Rozdział
ŚREDNIA DOROSŁOŚĆ
CO O TYM SĄDZISZ? 1. ROZWÓJ
FIZYCZNY l UMYSŁOWY
Rozwój fizyczny
Rozwój umysłowy
2. OSOBOWOŚĆ l ROZWÓJ SPOŁECZNY
Przejście do średniego wieku
Osobowość w wieku średnim: stabilizacja, zmiana czy jedno i drugie?
Samorealizacja osobowości
Stres w okresie dorosłości
3. RODZINA
Interakcje rodzice-dorastający Przystosowanie do
okresu postrodzicielskiego Opieka nad starzejącymi
się rodzicami
4. ROZWÓJ ZAWODOWY
Kariera zawodowa w średnim wieku Zmiany kariery
zawodowej w średnim wieku Kobieta jako
pracownik
Przegląd rozdziału � Terminy do zapamiętania � Problemy do przemyślenia � Zalecana literatura

Rozdział 10. Średnia dorosłość CO O TYM SĄDZISZ?

� Cofnięcie się linii włosów... zwiększenie obwodu talii... konieczność czytania w
okularach. Już wkrótce lub trochę później staną się zauważalne typowe dla średniej
dorosłości oznaki starzenia się. W tym okresie dorośli zwykle zastanawiają się nad
swoim życiem, przeprowadzając psychologiczny bilans swojej przeszłości i
przyszłości. Dla wielu średnia dorosłość jest okresem ponownego przystosowania
się, dokonania bilansu sukcesów i niepowodzeń, przewartościowania celów,
przekształcania marzeń. Czy każdy doświadcza podobnych zmian? Czy pojawienie
się kryzysu środka życia jest negatywnym faktem? Czy występują tu podobieństwa
lub różnice związane z płcią? Poszukamy odpowiedzi na te pytania, analizując
psychologiczne problemy wieku średniego.
� Zjazd absolwentów High School z Ridgewood w 35. rocznicę jej ukończenia był
wspaniałą imprezą, okazją do wspomnień i poznania dalszych losów życiowych
kolegów i koleżanek. Andy Wallace nic się nie zmieniła, jak zwykle w wesołym
nastroju, tryskała poczuciem humoru. Natomiast Jill Conway, przewodnicząca
klasy, ku zaskoczeniu kolegów zmieniła się znacznie. Niegdyś słynęła z radykalnej
postawy i liberalnych poglądów, obecnie wykazywała się zrównoważeniem i
szacunkiem dla konwenansu. Z kolei Taylor uważany dawniej za zrzędliwego i
gruboskórnego, przez wielu został oceniony jako wysoce dojrzały i zasługujący na
szacunek. W jaki sposób można wyjaśnić taką dynamikę osobowości? Dlaczego
osobowość niektórych ludzi przez lata pozostaje spójna wewnętrznie, a u innych
zmienia się? Dlaczego niektóre osobowości są częściowo trwałe i częściowo
zmienne? Jak przekonamy się za chwilę, z zagadnieniem stabilności i zmienności
osobowości łączy się wiele pytań. Poniższy rozdział dostarczy odpowiedzi na
niektóre z nich.
� Stres. To słowo wywołuje wyobrażenie zaciśniętych pięści, zmarszczek z powodu
zmartwień, bezsennych nocy. Stres pojawia się w dorosłym życiu we wszystkich
kształtach i rozmiarach, może też mieć różne źródła - od problemów ekonomicznych
i małżeńskich sprzeczek zaczynając, a na utracie pracy kończąc. Stres jest częścią
życia, tak więc przygotowywanie się do radzenia sobie z nim jest szczególnie
ważnym zadaniem. Co wiadomo o stresie? Czy zawsze tączy się z negatywną
konotacją, czy też może mieć wartość pozytywną, a nawet być pożądany? Czy dla
jednej osoby stanowi przyjemność, a dla innej przykrość? Badania prowadzone w
latach 70. dostarczają odpowiedzi na niektóre pytania.
1. ROZWÓJ FIZYCZNY l UMYSŁOWY
Średnia dorosłość, najdłuższy okres dorosłego cyklu życia jest stadium wypełnionym
licznymi rozwojowymi problemami i wyzwaniami. Stanowi okres wywołujący wiele różnych
zachowań, odczuć i emocji. Na przykład może on wyłaniać się jako czas niepokoju lub
czas spokoju, czas sukcesu lub niepowodzeń, czas zabawy lub smutku.
Są to dwie, niemal diametralnie różniące się interpretacje natury średniego wieku. Dla
niektórych jest to kryzys, okres prowadzący do negatywnej oceny siebie, okres
nieszczęścia, a nawet depresji. Rzeczywiście, dla wielu osób osiągnięcie 40. roku życia
(lub znalezienie się w jego pobliżu) oznacza życie "z górki". Wiążą się z tym liczne żarty na
temat ludzi w średnim wieku. Na przykład wybitny komik, Jack Benny, opowiadał, że blisko
pół życia spędził mając niezmiennie 39 lat.
Jaśniejsze strony średniego wieku są opisane w takich książkach, jak Ufe begins at
40 {Życie zaczyna się po czterdziestce), w których akcentuje się, że: "teraz nareszcie
jesteście wolni" i "wreszcie macie czas, by zająć się swoimi własnymi sprawami". Z tej

Rozwój fizyczny i umysłowy 461
perspektywy podkreśla się, że średni wiek jest okresem,rozwojowym, w którym jednostki
lepiej poznają siebie, bardziej siebie akceptują i zmierzają do prawie doskonalej harmonii
ze światem. Dzieje się tak jednak tylko wtedy, gdy rozwijają się one w szerokim tego stówa
znaczeniu. Tak więc jednostka może mieć wptyw na przebieg okresu średniej dorosłości.
Mimo że wcześniej nic tego nie zapowiadało, wielu ludzi w średnim wieku znacząco
zmienia się. Zaczynają oni dostrzegać różne sygnały psychologicznego, socjologicznego i
biologicznego starzenia się. Barbara Shapiro i jej współpracownicy (1991) zaobserwowali,
że wielu dorosłych staje w tym czasie w obliczu napięć i konfliktów związanych z
równoczesnym opiekowaniem się starzejącymi się rodzicami, staraniami o należyte
wywiązywanie się z zadań w pracy zawodowej i opieki nad dziećmi. Niektórzy mogą po raz
pierwszy dostrzec u siebie takie oznaki fizycznego starzenia się, jak siwienie i
przerzedzanie się włosów czy pogorszenie wzroku. Inni pod wpływem śmierci przyjaciół lub
rodziców zaczynają zastanawiać się nad własną śmiertelnością.
Jednocześnie średni wiek jest okresem, w którym ludzie często zwalniają tempo życia i
są bardziej skłonni do refleksji. W podróży, jaką jest dorosłość, stadium to reprezentuje
skrzyżowanie dróg, czyli punkt, z którego jednostki spoglądają do przodu i wstecz (M.A.
Wolf, 1991). Jest to także pora przemyśleń, wartościowania i oceny. Dorośli dostrzegają
wówczas, że ich życie uległo subtelnej, lecz znaczącej zmianie. W tym rozdziale
przekonamy się, czy ludzie rozumieją swoje dorosłe życie lepiej niż wcześniejsze jego
etapy, a także, czy w tym okresie podejmowane są próby lepszego zrozumienia swego
życia, ^y-. .w:':;^.
Rozwój fizyczny
W ostatnim rozdziale ustaliliśmy, że w okresie późnej adolescencji i wczesnej
dorosłości zostaje zakończony wzrost fizyczny i osiągnięta pełna dojrzałość. W średniej
dorosłości część jednostek również jest w stanie powiększyć lub utrzymać na stałym
poziomie siłę mięśni, ale u większości obserwuje się wyraźne zmniejszanie się liczby
włókien mięśniowych. Zwykle towarzyszy temu stopniowa utrata szczupłej sylwetki ciała,
postępująca w miarę systematycznego wzrostu ilości substancji tłuszczowej. W okresie
średniej dorosłości rozpoczyna się także proces nieznacznego obniżania wzrostu. Spadek
ten wyznaczany jest przez ściśnięcie się kręgosłupa uwarunkowane progresywnym
zwężaniem się międzykrę-gowych dysków i zmniejszaniem się wysokości poszczególnych
kręgów. W okresie średniej dorosłości rozpoczyna się proces zmian w dyskach, natomiast
w późnej dorosłości (patrz rozdział 11) stwierdza się ubytek wysokości poszczególnych
kręgów.
Biologiczne starzenie się wymaga zwrócenia uwagi na sprawność fizyczną, prawidłowe
odżywianie i zdrowy styl życia (Gadów, 1991; Lawton, 1991; Reed, 1991). Podtrzymywanie
formy i regularne ćwiczenia stanowią warunek spowolnienia procesów starzenia się,
opóźniają spadek siły mięśni, sprzyjają wzrostowi masy kośćca i uelastyczniają go,
poprawiają poczucie równowagi i zwinność oraz redukują zmęczenie (Beychok, 1991;
Herman, 1990; Menard, 1991). W średnim wieku chęć utrzymania kondycji, przestrzegania
zasad zdrowego stylu życia, uprawianie takich ćwiczeń, jak jogging, piesza turystyka, jazda
na rowerze lub pływanie pomaga dorosłym w ograniczaniu ilości tkanki tłuszczowej, w
podnoszeniu sprawności krążenia i oddychania. Dodatkowo wielu ludzi w średnim wieku
dla zachowania dobrej sylwetki gra w tenisa, golfa czy kręgle.
Wiele osób wkraczających w średnią dorosłość często po raz pierwszy uświadamia
sobie, że musi przestrzegać określonego reżimu ćwiczeń. Lata braku aktywności

460 � Rozdział 10. Średnia dorosłość
CO O TYM SĄDZISZ?
� Cofnięcie się linii wtosów... zwiększenie obwodu talii... konieczność czytania
w okularach. Już wkrótce lub trochę później staną się zauważalne typowe dla
średniej dorosłości oznaki starzenia się. W tym okresie dorośli zwykle
zastanawiają się nad swoim życiem, przeprowadzając psychologiczny bilans
swojej przeszłości i przyszłości. Dla wielu średnia dorosłość jest okresem
ponownego przystosowania się, dokonania bilansu sukcesów i niepowodzeń,
przewartościowania celów, przekształcania marzeń. Czy każdy doświadcza
podobnych zmian? Czy pojawienie się kryzysu środka życia jest negatywnym
faktem? Czy występują tu podobieństwa lub różnice związane z płcią?
Poszukamy odpowiedzi na te pytania, analizując psychologiczne problemy
wieku średniego.
� Zjazd absolwentów High School z Ridgewood w 35. rocznicę jej ukończenia
byt wspaniałą imprezą, okazją do wspomnień i poznania dalszych losów
życiowych kolegów i koleżanek. Andy Wallace nic się nie zmieniła, jak
zwykle w wesołym nastroju, tryskała poczuciem humoru. Natomiast Jill
Conway, przewodnicząca klasy, ku zaskoczeniu kolegów zmieniła się
znacznie. Niegdyś słynęła z radykalnej postawy i liberalnych poglądów,
obecnie wykazywała się zrównoważeniem i szacunkiem dla konwenansu. Z
kolei Taylor uważany dawniej za zrzędliwego i gruboskórnego, przez wielu
został oceniony jako wysoce dojrzały i zasługujący na szacunek. W jaki
sposób można wyjaśnić taką dynamikę osobowości? Dlaczego osobowość
niektórych ludzi przez lata pozostaje spójna wewnętrznie, a u innych zmienia
się? Dlaczego niektóre osobowości są częściowo trwałe i częściowo
zmienne? Jak przekonamy się za chwilę, z zagadnieniem stabilności i
zmienności osobowości łączy się wiele pytań. Poniższy rozdział dostarczy
odpowiedzi na niektóre z nich.
� Stres. To słowo wywołuje wyobrażenie zaciśniętych pięści, zmarszczek z
powodu zmartwień, bezsennych nocy. Stres pojawia się w dorosłym życiu we
wszystkich kształtach i rozmiarach, może też mieć różne źródła - od
problemów ekonomicznych i małżeńskich sprzeczek zaczynając, a na utracie
pracy kończąc. Stres jest częścią życia, tak więc przygotowywanie się do
radzenia sobie z nim jest szczególnie ważnym zadaniem. Co wiadomo o
stresie? Czy zawsze łączy się z negatywną konotacją, czy też może mieć
wartość pozytywną, a nawet być pożądany? Czy dla jednej osoby stanowi
przyjemność, a dla innej przykrość? Badania prowadzone w latach 70.
dostarczają odpowiedzi na niektóre pytania.
1. ROZWÓJ FIZYCZNY l UMYSŁOWY
Średnia dorosłość, najdłuższy okres dorosłego cyklu życia jest stadium wypeł-
nionym licznymi rozwojowymi problemami i wyzwaniami. Stanowi okres wywołujący
wiele różnych zachowań, odczuć i emocji. Na przykład może on wyłaniać się jako
czas niepokoju lub czas spokoju, czas sukcesu lub niepowodzeń, czas zabawy lub
smutku.
Są to dwie, niemal diametralnie różniące się interpretacje natury średniego
wieku. Dla niektórych jest to kryzys, okres prowadzący do negatywnej oceny
siebie, okres nieszczęścia, a nawet depresji. Rzeczywiście, dla wielu osób
osiągnięcie 40. roku życia (lub znalezienie się w jego pobliżu) oznacza życie "z
górki". Wiążą się z tym liczne żarty na temat ludzi w średnim wieku. Na przykład
wybitny komik, Jack Benny, opowiadał, że blisko pół życia spędził mając
niezmiennie 39 lat.
Jaśniejsze strony średniego wieku są opisane w takich książkach, jak Ufe
begins at 40 [Życie zaczyna się po czterdziestce), w których akcentuje się, że:
"teraz nareszcie jesteście wolni" i "wreszcie macie czas, by zająć się swoimi
własnymi sprawami". Z tej

460 Rozdział 10. Średnia dorosłość
CO O TYM SĄDZISZ? -
� Cofnięcie się linii włosów... zwiększenie obwodu talii.,, konieczność czytania w
okularach. Już wkrótce lub trochę później staną się zauważalne typowe dla średniej
dorosłości oznaki starzenia się. W tym okresie dorośli zwykle zastanawiają się nad
swoim życiem, przeprowadzając psychologiczny bilans swojej przeszłości i
przyszłości. Dla wielu 'średnia dorosłość jest okresem ponownego przystosowania
się, dokonania bilansu sukcesów i niepowodzeń, przewartościowania celów,
przekształcania marzeń. Czy każdy doświadcza podobnych zmian? Czy pojawienie
się kryzysu środka życia jest negatywnym faktem? Czy występują tu podobieństwa
lub różnice związane z płcią? Poszukamy odpowiedzi na te pytania, analizując
psychologiczne problemy wieku średniego.
� Zjazd absolwentów High School z Ridgewood w 35. rocznicę jej ukończenia był
wspaniałą imprezą, okazją do wspomnień i poznania dalszych losów życiowych
kolegów i koleżanek. Andy Wallace nic się nie zmieniła, jak zwykle w wesołym
nastroju, tryskała poczuciem humoru. Natomiast Jill Conway, przewodnicząca
klasy, ku zaskoczeniu kolegów zmieniła się znacznie. Niegdyś słynęła z radykalnej
postawy i liberalnych poglądów, obecnie wykazywała się zrównoważeniem i
szacunkiem dla konwenansu. Z kolei Taylor uważany dawniej za zrzędliwego i
gruboskórnego, przez wielu został oceniony jako wysoce dojrzały i zasługujący na
szacunek. W jaki sposób można wyjaśnić taką dynamikę osobowości? Dlaczego
osobowość niektórych ludzi przez lata pozostaje spójna wewnętrznie, a u innych
zmienia się? Dlaczego niektóre osobowości są częściowo trwałe i częściowo
zmienne? Jak przekonamy się za chwilę, z zagadnieniem stabilności i zmienności
osobowości łączy się wiele pytań. Poniższy rozdział dostarczy odpowiedzi na
niektóre z nich.
� Stres. To słowo wywołuje wyobrażenie zaciśniętych pięści, zmarszczek z powodu
zmartwień, bezsennych nocy. Stres pojawia się w dorosłym życiu we wszystkich
kształtach i rozmiarach, może też mieć różne źródła - od problemów ekonomicz-
nych i małżeńskich sprzeczek zaczynając, a na utracie pracy kończąc. Stres jest
częścią życia, tak więc przygotowywanie się do radzenia sobie z nim jest
szczególnie ważnym zadaniem. Co wiadomo o stresie? Czy zawsze łączy się z
negatywną konotacją, czy też może mieć wartość pozytywną, a nawet być
pożądany? Czy dla jednej osoby stanowi przyjemność, a dla innej przykrość?
Badania prowadzone w latach 70. dostarczają odpowiedzi na niektóre pytania.
1. ROZWÓJ FIZYCZNY l UMYSŁOWY
Średnia dorosłość, najdłuższy okres dorosłego cyklu życia jest stadium wypełnionym
licznymi rozwojowymi problemami i wyzwaniami. Stanowi okres wywołujący wiele
różnych zachowań, odczuć i emocji. Na przykład może on wyłaniać się jako czas
niepokoju lub czas spokoju, czas sukcesu lub niepowodzeń, czas zabawy lub smutku.
Są to dwie, niemal diametralnie różniące się interpretacje natury średniego wieku.
Dla niektórych jest to kryzys, okres prowadzący do negatywnej oceny siebie, okres
nieszczęścia, a nawet depresji. Rzeczywiście, dla wielu osób osiągnięcie 40. roku życia
(lub znalezienie się w jego pobliżu) oznacza życie "z górki". Wiążą się z tym liczne żarty na
temat ludzi w średnim wieku. Na przykład wybitny komik, Jack Benny, opowiadał, że
blisko pół życia spędził mając niezmiennie 39 lat.
Jaśniejsze strony średniego wieku są opisane w takich książkach, jak Ufe begins at
40 (Życie zaczyna się po czterdziestce), w których akcentuje się, że: "teraz nareszcie
jesteście wolni" i "wreszcie macie czas, by zająć się swoimi własnymi sprawami". Z tej

Rozwój fizyczny i umysłowy 461
perspektywy podkreśla się, że średni wiek jest okresem rozwojowym, w którym
jednostki lepiej poznają siebie, bardziej siebie akceptują i zmierzają do prawie
doskonalej harmonii ze światem. Dzieje się tak jednak tylko wtedy, gdy rozwijają się
one w szerokim tego stówa znaczeniu. Tak więc jednostka może mieć wptyw na
przebieg okresu średniej dorosłości.
Mimo że wcześniej nic tego nie zapowiadało, wielu ludzi w średnim wieku
znacząco zmienia się. Zaczynają oni dostrzegać różne sygnały psychologicznego,
socjologicznego i biologicznego starzenia się. Barbara Shapiro i jej współpracownicy
(1991) zaobserwowali, że wielu dorosłych staje w tym czasie w obliczu napięć i
konfliktów związanych z równoczesnym opiekowaniem się starzejącymi się rodzica-
mi, staraniami o należyte wywiązywanie się z zadań w pracy zawodowej i opieki nad
dziećmi. Niektórzy mogą po raz pierwszy dostrzec u siebie takie oznaki fizycznego
starzenia się, jak siwienie i przerzedzanie się włosów czy pogorszenie wzroku. Inni
pod wpływem śmierci przyjaciół lub rodziców zaczynają zastanawiać się nad własną
śmiertelnością.
Jednocześnie średni wiek jest okresem, w którym ludzie często zwalniają tempo
życia i są bardziej skłonni do refleksji. W podróży, jaką jest dorosłość, stadium to
reprezentuje skrzyżowanie dróg, czyli punkt, z którego jednostki spoglądają do
przodu i wstecz (M.A. Wolt, 1991). Jest to także pora przemyśleń, wartościowania i
oceny. Dorośli dostrzegają wówczas, że ich życie uległo subtelnej, lecz znaczącej
zmianie. W tym rozdziale przekonamy się, czy ludzie rozumieją swoje dorosłe życie
lepiej niż wcześniejsze jego etapy, a także, czy w tym okresie podejmowane są
próby lepszego zrozumienia swego życia.
Rozwój fizyczny
W ostatnim rozdziale ustaliliśmy, że w okresie późnej adolescencji i wczesnej
dorosłości zostaje zakończony wzrost fizyczny i osiągnięta pełna dojrzałość. W
średniej dorosłości część jednostek również jest w stanie powiększyć lub utrzymać
na stałym poziomie siłę mięśni, ale u większości obserwuje się wyraźne zmniejszanie
się liczby włókien mięśniowych. Zwykle towarzyszy temu stopniowa utrata szczupłej
sylwetki ciała, postępująca w miarę systematycznego wzrostu ilości substancji
tłuszczowej. W okresie średniej dorosłości rozpoczyna się także proces
nieznacznego obniżania wzrostu. Spadek ten wyznaczany jest przez ściśnięcie się
kręgosłupa uwarunkowane progresywnym zwężaniem się międzykrę-gowych dysków i
zmniejszaniem się wysokości poszczególnych kręgów. W okresie średniej dorosłości
rozpoczyna się proces zmian w dyskach, natomiast w późnej dorosłości (patrz
rozdział 11) stwierdza się ubytek wysokości poszczególnych kręgów.
Biologiczne starzenie się wymaga zwrócenia uwagi na sprawność fizyczną,
prawidłowe odżywianie i zdrowy styl życia (Gadów, 1991; Lawton, 1991; Reed, 1991).
Podtrzymywanie formy i regularne ćwiczenia stanowią warunek spowolnienia
procesów starzenia się, opóźniają spadek siły mięśni, sprzyjają wzrostowi masy
kośćca i uelastyczniają go, poprawiają poczucie równowagi i zwinność oraz redukują
zmęczenie (Beychok, 1991; Herman, 1990; Menard, 1991). W średnim wieku chęć
utrzymania kondycji, przestrzegania zasad zdrowego stylu życia, uprawianie takich
ćwiczeń, jak jogging, piesza turystyka, jazda na rowerze lub pływanie pomaga
dorosłym w ograniczaniu ilości tkanki tłuszczowej, w podnoszeniu sprawności
krążenia i oddychania. Dodatkowo wielu ludzi w średnim wieku dla zachowania dobrej
sylwetki gra w tenisa, golfa czy kręgle.
Wiele osób wkraczających w średnią dorosłość często po raz pierwszy
uświadamia sobie, że musi przestrzegać określonego reżimu, ćwiczeń. Lata braku
aktywności

462 Rozdział 10. Średnia dorosłość
i spożywania niewłaściwych pokarmów zbierają swoje żniwo i wielu dorosłych dopiero
teraz uprzytamnia sobie, że trzeba w tym zakresie dokonać znaczących zmian. Jednostki te
powinny skonstruować plan doskonalenia ogólnej sprawności fizycznej i realizacji
szczegółowych celów (np. zgubienie nadwagi, obniżenie tętna, polepszenie
funkcjonowania układu oddechowego). Przed rozpoczęciem uczestnictwa w wybranym
programie podnoszenia sprawności fizycznej należy poddać się badaniom medycznym i
skonsultować z lekarzem. Jest to szczególnie ważne, jeśli dana osoba cierpi na
przewlekłą chorobę lub dolegliwość, a także wykazuje wrażliwość na określone warunki
(np. podczas rekonwalescencji lub po wypadku). Powinno się także poddawać fachowej
kontroli, gdy już bierze się udział w zajęciach swego klubu. Należy przy tym dodać, że
każdemu może przydać się wiedza o negatywnych skutkach uprawiania sportu, a także o
skutkach ćwiczenia w czasie upału i chłodów (Carroll i Miller, 1990;
Smith i Smith, 1990).
STARZENIE SIĘ ZEWNĘTRZNE Jak ustaliliśmy w rozdziale 2., biologiczne starzenie się
reprezentuje procesy, które są jeszcze trudne do wyjaśnienia. Sądzimy, że przynajmniej
część z tych procesów zachodzi pod wpływem dziedziczności, a część pod wpływem
środowiska. Ponieważ każdy z nas jest różny genetycznie, mamy tendencję do
indywidualnego tempa starzenia się. U niektórych proces ten przebiega stopniowo i
ledwo zauważalnie z roku na rok, podczas gdy u innych ujawnia się gwałtownie,
dosłownie na naszych oczach.
Wiemy także, że procesy starzenia nie omijają żadnej części ciała. Są to zmiany tak
oczywiste, że te, które są widoczne na zewnątrz, znane są jako zewnętrzne starzenie się,
a te, które występują wewnątrz ciała, nazywane są starzeniem się wewnętrznym. Gdy
nadchodzi odpowiedni czas, obie formy starzenia ujawniają się zarówno w nieznaczny,
jak i wyraźny sposób. O zmianach towarzyszących zewnętrznemu i wewnętrznemu
starzeniu się pisano już w rozdziale 2. Wskazane byłoby powrócić do niego i
przeprowadzić porównanie z teorią komórkową, odpornościową i zużywania się. Obecnie
skoncentrujemy się przede wszystkim na procesach starzenia w obrębie skóry i włosów.
Skóra. W okresie średniej dorosłości skóra nie jest już w stanie ściśle oblekać
mięśni. Za zmiany te odpowiedzialne są zarówno słoneczne promienie ultrafioletowe, jak
i naturalne procesy starzenia się. Naskórek (inaczej zewnętrzna warstwa skóry) staje się
wraz z wiekiem cieńszy i zwiotczały, ale mogą też pojawić się zgrubienia, zwłaszcza w tych
miejscach, które są wystawione na działanie słońca. Powodem wiotczenia skóry jest
przekształcanie się substancji znajdujących się pod powierzchnią - w tzw. skórze
właściwej, na bardziej włókniste i mniej klejorodne. Gdy kolagen i sprężyste włókna
podlegają uszkodzeniu oraz tracą swą elastyczność, skóra staje się mniej jędrna,
zaczyna się marszczyć i obwisać. Podskórna warstwa tłuszczu leżąca pod skórą staje się
mniejsza, także wywołując marszczenie się. Osoby w średnim wieku zaczynają
spostrzegać, że skóra jest bardziej podatna na uszkodzenia oraz wolniej się goi.
Wśród ludzi w średnim wieku najwięcej zmian obserwuje się w obrębie twarzy.
Pojawiają się zmarszczki w kącikach oczu, zwane kurzymi łapkami lub zmarszczkami
śmiechu (patrz ryć. 10-1), w okolicach ust, na czole i na szyi. Policzki zaczynają obwisać, a
ciemne obwódki wytyczają pod oczami swoje ścieżki, �^^^y-
Wraz z wiekiem następują także zmiany w funkcjonowaniu gruczołów łojowych i
potowych. Gruczoły łojowe nieznacznie się zmniejszają, ale zmniejsza się ich zdolność do
wydzielania łoju. We wcześniejszych okresach gruczoły te byty bardziej aktywne i
natłuszczały skórę, czyniąc ją gładką i elastyczną. Obecnie mniejsza ilość wilgoci
powoduje wysuszenie skóry i naraża ją na pękanie. Proces ten jest szczególnie widoczny
u kobiet, zwłaszcza po okresie menopauzy. Zmniejszają się wielkość, liczba

Rozwój fizyczny i umysłowy 463



Ryć. 10-1
Zmiany w skórze związa-
ne z wiekiem
Z wiekiem skóra staje się
bardziej skłonna do
uszkodzeń oraz gorzej się
goi. Pomarszczona skóra
jest nieuniknionym
elementem procesu sta-
rzenia się. Zwykle w trak-
cie średniej dorosłości
występuje zarówno cie-
nienie naskórka, jak i
zmniejszanie się grubości
warstwy skóry. Ob-
serwuje się także stop-
niowe zmniejszanie się
kolagenu, czego rezulta-
tem jest wiotczenie skóry i
początki jej marszczenia
się; ^^A-^^;
Adaptacja z: Pesmen, C.
(1984). How a Mań Ages.
New York: Ballantine.
INTERAKCJA
DZIEDZICZNOŚCI l
ŚRODOWISKA.
Jaka jest rola dziedzi-
czności i środowiska w
występowaniu ze-
wnętrznych oznak sta-
rzenia się?Na przykład,
czy można zaobserwo-
wać interakcję tych dwu
czynników wówczas,
gdy dana osoba rodzi
się z predyspozycją do
młodego wyglądu skóry
(natura), ale przez wiele
lat poddaje ją działaniu
słońca bez żadnej
ochrony (środowisko)?
Czy możesz wymyślić
inne przykłady?
Komórki
tłuszczowe
Komórki tkanki podskórnej
i funkcje gruczołów potowych, co może wpływać na ograniczenie zdolności osób w
okresie późnej starości do utrzymywania stałej temperatury ciała.
Również w wieku średnim rozpoczynają się inne zmiany w skórze. Ponieważ
skóra jest cieńsza i mniej elastyczna, a krążenie krwi mniej sprawne, cera staje się
bardziej blada. Mogą także wystąpić plamy i nierównomierności w barwie skóry
spowodowane głównie wahaniami w dostarczaniu pigmentu. Na twarzy i wierzchniej
stronie rąk zaczynają pojawiać się piegi lub plamy wątrobowe, początkowo
wywołane przez słońce.
Naczynia krwionośne znajdujące się tuż pod powierzchnią skóry wybrzuszają
się i bywają przyczyną sinych odbarwień na ustach zwanych pęcherzykami żylnymi
oraz rozszerzania się drobnych naczyń krwionośnych na twarzy, czyli
telangiektazji. Sine odbarwienia na mosznie, a wiśniowe na tułowiu określane są
jako naczyniak starczy. Ten stan skóry, a także swędzenie znane jako świąd
starczy - to typowe dolegliwości starszych dorosłych, ale występujące również u
ludzi w średnim wieku. Przyczyną tej choroby jest wysuszenie skóry, która staje
się wrażliwa na różnice temperatury, zwłaszcza na suche, zimowe powietrze.
Opalanie się stanowi najistotniejszy czynnik wpływający na zmiany skórne,
włącznie z rakiem skóry. Rak podstawnokomórkowy jest najbardziej
rozpowszechnioną formą raka spotykaną w Stanach Zjednoczonych (American
Cancer Society, 1992). Jest to złośliwy, nabłonkowy nowotwór, który rzadko daje
przerzuty i na ogół nie występuje w okresach poprzedzających średnią dorosłość.
Chociaż pojawia się u wszystkich ras, to jednak rzadko atakuje ludzi o ciemnym
zabarwieniu skóry takich, jak na przykład Amerykanie pochodzenia afrykańskiego
czy Hindusi. Jest on też bardziej powszechny u mężczyzn niż u kobiet.
Rak podstawnokomórkowy występuje zwykle na czole i szyi, a wbrew
potocznym opiniom, może pojawić się także w miejscach stosunkowo dobrze
chronionych przed słońcem - na owłosionej skórze głowy lub za uszami. Najbardziej
typowa odmiana zawiera guzek o gładkiej powierzchni, często z podwyższonymi i
grudkowatymi brzegami. Jeśli nie zostanie usunięty, może systematycznie
powiększać się i dokonać znaczących zmian destrukcyjnych w tkance (American
Cancer Society, 1992; Lin i Carter, 1986). ^,sa�^s?N^
Co robić, by ustrzec skórę przed starzeniem się? Unikanie nadmiernego
kontaktu z silnym słońcem jest zaleceniem, które pod żadnym względem nie jest
przesadzone.

