ci rezerwatu
codziennego w Biskupinie.
niedostępnej dla turystów. Obecnie na mniejszych poletkach uprawia się także
strzelanie z Å‚uku i kuszy, bicie monet, pokazy
archeologicznych badań podwodnych i wiele
innych.
W miejsce muzealnych gablot, ciszy, alar-
FESTYN
mów i zakazów dotykania, proponujemy
ARCHEOLOGICZNY
udział w archeologicznych eksperymentach,
licznych konkursach i zabawie. Organi-
zatorzy festynów, w których od początku
uczestniczy Uniwersytet Warszawski, przy-
jęli zasadę, aby ucząc bawić i bawiąc uczyć.
Rokrocznie, w trzecim tygodniu września, odby-
Każdy kolejny festyn ma inny temat. Tytuły
wa się w Biskupinie jeden z największych w Euro-
festynów -  Człowiek i środowisko w prze-
pie festyn archeologiczny. W ciągu dziewięciu dni,
szłości",  Między nami barbarzyńcami".
na terenie całego rezerwatu, prezentowane są naj-
 Kobieta i mężczyzna",  Miecz, berło i sa-
Pradziejowi
różniejsze przejawy życia ludzi od najdawniejszych
kiewka",  W poszukiwaniu minionego cza-
wojownicy-festyn
czasów. Festynowi towarzyszy muzyka i taniec,
archeologiczny su",  Wielkie odkrycia i wynalazki",  W cie-
walki wczesnośredniowiecznych wojów i obrzędy,
niu piramid" - najlepiej określają ich zakres
Walka gladiatorów
i tematykę. Imprezy te stały się dla wielu dorosłych
i dzieci okazją do podróży w czasie. Zachęcamy
wszystkich do udziału w festynach, do zdobywania
wiedzy o życiu naszych przodków, ich największych osiągnięciach, jak
i o codziennym życiu.
Pokazy starożytnych technik produkcyjnych, a także lekcje muzealne
trwają przez cały sezon turystyczny, tj. od połowy kwietnia do połowy
listopada. Dużym powodzeniem cieszą się zajęcia z lepienia naczyń z gliny,
paciorków z modeliny, przędzenia i tkania na  bardku".
DATOWANIE BISKUPINA
Do poczÄ…tku lat osiemdziesiÄ…tych, tradycyjne
datowanie Biskupina opierało się na analizie porów-
nawczej odkrytych w czasie wykopalisk zabytków.
Niektóre zabytki z żelaza, a także tzw. styl halsz-
tacki, skłaniał archeologów do datowania osiedla na
wczesną epokę żelaza. Większość jednak przedmiotów brązowych, szcze-
gólnie szpile, należała typologicznie do V, a nawet IV okresu epoki brązu.
Współpraca z laboratoriami radiowęglowymi
Naczynia
w Gliwicach i Kijowie przyniosła ponad sto dat C'\
mieszkańców grodu
Metoda C14 polega na pomiarze ilości pobie-
ranego przez rośliny radioaktywnego węgla i po-
równywaniu z czasem rozpadu. Daty ab-
nego prace doprowadziły do powstania kalendarza
solutne uzyskane tÄ… metodÄ… obarczone
Kwatera archelogii
względnego dla osiedla biskupińskiego. Póz
niej, po- doświadczalnej
są jednak pewnym błędem.
równując uzyskaną sekwencję z pełnym kalen-
W większości wskazywały one na
darzem dendrochronologicznym z Niemiec Åšrod-
wcześniejsze datowanie Biskupina,
kowych, uzyskano daty absolutne. Drewno dębowe
co wzbudzało naukowe kontro-
na budowę zostało ścięte w latach 747-722 p.n.e., z tym, że ponad połowę
wersje.
budulca uzyskano w czasie zimy z 738/737 r. p.n.e. Prowadzone nadal prace
RozstrzygajÄ…ce dla Bisku-
otwierajÄ… przed archeologami nowe, ogromne perspektywy badawcze.
pina stało się uzyskanie dat
dendrologicznych. Metoda
ta polega na analizie sek-
wencji przyrostu słojów
drzew od czasów współ-
czesnych i cofaniu siÄ™ w pra-
dzieje. Prowadzone przez dr T. Waż-
OKOLICE BISKUPINA
Pałuki są malowniczą krainą, położoną między
WielkopolskÄ…, Pomorzem i Kujawami. Urozmaicona
rzez
ba terenu, lasy i jeziora oraz liczne zabytki
położone na Pałukach przyciągają co roku rzesze
turystów.