464 Rozdział 10. Średnia dorosłość
Mimo że opalenizna może dawać wrażenie zdrowego wyglądu, to jednak wpływa na
zwiększenie ryzyka wystąpienia raka skóry i po pewnym czasie wywołuje
przedwczesne jej starzenie się (Angier, 1990; Sweet, 1989). Na szczególne ryzyko
narażeni są ludzie o jasnej cełze, z włosami blond lub rudymi, w których biografii
rodzinnej występował czerniak i którzy w okresie dorastania doświadczyli
poparzenia słonecznego. Ponieważ nie można uniknąć kontaktu ze słońcem,
eksperci medyczni zalecają dla ochrony przed nim noszenie odpowiedniej odzieży i
systematyczne stosowanie ekranów słonecznych (Abel, 1991; Bamboa, 1990;
Gross, 1991). *a-.i;
Właściwa troska o skórę polega na regularnym jej czyszczeniu i z wyjątkiem
tłustej cery, stosowaniu nawilżania. Należy pamiętać, że ciało stopniowo traci
swoją zdolność do produkowania naturalnego tłuszczu i wody, stąd stosowanie
nawilżaczy to zastępowanie funkcji skóry. Nawilżacze nie chronią wprawdzie przed
zmarszczkami, ale sprawiają, że są one mniej widoczne. Ludzie w średnim wieku
powinni unikać nadmiernego używania mydła i detergentów, ponieważ usuwają one
naturalny tłuszcz ze skóry.
Na zakończenie warto powiedzieć o ćwiczeniach i tonusie skóry. Jak wiemy,
ćwiczenia zwiększają tonus mięśniowy i wzmagają krążenie w organizmie.
Jednakże nie usuwają zmarszczek, nawet jeśli skóra jest dobrze odżywiona i
wydaje się zdrowa. To samo dotyczy masaży, parówek, sauny. Cokolwiek
zastosujemy, będzie to w najlepszym wypadku dawać oczekiwane efekty jedynie
do pewnego czasu.
Włosy. Większość dorosłych po 50. roku życia ma siwe włosy. Ta zmiana
barwy jest uwarunkowana stopniowym ubytkiem melaniny w cebulkach włosowych.
Sądzi się, że włosy na głowie siwieją szybciej niż włosy pokrywające inne części
ciała, ponieważ stosunek okresu wzrostu do okresu wypoczynku jest dla nich
znacząco większy niż dla włosów na innych częściach ciała.
W okresie średniej dorosłości włosy tak mężczyzn, jak i kobiet stają się coraz
bardziej przerzedzone. Jest to spowodowane wieloma czynnikami. Wolniejszy
wzrost włosów sprawia, że potrzeba więcej czasu na ich odtworzenie. Zmianom
podlega także cykl wzrastania i wypoczywania włosów. W młodszym wieku cykl
wzrostu włosa trwał od 3 do 5 lat, przy czym w trakcie tego procesu włos
powiększał się o centymetr na miesiąc. Po tym okresie następowała faza
odpoczynku, w której włosy przerywały wzrastanie na 2 do 4 miesięcy. W
przybliżeniu zawsze około 10 do 15% włosów znajduje się w cyklu wypoczynku. W
trakcie średniej dorosłości cykl wypoczywania włosów staje się dłuższy (Donohugh,
1981; Rossman, 1986).
Utrata włosów u mężczyzn i kobiet jest efektem wydłużenia się cyklu
wypoczynku. Jednakże u mężczyzn jest to bardziej widoczne. Każdego dnia
podczas czesania obie płci tracą około 50 do 100 włosów, ale w latach
wcześniejszych taka sama liczba włosów, z grubsza biorąc, odrastała. Obecnie
dłuższy cykl wypoczywania prowadzi do narastającej utraty wypoczywających
włosów, przez co włosy stają się rzadsze i krótsze. Delikatne, bezpigmentowe
włosy zastępują te grubsze z pigmentem lub w wielu przypadkach nigdy nie
odrastają (Matteson, 1988). ; - ;: i,-
Dziedzicznie uwarunkowana utrata włosów przez mężczyzn nazywana jest
męskim typem fysienia. Takie ubywanie włosów rozpoczyna się zwykle od cofania
się czołowej linii włosów, czasami bardzo wcześnie, bo już w okresie wczesnej
dorosłości. Okolica ciemieniowa jest zwykle następną w kolejności tworząc
tonsurę. Tonsura stopniowa powiększa się i w końcu styka się z cofającą się od
strony czoła linią włosów. Rycina 10-2 przedstawia typowy przebieg męskiego typu
łysienia.
Kobiety doświadczają utraty włosów w znacznie późniejszych latach, a utrata
ich jest mniej widoczna niż u mężczyzn. Przerzedzenie włosów występuje zwykle
na czubku głowy oraz w części czołowej. Z czasem włosy mogą także stać się
cieńsze i mniej gęste. U niektórych kobiet można zaobserwować znaczący ubytek
włosów po

Rozwój fizyczny i umysłowy 465



Ryć. 10-2
Męski typ łysienia W
typowym przebiegu
męskiego łysienia, utrata
włosów rozpoczyna się
od powstawania zakoli na
czole i skroniach, na-
stępnie przerzedzają się
włosy w okolicy ciemie-
niowej tworząc tonsurę.
W końcu te dwa obszary
spotykają się, i pozostaje
reszta włosów uformo-
wana na kształt podkowy.
Ten rodzaj łysienia będzie
ostatnim w przebiegu
drogi życiowej.
okresie menopauzy. Większość z nich jest dziedzicznie obciążona skłonnością do utraty
wtosów.
U kobiet i mężczyzn tracących włosy na głowie mogą jednocześnie pojawiać się włosy
w miejscach niezbyt upragnionych. Szorstkie dobrze pigmentowane włosy rosną często
na brodzie lub górnej wardze kobiet, u mężczyzn - na uszach, nosie czy brwiach. Wielu
mężczyznom przybywa włosów na plecach. Natomiast owłosienie pachowe i tonowe
zwykle staje się delikatniejsze i rzadsze u obu płci (Matteson, 1988).
Istnieje wiele teorii dotyczących pielęgnacji starzejących się włosów. Aby zwolnić
proces utraty włosów, powinno się je delikatnie szczotkować, unikać gorącego suszenia,
a po myciu szamponem stosować odżywki. Należy też zrezygnować z takiej ingerencji
chemicznej, jak trwała ondulacja czy farbowanie. Uszkodzenia włosów mogą być
redukowane poprzez noszenie krótkiej fryzury. Również, jak w przypadku skóry, wskazana
jest ochrona włosów przed zbyt silnym słońcem.
Wprawdzie nie wynaleziono jeszcze sposobu na likwidację łysienia, ale można
skorzystać z różnych propozycji uzupełniania włosów. Peruka jest najprostszym
sposobem ukrycia łysiny, jednakże wiele osób decyduje się na bardziej radykalne
metody. Jedną z nich jest chirurgiczna transplantacja włosów. Z owłosionych rejonów
głowy (najczęściej z potylicy) pobierane są i transplantowane do odpowiednich miejsc
małe cylindryczne szczepy włosów. Czasami wykorzystuje się całe pasmo szczepów
włosowych do utworzenia bardziej naturalnej linii włosów. Inny sposób, to redukcja
powierzchni skóry na głowie w celu zmniejszenia obszaru łysiny.
W końcu należy wspomnieć o leku zwanym minoxidil (Rogaine), prezentowanym jako
stymulator porostu włosów dla mężczyzn i kobiet. Sądzi się, że wzrost włosów jest
ubocznym efektem działania tego leku zażywanego przy nadciśnieniu. Jest on stosowany
miejscowo na głowie i wpływa na wzrost włosów u 25 do 30% ludzi go przyjmujących.
Jednakże minoxidil jest lekiem i jeśli nie jest systematycznie podawany, nowe włosy
wypadają w ciągu kilku miesięcy. Minoxidil jest drogim lekiem. W 1994 roku, kiedy został
wprowadzony na rynek, kosztował około 600 dolarów.
STARZENIE SIĘ WEWNĘTRZNE W przeciwieństwie do dostrzegalnych oznak
zewnętrznego starzenia się, starzenie się wewnętrzne nie jest widoczne. Uświadamiamy
je sobie dopiero wtedy, gdy zauważymy różnice w swoim samopoczuciu lub działaniu,
albo zostaniemy poinformowani przez lekarza. Obecnie zanalizujemy wewnętrzne zmiany,
które łączą się z układem krążenia, układem nerwowym i oddechowym.
Układ krążenia. Z wiekiem obniża się elastyczność sztywniejącej tkanki mięśnia
sercowego, pojemność minutowa serca, maleje także objętość krwi. Przyjmując za 100%
poziom funkcjonowania serca u 30-latka stwierdza się, że w 50. roku życia sprawność ta
spada do 80%, a w 80. roku życia do 70%. Jednakże ograniczenie

466 Rozdział 10. Średnia dorosłość



Ryć. 10-3
Zmiany w mózgu związane
z wiekiem Procesy
starzenia się wpływają na
pewne zmiany w mózgu.
Na przykład wielkość i cię-
żar mózgu w okresie
średniej dorosłości
zmniejsza się. Kurczenie
się mózgu powoduje
większe jego oddziela-
- nie się od kory mózgowej.
Zmniejszeniu ulega także
powierzchnia korowa na
skutek ograniczania
wielkości i spłaszczania
bruzd mózgowych. Z
wiekiem następować
będzie stały ubytek
neuronów w mózgu i
rdzeniu kręgowym. Należy
jednak zwrócić uwagę, że
w zdrowym mózgu żadna
ze zmian związanych z
wiekiem
.-nie wpływa na myślenie
-i poznanie.
Adaptacja z: Pesmen, 1984.
funkcji sercowo-naczyniowych można bardziej odnieść do braku ogólnej formy fizycznej
niż do procesów starzenia się, stąd konieczność podkreślania znaczenia systematycz-
nych ćwiczeń fizycznych (Beychok, 1991; Lawton, 1991). Wielu dorosłych w średnim wieku
doświadcza umiarkowanego podniesienia ciśnienia krwi, zwłaszcza ciśnienia
skurczowego. Także w tym czasie może rozpocząć się arterioskleroza - twardnienie
tętnic. Więcej informacji na ten temat znajduje się w dalszej części rozdziału.
System nerwowy. Szybkość, z jaką impulsy nerwowe biegną z mózgu do
umieszczonych w ciele włókien mięśniowych, obniża się w ciągu życia tylko o około 10%,
z czego 5% przypada na okres do 50. roku życia. Strukturalne zmiany mózgowe w średnim
wieku są mato znaczące, ale wiadomo o stopniowej utracie neuronów w mózgu i rdzeniu
kręgowym. Najbardziej wyraźny jest ubytek neuronów w korze mózgowej, zwłaszcza w jej
części czołowej (patrz ryć. 10-3). Utrata neuronów niekoniecznie wpływa na
funkcjonowanie mózgu, ale z czasem przyczynia się do zmniejszenia całkowitej wagi
mózgu (Kalat, 1992; Purves, 1988; Scheibel, 1992). Jak zobaczymy w rozdziale 11.,
zaburzenia systemu nerwowego warunkują przede wszystkim wystąpienie delirium i
demencji.
Układ oddechowy. W średnim wieku zdolność oddychania obniża się do 75%
(przyjmując za 100% stan z 30. roku życia). W tym czasie rozpoczyna się także powolna
utrata elastyczności płuc. Klatka piersiowa zmniejsza się, staje się sztywniejsza, a
mięśnie, które ją poruszają w trakcie wdechu i wydechu słabną. Z czasem, zwykle w
okresie późnej dorosłości, takie sztywnienie i zmniejszanie się siły mięśni ogranicza
sprawność oddychania. Podobnie jak w przypadku układu krążenia, poziom funk-
cjonowania układu oddechowego jest wprost proporcjonalny do aktywności człowieka, a
jego sprawność może być podniesiona przez regularne ćwiczenia (Morey, 1991;
Schiike, 1991). ,
ZMIANY W ZDOLNOŚCIACH SENSORYCZNYCH W trakcie wczesnej dorosłości zmiany
w obrębie zmysłów były niewielkie, natomiast bardziej znaczące przemiany obserwuje się
w okresie średniej dorosłości. Niezwykle ważnym aspektem ogólnego

Rozwój fizyczny i umysłowy 467
procesu starzenia się jest kontakt sensoryczny z otaczającym światem. To, co
człowiek jest w stanie dostrzec lub odczuć, może mieć wptyw na cate jego
zachowanie i osobowość. A zatem powraca problem zbieżności działania
rozwojowych czynników, prezentowany w rozdziale 2. Gdy zmysły przekazują
jednostce fałszywe dane o efektach radzenia sobie z licznymi i różnymi
percepcyjnymi informacjami, łatwo może ulec zaburzeniu koncepcja własnej osoby.
Zmiany w zdolnościach sensorycz-nych będą doświadczane do pewnych granic. Nie
stanowią one jednak poważnych uszkodzeń, więc większość dorosłych efektywnie
przystosowuje się do nich (Bot-winick, 1981, 1984).
Wzrok, czyli zmyst, od którego jesteśmy najbardziej uzależnieni, zmienia się
wyraźnie w średnim wieku, szczególnie po 40. roku życia. Wielu ludzi w tym wieku
zaczyna czytać gazetę lub książkę z coraz większej odległości, a wypukłe szkła
stają się niezbędne do wyrównania presbiopii - przyczyny dalekowzroczności.
Presbiopia jest efektem zmian w soczewce oka. Soczewki rozwijają się przez całe
życie, ale ich komórki nie ztuszczają się tak, jak dzieje się w skórze, lecz powoli,
poczynając od dzieciństwa, zagęszczają się. To ostatecznie wpływa na akomodację -
sposób, w jaki soczewki adaptują się do bliskiego i dalekiego widzenia.
Akomodacja jest możliwa dzięki elastyczności mięśni soczewki, ich kurczeniu się i
rozprężaniu pozwalającemu na spłaszczanie bądź uwypuklanie się soczewki. W piątej
dekadzie życia ograniczenie akomodacji staje się tak wielkie, że większość ludzi,
żeby czytać, dokonuje korekty odległości odpowiadającej długości ręki. Niektórzy
odsuwają przedmioty daleko od siebie, inni zwiększają oświetlenie. W końcu jednak
okulary do czytania okazują się życiową koniecznością (Orr, 1991). Rycina 10-4
przedstawia optyczne uwarunkowania presbiopii i sposoby jej usuwania za pomocą
okularów. -
W obrębie wzroku występują także inne zmiany. Na przykład wraz z wiekiem
zmniejsza się źrenica, co warunkuje przechodzenie przez nią mniejszej ilości światła.
Z tego powodu dorośli w średnim wieku potrzebują silniejszego oświetlenia oraz
dłuższego czasu na oswojenie się z ciemnością i oślepiającym światłem.



Soczewka
Rogówka
Dołek środkowy
Nerw wzrokowy
Oko normalne
Zamazany Soczewka
obraz /
Dalekowzroczność
Sytuacja po korekcji (za
pomocą okularów do czytania)
Ryć. 10-4
Korekcja presbiopii
Presbiopia lub starczo-
wzroczność jest uwarun-
kowana niemożnością
ogniskowania obrazu w
dołku środkowym, który
umiejscowiony jest w
siatkówce. Efektem tego
jest zamazanie obrazu
liter w typowej dla
czytania odległości. Pre-
sbiopia może być pod-
dana korekcji za pomocą
szkieł do czytania,
służących do wyostrze-
nia obrazów i przywró-
cenia ostrości widzenia.


468 Rozdział 10. Średnia dorosłość

WSPÓŁZALEŻNOŚĆ
PROCESÓW
STARZENIA SIĘ
Czy zgadzasz się z po-
glądem, że fizyczne
starzenie się człowieka
może bardziej wiązać się
z wyglądem niż z jego
samopoczuciem? Jak
myślisz, czy dorośli w
średnim wieku mogą
akceptować swoje
zmieniające się ciało?
Jaką rolę pełnią me-
chanizmy psychologi-
czne i nakazy kulturowe
w zaakceptowaniu
zmian w ja fizycznym?
Te ostatnie fakty wyjaśniają, dlaczego wraz z wiekiem coraz trudniejsze staje się
prowadzenie nocą samochodu (Barr i Eberhard, 1991). Inne zmiany wyznaczane
przez wiek to zmniejszanie się przezroczystości soczewki, stopniowa utrata w
siatkówce pręcików i czopków, ubywanie włókien składających się na nerw
wzrokowy (Schieber, 1992).
Zmiana w zdolności widzenia jest jedną z wcześniejszych oznak średniego
wieku. Można tu zaobserwować następującą prawidłowość dotyczącą
ustosunkowania się dorosłych do tych zmian: ci, którzy potrafią żartować ze swojej
dalekowzroczności i trudności w czytaniu, łatwiej decydują się na używanie
okularów niż ci, którzy nie mogą zaakceptować faktu pogorszenia się ich wzroku.
Sfuch jest kolejnym zmysłem, w którym od 40. roku życia mogą pojawiać się
ubytki. O ile większość ludzi nie przejmuje się noszeniem okularów, o tyle jest
bardziej skłonna niedosłyszeć niż nosić aparat słuchowy (Olinger, Dancer i
Patterson, 1991). W okresie dorosłości zdolność słyszenia niskich dźwięków
wydaje się pozostawać niezmieniona, ale, zwłaszcza u mężczyzn, następuje utrata
zdolności słyszenia wyższych dźwięków (Hudson, 1992). Ubytki w tym zakresie
mogą wystąpić już we wczesnej dorosłości. Problemy ze słuchem związane z
wiekiem pojawiają się wówczas, gdy ucho nie jest w stanie odebrać i przenieść
dźwięku do jego części wewnętrznych. Przyczyną tego może być utrata komórek
włoskowych ślimaka lub inne degeneracyjne zmiany w systemie słuchowym
(Palumbo, 1990; Schieber, 1992).
Różnica pomiędzy płciami w zakresie pogarszania się słuchu może być
uwarunkowana, przynajmniej częściowo, większym narażeniem mężczyzn na
hałas towarzyszący wykonywaniu niektórych tradycyjnie męskich zajęć, na
przykład przy prowadzeniu ciężarówek, pracy w górnictwie, obsłudze taśmy
montażowej. O ile ludzie są świadomi pogarszania się wzroku, o tyle w przypadku
ubytku słuchu nie zawsze zdają sobie z tego sprawę. Tak więc, jeśli trudności ze
słuchem są nie zauważone, to nieuświada-mianie sobie tego faktu może mieć
niewielkie implikacje psychologiczne dla rozwoju jednostki.
Zmysły smaku, węchu i dotyku dorosłego człowieka nie byty tak szeroko
badane, jak wzrok i słuch. Zmysły te wraz z wiekiem stają się mniej sprawne,
jednakże ze względu na trudność ich badania, dane na ten temat są bardzo ogólne.
W okresie średniej dorosłości zdolność rozróżniania smaków i zapachów, podobnie
jak odbieranie bodźców skórnych, jest stała, ale w późniejszych latach dają się
zaobserwować zmiany w tym zakresie (patrz rozdział 11.)
KŁOPOTY ZE ZDROWIEM Wcześniej wskazywaliśmy, że średnia dorosłość to
rozkwit życia jednostki. Stwierdzenie to jest prawdziwe tak dla fizycznych, jak i
innych rozwojowych sfer. Jednakże, podobnie do innych stadiów życia, średnia
dorosłość wiąże się ze specyficznymi problemami zdrowotnymi.
Otyłość. Jest najbardziej groźna spośród wszystkich możliwych zaburzeń
średniego wieku. Należy jednak uświadomić sobie, że otyłość i nadwaga nie są tym
samym. Otyłość odnosi się do nadmiernego nagromadzenia tłuszczu w organizmie,
zwykle od 10 do 20% lub więcej ponad zalecaną normalną wagę. Nadwaga z kolei
dotyczy ciężaru ciała, co znaczy, że waga ciała jednostki jest większa niż zalecana
dla danego wzrostu. Człowiek może mieć nadwagę z powodu ciężkich mięśni i
kości, ale równocześnie nie mieć tłuszczu. Otyła osoba ma natomiast tkankę
tłuszczową (Boskin, Graf i Kreisworth, 1990).
Otyłość w średnim wieku, jak podkreślają eksperci (Anspaugh, Hamrick i
Rosato, 1991; Brannon i Feist, 1992; Hales, 1992), może mieć różne przyczyny. Na
przykład tendencja do otyłości ma często podłoże dziedziczne lub jest
uwarunkowana występowaniem w organizmie licznych komórek tłuszczowych, które
mogą dawać predyspozycje do otyłości. Im większa jest bowiem liczba komórek
tłuszczowych, tym

Rozwój fizyczny i umysłowy 469
silniejsze zapotrzebowanie na gromadzenie większej ilości energii w postaci tłuszczów.
Innym możliwym wyjaśnieniem jest teoria wewnętrznych mechanizmów regulacyjnych, która
zakłada, że w organizmie istnieje wewnętrzny mechanizm kontroli odpowiedzialny za
utrzymywanie w ciele określonego poziomu tłuszczu. Zgodnie z tą koncepcją masa ciała
może podlegać wahaniom, ale zawsze powraca do specyficznego dla danej jednostki
określonego poziomu.
Inne wyjaśnienia łączą rolę biologicznych, psychologicznych i środowiskowych
czynników. Brak regularnych ćwiczeń i nawyku ograniczania ilości pożywienia stwarza
warunki do wytworzenia się otyłości. Czasami jedzenie służy jako mechanizm radzenia
sobie z lękiem lub stresem. Osoby otyłe mają skłonność do wybierania pożywienia o dużej
wartości odżywczej, zjadają ogromne jego ilości, a także w niewłaściwych porach dnia. W
efekcie przybywa im komórek tłuszczowych, a serce, płuca i inne organy muszą wówczas
intensywniej pracować.
Udowodniono istnienie ścisłego związku pomiędzy otyłością a takimi przewlekłymi
chorobami, jak choroby serca, pewne typy raka czy apopleksja. Ponadto wiadomo, że u
otyłych starszych osób zwiększa się ryzyko śmierci (Edelson, 1991). Dianne Hales (1992) w
następujący sposób przedstawia skutki otyłości: z grupy 100 osób o normalnym ciężarze
ciała, 90 może spodziewać się, że dożyje 60 lat, 50 z nich dożyje do 70 lat, a 30 - 80 lat. Ale
tylko 60 na każde 100 otyłych osób osiągnie wiek 60 lat, potowa z nich będzie żyła w
następnej dekadzie, a nie więcej niż 10 osób dożyje do 80 lat.
Dodatkowo otyli osobnicy często cierpią z powodu dyskryminacji społecznej i nie
najlepszego obrazu własnego ciała oraz obniżonego poczucia własnej wartości. Otyli
zwykle płacą wyższe stawki w firmach ubezpieczeniowych lub sami muszą pokrywać
rachunki za leczenie, często są ośmieszani, a nawet usuwani z wojska, gdy ich masa ciała
przekroczy dopuszczalny poziom. Po przedstawieniu tak negatywnego scenariusza należy
jednak pocieszyć się, że otyłość jest odwracalna (Anspaugh, Hamrick i Rosato, 1991),
podobnie jak wiele. związanych z nią zagrożeń.
Nadciśnienie. Nadciśnienie tętnicze odnosi się zwykle do wysokiego ciśnienia krwi i
jest powszechną chorobą układu krążenia. Szacuje się, że około 58 milionów obywateli
Stanów Zjednoczonych ma wysokie ciśnienie krwi i wymaga kontroli lub leczenia, w
większości są to mężczyźni i kobiety w średnim wieku. Wśród dorosłych w młodszym wieku
wysokie ciśnienie krwi częściej występuje u mężczyzn niż u kobiet, ale po 55. roku życia
problem staje się bardziej charakterystyczny dla kobiet. Jak pokazano we wstawce
"Ukazanie odmienności", Amerykanie pochodzenia afrykańskiego i wywodzący się z
niższych klas społeczno-ekonomicznych są również podatni na nadciśnienie (Centers for
Disease Control, 1990; Simpson i in., 1991).
Nadciśnienie zdobyto sobie miano cichego mordercy, ponieważ zanim wystąpią
zaawansowane powikłania narządowe - przebiega na ogól bezobjawowo. Jeśli nie jest
leczone, może doprowadzić do uszkodzenia istotnych dla życia narządów, chorób serca,
udaru mózgu czy choroby nerek. Aby zrozumieć niebezpieczeństwo wynikające z tego
zaburzenia, musimy przede wszystkim zdać sobie sprawę z tego, czym jest ciśnienie krwi:
jest to nacisk wywierany przez krew na ścianki tętnic. Odczytanie ciśnienia krwi, mierzonego
przez przyrząd zwany sfigmomanometrem jest wyrażone poprzez stosunek wyższej liczby
(ciśnienie skurczowe) do mniejszej (ciśnienie rozkurczowe). Dla przykładu rozważmy odczyt
ciśnienia krwi zawarty pomiędzy 120 a 80. Gdy serce kurczy się, żeby wypompować krew do
arterii (skurcz), odczytany wynik ciśnienia oznacza 120 milimetrów. Gdy serce odpoczywa
pomiędzy uderzeniami i jest wypełnione krwią (rozkurcz), odczyt ciśnienia krwi spada do 80
milimetrów.
Jak podkreślono wcześniej, w okresie średniej dorosłości występuje umiarkowany
wzrost ciśnienia krwi, zwłaszcza ciśnienia skurczowego. Jest to efekt narastającego
zmniejszania się światła i elastyczności małych tętnic. Dla zilustrowania natury zmian

470 Rozdział 10. Średnia dorosłość
UKAZANIE ODMIENNOŚCI
Życie w niebezpieczeństwie: problemy zdrowotne Amerykanów
| pochodzenia afrykańskiego |
'" Amerykanie afrykańskiego pochodzenia są bardziej skłonni do chronicznych |
problemów ze zdrowiem niż biali oraz inni Amerykanie. Problemy te są często 3
wynikiem chorób zwyrodnieniowych takich, jak choroba serca czy udar, które l
dosięgają większość Amerykanów i stawiają rodziny osób z tymi dolegliwościami j w
trudnej sytuacji ekonomicznej. Osoby o niskich dochodach cierpią najbardziej S z
powodu kosztów ekonomicznych, ponieważ jest najmniej prawdopodobne, że | będą
mieć korzystne ubezpieczenie czy dobrą emeryturę. Niewykluczone, źę | niski status
ekonomiczny czarnych jest odpowiedzialny za szeroki zasięg ich. | przewlekłych chorób
(0'Hare i in., 1991). J
Afroamerykanie mają większe problemy z chorobami przewlekłymi niż biali z
licznych powodów. Gdy szukamy wyjaśnienia tych powodów wśród jakiejkolwiek
rasowej czy etnicznej części populacji, ważne jest wzięcie pod uwagę czynników
biologicznych, psychologicznych i socjologicznych. Eksperci w zakresie problemów
zdrowia (Brannon i Feist, 1992; Kapłan, Sallis i Paterson, 1993) biorą pod uwagę
czynniki biopsychospoteczne i podkreślają nakładanie się na siebie tych elementów
w powstawaniu choroby czy zaburzeń. Zwróć uwagę, jak ta interpretacja dotycząca
zdrowia dotyczy problemu wzajemnych relacji pomiędzy czynnikami rozwojowymi,
jednego z głównych tematów tej książki.
Wykorzystując to biopsychospoteczne podejście do zdrowia, trzeba jednak położyć
nacisk na biologiczną analizę sposobu, w jaki pewne choroby są wywoływane przez
mikroorganizmy, deficyty systemu immunologicznego czy | problemy związane ze
specyficznymi systemami organizmu. Patrząc z perspektywy biologiczno-ewolucyjnej
na Afrykanów, można by powiedzieć, że funkcjonowanie nerek, zatrzymywanie soli czy
ciśnienie krwi może być rozpatrywane w odniesieniu do biologicznych i rozwojowych
aspektów dziedziczności ludzi, nie zaś w kategoriach identyfikowania się ze społeczną
karierą Amerykanów afrykańskiego pochodzenia.
Psychiczne cechy biopsychospołecznych modeli zawierają zachowania, myśli i
uczucia; społeczne czynniki obejmują zarówno wpływ innych ludzi, jak i
oddziaływanie otoczenia na zdrowie. Mechanizmy psychologiczne i socjologiczne
pozwalają wyjaśnić wybór stylu życia osób, włączając w to korzystanie z opieki
zdrowotnej. Jak wynika z tego rozdziału, specyficzne style życia mogą być łączone ze
skłonnościami do pewnego typu zaburzeń. Na przykład palenie
w ciśnieniu krwi związanych z wiekiem odnieśmy się do wartości ciśnienia. Wartość
120/80 jest uznawana za normalną dla osób poniżej 18. roku życia. Pomiędzy 18. a 50.
rokiem życia natomiast, za normalne ciśnienie krwi przyjmuje się wartość 140/85. Jeżeli
druga z tych liczb wykazuje tendencję wzrostową, niezbędna jest konsultacja lekarska.
Warto odnotować, że żadna pomoc medyczna nie jest potrzebna, jeżeli ciśnienie krwi
wynosi 100 plus wiek danej osoby.
Pewne czynniki ryzyka czynią człowieka bardziej podatnym na nadciśnienie. Na przykład
wiadomo, że wysokie ciśnienie krwi często występuje u członków tej samej

Rozwój fizyczny i umysłowy 47*1
| papierosów bywa łączone z rakiem ptuc i chorobą serca; otytość jest l powiązana z
chorobą krążenia, cukrzycą i nadciśnieniem (wysokim ciśnieniem |? krwi); z kolei wysokie
ciśnienie krwi powoduje udar lub chorobę serca. l Afroamerykanie ze względu na
wszystkie te czynniki znajdują się w gorszym i położeniu niż biali. Wyższy procent czarnych
niż białych ludzi pali, bardziej H jest skłonnych do tycia (szczególnie w starszym wieku) i
do nadciśnienia, J; Amerykanie afrykańskiego pochodzenia rzadziej też odwiedzają
lekarzy l (0'Harei in,, 1991).
| Społeczny komponent biopsychospotecznego modelu jest pomocny | w
zrozumieniu, jak czynniki socjoekonomiczne wpływają na zdrowie Afro-J amerykanów.
Osoby o niskim wykształceniu nie zdają sobie sprawy ze znaczenia regularnych badań
medycznych, roli wczesnej diagnozy i leczenia choroby. Jeżeli nawet takie informacje
do nich docierają, jednostki o niskim statusie ekonomicznym mają ograniczony dostęp
do placówek opieki zdrowotnej. Około 16% wszystkich Amerykanów poniżej 65. roku
życia nie ma ubezpieczenia zdrowotnego; dla Afroamerykanów poniżej 65. roku życia
odsetek ten wynosi 22% i 34% dla czarnych dorosłych w wieku od 18. do 24. roku życia
(0'Hare i in., 1991).
Z badań wynika (Simpson i in., 1991), że Afroamerykanie, którzy cierpią na ataki
serca, często narażają swoje życie, ponieważ nie zgłaszają się do szpitala w
odpowiednim czasie. W badaniach uczestniczyło 83 mężczyzn i kobiet (17
Afroamerykanów i 66 białych), którzy doświadczyli zawału serca. Afroamerykanie
czekali przeciętnie około 23 godzin, zanim udali się do szpitala, natomiast biali - 8
godzin. Przynajmniej częściowym powodem tego opóźnienia, odnoszącym się do tych
danych, jest fakt, |s że Afroamerykanie mają niewiele wiedzy o klasycznych
symptomach zawału serca. Podobne opóźnienie zanotowano wśród Afroamerykanów
doświadczających udaru mózgu. Opóźnienie to sprawiało, że medyczna pomoc była
mniej skuteczna wśród Amerykanów afrykańskiego pochodzenia; wzrastało więc u
nich zapotrzebowanie na pomoc w takich codziennych czynnościach, jak poruszanie
się, jedzenie i kąpiel, a także wolniej dochodzili do lepszej formy niż biali.
Z tego typu rasowych różnic wynika konieczność propagowania kształcenia i
stosowania programu zapobiegania chorobom wśród społeczeństwa afro-
amerykańskiego. Dla poprawienia opieki zdrowotnej pracujących ważna , jest również
wrażliwość i czujność pracowników resortu zdrowia wobec l różnic rasowych. Oznacza
to także rozwijanie szerokiej pomocy biopsy-| chospotecznej dla starszych jako grupy
wiekowej, interwencji wynikającej | z poglądu, że zdrowie uwarunkowane jest wieloma
złożonymi i nakładającymi l się na siebie czynnikami.
rodziny, co sugeruje genetyczne podłoże choroby. Uważa się, że nadciśnieniu sprzyja także
dieta ograniczająca wydalanie, czyli zawierająca zbyt dużo soli. Ciśnienie krwi może
zwiększyć się pod wpływem otyłości, przedłużającego się stresu i nadmiernej ilości
alkoholu (Julius, 1990).
Mimo że nadciśnienie nie daje się wyleczyć, można mieć nad nim kontrolę. Zwykle
wystarczy stosowanie właściwej diety i prowadzenie zdrowego trybu życia. Uzupełnieniem
tego są zalecenia lekarzy dotyczące stosowania programu zrzucania wagi, regularnych
ćwiczeń, korzystania z technik relaksacyjnych, ograniczania konsumpcji

472 Rozdział 10. Średnia dorosłość

PODOBIEŃSTWA l
RÓŻNICE ZWIĄZANE Z
PŁCIĄ
Z analizy problemów
zdrowotnych często
dotykających dorosłych
w średnim wieku
wynika, że prawdopo-
dobnie mężczyźni czę-
ściej niż kobiety umrą na
takie choroby, jak
choroba serca lub udar
mózgu. Jak myślisz,
dlaczego istnieją w tym
zakresie różnice zwią-
zane z ptcią? Jakie róż-
nice w stylu życia zwią-
zane z płcią mogłyby
służyć za wyjaśnienie?
soli i cholesterolu oraz umiarkowanego picia alkoholu. Niektórzy lekarze sugerują także
zwiększenie spożycia potasu i magnezu.
Jeżeli nadciśnienie wymaga leczenia, wówczas zapisywane są środki moczopędne
- diuretyki. Leki te przyczyniają się do usunięcia z organizmu nadmiaru płynu i soli, co
ogranicza ilość krwi i w konsekwencji obniża jej ciśnienie. Jeśli środki moczopędne są
nieskuteczne, przepisuje się leki rozkurczające i rozszerzające naczynia krwionośne
(zwane czynnikami adrenergiczno-hamującymi). Inne leki - zawierające blokery typu Beta
blokują działanie adrenaliny i noradrenaliny w celu obniżenia częstości uderzeń serca i
siły każdego skurczu. Z kolei blokery kanału wapniowego zapobiegają zwężaniu się tętnic
dającemu w efekcie wzrost ciśnienia krwi, poprzez wzmożenie nacisku na mięśnie tętnic.
Miażdżyca tętnic jest najbardziej powszechną formą arteriosklerozy lub stwardnienia
tętnic. Jest to rodzaj choroby sercowo-naczyniowej, związanej z odkładaniem się w
wewnętrznych ściankach tętnic cząsteczek cholesterolu krążącego we krwi. Odłożony
cholesterol przyczynia się do zwężenia i sztywnienia tętnic, utrudnia też przepływ krwi, a
nawet może go uniemożliwić.
Cholesterol jest tłuszczem produkowanym w organizmie. Występuje w różnych
miejscach w organizmie, między innymi we krwi. Ale także może być spożywany w takim
pożywieniu, jak jajka, mięso, skorupiaki. Jest nierozpuszczalny. Krąży we krwi za
pośrednictwem lipoprotein (białek tłuszczowych). Organizm potrzebuje cholesterolu
między innymi do trawienia i produkcji hormonów. Dopiero jego nadmiar zostaje
zmagazynowany wzdłuż ścianek tętnic i zaczyna powodować problemy krążeniowo-
-naczyniowe.
Mierzenie stężenia cholesterolu odbywa się w surowicy (płynnej, wolnej od komórek
części krwi) i wyrażane jest w miligramach jako ilość cholesterolu w decylitrze krwi
(mg/dl). Odczytanie poziomu cholesterolu jako 210 oznacza 210 mg cholesterolu na 100
dl surowicy krwi. Globalna ilość cholesterolu nie stanowi najlepszego predyktora choroby
naczyniowo-krążeniowej, ponieważ nie wszystkie lipoproteiny w równym stopniu
wywołują miażdżycę. Lipoproteiny wysoko nasycone (HDL) są uznawane za dobry
cholesterol, ponieważ usuwają tzw. "zły cholesterol" ze ścianek tętnic. Z kolei nisko
nasycone lipoproteiny (LDL) traktowane są jako zły rodzaj cholesterolu, gdyż z łatwością
przenikają do ścianek naczyń tworząc złogi. Ryzyko wystąpienia choroby krążeniowo-
naczyniowej wzmaga więc wysoki poziom nisko nasyconych lipoprotein, a także niski
poziom wysoko nasyconych lipoprotein. Niektórzy lekarze są przekonani, że znacznie
ważniejsze jest podniesienie poziomu HDL niż obniżenie poziomu LDL
Systematyczna kontrola stężenia cholesterolu jest ważnym elementem ochrony
zdrowia. Aby uświadomić ludziom rolę cholesterolu, znaczenie właściwej diety i leczenia,
federalny rząd opracował National Cholesterol Education Program (Narodowy Program
Edukacji Cholesterolowej). Program ten zaleca:
� Ogólny poziom cholesterolu powinien znajdować się poniżej 200 mg ogólnego stężenia
cholesterolu na decylitr krwi (mg/dl). ,
� Wynik 201-239 mg/dl jest traktowany jako graniczny i dający umiarkowane do wysokiego
ryzyko wystąpienia choroby naczyniowo-krążeniowej.
� Poziom 240 lub więcej mg/dl jest wysoce niebezpieczny.
� Poziom LDL (nisko nasyconych lipoprotein) powinien być niższy niż 130 mg/dl, a poziom 160
mg/dl lub wyższy jest uznawany za wysoki,
� Poziom HDL (wysoko nasyconych lipoproteid) powinien być przynajmniej na poziomie 35
mg/dl. (National Cholesterol Education Program, 1991).

Rozwój fizyczny i umysłowy 473



Normalna
tętnica
Ryć. 10-5
Miażdżyca
Miażdżyca występuje
wówczas, gdy na we-
wnętrznych ściankach
tętnic zaczyna odkładać
się ptytka miażdżycowa.
Końcowym efektem może
być zablokowanie tętnicy.


Początki odkładania się
płytki miażdżycowej
Zablokowana tętnica
Odłożenie się ciat tłuszczowych w tętnicach obsługujących istotne organy może
prowadzić do poważnych komplikacji. Jeśli zatkanie lub blokada wystąpi w naczyniu
prowadzącym do mózgu, może dojść do udaru. Jeśli częściowo zablokowana jest
tętnica wieńcowa, zwykle występuje jako angina pectoris (ból w klatce piersiowej).
Całkowita blokada tętnicy wieńcowej prowadzi do ataku serca.
Uważa się, że miażdżyca rozwija się we wczesnych okresach życia, stopniowo
blokując sieć tętnic. Zmiany te trwają latami, najczęściej niedostrzegalnie. Nie
trzeba jednak czekać aż do średniej dorosłości, by zaznać problemów ze zdrowiem.
W tym czasie przekrój tętnic może ulegać znaczącej redukcji przez złogi
tłuszczowe, co utrudnia doprowadzanie tlenu do różnych części organizmu przez
krew. Rycina 10-5 ilustruje, jak miażdżyca zmienia wnętrze tętnicy.
Mimo że nieznane są dokładne przyczyny miażdżycy, zidentyfikowano kilka
czynników powodujących jej rozwój. Na przykład skłonność do wytwarzania dużej
ilości cholesterolu jest uznawana za uwarunkowaną genetycznie. Nadciśnienie,
palenie papierosów, brak ruchu i stres stanowią inne czynniki ryzyka. Również
cukrzycę traktuje się jako chorobę sprzyjającą produkcji cholesterolu na skutek
odchyleń w zawartości cukru we krwi.
Typowe leczenie miażdżycy polega na zmianie stylu życia i zwyczajów
żywieniowych. Zaleca się dietę niskottuszczową i ubogą w cholesterol (Cooper,
1990; Piscatella, 1990). Inne wskazania dotyczą rezygnacji z palenia papierosów,
stosowanie efektywnych ćwiczeń fizycznych i odchudzania. Jeśli jest to konieczne,
przepisywane są antykoagulanty, czyli leki obniżające krzepliwość krwi i nie
dopuszczające do zamykania światła tętnic. Bywa, że niezbędna staje się
interwencja chirurga w celu usunięcia złogów miażdżycowych z zablokowanych
tętnic. Taki zabieg przeprowadza

474 Rozdział 10. Średnia dorosłość



Stan normalny
Drobne zmiany o
podłożu
miażdżycowym
Stan zagrożenia
Duże zmiany o
podłożu
miażdżycowym
Stan krytyczny
Zablokowane
naczynie
wieńcowe
Ryć. 10-6
Przekrój poprzeczny
naczynia wieńcowego
Ścianka tętnicy
Jak przebiega atak serca Zawat mięśnia sercowe-' go następuje wówczas, : gdy gtówny
obszar wokół zablokowanej tętnicy obumiera (nekroza). Warstwa miażdżycowa zablokowała
naczynie wieńcowe (patrz prawa strona rysunku), uniemożliwiając dostarczenie odpowiedniej
ilości tlenu mięśniowi sercowemu. Rezultatem tego jest atak serca (Sorochan, 1981,8.311).
Aorta
Miażdżyca
Naczynie
wieńcowe
Obszar obumarłej tkanki (martwicza tkanka mięśnia
sercowego) Obszar mniejszego uszkodzenia



się zwykle na stosunkowo dużych naczyniach prowadzących do serca, nerek czy
mózgu (Hellerstein i Perry, 1990; Ornish, 1990).
Choroba wieńcowa jest wynikiem miażdżycy naczyń wieńcowych. Ma
miejsce wówczas, gdy następuje zwężenie tętnic wieńcowych i zmniejsza się
dopływ krwi do mięśnia sercowego. Może to doprowadzić do ataku serca. Choroba
wieńcowa jest najbardziej powszechną przyczyną chorób serca osób dorosłych i
główną przyczyną śmierci w Stanach Zjednoczonych (Nationaf Center for Health
Statistics, 1992a).
Co dzieje się podczas ataku serca? Większość ataków serca występuje wtedy,
gdy na skutek zamknięcia światła tętnicy serce nie otrzymuje niezbędnej krwi, co z
kolei powoduje obumieranie części mięśnia sercowego (patrz ryć. 10-6). Destrukcja
tkanki mięśnia sercowego uwarunkowana jej niedokrwieniem zwana jest zawałem
mięśnia sercowego, a uszkodzone włókna określane są jako obszar zajęty
zawałem. Ten rodzaj zaburzeń może być wywołany przez miażdżycę w
następujący sposób:
� Miażdżyca może całkowicie zablokować tętnicę wieńcową.
� Znaczne pogrubienie warstwy złogów pochodzenia miażdżycowego może spowodować
utworzenie się zakrzepu wewnątrznaczyniowego. Jeżeli zakrzep jest odpowiednio duży,
doprowadza do zamknięcia światła tętnicy. Ten rodzaj ataku serca zwany jest zakrzepem
tętnicy wieńcowej.
� Pod wpływem miażdżycy naczynia wieńcowe zwężają się, ale nie blokują się całkowicie. Nie
mogą jednak dostarczyć mięśniowi sercowemu wystarczającej ilości krwi, zwłaszcza
wtedy, gdy występuje ekstremalny wysiłek fizyczny lub silne przeżycie emocjonalne. Z
powodu braku wystarczającej ilości krwi bogatej w tlen, serce może przestać bić rytmicznie.

Rozwój fizyczny i umysłowy 475
Jeśli pod wpływem ataku serca powstaje matę uszkodzenie, serce pracuje nadal,
a nad obumarłą częścią tworzy się blizna. Potem tworzy się nowe naczynie
krwionośne, by zastąpić zablokowane lub uszkodzone. Jest to przejaw
przystosowawczej zdolności serca do ataku, proces znany jako krążenie oboczne.
Jeśli uszkodzenie tkanki serca jest znaczne i naczynia wieńcowe nie dostarczą
natychmiast krwi, następuje nagły zgon.
Może zdarzyć się, że niektórzy doświadczają ataku serca nie uświadamiając
sobie tego. Mniejszym atakom serca towarzyszy krótki oddech, pocenie się, sinienie
końców palców i ust, osłabienie, bladość skóry, możliwe zawroty głowy oraz
nieregularne bicie serca. Często symptomy te zanikają i powracają. Mniejsze ataki
serca są zwykle wskazówką, że zbliża się główny atak. Symptomy poważnego ataku
serca są opisane we wstawce zatytułowanej "Praktyczne aspekty rozwoju w ciągu
życia".
Szansę powrotu do zdrowia po przejściu ataku serca są obecnie znacznie
większe niż kiedykolwiek wcześniej. Do leczenia pacjentów po ataku serca stosuje
się wiele leków, a wśród nich środki obniżające krzepliwość krwi - antykoagulanty,
leki moczopędne - diuretyki, blokery Beta, naparstnicę, która wyrównuje rytm serca,
środki antyarytmiczne (nie dopuszczające do nieregularności w rytmie serca) oraz
środki uspokajające.
Leczenie nastawione jest również na zmiany stylu życia i zwyczajów
żywieniowych. Na przykład stan systemu sercowo-naczyniowego może ulec poprawie
po porzuceniu palenia papierosów, w wyniku regularnego ćwiczenia, unikania sytuacji
stresowych, ograniczenia spożycia tłuszczu, stosowania diety bogatej w świeże
owoce i warzywa, ale z niską zawartością rafinowanego cukru, unikania soli oraz
zmniejszania ilości alkoholu.
Rak. Rak stanowi dużą grupę chorób charakteryzowanych przez niekontrolowany
wzrost i rozprzestrzenianie się nieprawidłowych komórek. Jeśli rozrastanie się raka
nie jest hamowane, może doprowadzić do śmierci. Jeśli zostanie szybko rozpoznane i
poddane leczeniu, w wielu rodzajach raka daje pozytywne rokowanie.
Rak jest drugą z najczęstszych przyczyn śmierci w Stanach Zjednoczonych (na
pierwszym miejscu są choroby serca), zabijającym ponad 500 000 Amerykanów
rocznie. W grupie kobiet w wieku pomiędzy 30. a 54. rokiem życia rak jest
dominującą przyczyną śmierci. W 1992 roku zdiagnozowano więcej niż milion ludzi
chorych na raka. Oszacowano, że jedna osoba na trzy będzie chorować w swym
życiu na raka, ale potowa z nich przetrwa tę chorobę (American Cancer Society,
1992).
Natura raka. W całym organizmie komórki reprodukują się w uporządkowany
sposób. Zniszczona tkanka jest odnawiana, rany są zasklepiane i tak następuje
rozwój organizmu. Czasami jednak w pewnych komórkach następują nietypowe
zmiany i zaczyna się niekontrolowany ich wzrost oraz rozprzestrzenianie się. Te
patologiczne komórki wrastające w tkankę zwane są guzem lub nowotworem.
Nowotwór może wnikać w głąb ważnych dla życia narządów, blokować naczynia
krwionośne i pozbawiać normalne komórki niezbędnych środków odżywczych. :Q^-
:-'^~^:^^
Nowotwory są łagodne i złośliwe. Typowy nowotwór łagodny jest nieszkodliwy i
nie dokonuje inwazji na normalną tkankę. A jeśli coś takiego zachodzi, to inwazja ta
ma charakter ograniczony. Nowotwór złośliwy jest rakowaty i atakuje otaczającą
tkankę. Może także rozszerzyć się na cały organizm, co jest określane jako
przerzuty. Proces ten dokonuje się poprzez rozprzestrzenianie się pierwotnej narośli
lub rozprowadzenie oderwanych komórek nowotworowych za pośrednictwem systemu
krwionośnego i limfatycznego do innych części organizmu.
Zidentyfikowano cztery typy raka. Pierwszy rodzaj - carcinoma - rozwija się z
komórek nabłonkowych (skóry, błony śluzowej, i in.) i wykazuje tendencję do
tworzenia litych guzów. Mięsaki rozwijają się z mięśni, kości, tłuszczu i innych form

Jak postępować w przypadku ataku serca
Kiedy dochodzi do ataku serca, zwlekanie z wezwaniem lekarza oznacza
niebezpieczeństwo. O wszystkim mogą zadecydować minuty, dlatego należy
wiedzieć, co robić w takiej sytuacji. Poniżej przedstawione są wskazówki,
które warto zachować w pamięci:
POZNAJ SYGNAŁY ATAKU SERCA ""*
� Nieprzyjemne napięcie, uczucie dławienia, ucisk lub ból w centralnej części klatki piersiowej
trwający 2 minuty lub dłużej, f
� Ból może rozprzestrzeniać się do pleców, szyi, ramion. Ił
� Mogą także wystąpić: ostry boi, zawroty gtowy, omdlenia, pocenie się, nudności lub
skrócenie oddechu. Ostry, kłujący atak bólu nie jest zwykle oznaką ataku serca, -ani
m
DOWIEDZ SIĘ, JAK ZORGANIZOWAĆ AKCJĘ RATUNKOWĄ
� Jeżeli występuje u ciebie typowy dyskomfort w okolicy klatki piersiowej trwający przez 2
minuty lub dłużej, wezwij natychmiast karetkę pogotowia.
� Jeżeli możesz dostać się do szpitala samochodem, poproś kogoś o poprowadzenie
samochodu. Szukaj przede wszystkim szpitali z 24-godzinnym ostrym dyżurem kardiologicznym i
przedyskutuj ze swoim lekarzem, który szpital wybrać. Zaplanuj najwygodniejszą trasę przejazdu z
miejsca twojego zamieszkania lub pracy.
� Trzymaj numery pogotowia ratunkowego obok swojego numeru telefonu i w widocznym
miejscu swojej kieszeni, torby, portmonetki. ,^
C DOWIEDZ SIĘ, JAK POMÓC
� Jeśli jesteś z osobą, u której zauważysz typowe przejawy ataku serca, podejmij działanie,
nawet wtedy, gdy osoba ta twierdzi, że nic złego się nie dzieje.
� Dzwoń po karetkę pogotowia lub
� Udaj się do najbliższego szpitala pełniącego 24-godzinny dyżur kardiologiczny i
� Jeśli jest to potrzebne i potrafisz, podejmij sztuczne oddychanie metodą usta-usta" l,
oraz uciskaj klatkę piersiową (Insel i Roth, 1991).
Ł.��-----^-_-----_.-_-.__^ ^ . ! -!
tkanki łącznej. Chfoniaki biorą swój początek w układzie chłonnym, a białaczki są
tymi rodzajami raka, które rozwijają się w systemie krwionośnym.
Nie zostały jeszcze poznane powody, dla których normalne komórki stają się
rakowymi. Jednakże wiadomo ogólnie, że rak ma pewien komponent dziedziczny.
Rak może być także wywołany przez powtarzający się lub długotrwały kontakt z
jednym lub większą ilością czynników sprzyjających rakowi zwanych
kancerogenami. Kancerogeny sprawiają, że komórki organizmu zmieniają swoją
strukturę i rosną poza kontrolą. Przykładami kancerogenów są: tytoń, nadmierna
ekspozycja na stonce i napromieniowanie.
Specjaliści od problemów raka wytypowali siedem ostrzegawczych znaków
towarzyszących rakowi: rana, która nie daje się wyleczyć; nietypowe krwawienie lub
wydzielanie; zmiana w wypróżnieniach lub wydalaniu moczu; bolesny kaszel lub
chrypa; niestrawność lub trudności w przetykaniu; pogrubienie czy guzek w piersi
lub innym miejscu oraz wyraźna zmiana w pieprzyku czy brodawce.