Przez południowo-wschodnią część Pałuk prze-
biega Szlak Piastowski, łączący Żnin, Wenecję,
Biskupin i Gąsawę. Odcinek tego szlaku można zwiedzać kolejką wąsko-
torową, zwaną popularnie  ciuchcią". Ze stacji w Żninie do Gąsawy (12 km)
podróż trwa około 45 min.
Miasto Żnin ma ponad 700-letnią historię. Znaj- W Wenecji pociąg zatrzymuje się między ruinami
Muzeum Kolei
dowała się tu rezydencja często zamieszkiwana zamku z XIV w., a Muzeum Kolei Wąskotorowej,
WÄ…skotorowej
Ratusz ir Żninie
przez najbardziej znanych w historii Polski arcybi- które jest oddziałem Muzeum Ziemi Pałuckiej w Żni- li' Wenecji
- Muzeum Ziemi
skupów. Naprzeciw kos'cioła św. Floriana z XV w. nie (tel. [phone]). W chwili obecnej można
Pałuckiej
znajduje się sufragania. zbudowa- tam zobaczyć kilkanaście parowozów różnych typów, wagony z ekspozycją
na ok. 1795 r. Obecnie w sufraga- sprzętu i umundurowania kolejarskiego oraz biletów.
nii mieści się Muzeum Kos'cielne
Kolejnym przystankiem jest rezerwat archeologiczny w Biskupinie, wido-
z ekspozycjÄ… sztuki sakralnej (tel.
czny z daleka z okien kolejki.
052/30-28-344). Muzeum Ziemi
Kolejka kończy swoją trasę w Gąsawie. Najciekawszym zabytkiem, jaki
Pałuckiej (tel. [phone])
można podziwiać w Gąsawie, jest zbudowany z modrzewia w końcu XVII w.
mieści się w budynku dawnego
kościół pod wezwaniem św. Mikołaja. W pobliskim Marcinkowie warto
magistratu oraz w gotyckiej wieży
zobaczyć pomnik księcia krakowskiego - Leszka Białego.
ratuszowej na żnińskim rynku.
Najbardziej znanym budynkiem
Żnina jest ratusz, zbudowany
w drugiej połowie XV w.
INFORMACJE
DLA TURYSTÓW
Muzeum w Biskupinie można zwiedzać przez cały
rok, w godzinach od 8°° do 18°° (w okresie zimo-
wym do zmroku). Czas zwiedzania wynosi około
2 godzin. Sezon turystyczny trwa od kwietnia do 15 listopada. Poza sezonem,
obsługą turystyczną rezerwatu zajmuje się także Oddział PTTK w Żninie
- tel. [phone]. Tylko wycieczki uprzednio zgłoszone mają zapewnionych
przewodników. Zgłoszenia wycieczek i informacje telefoniczne:
Rezerwat - Biskupin, tel./fax [phone].
Sekretariat festynu tel. [phone].
Siatek wycieczkowy
Muzeum w Biskupinie
Informacje o noclegach i gastronomii - Gminny Ośrodek Informacji  Diabeł Wenecki "na
Jeziorze Biskupińskim
Biskupin 17
Turystycznej w GÄ…sawie, tel./fax [phone].
Komunikacja 88-410 GÄ…sawÄ…
tel./fax. [phone] lub (48)52 30-25-055
Biskupin położony jest 5 km na wschód od międzynarodowej drogi E5,
e-mail; [e-mail]
biegnącej przez Poznań, Gniezno, Żnin i Bydgoszcz do Gdańska, 10 km na
Internet; www.biskupin.pl
południe od Żnina.
PKS. Częs'ć autobusów PKS między Żninem, Gąsawą, przejeżdża przez
Biskupin-Wykopaliska.
Kolejka wąskotorowa. Od maja do września pomiędzy Żninem a Gąsawą,
przez Wenecję i Biskupin, kursuje (pięć razy dziennie) kolejka wąskotorowa.
Podróż ze Żnina do Biskupina trwa około 40 minut (tel. [phone]).
Statek. Na terenie rezerwatu, u nasady półwyspu znajduje się przystań statku
0 0
 Diabeł Wenecki". Spacer po Jeziorze Biskupińskim w godz. od 9 do 1700
trwa około 30 minut. Statek kursuje codziennie oprócz poniedziałków.