Rozwój fizyczny i umysłowy 477

INTERAKCJA
DZIEDZICZNOŚCI l
ŚRODOWISKA
Czy ktokolwiek z twojej
rodziny miat problemy ze
zdrowiem, podobne do
przedstawionych w tej
części rozdziału? W jaki
sposób porównasz
swój styl życia ze
stylem życia tych, którzy
doświadczyli zaburzeń
zdrowia? Czy po
przemyśleniu tych pro-
blemów możesz określić
swój pogląd na za-
gadnienie natura a wy-
chowanie?
Rak może wystąpić w każdym momencie cyklu życiowego, chociaż więcej niż
potowa zgonów z powodu raka ma miejsce powyżej 65. roku życia. Pomiędzy 20. a
40. rokiem życia rak jest bardziej powszechny u kobiet niż u mężczyzn, ale
pomiędzy 60. a 80. rokiem życia częściej atakuje mężczyzn. Ogólnie biorąc, na
raka umiera więcej mężczyzn niż kobiet. U kobiet śmiertelny rak umiejscowiony
jest głównie w piersi, okrężnicy i odbycie jak też w płucach i macicy. U mężczyzn,
główne miejsca to prostata, płuca, okrężnica i odbyt oraz pęcherz. .
MENOPAUZA l KLIMAKTERIUM. Menopauza jest normalnym rozwojowym
zdarzeniem w życiu kobiety. Określenie to pochodzi od dwu greckich stów
oznaczających "wstrzymywać" i "miesiąc". Obecnie menopauza definiowana jest po
prostu jako zatrzymanie menstruacji. Jest to medyczna definicja, nie mająca
żadnych odniesień do zmian fizjologicznych występujących u wszystkich kobiet ani
do wielu zmian psychologicznych doświadczanych przez niektóre kobiety.
Kultura, w której żyje kobieta, wpływa na kształtowanie się reakcji na
menopauzę. W wielu zachodnich społeczeństwach menopauza bywa oceniana z
perspektywy negatywnych stereotypów. Na przykład jest często traktowana jako
okres, w którym kobieta staje się depresyjna, poirytowana lub nieobliczalna. Warto
przy tym stwierdzić, że sposób widzenia menopauzy jest blisko związany z tym,
jak w ogóle spostrzegana jest kobieta w danym społeczeństwie. Przykładowo,
negatywnej percepcji menopauzy nie spotyka się w Chinach, gdzie kobiety
(zwłaszcza starsze) są cenione i szanowane. Składania to do wniosku (Adier,
1991), że negatywna percepcja menopauzy w krajach zachodnich jest powiązana,
przynajmniej w niektórych aspektach, z negatywną oceną kobiety, jej zachowań i
cech osobowości w tych społeczeństwach.
Menopauza występuje najczęściej w późnych latach 40. lub wczesnych 50., ale
niektóre kobiety mogą doświadczać jej wcześniej, w środku lat 30. swego życia.
Okres zawierający się pomiędzy początkiem nieregularnych miesięcznych
krwawień a całkowitym zatrzymaniem się menstruacji (menopauza) zwany jest
klimakterium. Klimak-terium kobiece może trwać przez kilka miesięcy lub
rozciągać się na wiele lat. W trakcie klimakterium stopniowo zatrzymują się
owulacja, menstruacja i zdolności reprodukcji.
Jaka jest przyczyna menopauzy? Po okresie 30 do 40 lat cyklów
menstruacyjnych kobietę opuszczają prawie wszystkie jajeczka (ovą). Mężczyźni w
trakcie dorosłości nadal produkują spermę, natomiast kobiety rodzą się ze stałym
zapasem pęcherzyków w jajnikach (zawiązków komórek i pęcherzyków jajowych).
Liczba pęcherzyków w chwili narodzin może liczyć 1 lub 2 miliony. Wraz z
osiąganiem dojrzałości płciowej liczba ta zmniejsza się do 300 000. Dojrzewa zaś
tylko 300 do 500 pęcherzyków. Reszta ulega zniszczeniu. Do 45. roku życia zapas
pęcherzyków u kobiety jest na wyczerpaniu, pozostaje niewiele z nich (Tyler i
Woodall, 1982). Wraz ze spadkiem liczby pęcherzyków zmniejsza się produkcja
żeńskiego hormonu płciowego estrogenu, co spawia, że menstruacje stają się
nieregularne i często nie do przewidzenia. Coraz mniejsza produkcja estrogenu
prowadzi do kulminacyjnego etapu klimakterium, czyli wygaśnięcia cyklicznej
aktywności jajników, zwanego menopauza. Z powodu szybkiego spadku sekrecji
estrogenu i progesteronu zanikają gruczoły piersiowe, a także pojawiają się zmiany
wsteczne w macicy i pochwie. W przeciwieństwie jednak do panującego mitu,
menopauza nie jest sygnałem wygaszenia u kobiety potrzeb seksualnych (Sięgał,
1990).
Produkcja estrogenu nie kończy się wraz z menopauza, jak powszechnie
błędnie się pojmuje. Jest podtrzymywana, ale w innych obszarach niż jajniki.
Wytwarzanie estrogenu na podwyższonym poziomie rozpoczynają gruczoły
nadnercza, tkanka tłuszczowa organizmu i mózg. Nie jest to jednak ilość
wystarczająca do kontynuacji cyklu owulacyjnego (Millette i Hawkins, 1983).
<

478 Rozdział 10. Średnia dorosłość

WSPÓŁZALEŻNOŚĆ
PROCESÓW STARZENIA
SIĘ
Jakie psychologiczne
zagadnienia są zwierane
z menopauzą? Na
przykład, czy myślisz, że
część kobiet kojarzy
menopauzę z utratą
młodości i atrakcyjności
seksualnej? Lub też, czy
menopauzą traktowana
jest jako okres
zwiększenia się
wolności osobistej,
między innymi z powodu
braku obaw o nie-
pożądaną ciążę czy
menstruację?
Na początku rozważań wskazywaliśmy na wielorakość i zróżnicowanie reakcji kobiet
na menopauzę. Można jednak wyłonić dwa podstawowe okresy, w których kobieta
doświadcza psychologicznych efektów długoterminowych zmian hormonalnych. Jeden z
nich występuje w klimakterium, drugi zaś po menopauzie.
Podczas klimakterium kobieta musi na nowo przystosować swoje życie, przestawić
się z osoby fizjologicznie stymulowanej przez produkcję estrogenu i progesteronu - na
osobę pozbawioną hormonów kobiecych. Niedobór tych hormonów może powodować
takie objawy, jak uderzenia gorąca (momenty uczucia ciepła i niepokoju, często
połączone z poceniem się), rozdrażnienie, bezsenność, częste zmiany nastroju, a nawet
depresję, zmęczenie i lęk oraz odczucie duszności, ciężki oddech lub trudności w
oddychaniu. Szacuje się, że od 50 do 85% kobiet odczuwa niektóre z tych symptomów.
Nie wiadomo jednak, czy te sensacje uwarunkowane są jedynie zmianami
hormonalnymi, czy są po części odbiciem społecznych przekonań, na przykład o
menstruacyjnej huśtawce nastrojów (Bachmann, Leiblum i Grill, 1989; Lark, 1990;
Leiblum i Segraves, 1989; Turner i Rubinson, 1993; Wells, 1990).
Miliony kobiet w Stanach Zjednoczonych zażywają estrogen, by poradzić sobie z
objawami menopauzy. W 1990 roku przepisano 31 milionów recept na estrogen, w
większości kobietom po zatrzymaniu menstruacji, podczas gdy w roku 1980 - tylko 14
milionów (Elias, 1990). Podawanie estrogenu ma na celu przeciwdziałanie takim
fizjologicznym symptomom, jak uderzenia gorąca, utrata włosów, atrofia piersi i pochwy,
zmniejszanie się elastyczności skóry. Estrogen pomaga także starszym kobietom ustrzec
się osteoporozy, chroni przed ryzykiem udaru mózgu i choroby sercowo-naczyniowej lub
układu krążenia (Schover i Jensen, 1988).
Terapia przywracająca polegająca na podawaniu estrogenu ma, niestety, i swoje złe
strony. Na przykład długotrwałe przyjmowanie dużych dawek estrogenu może być
powiązane z wystąpieniem raka macicy. Niektóre badania (Bergkrist, 1989) wykazały
możliwy związek pomiędzy długotrwałą terapią estrogenową a zwiększeniem ryzyka
zachorowania na raka piersi. Inny negatywny efekt stosowania estrogenu to możliwość
podwyższenia się ciśnienia krwi, infekcje pochwy i dolegliwości piersi. Z tych względów
wielu lekarzy nie podchodzi entuzjastycznie do zalecania estrogenu kobietom w
menopauzie (Elias, 1990; Schover i Jensen, 1988; Utian, 1990).
Większość kobiet w okresie menopauzy ma możliwość korzystania ze społecznego
wsparcia, wyrażającego się w zrozumieniu i wrażliwości na ich problemy (Lark, 1990). Jak
ustaliły Brenda Millette i Joellen Hawkins (1983), poczucie przystosowania kobiety do
menopauzy zależy po części od doświadczeń matki, przyjaciółek i innych znaczących
kobiet. Kobieta potrzebuje pełnej informacji o tym, co może ją czekać w tym ważnym
okresie jej rozwoju. Właściwe przygotowanie pozwoli jej ocenić menopauzę jako "kamień
milowy", a nie jako "kamień młyński".
Rozwój umysłowy
FUNKCJONOWANIE INTELEKTUALNE W ŚREDNIM WIEKU Jak stwierdzono uprzednio,
w większości aspektów inteligencja dorosłego człowieka pozostaje niezmieniona. Mimo
że pewnych trudności mogą przysparzać zadania wymagające giętkości wzrokowo-
ruchowej, młodzi dorośli nie mają powodu do zmartwień. Natomiast dla wielu starszych
dorosłych zbliżających się do wieku średniego lub będących w tym okresie intelektualne
funkcjonowanie staje się problemem. Wraz z pogarszaniem się pamięci może także
nastąpić podniesienie się poziomu lęku.

Rozwój fizyczny i umysłowy 479
Inteligencja (niezależnie od tego, czy dotyczy średniego, starszego czy młodszego
okresu dorosłości) jest trudna nie tylko do zmierzenia, ale nawet do zdefiniowania.
Historycznie biorąc, test inteligencji byt przeznaczony do przewidywania osiągnięć
szkolnych. W tym zakresie spełniał oczekiwania badaczy, zwłaszcza gdy byt stosowany do
badania białych dzieci, pochodzących z klasy średniej, dla których został wystandaryzowany.
W testach inteligencji przeznaczonych dla dorosłych pojawia się pewna komplikacja. Jeśli
głównym celem testu inteligencji jest przewidywanie osiągnięć, to "test taki traci swą
wartość w zastosowaniu do oceny dorosłych ludzi. Ten fakt powinien być uwzględniany, gdy
stwierdzane jest obniżenie się poziomu wykonywania testów. Niestety, dostępne są bardzo
nieliczne wyniki badań mówiące o tym, co oznacza obniżenie wyników testu dla
codziennego życia dorosłych (LaBouvie-Vief, 1990; Sinnott i Cavanaugh, 1991).
Co wiadomo na temat umysłowego funkcjonowania dorosłych w średnim wieku? Jak
stwierdziliśmy wcześniej, zmiany strukturalne w mózgu w średnim wieku są mato znaczące,
ponieważ dotyczą głównie stopniowego zaniku neuronów, który nie musi wywierać istotnego
wpływu na pracę mózgu (Kalat, 1992; Scheibel, 1992). Walter Cunningham i Kirsten Haman
(1992) ustalili, że dla przeważającej liczby dorosłych w średnim wieku typowa jest
intelektualna stabilizacja w zakresie większości zdolności. Obserwuje się natomiast
pogorszenie czasu reakcji, co może wpływać na szybkość reagowania. Ale ponieważ jest ono
niewielkie, na ogół nie rzutuje na życie dorosłych w średnim wieku, z wyjątkiem sytuacji
wymagających podjęcia decyzji w ułamku sekundy.
Ludzie w średnim wieku mogą wolniej pojmować i rozwiązywać problemy. Jest to
prawdopodobnie związane z takimi zmiennymi, jak lęk, sztywność, ostrożność i ogólna
powściągliwość. Innym ważnym czynnikiem godnym podkreślenia jest poziom motywacji
osoby poddanej badaniu testem inteligencji. Bogate doświadczenie życiowe dorosłych w
średnim wieku pozwala na ogół na lepsze rozpoznanie większej liczby zmiennych istotnych
dla danej sytuacji, ale w konsekwencji sprawia, że wydłuża się czas analizy zadania i dorośli
wykraczają poza limit czasu dopuszczany przez test (Evans i Lewis, 1990).
Ważne są dwa rodzaje inteligencji. Inteligencja skrystalizowana odnosi się do
doświadczeń życiowych i wyuczonych zdolności. Inteligencja płynna jest definiowana jako
umysłowe działanie bazujące na organizacji lub reorganizacji informacji ukierun- � kowanych
na rozwiązanie problemu. Na ogół utrzymuje się, że poziom inteligencji płynnej obniża się
wraz z wiekiem, a poziom inteligencji skrystalizowanej wzrasta. W sytuacjach rozwiązywania
problemów zawartych w standaryzowanych testach inteligencji młodzi dorośli wykazują się
zazwyczaj wyższym poziomem inteligencji płynnej i od razu bezpośrednio odnoszą się do
problemu. Z kolei starsze osoby badane w takiej sytuacji prezentują wyższy poziom inteligencji
skrystalizowanej oraz mogą dłużej zastanawiać się, zanim udzielą odpowiedzi. Tak więc, w
sensie psychometrycznym, testy wymagające szybkości są niewłaściwe i nieodpowiednie do
diagnozowania ludzi starszych (Botwinick, 1984; Jensen i Goidstein, 1991; Madden, 1990;
McKenzie, 1980).
Podsumowując: Mimo że widoczne jest obniżenie wyników w standaryzowanych testach
wymagających szybkich odpowiedzi, to nie jest to żaden powód do wnoszenia, że zdolności
intelektualne słabną wraz z wiekiem. Większość współczesnych badaczy uznaje raczej
istnienie stabilności intelektualnej niż pogarszania się stanu intelektu w trakcie średniej
dorosłości. Poza reakcjami o charakterze psychomotorycznym i ograniczeniami wykrytymi
przez testy wykonywane "na czas", istnieje mato, lub nie istnieją wcale, ubytki w korzystaniu
z informacji i umiejętności, które jednostka wcześniej opanowała (Berg, 1990; France,
1990;
Kasworm i Medina, 1990).

480 Rozdział 10. Średnia dorosłość
ZMIANY W ZAKRESIE PAMIĘCI Zmiany dotyczące pamięci dorosłych - to popularny
przedmiot zainteresowań współczesnych badaczy (Byrd, 1991; G. Cohen, 1990; Gerard,
1991; Hess i Flannagan, 1992; Norman, 1991). Przypomnijmy, że w modelu
przetwarzania informacji (rozdział 5), wyodrębniono trzy rodzaje pamięci:
pamięć sensoryczną, pamięć krótkotrwałą i pamięć długotrwałą. Pamięć sensoryczna
odnosi się do informacji przechowywanych w narządach zmysłów. Informacje w pamięci
sensorycznej zachowują się przez ułamek sekundy. Pamięć krótkotrwała jest zarezer-
wowana czasowo dla bardzo małych ilości informacji, a zdolność ich przechowywania
wynosi około 20 sekund. Pamięć długotrwała odnosi się do przechowywania informacji
przez stosunkowo długi okres, nawet przez całe życie. Zgromadzone informacje mogą być
przywoływane poprzez przypomnienie lub rozpoznanie.
Na ogół badacze stwierdzają, że pamięć sensoryczna mato zmienia się wraz z
wiekiem, a pamięć krótkotrwała ujawnia lekki spadek, szczególnie wtedy, gdy nowe treści
są przyswajane na krótko. Więcej widocznych ubytków występuje w pamięci długotrwałej,
przypuszczalnie dlatego, że wraz z wiekiem mniej sprawne stają się procesy
odkodowania i odtwarzania (Erber, Rothberg i Szuchman, 1991; Hultsch, Masson i Smali,
1991; Loewen, Shaw i Craik, 1990; Stine i Wingfieid, 1990; Sugar i McDowd, 1992).
Niektórzy badacze (Manning i in., 1990) sugerują, że za ubytek pamięci częściowo są
odpowiedzialne deficyty w neurotransmiterach - przekaźnikach nerwowych
przepływających przez mózg.
A teraz słowo ostrzeżenia przed dokonywaniem uogólnień odnoszących się do zmian
pamięci i procesów starzenia się. Mimo że u niektórych jednostek z wiekiem mogą
ujawniać się deficyty pamięciowe, u innych może ich nie być. Generalizacja nie
uwzględnia różnic indywidualnych, zwłaszcza w zakresie możliwości intelektualnych
(Rosen, 1990; Ryan, 1992; Sugar i McDowd, 1992). W każdym niemal fragmencie
niniejszej książki próbowaliśmy kłaść nacisk na unikalność doświadczeń każdej osoby,
związanych ze starzeniem się. Chociaż istnieją ogólne wzorce rozwoju, starzenie się nie
następuje tak dokładnie i przewidywalnie, jak w rozkładzie jazdy. Należy się z tym liczyć
zarówno w analizie zdolności pamięciowych, jak i w podejściu do biologicznego starzenia
się czy dynamiki zmian osobowości.
Należy także podkreślić, że nawet jeśli ludzie w średnim wieku doświadczają zmian w
zakresie pamięci, mierzenie jej może służyć głównie udzieleniu jednostkom pomocy w
podnoszeniu umysłowych zdolności. Ponadto należy dodać, że takie mierzenie może być
przydatne zarówno dla ludzi młodych, jak i starszych (Camp i McKitrick, 1989; Finkel i
Yesavage, 1989; Ressier, 1991). Na przykład za pomocne uznawane jest dostarczanie
dorosłym instrukcji dotyczących umiejętności organizacyjnych, a także wskazówek
odnoszących się do znaczących technik przetwarzania informacji (Backman, 1989; Leirer,
1990). We wstawce "Praktyczne aspekty rozwoju w ciągu życia" przedstawiamy kilka
pomysłów na poprawienie stanu pamięci.

Rozwój fizyczny i umysłowy 481
f!
PRAKTYCZNE ASPEKTY ROZWOJU W CIĄGU ŻYCIA j
^
Strategie doskonalenia zdolności pamięciowych i
W przeciwieństwie do tego, co mógłbyś myśleć, dorośli we wszystkich okresach
mogą doskonalić swoje zdolności pamięciowe. Być może w podnoszeniu zdolności
umysłowych jest pomocne odstąpienie od starych nawyków. Poniżej przedstawiamy
pewne wskazówki, które warto wziąć pod uwagę: ,
Staraj się o umysłowe zorganizowanie. Jednym z podstawowych wyjaśnień l
problemów z pamięcią ludzi dorosłych jest to, że nie organizują informacji, które pragną
zapamiętać. Na przykład, zamiast próby zapamiętania na chybił trafił 10 produktów do
zakupienia, zrób ich listę w zorganizowany sposób. Spróbuj pogrupować lub powiązać je
w kategorie: warzywa i owoce, potem wyroby papiernicze, a na koniec produkty
mleczarskie.
Stosuj ćwiczenia i wzmocnienia. Dorośli w każdym wieku potrzebują ćwiczeń
zapamiętywania. Pamięć jest zdolnością umysłową, która musi być doskonalona, tak
więc powtarzanie może dokonać w niej zmiany. Zastanów się nad działaniami służącymi
ćwiczeniu pamięci i wprowadź zwyczaj wzmacniania swych sił po to, by informacje mogły
być skutecznie przywołane.
Nie dopuść do zapomnienia. Zadania wykonuj raczej wtedy, gdy o nich myślisz, nie
odkładaj ich na później. Mógłbyś także zapisywać pomysły, które przychodzą ci do głowy.
Ponadto korzystaj z takich pomocy, jak kalendarze, terminarze i notatniki, kiedy tylko jest
to możliwe.
Używaj wyobraźni. Wyobraźnia odnosi się do tworzenia umysłowych obrazów.
Tworzenie takich wyobrażeń często pomaga osobom zapamiętać konieczne informacje,
a czasami lepszy skutek odnoszą bardziej dziwaczne skojarzenia. Na przykład jeśli
powinieneś pójść do sklepu warzywniczego po bakłażany i lody, a potem musisz
zanieść buty do szewca, wówczas możesz wytworzyć wyobrażenie wielkiego fioletowego
bakłażana wybrzuszającego się ze słodkiego wafla wetkniętego w twój but.
Wymyśl podpowiedzi, by pomóc sobie w przypomnieniu. Podpowiedzi są
wskazówkami, które mogą mieć charakter fizyczny lub umysłowy. Na przykład jeśli masz
trudność z przypomnieniem sobie czyjegoś nazwiska, spróbuj przypomnieć sobie, gdzie
spotkałeś tę osobę. Czy było to na przyjęciu, w pracy, czy w sąsiedztwie? Odnalezienie
kontekstu sytuacyjnego pozwala często na wsparcie twojej pamięci w poszukiwaniu
nazwiska. Podpowiedz może być też bardziej namacalna. Na przykład jeżeli wybierasz
się na zjazd rodzinny, a nie widziałeś krewnych od lat, przygotuj się do tego. Obejrzyj
stare fotografie (przedstawiające być może innych członków rodziny) i zapoznaj się z
nazwiskami oraz twarzami.
Unikaj zmęczenia. Podobnie jak w innych formach uczenia się, zmęczenie jest
wrogiem pamięci. Zdolności pamięciowe szybko maleją, gdy jesteśmy przepracowani i
zmęczeni. Rozpocznij przypominanie sobie dopiero wtedy, gdy czujesz się w pełni
wypoczęty i jesteś w możliwie najlepszej formie.
Stosuj ćwiczenia fizyczne. Jest to dobry przykład wpływu sfery fizycznej na sferę
poznawczą. Regularne uprawianie ćwiczeń może poprawić twoją pamięć i inne
umysłowe operacje. Podobnie jak właściwe żywienie, również ćwiczenia fizyczne
podnoszą sprawność systemu krążenia, co z kolei pozwala na dostarczenie większej
ilości tlenu i lepsze ukrwienie mózgu. Na dodatek, ćwiczenia fizyczne przynoszą ulgę w
depresji, która jest często przyczyną^ kłopotów z pamięcią (Averyt, 1987).
j|

482 Rozdział 10. Średnia dorosłość
PRZEGLĄD
f Fizyczne starzenie się w czasie średniej dorosłości ma charakter zewnętrzny i
wewnętrzny. Gdy staje się w obliczu biologicznego starzenia, ważne jest
utrzymywanie kondycji przez systematyczne ćwiczenia fizyczne i troska o właściwe
żywienie.
f Najbardziej widoczne zmiany w tym okresie dotyczą zmysłów - wzroku i słuchu. U
wielu dorosłych w średnim wieku rozwija się presbiopia, czyli dalekowzroczność, a
u mężczyzn utrata zdolności słyszenia wyższych dźwięków.
f Głównymi przyczynami śmierci w okresie wczesnej dorosłości są choroba
wieńcowa oraz rak. Szeroko rozpowszechnione wśród dorosłych w średnim wieku
jest też nadciśnienie.
f Menopauza, zatrzymanie miesiączkowania, jest normalnym wydarzeniem
rozwojowym w życiu kobiety. Menopauza ma biologiczne, psychologiczne i
społeczne implikacje, dlatego odzwierciedla wzajemne powiązania mechanizmów
rozwojowych,
f Intelektualna stabilizacja jest regułą u większości dorosłych w średnim wieku, w
odniesieniu do większości zdolności umysłowych, mimo że czas reakcji wykazuje
tendencję do pogarszania się wraz z wiekiem. Podczas gdy pamięć sensoryczna i
pamięć krótkotrwała zmienia się w niewielkim stopniu w tym okresie życia, pamięć
długotrwała ulega pewnemu obniżeniu.
2. OSOBOWOŚĆ l ROZWÓJ SPOŁECZNY
Średnia dorosłość stanowi najdłuższy i niezbyt poznany okres cyklu życia. Dopiero w
ostatnich latach badacze skoncentrowali swój wysiłek na lepszym zrozumieniu tego
okresu. W rezultacie ich pracy otrzymaliśmy bardziej klarowny obraz specyficznych
wyzwań stojących przed dorosłymi w średnim wieku, obraz funkcjonowania
mechanizmów rozwojowych oraz tego, jak mechanizmy te wchodzą we wzajemne
interakcje i wpływają na całą osobowość (Shapiro i in., 1991; M.A. Wolt, 1991).
Badanie osobowości w trakcie średniej dorosłości dostarcza znakomitej ilustracji dla
powiązań pomiędzy fizycznymi, poznawczymi, osobowościowymi i społecznymi
procesami rozwojowymi. Na przykład sposób reagowania na fizyczne zmiany ludzi w
średnim wieku, spostrzeganie procesu starzenia jako atrakcyjnego lub nieatrakcyjnego,
ocena stosowanych przez innych ludzi zabiegów leczniczych wpływa zwykle na sposób, w
jaki dorośli w średnim wieku spostrzegają siebie. Ponadto dla stabilności osobowości i
ustalenia się stosunków z otoczeniem istotną rolę odgrywają sukcesy zawodowe, reakcje
na niepowodzenia, a także stan zdrowia.
Jak najlepiej opisać rozwój osobowości w średnim wieku? Czy osobowość dorosłych
można scharakteryzować jako kontynuację poprzednich stadiów czy jako odmianę typową
dla omawianego okresu? Sądzimy, że uzasadnione jest i jedno i drugie podejście.
Zbadamy, jakie cechy osobowości stanowią kontynuację poprzednich stadiów i pozostają
nie zmienione w dorosłym życiu, a jakie zmieniają się pod wpływem nowych
doświadczeń i wyzwań średniego wieku. Dla poparcia drugiego poglądu można odwołać
się do relacji wielu ludzi o zmianie ich spojrzenia na życie po przeżyciu stadium pustego
gniazda, zakończeniu kariery czy wejściu w rolę dziadka lub babci.

Osobowość i rozwój społeczny 483
W trakcie średniej dorosłości ludzie uświadamiają,sobie, że osiągnęli środkowe
stadium życia, środek egzystencji. Prawdopodobnie znacznie częściej niż w jakimkolwiek
innym wieku spoglądają wstecz i patrzą w przód. Dla wielu analiza przeszłości i antycypacja
przyszłości prowadzi często do oszacowania wartości swego życia. Gdzie byłem, gdzie teraz
jestem i dokąd będę zmierzać? Jak wkrótce zobaczymy, poszukiwanie rzetelnych
odpowiedzi na te pytania ma ważne konsekwencje dla rozwoju osobowości.
Przejście do średniego wieku
KRYZYS CZY OKRES PRZEJŚCIOWY? Niektórzy widzą lata średnie jako chaotyczny i
kryzysowy, wypełniony licznymi konfliktami okres. Podkreślają, że w tym czasie mają
miejsce takie zmiany, jak odejście na stałe dzieci z domu, zmiany w karierze zawodowej czy
konieczność radzenia sobie z fizjologicznymi i psychologicznymi konsekwencjami starzenia.
Podobnie jak w poprzednich stadiach życia, pewne zadania rozwojowe muszą być
wykonane. Rzecznicy kryzysowej koncepcji średniego wieku twierdzą, że z powyższymi
wyzwaniami wiąże się rozpad ukształtowanej wcześniej osobowości.
Inni z kolei spostrzegają średnią dorosłość jako kolejny okres życia mający swoiste
wyzwania i zadania rozwojowe. Zadania te nie są bardziej złożone i intensywne niż w innym
wieku. Niektórzy badacze określają nawet średnią dorosłość jako euforyczne stadium życia,
biorąc pod uwagę entuzjazm związany z karierą, finansową stabilizacją, a także z powodu
uwolnienia się od rodzicielskiej odpowiedzialności (0'Connor iWolfe, 1991), ^-
.^ ; w-^-..
Tak więc, różne interpretacje pozwalają na lepsze zrozumienie negatywnych i
pozytywnych aspektów wieku średniego, a także na wyjaśnienie problemu "nieuchronności
kryzysu" i siły jego oddziaływania na dorosłego. Twierdzi się, że walka z kryzysem średniego
wieku dostarcza uczucia przeciążenia i przemęczenia.
Nasze podejście do kryzysu wieku średniego jest nietypowe. Po pierwsze, uważamy, że
kryzys nie musi być nieuchronny. Jest wielu dorosłych, którzy przechodzą przez życie bez
takich doświadczeń. Również sądzimy, że słowo kryzys ma negatywny i destrukcyjny
wydźwięk. Nasze obiekcje wynikają z tego, że wiele wyzwań średniego wieku i osobistych
ocen ma charakter pozytywny, produktywny oraz nagradzający. Mimo że występują w tym
czasie skomplikowane sytuacje, nie ma powodu do opisywania tego okresu jako
szczególnie konfliktowego.
Z powyższych względów preferujemy określenie tego czasu jako okresu przejściowego,
a nie kryzysu. Jest to czas, w którym życie rodziny, kariera, intymne związki, otoczenie i
wewnętrzne życie nabierają nowego wymiaru. Okres przejściowy wieku średniego
charakteryzuje się zmianą w sposobie widzenia siebie i innych ludzi. Gdy ludzie stawiają
czoła nowym wyzwaniom i zmienia się ich percepcja świata, mogą poczuć się niepewnie i
nieswojo. Jest to całkiem naturalny stan występujący wówczas, gdy ktoś przechodzi od
ustabilizowanej sytuacji do innej.
W okresie przejściowym ludzie często zastanawiają się nad swoimi życiowymi
sukcesami czy niepowodzeniami. U wielu może to wywołać lęk, a nawet cierpienie. Są tacy,
którzy nie mogą udźwignąć świadomości swoich braków i słabych stron. W rezultacie
pozbawiają się możliwości ogólnego rozwoju i zrozumienia siebie. W swej najbardziej
owocnej postaci okres przejściowy umożliwia dorosłym poznanie siebie, wnikliwe zbadanie
swoich mocnych stron i słabości.
Przejście do średniej dorosłości nabiera negatywnego wymiaru, gdy pojawia się lęk,
depresja i poczucie nieskuteczności. Niektórzy są zatroskani oznakami starzenia się i
możliwością przedwczesnej śmierci. (Nawiasem mówiąc, w tym wieku normalne

484 Rozdział 10. Średnia dorosłość
^
staje się regularne czytanie w prasie nekrologów). Inni skupiają się głównie na
negatywnych stronach życia i widzą siebie przez pryzmat niepowodzeń. Niektórzy mówią o
przygnębieniu i rozpaczy z powodu niezrealizowania młodzieńczych marzeń oraz
nieudanych dokonań na przestrzeni lat.
Ostatni punkt jest bardzo ważny, ponieważ zadowalające rozwiązanie piętrzących się
problemów zależy od zdolności jednostki do przewartościowania swego życia i
ponownego przystosowania się do świata. Optymizm i marzenia wczesnej dorosłości
muszą ustąpić miejsca realiom życia w średnim wieku. Konieczne staje się pogodzenie
się z tym, że pewne cele nie zostaną osiągnięte.
Dla wielu osób może to być bolesny proces, ale ważne jest wyrzeczenie się niektórych
marzeń oraz krytyczne ustosunkowanie się do możliwych i wartościowych sposobów na
życie. Strategia ta będzie sprzyjać lepszemu spełnianiu się w późniejszym dorosłym życiu.
RÓŻNICE ZWIĄZANE Z PŁCIĄ W OKRESIE PRZEJŚCIOWYM ŚREDNIEGO WIEKU
Wprawdzie rozważane problemy odnoszą się w równym stopniu do mężczyzn i kobiet, to
jednak spróbujemy pokazać różnice pomiędzy płciami w okresie przejściowym średniego
wieku. Różnice te stają się wyraźniejsze, gdy analizuje się tradycyjne role rodzinne.
Zwróćmy uwagę na sytuację tradycyjnego mężczyzny. W okresie przejściowym w większym
stopniu skupia się on na ocenie kariery zawodowej niż na problemach związanych z
rodziną. Nie znaczy to jednak, że rodzina jest dla niego nieważna. Badania (Barnett,
Marshall i Pleck, 1992; Keith i Schafer, 1991) dowodzą, że zarówno role zawodowe, jak i
rodzinne oddziałują na dobre psychiczne samopoczucie mężczyzny. To uwydatnia
problem, że robienie kariery jest krytycznym zadaniem mężczyzn w naszym opartym na
współzawodnictwie społeczeństwie (Basów, 1992;
Sharf, 1992; Zunker, 1990). Odwołując się do wcześniejszej dyskusji na temat uczenia się
ról płciowych (patrz rozdziały 5 i 6), przypominamy, że kształtowanie tradycyjnych ról
męskich wiąże się z osiągnięciem sukcesu i umiejętności rywalizowania.
Kobiety nie różnią się od mężczyzn pod względem celów i zadań, a także w tworzeniu
wizji przyszłych dokonań. Zauważalna różnica między płciami jest jednak taka, że
marzenia kobiet dotyczą nie tylko kariery zawodowej, a/e / małżeństwa. Dla dużej liczby
kobiet, nawet dla tych, które pracują zawodowo, rodzina jest często najważniejsza (Kelly,
1991; Moen, 1991). Przejściowy okres średniego wieku dla tradycyjnej kobiety wiąże się z
troską o męża, z narastającą niezależnością dzieci i w końcu z ich odejściem z domu. Gdy
dzieci opuszczą dom, kobieta może czuć się niepotrzebna i uznać, że pewien rozdział w jej
życiu został zamknięty. Tradycyjna kobieta spędza całe lata wspierając swego męża w
trudnych dla niego chwilach zdobywania pozycji zawodowej.
Wiele tradycyjnych kobiet definiuje swój cykl życia w kategoriach wieku swych dzieci
oraz męża, lub dokładniej, w terminach stadiów życia rodziny. Podczas gdy dla mężczyzn
średni wiek może oznaczać nowe wyzwania zawodowe, na przykład awans na stanowisko
kierownicze, dla kobiet może on zwiastować początki zajmowania się własną karierą. Gdy
wypełnione zostaną macierzyńskie obowiązki, wiele kobiet przestaje widzieć siebie tylko
jako matki lub żony, a zaczyna dostrzegać znaczenie kariery lub pracy zawodowej dla
poczucia swej tożsamości (Basów, 1992;
Gergen, 1990; Lieberman i Peskin, 1992). Z badań (Helson i Wink, 1992) wynika, że
kobiety w średnim wieku potrafią bardziej liczyć na siebie, wykazywać niezależność,
podejmować decyzje i sterować innymi. Analiza kariery lub edukacyjnych planów ludzi w
średnim wieku dowodzi, że wiele kobiet podejmuje w tym czasie zadania, stawia cele i
rozwiązuje problemy, które absorbowały ich mężów we wcześniejszych okresach
rozwojowych.
Oczywiście istnieją odmiany tradycyjnych wzorców dotyczące szczególnie roli matki,
która pracowała przez większość dorosłego życia (Michaels i McCarty, 1992).

Osobowość i rozwój społeczny 485

PODOBIEŃSTWA l
RÓŻNICE ZWIĄZANE Z
PŁCIĄ
Czy wydaje ci się, że
ludzie reagują inaczej,
gdy kobieta staje się
starsza niż wówczas,
gdy starzeje się męż-
czyzna? Czy myślisz,
że ten podwójny stan-
dard związany z proce-
sem starzenia się za-
chęca wiele kobiet do
utrzymywania w sekre-
cie swego wieku? Bio-
rąc pod uwagę wzras-
tające równouprawnie-
nie kobiet i mężczyzn,
czy myślisz, że posta-
wy wobec starszych
kobiet ulegną zmianie?
Dlaczego tak lub dla-
czego nie?
Konieczne staje się poznanie odpowiedzi na pytanie., w jaki sposób rezygnacja z
tradycyjnych domowych ról wpływa na cate doroste życie kobiet, a nie tylko w okresie
przejściowym średniej dorosłości. Badacze drogi życiowej powinni kontynuować badania
nad jakością małżeństwa zawodowo pracujących małżonków, dzieleniem przez nich
obowiązków domowych, spostrzeganiem stadiów życia rodziny przez pracujące kobiety,
wpływem zatrudnienia kobiet na dzieci w różnym wieku i oddziaływaniem zatrudnienia na
relacje między małżonkami oraz rozpadem małżeństwa.
W okresie przejściowym średniego wieku poza problemami związanymi z karierą i
życiem rodzinnym występują jeszcze inne różnice między kobietami i mężczyznami. Warto
rozważyć spostrzeganie przebiegu procesów starzenia się, ponieważ akceptacja
fizycznych zmian własnej osoby jest ważnym elementem całościowego psychologicznego
przystosowania. Często obserwuje się podwójny standard dotyczący starzenia się,
zgodnie z którym te same procesy występujące u mężczyzn i kobiet są odmiennie
spostrzegane, przy czym kobieta umiejscawiana jest na gorszej pozycji. Uważa się, że
starszym mężczyznom przybywa srebrnych włosów, natomiast kobiety siwieją. Mężczyzna
wraz z wiekiem nabiera bardziej dystyngowanego wyglądu, podczas gdy kobieta starzeje
się. Na twarzy mężczyzny pojawiają się bruzdy będące wyrazem jego osobowości,
kobiecie przybywa zmarszczek. Niestety, wiele grup społecznych nie pozwala kobietom
starzeć się z wdziękiem. Dlaczego tak się dzieje? Być może najważniejszym powodem
jest to, że zbyt dużo wartości przypisywanych kobiecie wiąże się z ich zewnętrznym
wyglądem. Natomiast mężczyzna w średnim wieku jest częściej spostrzegany i oceniany z
perspektywy tego, co osiągnął w życiu niż przez walory zewnętrzne. Często więc fizyczne
oznaki starzenia się mężczyzn są traktowane jako oznaka ich życiowego sukcesu.
Osobowość w wieku średnim: stabilizacja, zmiana czy jedno
i drugie?
Niektórzy badacze są przekonani, że w okresie dorosłości osobowość pozostaje
relatywnie nie zmieniona i stanowi kontynuację wcześniejszych lat. Inni argumentują, że
pod wpływem nowych doświadczeń i wyzwań osobowość dorosłych podlega zmianom, l
wreszcie kolejna grupa badaczy sugeruje, że osobowość dorosłych charakteryzuje
zarówno kontynuacja, jak i zmiana. Prześledźmy najbardziej reprezentatywne badania,
które popierają każde z tych stanowisk.
ARGUMENTY NA RZECZ STABILIZACJI Najważniejszy dowód przemawiający na rzecz
stabilizacji osobowości i kontynuacji osiągnięć z poprzednich okresów wyłania się z
interdyscyplinarnych, longitudalnych badań Paula Costy i Roberta McCrae'a (1976, 1977,
1978, 1980a, 1980b, 1982, 1984, 1986, 1988, 1989). Celem ich badań było poznanie
cech osobowości oraz ustalenie, czy podlegają one zmianom wraz z upływem czasu.
Poddali oni badaniu osobowość około 2 000 mężczyzn w wieku od 20. do 80. roku życia.
Co 6 lat stosowali test osobowości, który zawierał pięć niezależnych dymensji
osobowości: neurotyzm, ekstrawersję, otwartość na doświadczenia, ugodowość i
sumienność. Każdy z pięciu wymiarów opisany byt przez sześć cech przedstawionych w
tabeli 10-1. Zadanie osób badanych polegało na podaniu, czy zgadzają się bądź nie
zgadzają z takimi stwierdzeniami, jak: "Często złoszczą mnie zbyt dynamiczni ludzie". Po
zgromadzeniu wyników badań Costa i McCrae mogli rozważyć, czy cechy pozostają stałe,
czy z wiekiem podlegają fluktuacjom.

Rozdział 10. Średnia dorosłość
Tabela 10-1 Cechy osobowości według Costy l McCrae'a (1989)
Wymiary osobowości Cechy osobowości



Neurotyzm:
opanowany - martwiący się
wyciszony - wybuchowy
zadowolony z siebie - litujący się nad sobą
nieskrępowany - peszący się
mato uczuciowy - uczuciowy
odporny - nieodporny



Ekstrawersja:
powściągliwy - tkliwy
izolujący się - towarzyski
małomówny - gadatliwy
bierny - aktywny ponury -
zabawny nieczuły -
namiętny



Otwartość:
pozbawiony wyobraźni - fantazjujący
nietwórczy - twórczy
konwencjonalny - oryginalny
preferujący rutynę - preferujący urozmaicenie
nie zainteresowany światem - ciekaw świata
konserwatywny - liberalny



Zgadzanie się
(bezkonfliktowość):


bezlitosny - miękkiego serca
podejrzliwy - ufający skąpy -
hojny wrogi - przychylny
krytyczny - wyrozumiały drażliwy
- pogodny, przyjacielski



niedbały - sumienny leniwy - ciężko
pracujący bałaganiarz - dobrze
zorganizowany spóźniający się -
punktualny bez ambicji - ambitny
niewytrwaty - wytrwały
Z: Costa P.T., Jr i McCrae R.R. (1989). Personality continuity and the changes of adult We. W
Storand M i YandenBos G.R. (red.) The Adult Years: Continuity and Change (Lata dorosłości:
Ciągłość i zmiana}, s. 52. Washington, DC: American Psychological Association.
Jak się okazało, cechy osób w kolejnych badaniach pozostawały niezmienione
(Costa i McCrae, 1980a, 1980b, 1988). W jednym z porównań (Costa, McCrae i
Arenberg, 1980) korelacja pomiędzy wynikami dotyczącymi cech osobowości,
uzyskanymi w dwu badaniach na przestrzeni 12 lat wynosiła średnio od 65 do 85.
To skłoniło Costę i McCrae'a (1982) do sformułowania następującego wniosku: "Dla
znakomitej większości ludzi koncepcja własnej osoby w 30. roku życia jest dobrym
wskaźnikiem dla ich osobowości w wieku 80. lat". Rzeczywiście udowodniono, że
po każdych sześciu latach oceny osobowości dokonywane przez żony każdego z
badanych podlegały niewielkim zmianom (Costa i McCrae, 1988).
Takie badania dostarczają mocnych dowodów na poparcie koncepcji, że osobo-
wość jest wyznaczana przez stałość i kontynuację, nie zaś przez zmianę i brak

Osobowość i rozwój społeczny 487

CIĄGŁY
CZY NIECIĄGŁY
ROZWÓJ
CZŁOWIEKA
Zastanów się nad za-
gadnieniem stałości i
zmiany w odniesieniu do
twojej osobowości. Czy
wydaje ci się, że twoją
osobowość cechuje
bardziej ciągłość czy
brak ciągłości, czy też
jedno i drugie? Czy
myślisz, że twoja rodzi-
na zgodziłaby się z
twoją opinią na ten
temat? Dlaczego tak lub
dlaczego nie?
ciągłości. Costa i McCrae (1989) sugerują, że ludzie w mniejszym stopniu są
produktem środowiska, niż to wyobraża sobie wielu badaczy społecznych (jest to
interesujący pogląd odnoszący się do wcześniej opisanych teorii). Utrzymują oni,
że ludzie nie są biernymi ofiarami wydarzeń życiowych, ruchów historycznych lub
zmieniających się ról społecznych; zachowują raczej swe odrębne cechy i sposoby
ustosunkowania się do nich. Ukazując życie z takiej perspektywy, badacze ci
widzą stabilność jako mającą ważne implikacje dla jednostki:.
"Trwałe dyspozycje stanowią jedną z podstaw poczucia tożsamości i sterowania własnym
życiem. Planowanie kariery, małżeństwa lub emerytury powinno bazować na realistycznym
wyobrażaniu sobie swoich potrzeb, zdolności i stylów działania, a niezmienność osobowości
pozwoli na wykorzystanie aktualnego stanu własnego ja jako niezawodnej wskazówki o przyszłym
ja. Wiedza o tym, że społeczne i emocjonalne cechy pozostają bez zmian, mimo upływu lat, powinna
być wygodna dla jednostek, które obawiają się starości jako okresu izolacji i depresji". (Costa i
McCrae, 1989, s. 68).
Dowodu przemawiającego za stabilnością osobowości dostarczają także nowsze
badania prowadzone przez McCrae'a i Costę (1990). Zbadali oni ponad 350
mężczyzn w wieku od 30. do 60. roku życia za pomocą Skali Kryzysów Wieku
Średniego (Midlife Crisis Scalę) szacującej niezadowolenie zawodowe i rodzinne,
poziom poczucia bezsensu i zagrożenia śmiercią oraz wewnętrzny niepokój i
zagubienie. Badacze nie znaleźli żadnego dowodu świadczącego o nasileniu się
tego typu problemów w okresie średniej dorosłości, co tym samym przekreśla mit,
że wielu dorosłych doświadcza kryzysu wieku średniego. W innych badaniach
McCrae i Costa zastosowali Skalę Kryzysów na nowej grupie 300 mężczyzn oraz
mierzyli stałość osobowości na blisko 10 000 mężczyzn i kobiet. Uzyskali wyniki
podobne do opisanych wyżej, nie było natomiast danych wskazujących na wzrost
emocjonalnej dysharmonii w przedziale wieku średniego.
. ^ ^.^%i;.: "
ARGUMENTY NA RZECZ ZMIANY Badacze zakładający zmienność osobowości
dorosłych mają tendencję do spostrzegania zmian w zachowaniu jako
wyznaczonych przez wiek. Uważają, że osobowość jest następstwem stadiów lub
okresów przejściowych, z których każdy ujawnia jakościowo różne cechy. W tym
podrozdziale dokonamy krótkiego przeglądu niektórych stadialno-rozwojowych teorii
osobowości, a mianowicie teorii Erika Eriksona, Roberta Pecka, Daniela Levinsona i
Rogera Goulda. Tabela 10-2 przedstawia każdą z tych teorii.
Teoria Erika Eriksona. Erik Erikson (1950, 1958, 1959, 1963, 1968a, 1968b,
1969, 1978, 1982) rozważa istotę rozwoju osobowości w okresie średniej dorosłości
jako rozwiązanie kryzysu psychologicznego znanego pod nazwą produktywność
lub stagnacja. Dla wielu osób jest to czas produktywnej pracy i opiekuńczości.
Dorośli poświęcają wówczas więcej uwagi swoim dzieciom, dbają o ich dobre
samopoczucie i szczęście. Dzieci potrzebują swoich rodziców i są od nich zależne,
ale Erikson podkreśla, że jest to układ wzajemny. Rodzice również zależą od
swych dzieci. Dodają one życiu wymiar, który trudno opisać. Wielu osobom brak
stów dla wyrażenia rodzicielskiego zadowolenia i szczęścia, które odczuwają, gdy
obserwują rozwój swych dzieci od niemowlęctwa do dojrzałości.
Przez produktywność Erikson rozumie poszukiwania jednostki mające na celu
osiągnięcie przez nią poczucia dzielenia się, dawania lub tworzenia. Koncepcja
produktywności obejmuje troszczenie się o dobrostan przyszłych generacji i świata,
w którym będą one żyć, a także wykorzystywanie swoich zdolności, skłonności i
talentów. Poszukiwania jednostki zmierzające do skanalizowania swoich wysiłków
w najbardziej produktywny sposób oznaczają możliwość osią-

Rozdział 10. Średnia dorosłość
Tabela 10-2 Porównanie teorii rozwoju osobowości w średnim wieku



Erikson:
Psychospołeczn
y kryzys
1. Produktywność
lub stagnacja


Peck:
Zadania
przystosowania
1. Cenienie
mądrości lub
cenienie sit *
fizycznych
2. Socjalizowanie
się lub
seksualność w
stosunkach
międzyludzkich
3. Katektyczna
giętkość lub
katektyczne
zubożenie
4. Giętkość
umysłowa lub
umysłowa
sztywność


Levinson
Stadia
rozwojowe
średniego
wieku
1. Przejście do
średniego wieku
(40-45)
2. Wchodzenie w
średnią dorosłość
(45-50)
3. Przekroczenie
50. roku życia (50-
55)
4. Kulminacja
struktury życiowej
w średniej
dorosłości (55-60)


Gould
Irracjonalne
założenia
1.
Bezpieczeństwo
może trwać
wiecznie
2. Śmierć nie może
zdarzyć się ani
mnie, ani moim
bliskim
3. Niemożliwe jest
życie bez partnera
4. Nie ma
alternatywy dla
życia w rodzinie
5. Jestem
niewinny.



gnięcia satysfakcji. Spełnienie swego życia może być oszacowane za pomocą wiedzy
jednostki o tym, jaki jest jej wkład do rozwoju i ulepszania życia innych ludzi poprzez
osobiste, społeczne i zawodowe zaangażowanie.
Siłą przeciwną do twórczości jest stagnacja, która może przyjąć formy egocentryzmu
lub pobłażania sobie. W porównaniu z ludźmi zorientowanymi na produktywność,
stagnacja implikuje wyłącznie troskę o siebie. Erikson chętnie określa tego typu postawy
jako zubożenie osobiste. Życie takich ludzi cechuje poczucie pustki, a ich zdolności nie
są w pełni wykorzystywane. Życie w stagnacji to chroniczne uskarżanie się, krytyka lub
zrzędzenie, jest ono nudne i ponure, a wiele jednostek czuje się jak w pułapce. Z kolei
zyski osiągane w życiu najczęściej są mierzone w kategoriach osobistego znaczenia,
wzmacniając koncepcję egocentryzmu.
Teoria Roberta Pecka. Robert Peck (1968) dodał interesujący wymiar do koncepcji
Eriksona. Ponieważ uważał, że Erikson położył zbyt duży nacisk na psychologiczne kryzysy
dzieciństwa i okresu dorastania, a za mato uwagi poświęcił ostatnim 40 lub 50 latom
życia, zasugerował podzielenie wieku średniego na kilka faz psychologicznego
przystosowania. Do takiego przystosowania zalicza cenienie mądrości lub cenienie sit
fizycznych, socjalizowanie się lub seksualność w stosunkach międzyludzkich,
katektyczną giętkość lub katektyczne zubożenie oraz giętkość umysłową lub
umysłową sztywność.
Cenienie mądrości lub cenienie sif fizycznych. W wieku 30 lat nieuniknioną
konsekwencją starzenia się jest spadek siły fizycznej, wytrzymałości i atrakcyjności (jeżeli
za "atrakcyjność" uznaje się "młodszy wygląd"), ale doświadczenie zdobyte przez
dorosłego w średnim wieku może posłużyć mu do realizacji znacznie większych dokonań
niż młodszemu, pełnemu fizycznych sit, wigoru i atrakcyjnemu zewnętrznie człowiekowi.
Termin mądrość wyraża ten rodzaj zysku zgromadzonego w umyśle, który osiąga się
dzięki dłuższemu życiu. Mądrość nie jest tym samym, co możliwości intelektualne.
Najbardziej trafna jej definicja to zdolność

Osobowość i rozwój społeczny 489

ZAGADNIENIA
TEORETYCZNE
Schemat epigenetycz-ny
Eriksona stymulował
koncepcję Pecka i ilus-
truje, jak mogą być mo-
dyfikowane i poszerza-
ne teoretyczne stano-
wiska. Jak dalece stadia
Eriksona i Pecka są
podobne, a jak bardzo
różnią się? Czy stadia
Pecka pogłębiają to, co
dzieje się wewnątrz
człowieka w czasie śre-
dniej dorosłości?
dokonywania spośród wielu możliwości najbardziej trafnych wyborów poprzez
intelektualną ocenę i wyobrażenie efektów danej decyzji. Podjęcie decyzji wyznaczane jest
przez wiele czynników obejmujących stabilność emocjonalną, konfliktowy lub
bezkonfliktowy zestaw motywów oraz zdolności umysłowe. Ludzie w sposób naturalny
podchodzący do starzenia się "odwracają" poprzednią hierarchię wartości, przyznając
wyższą pozycję zdolnościom umysłowym niż tężyźnie fizycznej, a także zmieniają kryteria
oceny siebie i podejście do rozwiązywania problemów.
Socjalizowanie się lub seksualność w stosunkach międzyludzkich. To
przystosowanie wiąże się z seksualnym przekwitaniem, które zbiega się z ogólnym
pogorszeniem stanu fizycznego, ale pod pewnymi względami jest od niego niezależne.
Przekwitanie może w większym stopniu motywować mężczyzn i kobiety do oceniania
siebie w kategoriach osobowościowych niż seksualnych. Element seksualny w życiu
interpersonalnym wyraźnie zmniejsza się, ustępując miejsca nowym dymensjom -
empatii, zrozumieniu i współczuciu.
Katektyczna giętkość lub katektyczne zubożenie. Psychiczny rozwój w ramach
katektycznej giętkości oznacza zdolność do emocjonalnej elastyczności, przenoszenia
emocjonalnego zaangażowania lub działalności z jednej osoby na drugą. Emocjonalna
giętkość jest niezwykle ważna w średnim wieku ze względu na występowanie w tym
okresie takich krytycznych wydarzeń, jak utrata rodziców, odejście dzieci z domu oraz
śmierć przyjaciół i krewnych w zbliżonym wieku. Niektórzy ludzie doświadczają
narastającego ubożenia swego życia emocjonalnego. Gdy tracą dotychczasowe obiekty
miłości, nie potrafią skierować swych uczuć na innych ludzi lub zmienić swoich dążeń.
Warunkiem pokonania tego kryzysu jest poszukiwanie nowych przedmiotów uczuć.
Giętkość umysłowa lub umysłowa sztywność. Dla ludzi w średnim wieku ważne jest
przejawianie elastyczności w opiniach i działaniach oraz wrażliwości na nowe idee.
Charakteryzując właściwości starszych ludzi często mówi się, że są uparci w swych
poglądach, a nawet sztywni umysłowo. Cechy te mogą ujawnić się w średniej dorosłości,
czyli wówczas, gdy dorośli zdobyli najwyższy status i uzyskali zestaw "odpowiedzi" na
wiele życiowych pytań, kuszących do rezygnacji z podejmowania wysiłków umysłowych w
celu poszukiwania nowych rozwiązań różnych problemów. Niektórzy ludzie prawie
automatycznie w swym zachowaniu kierują się ustalonymi wcześniej zasadami.
Jednostki elastyczne usiłują kontrolować swoje doświadczenia życiowe, traktować je z
dystansem oraz doraźnie wykorzystywać do radzenia sobie w różnych sytuacjach.
Teoria Daniela Levinsona. Daniel Levinson (1977, 1980, 1981, 1984, 1986, 1990, w
druku; Levinson i in.,1978; Levinson i Gooden, 1985) twierdzi, że okres przejściowy
średniego wieku stanowi pomost pomiędzy wczesną a średnią dorosłością. Stadium
przypadające na lata od 40. do 45. roku życia przynosi nowe zadania rozwojowe. Dla
mężczyzny zwłaszcza jest to czas oceny sukcesu lub porażki w konfrontacji z celami, które
wytyczył sobie w poprzednim rozwojowo okresie, czyli w kulminacji struktury życia
wczesnej dorosłości. Typową miarą sukcesu jest poczucie jednostki, że potwierdziła się
w osobistym, społecznym i zawodowym świecie. Satysfakcja życiowa wynika z
oszacowania wszystkich aspektów życia i z uczucia zadowolenia z tych, które są przez
jednostkę cenione.
Na podstawie przeprowadzonych badań Levinson stwierdził, że niektóre jednostki
mają niewiele wątpliwości i prowadzą ograniczone poszukiwania w okresie przejściowym
do średniej dorosłości. Jednak większość badanych przez niego mężczyzn traktowała to
stadium jako znaczącą walkę wewnętrzną i walkę z otaczającym światem. Oznacza to, że
przejście do średniego wieku stanowiło okres kryzysowy. Niektórzy mężczyźni analizowali
prawie każdy aspekt swego życia i stwierdzali,

490 Rozdział 10. Średnia dorosłość
że nie mogą postępować w życiuJak, jak kiedyś. Byli przekonani, że potrzebują więcej
czasu na uformowanie nowej drogi życiowej lub modyfikację dotychczasowej.
W okresie średniej dorosłości muszą być spełnione trzy zadania. Pierwsze, to ocena
przeszłości. Potrzeba przeanalizowania przeszłości powstaje częściowo na podstawie
podwyższonej świadomości własnej śmiertelności, a także wynika z pragnienia
rozsądnego wykorzystania pozostałego jednostce czasu. Oszacowanie przeszłości
pomaga także w ograniczaniu iluzji, czyli nadziei, marzeń, fałszywych oczekiwań i
przekonań o sobie i świecie.
Drugim zadaniem średniego wieku jest podjęcie kroków w kierunku zainicjowania
nowego okresu życia. Chociaż jednostka nie jest jeszcze przygotowana do tworzenia
nowej struktury życia, musi dokonać wyborów, które zmodyfikują niewłaściwe elementy
istniejącej już struktury oraz dostarczą głównych elementów dla nowej konstrukcji. W
powiązaniu z tymi wyborami jest opracowywany oraz indywidualnie określany nowy plan
egzystencji. Tym samym okres przejścia do średniego wieku wydaje się być zamknięty, a
rozpoczyna się nowe stadium zawarte pomiędzy 45. a 50. rokiem życia - wejście struktur
życia w średnią dorosłość.
Mimo że zmiany dokonujące się w tym czasie są w wysokim stopniu zin-
dywidualizowane, można wyodrębnić spośród nich dwie grupy - zewnętrzne i
wewnętrzne. Zewnętrzne zmiany mogą być tak dramatyczne, jak rozwód lub zmiana pracy
albo drobne, jak zmiana stanowiska w pracy. Wewnętrzne zmiany dotyczą przekształceń
perspektywy społecznej, osobistych wartości lub wewnętrznych przekonań. Mogą one być
uświadomione i otwarcie wyrażane lub subtelne i ukryte.
Trzecim zadaniem średniej dorosłości jest doświadczanie tego, co Levinson nazywa
indywiduacją. Indywiduacja odnosi się do stosunku osoby wobec siebie i świata
zewnętrznego. Dokładniej zaś, celem indywiduacji w tym czasie jest poradzenie sobie z
polaryzacją, która czasami staje się źródłem głębokiego rozłamu w życiu człowieka.
Levinson sugeruje, że dorośli muszą konfrontować i integrować te tendencje lub stany,
których zwykle doświadczają jako przeciwieństw, jak też sytuacje, gdy osoba musi być
taka lub inna, a nie może być taka i inna zarazem. Pary tendencji nie są jednak względem
siebie rozłączne, obie przeciwne wartości mogą rzeczywiście koegzystować u każdego.
Na przykład polaryzacja mtody/stary oznacza osobę czującą się młodo pod wieloma
względami, chociaż mającą świadomość stawania się starszą. Mężczyźni w średnim
wieku czują się młodo, staro albo "pomiędzy". Rozwojowe zadanie polega na
rozprawieniu się z sytuacją, w której się jest "pomiędzy" młodością a starością. Inne
przykłady polaryzacji to męskość/kobiecość oraz przywiązanie/separowanie się. Tego typu
polaryzacje powinny być dokładnie przezwyciężone i zintegrowane w nową strukturę
życiową.
Proces indywiduacji obejmuje wszystkie rozwojowe okresy przejściowe, wraz z tym,
który Levinson nazwał przekroczeniem 50. roku życia, przypadającym na lata od 50. do
55. roku życia. Zwykle dorośli mogą dalej pracować nad opisanymi zadaniami, podobnie
jak nad strukturą życia uformowaną w środku czwartej dekady życia. Levinson stwierdza,
że przekroczenie 50. roku życia może być połączone ze stresem i zaburzeniami u tych,
którzy zbyt mato zmienili się w okresie przechodzenia do wieku średniego, w efekcie
skonstruowali niezadowalającą strukturę życia.
Pomiędzy 55. a 60. rokiem życia dorośli osiągają stadium kulminacji struktury
życiowej w średniej dorosłości. Stadium to dostarcza podstaw dla dopełnienia się
średniej dorosłości. Dla tych, którzy byli w stanie przekształcić się i wzbogacić swoje życie,
dekada lat 50. może być okresem wielkiego spełnienia. Ogólnie biorąc, stadium to jest
podobne do okresu kulminacji struktury życia we wczesnej dorosłości. Wzrost

Osobowość i rozwój społeczny 491

AKTYWNE l
REAKTYWNE MODELE
ROZWOJU
Co sądzisz o dynamice
osobowości dorosłych
w świetle aktywnych i
reaktywnych modeli
rozwoju? Czy myślisz,
że środowisko jest głó-
wnie odpowiedzialne za
kształt zmian wido-
cznych w tym czasie?
Lub, czy uważasz, że
dorośli są odpowie-
dzialni za dynamiczny
własny rozwój?
aspiracji zapewni jednoczesne potwierdzanie się i pozytywne wzmacnianie, a także
zwiększenie poczucia odpowiedzialności, które towarzyszy większym osiągnięciom
w dorosłym życiu.
Teoria Rogera Goulda. Roger Gould (1978, 1980) uznat za dekadę średniej
dorosłości lata od 35. do 45. roku życia. Na początku czwartej dekady życia
występuje u człowieka tendencja do podejmowania próbnych dziatań w kierunku
zmian w życiu. Pod wpływem niezadowolenia czy niepokoju ujawnia się często
poczucie nieokreś-loności. Przejście do dekady środka życia jest dla dorosłych
silnym impulsem do działania na rzecz nowej wizji siebie i świata. Stabilizacja i
kontynuacja, charakteryzujące wcześniejsze lata są obecnie zastępowane
nieustępliwą, wewnętrzną potrzebą działania. Poczucie upływu czasu, które
występuje u trzydziestolatków, otwiera drogę do uświadomienia sobie presji czasu
przez czterdziestolatków. Gould utrzymuje, że w tym okresie zmienia się sposób
widzenia życia, a dorosły czuje, że musi zrobić to wszystko, czego jeszcze nie
dokonał.
Zgodnie z teorią Goulda rozwój w czasie dorosłości może być mierzony przez
zdolność do pokonywania irracjonalnych przekonań, które ograniczają
ukształtowanie się świadomości dorosłego człowieka. Gould wymienia pięć
irracjonalnych założeń charakterystycznych dla dekady średniego wieku.
Pierwsza iluzja to: bezpieczeństwo może trwać wiecznie. W taki czy inny
sposób dorośli w średnim wieku tracą resztki rodzicielskiego wsparcia. Jak
zauważa Gould, nawet jeśli oboje rodzice żyją, są pełni energii i niezależności,
dochodzi wówczas do odwrócenia ról. Dorośli w średnim wieku stopniowo rezygnują
z przebywania razem z rodzicami. Wielu z nich zajmuje wysokie pozycje zawodowe
i czuje się pewnie w świecie, podczas gdy ich rodzice po odejściu na rentę czy
emeryturę mogą stawać się bezsilni.
Drugie fałszywe przekonanie średniego wieku to: śmierć nie może zdarzyć się
ani mnie, ani moim bliskim. Tymczasem częścią cyklu życiowego średniego wieku
są choroby, śmierć rodziców oraz złożone sygnały świadczące o tym, że własna
śmiertelność stanowi część cyklu życia. Strata rodziców stanowi przeżycie
związane z lękiem, które większość ludzi zachowuje na długie lata w pamięci.
Wielu dorosłych systematycznie odrzuca możliwość doświadczania takich zdarzeń,
a gdy staje w ich obliczu, dotkliwie odczuwa ograniczenie swych sit i ograniczoną
ilość czasu oferowanego im przez życie.
Według trzeciego fałszywego założenia niemożliwe jest życie bez partnera.
Uświadomienie sobie własnej śmiertelności pod wpływem poprzednich założeń
często boleśnie dotyka ludzi na długi czas. Kobiety jednakże, uświadamiając sobie
swoją śmiertelność, czują się w większym stopniu zobligowane do aktywności i
działania na swoją rzecz. Jakkolwiek zdobywanie przez kobietę niezależności nie
obywało się bez lęków, w tym okresie musi nastąpić konfrontacja z nimi i ich
przezwyciężenie. Tradycyjne kobiety częściej niż mężczyźni nie wyobrażają sobie
życia bez opiekuna i obrońcy. Kobiety odrzucające mit opiekuna czują się wolne,
utrzymują szerokie kontakty społeczne i rozwijają swą osobowość poprzez robienie
kariery, doświadczenia rodzinne czy organizowanie wolnego czasu.
Czwarte fałszywe założenie, z którym zgadza się wielu dorosłych, brzmi nie ma
alternatywy dla życia w rodzinie. Taki pogląd oznacza, że życie rodzinne jest
sparaliżowane, gdy mąż i żona zrezygnują z pracy nad rozwojem i doskonaleniem
ich wzajemnych relacji. Wiele par unika pracy nad ulepszaniem swego związku z
obawy, że dialog i konflikt mogą zagrozić stabilności małżeńskiej struktury.
Natomiast inni poszukują sposobów poprawienia wzajemnych relacji, co często
dostarcza satysfakcji i poczucia spełnienia. Niektórzy poprzez proces renegocjacji,
eksperymentowania i poznawania siebie odkrywają, że jeśli tego pragną, odmiana i
nowe życie może istnieć także poza rodziną.

492 Rozdział 10. Średnia dorosłość
Ostatnie irracjonalne założenie, które charakteryzuje średnią dorosłość, brzmi:
jestem niewinny. Jak podkreśla Gould, nie jest ono rzadkie. Wielu dorosłych uznawało w
przeszłości, że takie cechy, jak zachłanność, zawiść, zazdrość i rywalizacja zawsze
występują u innych ludzi. Obecnie zdają sobie sprawę, że i u nich zdarzają się takie lub
podobne cechy. W rezultacie uświadamiają sobie, że nie są tak niewinni, jak dotychczas
sądzili, a także wyraźniej dostrzegają swoje silne strony i słabości. Zadanie osoby
dorosłej polega nie tylko na poznaniu swoich cech charakteru, ale także nauczeniu się
właściwych sposobów zapanowania nad ich wyrażaniem. Zdaniem Goulda, gdy
jednostka wystarczająco długo pracuje nad swoimi cechami, może nauczyć się
powiększania, a także ograniczania ich natężenia.
Podsumowując zadania doświadczane w średnim wieku, Gould twierdzi, że
fundamentalnym celem jest rozwój osobisty i dokonanie w sobie niezbędnych zmian.
Środek życia nie jest okresem spoczynku. Odwrotnie, może w każdej chwili okazać się
równie burzliwy, jak okres dorastania. Podstawowa różnica polega jednak na tym, że
mającym liczne doświadczenia dorosłym łatwiej jest zmienić siebie i urządzić zdrowsze,
bardziej szczęśliwe życie. W przeciwieństwie do wielu dorastających, dorośli w średnim
wieku mogą poznać i zaakceptować siebie takimi, jakimi są.
ARGUMENTY NA RZECZ STABILIZACJI l ZMIANY Dotychczas analizowaliśmy badania
popierające koncepcję stabilności osobowości i optujące za zmiennością osobowości
poprzez koncepcje następujących po sobie stadiów związanych z wiekiem. W tym
miejscu rozpoczynamy rozważania nad trzecią grupą badań, przemawiających na rzecz
stabilności osobowości oraz zmienności. Na przykład w Projekcie Badań Podłużnych
Fels Institute (Kagan i Moss, 1962; Moss i Kagan, 1964) badacze postanowili prześledzić
przebieg rozwoju osobowości od urodzenia do wczesnej dorosłości. Aby to uczynić,
oceniano zmienne osobowościowe u 71 osób badanych w pięciu okresach wiekowych:
0-3, 3-6, 6-10, 10-14 oraz 19-29 lat. Oceny dokonywano na podstawie danych z
wywiadów, obserwacji i szacowania zachowania.
Najbardziej uderzającym odkryciem tych badań było wyłonienie ogólnego wzorca
stabilnej osobowości w ciągu średniego dzieciństwa. Ponadto wiele zachowań
ujawnianych przez dzieci pomiędzy 6. a 10. rokiem życia było dobrymi predyktorami
podobnych zachowań w dorosłości. Dynamikę osobowości podobną do tej z lat
dziecięcych odzwierciedlały w okresie dorosłości: zależność od rodziny, łatwość
wzbudzania gniewu, pasywne wycofywanie się z sytuacji stresowych, formy zachowań
seksualnych, identyfikacja z rolami płciowymi, zaangażowanie w doskonalenie
intelektualne oraz społeczne interakcje. Takie wyniki według Kagana i Mossa (1962)
dostarczają poparcia dla popularnego przekonania, że różne aspekty dorosłej
osobowości zaczynają kształtować się w okresie dzieciństwa.
Jednakże poziom stabilności stwierdzony w zachowaniach od dzieciństwa do
dorosłości wiązał się z kulturowymi oczekiwaniami wobec zachowania zgodnego z rolą
płciową w określonych warunkach historycznych (nawiązując do teoretycznych rozważań
prezentowanych wcześniej - odzwierciedla to interesujący wariant modelu
kontekstowego). Jeśli forma zachowania w dzieciństwie była zgodna z oczekiwaniami
wobec roli płciowej, dawało to większą szansę na jej stabilność w czasie. Na przykład
bierność byta akceptowana u kobiet, ale nie u mężczyzn (stąd pasywność byta stabilna
od dzieciństwa do dorosłości u kobiet, ale zmieniała się u mężczyzn). Z kolei dążenie do
osiągnięć było zachowaniem akceptowanym u mężczyzn i kobiet i pozostawało stałe u
obu płci przez cały czas badań. Wprawdzie badanie wykazało stałość osobowości, ale
również ustalono, że na

Osobowość i rozwój społeczny 493
bazie oczekiwań odnoszących się do ról płciowych osobowość może podlegać
zmianom.
W innych badaniach longitudinalnych odkryto połączenie stabilności i zmiany w
zakresie dynamiki osobowości. Rozważmy na przykład badanie prowadzone w
Instytucie Rozwoju Człowieka w Berkeley rozpoczęte około 1930 roku. Łącznie
przeprowadzono trzy badania podłużne: dwa badania podłużne w Berkeley i jedno w
Oakland. Dodatkowo poza dziećmi badano ich rodziców, po raz pierwszy, gdy mieli
oni około 30 lat, i ponownie, gdy mieli 70 lat (Maas, 1985; Maas i Kuypers, 1974;
Mussen, 1985).
Na podstawie jednego z tych badań (Mass i Kuypers, 1974) udało się
zidentyfikować dziesięć komponentów stylu życia, sześć dla matek ("koncentracja na
mężu", "brak koncentracji", "socjalizowanie się", "koncentracja na pracy", "nieudolność
- brak zaangażowania się" oraz "koncentracja na grupie") i cztery dla ojców
("koncentracja na rodzinie", "uprawianie hobby", "nietowarzyskość" i "źle się czujący -
nie angażujący się z powodu braku zajęcia"). Ogólnie stwierdzono, że styl życia
jednostki ujawnia dużą stabilność na przestrzeni lat, chociaż stwierdzenie to jest
bardziej prawdziwe dla ojców niż dla matek. Na przykład ojcowie charakteryzowani
jako "skoncentrowani na rodzinie" demonstrują to zaangażowanie dopiero od 30. roku
życia. "Koncentracja na mężu" u matek podlegała niewielkim zmianom w trakcie
badań, podczas gdy inne style życia nie zmieniały się. Na przykład "skoncentrowane
na pracy" matki przejawiały największą zmienność, przesuwając się od małżeńskiego
niezadowolenia i frustracji ekonomicznej w 30. roku życia do uzyskania zatrudnienia i
zdobycia nowych przyjaźni w średnim wieku. Takie kategorie, jak "koncentracja na
grupie" oraz "brak koncentracji" także potwierdzały zmienność stylów.
Maas i Kuypers (1974) wyodrębnili także siedem komponentów osobowości,
cztery dla matek oraz trzy dla ojców, l znów, po latach wystąpiła zgodność w zakresie
tych komponentów, ale zaobserwowano też zmianę. Odwrotnie niż w przypadku
stylów życia, ciągłość komponentów była bardziej widoczna u matek niż u ojców. U
ojców, którzy zmienili się, najbardziej wyraźne modyfikacje wystąpiły pośród tych,
którzy byli nieśmiali, wycofujący się, konfliktowi i doświadczający niepokojów
małżeńskich około 30. roku życia. W 70. roku życia ojcowie ci stawali się
kontrolujący, konwencjonalni, a nawet zachowujący dystans. Także ojcowie, których
w 30. roku życia zdiagnozowano jako wybuchowych, irytujących się, napiętych i
nerwowych, w czasie późnej dorosłości stawali się bardziej kulturalni, czarujący,
dostosowujący się. Badacze odkryli więc zarówno ciągłość, jak i zmianę w
osobowości oraz stylach życia, a także pewne interesujące różnice pomiędzy płciami.
Integrującym wynikiem okazało się to, że większość spośród badanych dróg
życiowych przebiegała inaczej niż głoszą to popularne mity o nieuniknionym regresie
osób w okresie późnej dorosłości.
Inne badania pochodzące z Berkeley (Błock, 1971) szacowały formy rozwoju
osobowości od wczesnego okresu dorastania do dorosłości. Badaniu poddano osoby,
gdy były one w młodszych i starszych klasach high school, a także wtedy, gdy
osiągnęły 35. rok życia. Na podstawie tych danych wyodrębniono pięć typów
osobowości dla mężczyzn i sześć typów osobowości dla kobiet. Ogólnie mówiąc,
wyodrębnione typy osobowości pozostawały u obu płci stabilne w miarę upływu czasu.
Jednakże, gdy przeprowadzono nowe badania na tych samych osobach po
osiągnięciu przez nie średniego wieku, ale koncentrując się na cechach, zamiast na
typach osobowości, zaczęty się uzewnętrzniać zarówno formy stabilności, jak i
zmiany (Haan, 1976, 1981, 1985; Hann i in., 1986). Dokładniej zaś, takie cechy, jak
"relacje interpersonalne" i "przetwarzanie informacji" wykazywały tendencję do zmiany,
podczas gdy takie elementy, jak "socjalizacja" i "autoprezentacja", miały tendencję do
pozostawania stałymi. Ponadto podkreślono (Haan i in., 1986), że transformacje w
osobowości wynikały prawdopodobnie z doświadczeń życiowych, które mogły
wymuszać na osobie dokonywanie zmian. Wynik ten potwierdza wcześniejsze

494 Rozdział 10. Średnia dorosłość
rozważania wskazujące na rolę zdarzeń życiowych w kształtowaniu się osobowości
dorosłych.
Badanie przeprowadzone przez Sernice Neugarten (1964, 1968) także pokazuje
kombinację stabilności i zmiany w osobowości. Neugarten wraz z zespołem badaczy
poddała badaniu w Kansas City w 10-letnich odstępach zdrowych dorosłych w wieku od
40. do 80. roku życia. Wśród narzędzi służących do oceny badanych użyto pogłębionych
wywiadów, Testu-Apercepcji Tematycznej - TAT (projekcyjnego testu osobowości) i
techniki diagnozującej globalną strukturę osobowości. Odkryto, że takie procesy
adaptacyjne, jak satysfakcja życiowa, zachowanie nastawione na cel i style radzenia
sobie, pozostają stabilne mimo upływu czasu. Jednakże stwierdzono różnice wyznaczone
wiekiem, szczególnie u mężczyzn, dotyczące indywidualnych stylów radzenia sobie z
doświadczeniami świata wewnętrznego. Mówiąc dokładniej, widoczna stawała się
zmiana w kierunku od "aktywnego zaangażowania" do "biernego zaangażowania".
Podczas gdy 40-letni dorośli postrzegali siebie jako aktywnie działających w swoim
środowisku, energicznych i pozytywnie nastawionych do podejmowania ryzyka, to 60-
latkowie widzieli swe otoczenie jako zagrażające i szkodliwe, a siebie jako bardziej
biernych.
Okazuje się, że przechodzenie od aktywnego do pasywnego zaangażowania jest też
widoczne w innych kulturach (Gutmann, 1964, 1978; Neugarten i Datan, 1973). Wraz z
wiekiem występuje również tendencja do przestawiania się na swoje wewnętrzne
przeżycia. Starsze osoby są także skłonne do wycofywania się z emocjonalnego
zaangażowania i stawania się mniej asertywnymi (Rosen i Neugarten, 1964). A zatem,
mimo że w badaniach w Kansas City ujawniono niezbicie ciągłość osobowości,
stwierdzono też widoczne zmiany, zwłaszcza w zakresie stylów radzenia sobie z
doświadczeniami świata wewnętrznego.
Osobowość w średnim wieku z innej perspektywy. Jak zaznaczyliśmy na początku
tego podrozdziału, stoimy przed pytaniem: Czy osobowość odzwierciedla stabilność,
zmianę, czy połączenie stałości J' zmiany? Badacze zajmujący się naukami społecznymi
borykają się z tym pytaniem. Nasze zadanie polegało na wybraniu reprezentatywnych
badań. Pewne dane mogą przemawiać na rzecz każdego stanowiska. Na przykład
pięcioczynnikowy model Paula Costy i Roberta McCrae'a wspiera koncepcję mówiącą o
względnej stałości cech, nawet na przestrzeni wielu lat. Z kolei badania prowadzone w
Berkeley czy Kansas City dostarczają dowodów przemawiających zarówno za
stabilnością, jak i zmianami w osobowości. Modele Eriksona, Pecka, Levinsona i Goulda
kładące nacisk na zmienność pokazują etapy rozwoju osobowości.
My z kolei opowiadamy się za stabilnością, jak i zmiennością osobowości dorosłych.
Sądzimy, że podstawowe dyspozycje osobowości dorosłych trwają niezależnie od czasu, i
w tym znaczeniu całkiem ewidentna jest kontynuacja. Widzimy także możliwość fluktuacji
osobowości na tle zmian historycznych, kulturowych, religijnych, w rodzinie, pracy i
zabawie. Zwłaszcza w ciągu dorosłego życia wiele wydarzeń życiowych może wpłynąć na
osobę i wywołać w niej zmianę. Na przykład rodzicielstwo stawia dorosłych w obliczu
ustalonych zasad i oczekiwań; podjęcie pracy pociąga za sobą nowe wymagania i
odpowiedzialność; nabycie nowego domu zmusza do zmian w budżecie rodziny; śmierć
ukochanej osoby wywołuje poczucie pustki i smutku.
Jesteśmy sceptyczni co do usiłowań opisania stabilności i zmian w osobowości jako
serii starannie dobranych stadiów. Istotę zagadnienia upatrujemy w poznaniu wpływów
kontekstu (patrz rozdział 1), które tworzą stałe wzajemne powiązania pomiędzy
stabilnością i zmianą, ciągłością i nieciągłością. Szacując wpływy kontekstu, jesteśmy w
stanie zobaczyć jednostki na tle różnych poziomów wtopienia się w swoje środowisko
historyczne, psychologiczne, rodzinne i społeczne (Hetherington i Baltes, 1988). Poprzez
badanie społeczno-kulturowego i historycznego kontekstu, który jest jednocześnie
częścią przeszłości, teraźniejszości i przyszłości, dojdziemy do lepszego

Osobowość i rozwój społeczny 495
zrozumienia mechanizmu powstawania w dorosłym życiu efektu stabilności i zmiany.
Stanowisko to jest obiecujące nie tylko w badaniach nad osobowością, ale i nad innymi
aspektami rozwoju w ciągu życia.
Samorealizacja osobowości
W dorosłym życiu wiele osób stara się osiągnąć idealną, harmonijną integrację swojej
osobowości. Dochodzenie do samorealizacji wymaga odpowiedniej sity ego i zdolności
wykorzystywania wszystkich swych zasobów i możliwości. Można oczekiwać, że ci, którzy
osiągnęli samorealizację, ukształtowali też dojrzałość opisywaną w wymiarach autonomii,
indywiduacji i autentyczności. Oczywiście nie wszyscy samorealizują się, a kryteria
samorealizacji mogą różnić się między sobą.
KONCEPCJA SAMOREALIZACJI Szeroki opis samorealizacji przedstawił Abraham
Masiow, który zdefiniował potrzebę dążenia do samorealizacji jako pragnienie stawania się
w coraz wyższym stopniu wszystkim, czym jednostka jest zdolna się stać. Twierdzi on, że
ludzkie zachowanie jest motywowane nie tylko przez hedonistyczne poszukiwanie
przyjemności i unikanie bólu lub starania zmierzające do redukcji wewnętrznego napięcia.
Sądzi on, że wiele motywów jest generowanych przez napięcie w organizmie, a wyższe
formy zachowania są możliwe tylko po redukcji tego napięcia (Masiow, 1968, 1970).
Zdaniem Masłowa, zanim osiągnie się samorealizację, musi być spełnionych kilka
warunków. Jednostki muszą być względnie wolne od podstawowych trosk, zwłaszcza zaś
odnoszących się do utrzymania się przy życiu. Powinny mieć komfortowe warunki pracy i
odczuwać akceptację w społecznych kontaktach z członkami rodziny oraz
współpracownikami. Ponadto jednostki powinny autentycznie respektować siebie.
Można uznać, że samorealizacja osiągana dopiero w okresie średniej dorosłości jest
sytuacją korzystną. We wcześniejszych okresach rozwojowych często trwoni się zasoby
energetyczne na kontakty seksualne, kształcenie, robienie kariery, małżeństwo i
rodzicielstwo. Potrzeba osiągnięcia stabilizacji ekonomicznej w ciągu tych młodych lat
pochłania znaczącą ilość energii psychicznej. Za to w średnim wieku, po spełnieniu
większości potrzeb można zaoszczędzić energię na starania nastawione na dojrzałość ego.
CHARAKTERYSTYKA OSÓB SAMOREALIZUJĄCYCH SIĘ Do zbadania samorealizacji
Masiow wyselekcjonował 48 osób, które w pełni wykorzystywały swoje talenty i w wysokim
stopniu działały na rzecz innych. Osobami badanymi byli studenci, znajomi Masłowa, a także
postacie historyczne. Na tej podstawie wyłonił 12 "prawdopodobnie", 10 "częściowo" i 26
"potencjalnie lub możliwie" samorealizujących się osób. Analiza tych osób pozwoliła odkryć
15 cech, które według Masłowa byty charakterystyczne dla osobowości samorealizujących
się.
1. Większa sprawność w realistycznej percepcji. Wiele osób samorealizujących się jest w stanie
realistycznie spostrzegać ludzi i zdarzenia. Można powiedzieć, że ich życzenia, uczucia lub
pragnienia nie zniekształcają rzeczywistości. Osoby te są obiektywne w analizie otoczenia oraz
potrafią dostrzec, co jest nieuczciwe lub fałszywe.
2. Akceptacja siebie i innych. Ludzie z samorealizującą się osobowością nie wykazują takich cech,
jak poczucie winy, wstyd, wątpliwość i lęk, które często mogą interferować z percepcją
rzeczywistości. Jednostki z prawidłową osobowością - bez poczucia winy, bez

496 Rozdział 10. Średnia dorosłość

ZAGADNIENIA
TEORETYCZNE
Czy znasz w swoim
otoczeniu osobę samo-
realizującą się? Czym się
kierujesz oceniając i
wybierając tę osobę?
Czy dostrzegasz w niej
charakterystyczne ce-
chy wyodrębnione przez
Masłowa?
konieczności uruchamiania mechanizmów obronnych - akceptują siebie, ponieważ znają swoją
sitę i słabości.
3. Spontaniczność. Samorealizujący się ludzie są stosunkowo bardziej spontaniczni w zewnętrz-
nym zachowaniu, w myśleniu i popędach. Chociaż wielu z nich przystosowuje się do
standardów społecznych, są tacy, którzy nie interesują się wymaganiami ról społecznych.
Samorealizujący się ludzie rozwijają swój własny system wartości i nie próbują akceptować
wszystkiego tylko z tego powodu, że czynią to inni.
4. Koncentracja na problemach. Odwrotnie niż u jednostek o osobowości skoncentrowanej na
ego, które większość czasu poświęcają introspekcji bądź samoocenie, jednostki nastawione na
problem kierują swoją energię na zadania lub problemy. Ludzie skoncentrowani na problemach
są skłonni uznawać swoje cele za ważne.
5. Potrzeba odosobnienia. Masiow ustalił, że jego badani potrzebowali więcej samotności niż
przeciętni ludzie. Przeciętni ludzie często potrzebują obecności innych i szukają kontaktu z nimi,
gdy tylko pozostają sami. (Odzwierciedla to potrzeby przynależności i szacunku zaspokajane
przez innych ludzi.) Natomiast samorealizujących się cieszy prywatność i nie martwi
samotność.
6. Autonomia. Jak można wywnioskować z prawie wszystkich innych cech osobowości
samorealizujących się osób, reprezentują one pewną niezależność ducha. Jednostki
samorealizujące się są bardziej aktywizowane przez motywację wzrostu (dążenie do
osiągnięcia czegoś) niż przez motywację deficytu (dążenie do uniknięcia czegoś) i cechuje je
samokontrola.
7. Świeżość ocen. Samorealizujący się ludzie wykazują stałą zdolność do oceniania natury i życia.
Reagują naiwnością, przyjemnością, a nawet ekstazą na doświadczenia, które dla innych
bywają przebrzmiałe. U niektórych uczucia te są inspirowane przez naturę, u innych
stymulatorem może być muzyka czy dzieci. Niezależnie od źródeł okazjpnalne, ekstatyczne
przeżycia stanowią ważną część samorealizującej się osobowości.
8. Doznania mistyczne. Samorealizujący się nie są religijni w sensie uczestniczenia w formalnym
obrządku, ale doświadczają okresowo szczytowych doznań. Opisując przeżycia wielkiej
ekstazy i cudu twierdzą, że takie zdarzenia dodają im siły w życiu.
9. Przywiązanie do ludzkości (Gemeinschaftsgefuhl). To niemieckie słowo, użyte po raz pierwszy
przez Alfreda Adiera, jest wykorzystane przez Masłowa do opisania uczuć wobec rodzaju
ludzkiego, których doświadczają samorealizujące się osoby. Uczucie to, które można określić
jako "miłość starszego brata" jest wyrażeniem miłości, sympatii oraz identyfikowania się z
ludzkością.
10. Niepowtarzalne relacje interpersonalne. Samorealizujący się mają mniej "przyjaciół" niż inni
ludzie, ale za to utrzymują z nimi pogłębione stosunki. Ponadto są skłonni do okazywania
życzliwości i uprzejmości wobec każdego człowieka.
11. Demokratyczne skłonności. Masiow ustalił, że badani przez niego Samorealizujący się ludzie
bez wyjątku byli istotami demokratycznymi, tolerancyjnymi wobec innych, niezależnie od ich
klasy społecznej, rasy, wykształcenia, religii lub przekonań politycznych.
12. Rozróżnienie pomiędzy środkami a celami. Odmiennie niż przeciętni ludzie bezreflek-syjnie
podejmujący decyzje, Samorealizujący się ludzie wykazują wysoko rozwiniętą wrażliwość
etyczną. Jeżeli nawet nie mogą zwerbalizować swego stanowiska moralnego, ich działanie
świadczy o kierowaniu się najwyższymi wartościami. Zrezygnują nawet z najbardziej
pożądanego celu, jeżeli środki do jego osiągnięcia nie będą jednoznaczne moralnie.
13. Filozoficzne, pozbawione wrogości poczucie humoru. Samorealizujący się nie lubią humoru
nastawionego na zranienie lub w kiepskim stylu ośmieszenie innych osób. Ich humor jest bliski
filozofowaniu. Mogą ich cieszyć dowcipy na własny temat, ale nie żartują z siebie w sposób
masochistyczny lub pajacowaty.
14. Zdolności twórcze. Każda bez wyjątku samorealizująca się osoba badana przez Masłowa była
w jakiś sposób twórcza. Twórczość nie może być porównywana z geniuszem Mozarta lub
Einsteina, ponieważ dynamika tego typu twórczości nie jest jeszcze wyjaśniona. Masiow

Osobowość i rozwój społeczny 497
wiąże twórczość ze spontanicznością, stosowaniem w mniejszym stopniu niż inni sztywnych
zasad oraz oryginalnością myśli, idei, działania.
15. Odporność na wpływy kulturowe. Samorealizujący się na wiele sposobów akceptują kulturę, ale
właśnie oni głęboko sprzeciwiają się podporządkowaniu kulturze. Wielu domaga się zmian
społecznych, choć nie są tak buntowniczy, jak dorastający. Generalnie są raczej niezależni od
kultury i skłonni przejawiać tolerancyjną akceptację wobec zachowania oczekiwanego przez
społeczeństwo.
Osoby badane przez Masłowa byty w większości bardzo inteligentne i ujawniały wiele innych
cech oprócz zaprezentowanych. Nie znaczy to jednak, że pod każdym względem byty one
doskonałe, Masiow zaobserwował liczne niepowodzenia towarzyszące samorealizującym się
ludziom. Niektórzy są nudni, uparci lub próżni, mają bezsensowne zwyczaje, zbyt wysokie lub
fałszywe przekonanie o swojej wartości. Przeżywają także poczucie winy, lęk lub wewnętrzne
rozterki i konflikty. Są również "w stanie od czasu do czasu być niezwykli i w sposób
nieoczekiwany bezwzględni". Bezwzględność może być obserwowana wówczas, gdy mają
poczucie, że są wprowadzani w błąd przez przyjaciela lub jeśli ktoś jest wobec nich nieuczciwy.
Mogliby wówczas z największym spokojem zniszczyć słownie taką osobę lub nieodwołalnie zerwać
wszelkie kontakty.

WSPÓŁZALEŻNOŚĆ
PROCESÓW
STARZENIA SIĘ
Powracając do teorii
osobowości opisanych
w tym rozdziale, czy
uważasz, że pewien
typ dynamiki
osobowości może
zmierzać w kierunku
samorealizacji? Jak
wpływają na to czynniki
poznawcze, społeczne i
zawodowe?
Stres w okresie dorosłości
Teorie osobowości wykazują tendencję do koncentrowania się na koncepcji wiążącej
efektywne przystosowanie z zadaniami dotyczącymi doskonalenia się, wyzwaniami i stresem,
których jednostka doświadcza w różnych momentach swego życia. Na przykład główne zadania
wczesnej dorosłości zawierają ustabilizowanie intymnych stosunków z partnerem lub partnerką,
wychowanie dzieci i znalezienie satysfakcjonującej pracy. Takim zmianom życiowym towarzyszy
stres.
U wielu ludzi stresy i napięcia dorosłego życia trwają jeszcze w okresie średniej i późnej
dorosłości. W średnim wieku radzenie sobie z odejściem dzieci w stadium pustego gniazda,
zajmowanie się starzejącymi się rodzicami czy przystosowywanie się do procesów starzenia
stanowią zaledwie kilka przykładów licznych, potencjalnie stresogennych sytuacji życiowych.
Wśród współczesnych dorosłych szczególnie widoczny jest stres związany z wykonywaniem
zawodu (Arsenault i in., 1991; Evans i Carrere, 1991; Ganster i Schaubroeck, 1991; Ironson, 1992;
Ragatt, 1991; Rice, 1992).
Stres jest przedmiotem intensywnych badań prowadzonych przez współczesnych psycho-
logów, a u ich podstaw leży koncepcja, że zmiany życiowe są częścią egzystencji każdego
człowieka i niezbędne jest osiąganie fizycznego i psychologicznego przystosowania. Bywa, że
poziom stresu towarzyszący wydarzeniom życiowym jest minimalny i może być łatwo opanowany,
ale zdarza się też tak, że trudno jest radzić sobie z jego poziomem. A zatem opanowanie strategii
unikania kryzysowych sytuacji i kontrolowania swego życia jest ważną cechą dobrze przy-
stosowanej i sprawnie funkcjonującej osobowości. Nieefektywne radzenie sobie ze stresem
przysparza licznych problemów. Rozważmy, jakie szkody wyrządza stres w Stanach Zjed-
noczonych:
� Choroba sercowo-naczyniowa wzrosła o 500% w ostatnich pięćdziesięciu latach.
� Jeden na czterech Amerykanów cierpi na jakiś rodzaj choroby sercowo-naczyniowej. Ponad
1,25 miliona Amerykanów doznaje każdego roku ataku serca.
� Około 58 milionów Amerykanów ma wysokie ciśnienie krwi i wymaga obserwacji lub leczenia.
� Jeden na trzech Amerykanów regularnie używa tytoniu. Około 1000 umiera każdego dnia z
powodu palenia tytoniu.
� Ponad 10 milionów Amerykanów ujawnia jakieś symptomy uzależnienia od alkoholu.
� Jeden spośród siedmiu dorosłych regularnie zażywa środki uspokajające.

498 Rozdział 10. Średnia dorosłość
� Od 50 do 80% wszystkich chorób, to choroby związane ze stresem.
� Bezpośrednie i pośrednie koszty ponoszone przez biznes i przemysł w Stanach
Zjednoczonych z powodu stresów pracowników wynoszą blisko 150 bilionów
dolarów. (Opracowane na podstawie Brannon i Feist, 1992; Hales, 1992; Rice,
1992).
DEFINICJA STRESU l STRESORÓW Stres bywa definiowany jako całościowa,
niespecyficzna odpowiedź organizmu na stawiane mu wymagania, mające charakter
psychologiczny i fizjologiczny. Stresorami są zewnętrzne wydarzenia lub warunki, które
wpływają na równowagę organizmu. Mówiąc inaczej, stresorami są sytuacje
wprowadzające osobę w stan stresu. Niektóre osoby same wyzwalają stres, a ma to
miejsce wtedy, gdy z góry martwią się tym, co dopiero może się zdarzyć. Powszechnie
występujące stresory obejmują zmęczenie, chorobę, zranienie fizyczne i konflikt
emocjonalny. Z tym ostatnim może wiązać się wewnętrzne napięcie i frustracja.
Codzienne stresory mogą dotyczyć kłopotów finansowych, napięć w stosunkach
społecznych, zatrucia środowiska, problemów w pracy zawodowej itp. Oczywiście
stresory mają charakter zindywidualizowany, a liczne z nich oddziałują na jednostkę
równocześnie. To, co dla jednej osoby jest stresorem, dla innej może być najzupełniej
obojętne. W tym sensie to, co jest trucizną dla jednej osoby, może być przyjemnością dla
innej (Karasek i Theorell, 1990; Noshpitz i Coddington, 1990).
Większość badaczy stresu (Insel i Roth, 1991; Smith i Smith, 1990; S.E. Taylor, 1991)
utrzymuje, że można dowieść istnienia różnych kategorii stresorów. Na przykład stresory
społeczne odzwierciedlają nasze interakcje społeczne i mogą być uwarunkowane
tłokiem, hałasem czy społecznymi naciskami. Stresory psychologiczne wywołują stres
w psychice i obejmują, poza innymi, frustrację, konflikt i lęk. Fizyczne stresory są
wyznaczane przez biologiczne potrzeby organizmu i mogą nimi być głód, pragnienie,
gorąco, zimno, zranienie, zanieczyszczenie, toksyny lub ubogie wyżywienie. Stresory
endemiczne to sytuacje, które generują "bierny stres", czyli taki, który nie może być
kontrolowany, przykładowo można do nich zaliczyć inflację lub destruktywną obecność
broni jądrowej.
Stresory powinny być spostrzegane jako czynniki wytwarzające zaburzenia w or-
ganizmie człowieka lub jako pewnego typu reaktywna zmiana, która uruchamia określone
reakcje organizmu. Musimy także wiedzieć, że zarówno złe, jak i dobre stresory zakłócają
równowagę w organizmie i wywołują stres. Eustres lub stres pozytywny ma miejsce
wówczas, gdy zmiana reaktywna organizmu daje użyteczny efekt. Na przykład lęk i
napięcie wewnętrzne atletów przed zawodami sprzyja uwrażliwieniu ich na rywalizację.
Niektórzy badacze, jak Charles Carroll i Dean Miller (1990), są przekonani, że eustres
dostarcza zainteresowań, komfortu i ekscytacji życiem. Pomaga lepiej skoncentrować
się, zogniskować swoje wysiłki i osiągnąć szczyt sprawności. Prawdą jest, że zbyt mały
stres przyczynia się do nudnej i pozbawionej satysfakcji egzystencji.
Z kolei distres jest szkodliwym i nieprzyjemnym stresem. Występuje wtedy, gdy umysł
i ciało są wyczerpane na skutek powtarzającego się kontaktu z nieprzyjemną sytuacją. W
tych warunkach stres może wpływać na cały system odpornościowy organizmu, system
nerwowy, poziom hormonów i przemianę materii. Jeśli stan emocjonalny prowadzi do
choroby fizycznej, choroba ta zwana jest psychosomatyczną (psyche oznacza umysł,
duszę, a soma - ciało). Objawia się ona nadciśnieniem, bólami głowy, artretyzmem,
reumatyzmem, owrzodzeniem przewodu pokarmowego, otyłością, bólami pleców,
chorobami skóry, impotencją, nieregularnymi menstruacjami, a nawet pewnymi
rodzajami dolegliwości sercowych (Rice, 1992; S.E. Taylor, 1991).

Osobowość i rozwój społeczny 499

WSPÓŁZALEŻNOŚĆ
PROCESÓW
STARZENIA SIĘ
Sporządź listę streso-
rów, które według ciebie
oddziałują na jednostkę
w trakcie dorosłego
życia. Czy stresory te
pokazują zbieżne
działanie czynników
biologicznych, psycho-
logicznych i społecz-
nych? Czy uda ci się
porównać te stresory
pod względem ilościo-
wym i jakościowym ze
stresorami, których mo-
głeś doświadczać
wówczas, gdy byłeś --
dzieckiem i dorastałeś?
STRES A WZORCE ZACHOWAŃ Niektóre jednostki-^ą bardziej podatne na
stres niż inne. Istnieje coraz więcej dowodów na to, że badanie różnic
indywidualnych jest tak samo ważne, jak badanie zewnętrznych czynników
wywołujących stres (Friedman, 1990). W efekcie analizy różnic indywidualnych
badacze zidentyfikowali pewne wzorce zachowań i ustalili ich powiązania ze
stresem.
Wzór zachowania A charakteryzuje się nasilonym współzawodnictwem,
agresywnością i zniecierpliwieniem. Zwykle jednostki typu A usiłują osiągnąć więcej
niż jest to możliwe i mają trudności w kontrolowaniu swego gniewu. Ich wrogość
jest zwykle skrywana, ale można ją dostrzec w zaciśniętych pięściach, grymasach
twarzy i nerwowych tikach oraz w napinaniu mięśni. Zachowanie typu A zawiera też
często irytację w kłopotliwych sytuacjach, przyspieszone tempo wypowiedzi oraz
poczucie winy w chwilach odpoczynku (Chesney i Rosenman, 1980a, 1980b;
Rosenman i Chesney, 1980, 1982; Strube, 1990),
Wzór zachowania B to swobodna postawa wobec życia, brak wrogości,
zachowania rywalizacyjne ujawniane tylko wtedy, gdy wymaga tego sytuacja.
Jednostki z takim typem zachowań nie znają pośpiechu i nie odczuwają wrogości
wobec innych. Są skłonne do osiągania celów powoli i metodycznie, w działaniach
mniej koncentrują się na ilości niż na jakości skutków oraz cieszy ich dobre
wykonanie pracy. Jednostki typu B, inaczej niż te z zachowaniami typu A, potrafią
wypoczywać bez poczucia winy (Anspaugh, Hamrick i Rosato, 1991; Insel i Roth,
1991).
Początkowo badacze sądzili (Friedman i Rosenman, 1974), że ludzie prze-
jawiający wzór zachowania A są bardziej narażeni niż osobnicy o wzorze
zachowania B na rozwój choroby sercowo-naczyniowej. Jednakże współcześni
badacze (Bran-non i Feist, 1992; Hales, 1992; Rice, 1992) podkreślają, że tylko
pewien rodzaj wzoru zachowania typu A stwarza prawdopodobieństwo wystąpienia
choroby sercowo-naczyniowej. Dokładniej mówiąc, to wrogość stanowi toksyczny
element wzoru zachowania typu A, zwłaszcza zaś jej odmiana nazywana cyniczną
wrogością, którą cechuje agresywność, niedowierzanie innym i niechęć, są
szczególnie groźne dla zdrowia (Barefoot i in., 1989).
W jednym z badań (Ragland i Brand, 1988) stwierdzono, że u jednostek ze
wzorem zachowania A pojawiała się większa podatność na atak serca niż u
jednostek ze wzorem typu B, ale jednostki typu A miały większe szansę szybkiego
powrotu do zdrowia niż jednostki o wzorze zachowania typu B. Wydaje się, że
jednostkom typu B trudno jest zrezygnować z tego, co robiły dotychczas, i
zaprowadzić ścisły reżim leczenia, dietę i zmianę stylu życia.
Badania nad wzorami zachowań A i B nadały interesującego wymiaru badaniom
nad stresem. Skłaniają do refleksji nad naszymi codziennymi sposobami życia.
Badania takie ukazują ryzyko towarzyszące zachowaniom typu A, działając po-
budzająco na badaczy tworzących własne koncepcje na ten temat (Edwards i
Baglioni, 1991; Jamal i Baba, 1991; Malcolm i Janisse, 1991; Rhodewalt i in.,
1992).
STRES A OGÓLNY ZESPÓŁ ADAPTACYJNY Hans Selye (1976, 1980a, 1980b,
1982), naukowiec kanadyjski, stworzył koncepcję ogólnego zespołu
adaptacyjnego
(GAŚ), aby wyjaśnić zmiany fizjologiczne zachodzące u jednostek pozostających
pod wpływem długotrwałego fizycznego i emocjonalnego stresu. W ramach
ogólnego zespołu adaptacyjnego wyodrębnił trzy kolejne stadia: reakcję alarmową,
stadium odporności oraz stadium wyczerpania.
W trakcie pierwszego stadium - reakcji alarmowej - organizm przygotowuje się
do obrony przed sytuacją stresogenną. Zaczyna się wzmożone wydzielanie
hormonów pobudzających - na przykład adrenaliny - a człowiek przestawia się z
parasympatycz-nego układu nerwowego (układu, który jest odpowiedzialny za
codzienną aktywność

500 Rozdział 10. Średnia dorosłość

ZAGADNIENIA
TEORETYCZNE
W jaki sposób można
zilustrować za pomocą
biologicznej teorii sta-
rzenia się, zwaną teorią
zużywania się, efekty
przedłużonego działania
stresu? Czy zgadzasz
się, że każda biologiczna
aktywność, wraz z
wysiłkiem organizmu
skierowanym na walkę
ze stresem sprawia, że
organizm zużywa się i
uszkadza? Czy w
efekcie takiej aktywności
powstają pewne
nieodwracalne, chemi-
czne uszkodzenia, które
ostatecznie przyczyniają
się do procesu starzenia
się?
wewnętrznych organów) na sympatyczny uktad nerwowy (uktad będący "magazynem
awaryjnym" bądź "rezerwą" i pewnego rodzaju systemem "pogotowia"). Dla krótkotrwałych
wyładowań energii te zasoby systemów nerwowego i hormonalnego całkowicie
wystarczają.
Jeśli jednak jednostka w dalszym ciągu pozostaje pod wpływem stresu, to rozpoczyna
się nowe stadium - odporności. W stadium tym ludzie mogą pozostawać godziny, dni,
miesiące lub lata. W tym czasie organizm kontynuuje produkcję ogromnej ilości energii,
co może prowadzić do jego zużywania się i niszczenia. Selye jednakże twierdzi, że każdy z
nas regularnie przechodzi przez oba stadia, lecz bez istotnych śladów w stanie zdrowia i
samopoczucia, ponieważ większość stresorów znajduje się na zewnątrz i może być
regularnie usuwana.
Końcowym stadium GAŚ jest wyczerpanie. Wyczerpanie występuje wtedy, gdy
zaczynają pojawiać się przeciwstawne reakcje układu nerwowego, a funkcjonowanie
organizmu nabiera cech patologicznych. Stres trwający w tym stadium może doprowadzić
do depresji, a nawet śmierci. Osiągnięcie stadium wyczerpania zależy od wielu
czynników, między innymi od intensywności stresora i czasu przebywania w stadium
odporności. Stadium wyczerpania często prowadzi do chorób wiążących się ze stresem -
najczęstsze to: wysokie ciśnienie krwi, ataki serca i zaburzenia nerwowe.
Te trzy stadia muszą być traktowane jako cykl adaptacyjny. Jeśli jest stale
doświadczany, to jak ostrzega Selye, może prowadzić do wyczerpania organizmu. Nasze
rezerwy energii adaptacyjnej mogą być porównane do odziedziczonego konta bankowego,
z którego możemy wycofywać środki, ale nie możemy niczego wpłacać. Sen może
przywracać odporność i sprowadzać adaptację do poprzednich poziomów, ale ogólny
powrót do normy jest raczej niemożliwy. .:,
RADZENIE SOBIE ZE STRESEM W DOROSŁYM ŻYCIU Na początku stwierdziliśmy, że
kluczem do harmonijnego życia jest panowanie nad fizycznymi i psychologicznymi
stresami codziennego życia. Martin Seligman (1991) jest przekonany, że prawidłowe
przystosowanie cechuje optymizm. Osoby, które widzą przyjemniejsze strony życia i nie
koncentrują się na cechach negatywnych, są zdrowsze, łatwiej przechodzą choroby i
szybciej zdrowieją. W porównaniu do pesymistów, jednostki. optymistyczne mają szansę
na dłuższe życie.
Efektywne radzenie sobie ze stresem polega między innymi na niedopuszczaniu do
ciężkiego stanu wyczerpania poprzez bezpośrednie działanie na poziom stresu, a nie
bierne poddawanie się mu. Taka koncepcja panowania nad stresem ucieleśnia
koncepcję wzmacniania całościowych rezerw organizmu. Gdy aktywizuje się ogólny zespół
adaptacyjny w oczekiwaniu na codzienne wyzwania, wyczerpywane są cenne źródła
energii. Oznacza to więc, że jednostka musi pracować nad odnowieniem rezerw
organizmu lub poniesie ryzyko osiągnięcia stanu wyczerpania. Aby tego uniknąć,
potrzebne są: dostateczna ilość snu, właściwe odżywianie i regularne ćwiczenia fizyczne
(Gadów, 1991; Masoro, 1990; Pechiman, Melby i Badylak, 1991).
Inne skuteczne strategie radzenia sobie ze stresem to techniki autorelaksacyjne, z
włączeniem ćwiczeń głębokiego oddychania, progresywnych technik relaksacji i medytacji.
Ćwiczenia głębokiego oddychania pomagają jednostce w przywróceniu normalnego
oddychania, jeśli w okresach stresów jest ono za szybkie lub zbyt płytkie. Właściwie
regulowane głębokie oddychanie może podwyższyć zawartość tlenu we krwi oraz oczyścić
układ krwionośny z dwutlenku węgla i innych odpadów chemicznych. Postępująca
relaksacja mięśni polegająca na napinaniu, a potem rozluźnianiu poszczególnych mięśni
lub ich grup, jest szczególnie efektywna w rozładowywaniu stresu w organizmie. Chociaż
istnieją liczne techniki

Osobowość i rozwój społeczny 501
medytacji, większość z nich bazuje na psychicznym wyciszaniu i usuwaniu lękowych myśli
(Smith i Smith, 1990).
Pomocne w panowaniu nad stresem jest również rozwijanie umiejętności gos-
podarowania czasem. Czas może być groźnym stresorem, a właściwa jego organizacja
pomaga w przywróceniu stabilności i harmonii w naszym życiu. Odwlekanie, odkładanie na
później tego, co należy obecnie wykonać, może zaszkodzić nauce szkolnej, stosunkom
interpersonalnym i wysiłkom w pracy zawodowej. Rozważne planowanie i organizowanie
czasu jest sposobem na jak najlepsze wykorzystanie go każdego dnia (Anspaugh,
Hamrick i Rosato, 1991; Bruess i Richardson, 1989).
Biofeedback jest kolejnym sposobem kontrolowania stresu. W ramach biofeedbacku
mierzy się jednostce za pomocą aparatury podłączonej do organizmu temperaturę ciała,
napięcie mięśniowe i przewodzenie elektryczne. Osoba w stanie stresu może zapoznać się
ze swoimi wynikami i na podstawie tych informacji podjąć wysiłek kontrolowania swojego
zachowania. Efektywność tej metody jest różna, ale szczególne sukcesy zanotowano wśród
osób z pewnego rodzaju dolegliwościami związanymi ze stresem, z napięciem
mięśniowym i bólami gtowy typu migrenowego (Carroll i Miller, 1990).
l na koniec, poznajmy znaczenie systemu wsparcia społecznego w sytuacjach
stresowych. Zwierzenie się przyjacielowi lub członkom rodziny stanowi ważną receptę na
zredukowanie stresu (Pennebaker, 1990). Brak wsparcia ze strony innych ludzi często
wzmaga efekty stresorów. Jak przedstawimy to w rozdziale 11., posiadanie systemu
pomocy ze strony otoczenia jest szczególnie ważne dla osób starszych, gdy przeżywają
stres uwarunkowany starzeniem się. Efektywny system wsparcia podwyższa poziom
fizycznego i psychicznego dobrego samopoczucia osób w okresie późnej dorosłości
(Antonucci, 1990; Armstrong, 1991; Trippet, 1991).
PRZEGLĄD
f Przejście do środkowego okresu życia to czas przeznaczony na przewartościowanie,
na dokonanie psychologicznego bilansu swego życia. Może mieć to wymiar
pozytywny bądź negatywny i jest to wysoce osobiste doświadczenie. Stwierdza się
istnienie różnic związanych z płcią w okresie przejściowym wieku średniego.
f Badanie osobowości w średnim wieku rozszerza zagadnienie ciągłego i nieciągtego
rozwoju w ciągu życia. Między innymi, Costa i McCrae, argumentują, że dynamika
osobowości w ciągu dorosłego życia pozostaje stosunkowo nie zmieniona. Z kolei
Erikson, Peck, Levinson i Gould przedstawiają teorie nieciągłości rozwoju. Inne
działania badawcze, wraz ze studiami przeprowadzonymi w Berkeley, naświetlają
znaczenie zarówno kontynuacji, jak i zmiany.
f Samorealizacja jest wysoko wyrafinowaną dymensją rozwoju, którą charakteryzuje
autonomia, indywiduacja i autentyczność. Badania Masłowa wyjaśniają koncepcję
samorealizacji i opisują charakterystyczne cechy tych osób, które osiągnęły ten
poziom funkcjonowania.
f Stres jest normalnym elementem rozwoju, a uczenie się sposobów radzenia sobie z
nim jest ważnym zadaniem. Analiza różnych aspektów stresu takich, jak wzory
zachowania A i B, ogólny zespół adaptacyjny oraz techniki redukowania stresu,
pozwoliła na wyjaśnienie i zrozumienie tych zagadnień.

502 Rozdział 10. Średnia dorosłość
3. RODZINA
Wiele małżeństw jest zawieranych w okresie wczesnej dorosłości, a wkrótce
potem pojawiają się dzieci. Później dzieci stają się nastolatkami lub młodymi
dorosłymi. W ciągu tego czasu rodzice wchodzący w średni wiek muszą stanąć w
obliczu licznych rozwojowych zadań. Na przykład wielu rodziców odkrywa, iż są
"pośrednią" czy "sandwiczową" generacją, to znaczy, że z jednej strony cyklu
pokoleniowego są ich dzieci, a na drugim krańcu znajdują się ich starzejący się
rodzice, oni zaś są pośrodku. Może to doprowadzić do poczucia zagrożenia i
trudności z równoczesnym radzeniem sobie z potrzebami potomstwa i pokolenia
rodziców (Gibson i Gibson, 1991; Rossi i Rossi, 1990).
Interakcje rodzice-dorastający
Jak wykazaliśmy w rozdziale 2., badacze rozwoju rodziny ułatwiają zrozumienie
złożoności życia rodzinnego poprzez przedstawienie go jako serii stadiów. Dzięki
temu możemy lepiej pojąć dynamikę procesów toczących się w rodzinie, zadania
rodziców i dzieci w różnych okresach rozwojowych, w tym rodziny z dziećmi w
okresie dorastania (Cowan i Hetherington, 1991; Pillemer i McCartney, 1991; White,
1991). Na przykład przystosowanie do potrzeby niezależności u dorastającego
definiuje na nowo stosunki dziecko-rodzice oraz stopniowo zwiększa
odpowiedzialność. Jest to także czas, w którym wielu rodziców po raz pierwszy
uświadamia sobie, że ich potomstwo wkrótce odejdzie, zorganizuje sobie własne,
niezależne życie i mieszkanie. Problem przystosowania do pustego gniazda jest
samym w sobie rozwojowym wyzwaniem.
Szczególnie ważne jest tworzenie form efektywnej komunikacji pomiędzy
rodzicami i dorastającymi oraz kształtowanie umiejętności zadowalającego roz-
wiązywania konfliktów (Paikoff i Brooks-Gunn, 1991). Komunikacja rodzic-
dorastający wymaga oczywiście pracy obu stron. Nastolatki, podobnie jak rodzice,
są odpowiedzialne za rozwijanie znaczących sposobów komunikacji i to właśnie
może być najtrudniejszym rozwojowym wyzwaniem dla obu stron. Stephen Smali i
Gay Eastman (1991) utrzymują, że właściwa komunikacja jest podstawą
funkcjonowania zdrowej rodziny. Rzeczywiście, komunikacja jest podstawowym
mechanizmem, poprzez który członkowie rodziny wyrażają ciepło i przywiązanie,
wykazują wzajemny respekt dla siebie, stawiają ograniczenia i podejmują decyzje.
Prawidłowa komunikacja pozwala też rodzicom na przekazywanie własnych
wartości i przekonań, odnoszących się do tak kluczowych zagadnień, jak
bezpieczeństwo i zdrowie, a także prowadzi do bliższego poznania zainteresowań,
wartości i przeżyć ich dorastających dzieci.
Ważnym problemem związanym z tym okresem jest to, czy istnieje mię-
dzypokoleniowa przepaść między rodzicami i nastolatkami. Przepaść między-
pokoleniowa odnosi się do różnic w zakresie wartości, postaw i zachowań pomiędzy
dwiema grupami generacyjnymi. Na przykład nastolatki często mówią swoim
rodzicom o dystansie, który dzieli dwie grupy wiekowe. Niektórzy zauważają, że ich
rodzice są "po innej stronie drogi" i że niektóre poglądy są "przestarzałe" lub
pozostają "w tyle" za młodymi. Używany język, zwłaszcza żargon i specyficzne
zwroty różnią język młodych i starszych. Młodzi często mówią dorosłym, że nie
używa się pewnych stów i wyrażeń i że zdradzają one wyraźnie wiek osoby ich
używającej. Dotyczy to także fryzur, stylu ubierania się czy ulubionej muzyki.
Czy zawsze występuje przepaść międzypokoleniowa między młodymi i starymi?
Czy jest to nieunikniony okres w życiu rodziny, czy raczej mit? Żeby odpowiedzieć

Rodzina 503

WSPÓŁZALEŻNOŚĆ
PROCESÓW
STARZENIA SIĘ
Czy można wykorzystać
wiedzę na temat
psychologicznego i
społecznego rozwoju
dorastających przed-
stawioną w rozdziale 8.
do wyjaśnienia potenc-
jalnych konfliktów do-
tyczących obowiązków
domowych? Podobnie,
czy można użyć wiedzy
zaprezentowanej w tym
rozdziale na temat oso-
bowości i społecznego
rozwoju jednostki w
średnim wieku do tego
samego problemu?
na te pytania, musimy uświadomić sobie, że stresy,-wartości, postawy i przekonania
nastolatków w latach 90. różnią się od tych, które cechowały dorastających dziesięć lub
dwadzieścia lat temu (Colten i Gore, 1991). Aby właściwie ukształtować koncepcję
własnej osoby, nastolatki muszą określić, w co wierzą, co jest według nich dobre lub złe,
moralne lub niemoralne oraz ważne lub nieważne (Esman, 1991). Dlatego muszą poznać
i zanalizować poglądy własnego pokolenia oraz skonfrontować te przekonania z licznymi
czynnikami społecznymi. Podobnie jak młodzi dorośli, będą poznawać różne czynniki
środowiskowe - rodziców, kolegów, szkołę i środki przekazu, co może wpłynąć na
ukształtowanie się ich systemu wartości.
Od dzieciństwa miało miejsce przejmowanie wartości swoich rodziców i wpro-
wadzanie ich do własnego systemu, ale nastolatki szybko uświadamiają sobie, że wiele
się zmieniło od czasu, w którym ich rodzice byli młodzi. Mimo że część młodych ludzi
przyjmuje bez wątpliwości rodzicielski punkt widzenia, są też tacy, którzy tego nie czynią.
Pragnienie niezależności oraz nowo nabyte zdolności poznawcze, pozwalające
dorastającemu człowiekowi na pełniejszą analizę świata, bardziej niż kiedykolwiek
wcześniej sprzyjają kształtowaniu się postawy badawczej. Mary Ann Lamanna i Agnes
Riedmann (1994) dodają, że skoro wiele zachodnich kultur wymaga od dorosłych
wyraźnego manifestowania systemu osobistych wartości, dorastający tym bardziej mogą
odczuwać potrzebę odrzucenia "przestarzałych" wartości rodziców, przynajmniej na
płaszczyźnie intelektualnej, i na pewien czas, aby uzyskać status dorosłego.
Czy różnice wiekowe sprzyjają tworzeniu się odmiennych punktów widzenia? Czy
pomiędzy młodymi i starymi zawsze powstaje przepaść międzypokoleniowa?
Niekoniecznie. Przepaść międzypokoleniowa spostrzegamy jako wielki mit. Znacznie
częściej różnice między rodzicami a dorastającymi mają charakter ideologiczny, a nie
pokoleniowy. Oznacza to, że konflikt zachodzi pomiędzy nowym a starym, a nie między
młodym a starym. Ponadto dorastający i ich rodzice są prawdopodobnie częściej zgodni
w wielu kwestiach niż można by oczekiwać. Chociaż nastolatki zewnętrznie różnią się od
rodziców ubraniem czy manierami, obie grupy są zaskakująco podobne w takich
dziedzinach, jak postawy i fundamentalne wartości.
Zanim zakończymy dyskusję na temat interakcji rodzice-dorastający, spróbujmy
zastanowić się nad znaczeniem satysfakcjonujących metod rodzicielskiej kontroli
nastolatków. Znakomita większość badań (Esman, 1991; Feldman i Elliott, 1990;
Gecas i Seff, 1990; Johnson, Shulman i Collins, 1991; Masselman, Marcus i Stunkard,
1990; Steinberg, 1991) wykazuje, że gdy dorastający mają szansę wyboru, pragną, aby
stosunki z rodzicami miały charakter demokratyczny. Preferują obowiązki domowe, które
są regulowane na zasadzie uczciwości, sprawiedliwości i wzajemności. Dyskusje
rodziców i nastolatków na tematy, którymi są wspólnie zainteresowani oraz tworzenie
warunków do zwiększania autonomii nastolatka sprzyjają właściwemu klimatowi
emocjonalnemu. Takie sposoby postępowania przyczyniają się do kształtowania się
dobrych stosunków pomiędzy rodzicami a dorastającymi dziećmi oraz do pełnego
rozkwitu osobowości każdego członka rodziny.
Przystosowanie do okresu postrodzicielskiego

504 Rozdział 10. Średnia dorosłość
o swoich dzieciach. Dla wielu rodziców to stadium staje się okresem refleksji, niepokoju,
a nawet niezadowolenia (Kalish, 1989). Innym z kolei stadium pustego gniazda przynosi
nowy poziom małżeńskiej satysfakcji i spełnienia.
Spróbujmy zanalizować, dlaczego stadium pustego gniazda może być okresem
krytycznym. Wielu rodziców, znacznie częściej matek, poświęca większość swego czasu
na zajmowanie się dziećmi. Te matki, które całkowicie żyły problemami potomstwa,
odkrywają, że osiągnięcie stadium pustego gniazda łączy się z trudnościami w
przystosowaniu do nowej sytuacji (Grambs, 1989; Lewis, Volk i Duncan, 1989;
Mercer, Nichols i Doyle, 1989). Jak sądzą Marcia i Thomas Lasswell (1991), rozpoczyna
się wtedy ważny okres oceny i refleksji nad sobą. Niektórzy rodzice popadają w depresję i
czują się osamotnieni. Pojawia się kluczowy problem: "Co ja teraz będę robić?" Chociaż
uzyskują pewnego rodzaju wolność, możliwą do wykorzystania po dokonaniu zmian w
strukturze potrzeb, niektóre matki nie wiedzą, co chciałyby dalej robić. Formy zachowań w
tym okresie różnicują kobiety, które przez lata zajmowały się domem, i kobiety, które
pracowały poza domem w kolejnych stadiach rodzicielstwa.
Przeciwny pogląd na stadium pustego gniazda zakłada, że jest to pozytywny etap
rozwoju. Chociaż rodzice przechodzą okres przystosowania, gdy dzieci odchodzą z domu,
to przeżywają oni również pozytywne uczucia towarzyszące postrodzicielskiej fazie życia.
Kenneth Davidson i Nelwyn Moore (1992) stwierdzają, że w tym okresie małżonkowie są
szczęśliwi, dzielą się obowiązkami i efektywnie komunikują się ze sobą. Mogą także
poczuć się wolni od kłopotów finansowych, zwolnieni od dodatkowej pracy w domu i
swobodni w planowaniu dalekich podróży. Ponadto wielu dorosłych w fazie
postrodzicielskiej z zadowoleniem i satysfakcją ocenia lata przeznaczone na opiekę nad
dziećmi i pełnienie swoich ról rodzicielskich. Chociaż przeżywają pewnego rodzaju
smutek, jest on tłumiony przez zadowolenie i przyjemność płynącą z uświadomienia
sobie, że rodzicielstwo jest już przeszłością.
Wiadomo też, że ci rodzice, którzy nie próbowali wychowywać swych dzieci w
zależności, a raczej zachęcali do autonomii i niezależności, najlepiej przetrwali stadium
pustego gniazda. Rodzice, którzy są przekonani, że ich dzieci są wystarczająco dojrzałe
do podjęcia pracy, nauki w college'u lub do małżeństwa, są bardziej skłonni zezwolić im
na to, niż rodzice, którzy dostrzegają swoich młodych dorosłych jako niedojrzałych.
Najkorzystniej jest, gdy rodzice uznają swoje dzieci jako odrębne jednostki mające swoje
prawa i starają się zapewnić autentyczną opiekę i troskę, rozsądnie jednak ograniczając
swoją ingerencję w ich sprawy. Ross Eshieman (1991) dodaje, że tacy rodzice nie
odczuwają negatywnie faktu odejścia dzieci z domu. Prawdą natomiast jest, że większym
stresorem może być nieoczekiwany powrót młodego dorosłego do domu.
Niektórzy rodzice mogą stopniowo przystosowywać się do stadium pustego gniazda.
Na przykład pobyt w college'u, odbywanie służby wojskowej lub długie wycieczki mogą
oddzielać młodych dorosłych od rodziców na relatywnie krótki czas. Pozwala to rodzicom
na doświadczanie nieobecności bez poczucia, że nigdy już dziecka nie zobaczą. Tak więc,
nawet jeżeli gniazdo jest niby-puste, rozstanie z dzieckiem jest łagodzone przez
oczekiwanie, że niedługo powróci. Stopniowe przystosowanie się do stadium pustego
gniazda może także dać rodzicom okazję do oceny siebie i swoich celów.
Gdy dzieci opuszczą dom, małżonkowie mogą stwierdzić, że przez cafe lata dryfowali
obok siebie. Spędzając teraz czas tylko ze sobą, mogą być zaskoczeni zmianami, które w
nich zaszły, i nie zostały zauważone. Anegdota odnosząca się do pary w średnim wieku
opowiada o tym następująco: Małżeństwo siedzi przy śniadaniu, popija kawę i z
przejęciem czyta poranną prasę. Mąż, jak gdyby spadł z nieba, opuszcza swoją gazetę i ze
zdziwioną miną pyta: "Kiedy zaczęłaś czytać w okularach?"

Rodzina 505
Żona patrzy na niego i odpowiada: "Około 5 lat temu. Ale, przy okazji" - dodaje, - "kiedy ty
wyłysiałeś?"
Jeśli para nie jest usatysfakcjonowana swoim małżeństwem i stwierdza, że dłużej już
nie chce siebie "znać", trudno jest zaoferować jej wzajemne wspieranie się i zrozumienie w
krytycznych latach średnich. Niektóre pary przyjmujące pesymistyczną postawę są
przekonane, że skoro ich funkcje i odpowiedzialność jako rodziców zakończyły się, ich życie
również jest skończone. Inne sądzą, że niewiele pozostało już w życiu do zrobienia i czują
się bezużyteczne. A zatem, role rodzicielskie "przyćmiewają" role małżeńskie (Keith i
Schafer, 1991). Z jednego ze źródeł (Lamanna i Riedmann, 1994) wynika, że przebieg tego
stadium jest bardziej pozytywny, gdy rodzice pełnią jeszcze inne znaczące role w pracy,
szkole czy udzielają się społecznie. Perspektywy takiego ożywienia lub rekonstrukcji
załamanego psychicznie małżeństwa rokują pozytywnie, ponieważ starsza para ma
obecnie więcej czasu, energii i środków finansowych pozwalających na zainwestowanie w
doskonalenie wzajemnych stosunków.
Dla wielu rodziców stadium postrodzicielskie jest najbardziej nagradzającym i
najszczęśliwszym okresem w ich życiu. Gdy dzieci odchodzą z domu, matki i ojcowie
spostrzegają poprawę ich małżeńskich relacji. Niektórzy małżonkowie widzą podobieństwo
szczęścia i satysfakcji tych lat do okresu ich pierwszych kontaktów i spotkań. Dlatego lata te
bywają nazywane drugim miesiącem miodowym. Takie pary doświadczają zwykle przez lata
silniejszego wzajemnego zrozumienia i wsparcia. Są też bardziej skłonne do
optymistycznego widzenia przyszłości i ujawniania większego zaufania do siebie i swoich
zdolności jako partnerów, a także do wykazywania się umiejętnością sprawnego
komunikowania, silnym poczuciem intymności i wzajemności.
PEŁNE GNIAZDO Rodzice w średnim wieku doświadczają zwykle w życiu rodziny stadium
pustego gniazda. Ich potomstwo dorasta, ustala swoje plany na przyszłość oraz opuszcza
dom. Jednakże, wśród powiększającej się części populacji młodych dorosłych, opuszczenie
domu nie jest wybieranym stylem życia. We współczesnych rodzinach obserwuje się
relatywnie nowy trend w sposobie życia: petne gniazdo. Obecnie, około 20 milionów
dorosłych w wieku od 18. do 34. roku życia mieszka w domu wraz ze swymi rodzicami.
Dotyczy to około 58% wszystkich mężczyzn i 47% wszystkich kobiet między 18. a 24. rokiem
życia. Wszystko wskazuje na to, że w nadchodzących latach liczby te będą się zwiększać
(U.S. Bureau of the Census, 1992).
Pełne gniazdo to interesujący trend demograficzny, a powody, dla których młodzi ludzie
pozostają w domu rodzinnym, są odbiciem dzisiejszych czasów. Na szczycie przyczyn
nieodmiennie znajdują się trudności finansowe. Młodzi dorośli często mają kłopoty z
zapewnieniem sobie niezależnego stylu życia. Niektórzy pozostają w domu rodzinnym, aby
nie narażać się na samotność. Są również tacy, którzy jeszcze się kształcą, którzy opóźniają
zawarcie małżeństwa, i tacy, którzy rozwiedli się (mający dzieci i bezdzietni). Dorosłe dzieci
często traktują dom rodzinny jak przystań lub miejsce, do którego można powrócić po pracy.
Pełne gniazdo często dostarcza szczęścia i satysfakcji rodzinie. Ale może także
wywoływać wiele napięć i problemów. Na przykład niektórzy ludzie, nie związani blisko z
prezentowanymi problemami, do właściwego wypełniania roli rodzicielskiej zaliczają
wypuszczanie dzieci w świat i włączanie ich w nurt życia społecznego. Napięcia, jakie
pojawiają się w pełnym gnieździe, łączą się z naruszaniem cudzego terytorium, hałaśliwym
zachowaniem, dzieleniem obowiązków domowych. Dorosłe dzieci mogą również poważnie
dezorganizować codzienne życie domowe i narazić na konflikty związek małżeński rodziców
(Schnaiberg i Goldenberg, 1989).

506 Rozdział 10. Średnia dorosłość

PODOBIEŃSTWA l
RÓŻNICE ZWIĄZANE Z
PŁCIĄ
Jak myślisz, czy wido-
czne różnice związane z
ptcią w pełnieniu roli
dziadka i babci wpływają
na kształtowanie się ról
związanych z płcią u
wnucząt? Czy sądzisz,
że orientacja
androgyniczna w peł-
nieniu roli babci i dziadka
wpływała by odmiennie
na wnuczęta? W jaki
sposób?
DZIADKOWIE Inną formą rozwoju rodziny wśród wielu dorosłych w średnim
wieku jest bycie dziadkami. Pojawienie się wnuczka kształtuje stosunki pomiędzy
dziadkami i młodszą parą na bazie intensywnego zainteresowania matym
potomkiem. Wejście w rolę dziadków to nowy i najczęściej pozytywny wymiar w
życiu dorosłych w średnim i starszym wieku. Dziadkowie mogą służyć wnuczętom
jako źródło wiedzy, mądrości, miłości i zrozumienia oraz mogą znacząco na nie
oddziaływać. Niejednokrotnie jednak idealizują swoje role i ich znaczenie (Brubaker,
1990a; Ełkind, 1990; McMillan, 1990;
Miller i Cavanaugh, 1990; Strom"i Strom, 1990; Thomas, 1990b; L.B. White, 1990).
Bycie dziadkami nie zawsze wiąże się z pozytywnymi cechami. Dla niektórych
jest to widoczne świadectwo starzenia się. Może też występować konflikt między
dziadkami a rodzicami dotyczący wychowania dziecka. Wielu dziadków protestuje
przeciw stereotypowej treści i oczekiwaniom wobec nich, zawierającym w założeniu
konieczność poświęcenia czasu i troski wnuczętom. Niektórzy dziadkowie rze-
czywiście odczuwają zmęczenie spowodowane opieką nad matym dzieckiem.
Badania (Burton i DiIworth-Anderson, 1991) potwierdzają, że nie wszyscy
dziadkowie pragną być zatrudniani, zgodnie z powszechnymi oczekiwaniami co do
ich roli, zwłaszcza zaś przy wychowaniu dziecka. W przyszłości badacze powinni
poznać straty i zyski płynące z pełnienia ról w rodzinie przez jej starszych
członków, zwłaszcza w kategoriach ponoszonej przez nich odpowiedzialności
(Langer, 1990). A-:; . :
W pełnionych przez dziadków rolach istnieją widoczne różnice związane z płcią.
Na przykład dla kobiety rola babci wydaje się mieć szczególne znaczenie. Pełnienie
roli babci może być widziane jako doświadczenie macierzyńskie, przeważnie z
powodu tradycyjnej, dominującej roli kobiety w wychowaniu dzieci. Chociaż
większość mężczyzn jest zadowolona z roli dziadka, tradycyjnie babcie prawie od
samego początku przyjmują na siebie bardziej aktywną rolę. W okresie
postnatalnym babcie służą pomocą młodej matce, dziecku i jej rodzinie. Babcia jest
często osobą, która pierwsza przewija dziecko, kąpie i pielęgnuje z wyjątkiem
krótkich przerw, podczas których te czynności wykonuje matka. Jest spostrzegana
jako osoba najlepiej troszcząca się o dobre samopoczucie matki i wnuczka (Gee,
1991; Leslie, 1982; Wasserman, 1990).
Dziadek bardziej angażuje się w opiekę nad wnuczętami po przejściu na
emeryturę. Nie traci już energii i czasu na pracę zawodową, może więc zająć się
wnuczętami. Częściej je odwiedza, zabiera na spacery, kupuje prezenty i opiekuje
się nimi (Leslie, 1982). Vira Kivett (1991) przeprowadziła badania czarnych i białych
amerykańskich mężczyzn pełniących rolę dziadka, które pokazały podobieństwa w
ocenie znaczenia roli dziadka, a także w zakresie pomocy niesionej przez
wnuczęta. Okazało się, że rola dziadka jest bardziej znacząca dla Amerykanów
afrykańskiego pochodzenia niż dla białych. Inne różnice dotyczące pełnienia ról
dziadka i babci pomiędzy białymi i czarnymi pokazano we wstawce "Ukazanie
odmienności". /^'A^:- '
Należy podkreślić, że z biegiem czasu role dziadków zmieniały się. Na przykład
współczesna babcia jest czynna zawodowo i ma już poza sobą codzienne
obowiązki związane z rozwojem i wychowaniem własnych dzieci (Hagestad, 1991).
Nie znamy jednak odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób jej większe zaangażowanie
zawodowe wpływa na wypełnianie roli babci. Podobnie nie wiemy, w jakim stopniu
elastyczność w pełnieniu ról mężczyzny i kobiety wptywa na tryb pełnienia roli
dziadka i babci. Rewizji wymaga również przekonanie łączące obraz dziadków i
babć w średnim wieku z bujanym fotelem. Linda Burton i Peggy DiIworth-Anderson
(1991) zaobserwowały, że zwiększenie się liczby rodzin z jednym rodzicem może
spowodować, że role dziadka i babci będą bardzo ważne.
W świetle tych zmian Robert i Shirley Strom (1990) sugerują, że niezbędne jest
określenie i zrozumienie swej roli przez poszczególnych dorosłych członków
rodziny. Dziadkowie muszą uświadomić sobie oczekiwania ze strony rodziny

Rodzina SOS
dziecka, poznać zasady, które są stosowane w wychowaniu przez rodziców. Jeanne
Thomas (1990b) ustaliła, że brak zrozumienia zasad wychowania dzieci, jak i
naruszanie ich, może zagrażać harmonii rodzinnej. Otwarta komunikacja i czytelne
oczekiwania ułatwiają dziadkom wspieranie i odciążanie rodziców oraz tworzą
partnerski klimat.
Opieka nad starzejącymi się rodzicami
Obecnie około 1 miliona dorosłych zapewnia każdego dnia fizyczną i medyczną
opiekę swoim rodzicom, a wielu coraz częściej zaspokaja codzienne potrzeby,
wspiera finansowo, wypełnia codzienne domowe obowiązki, robi zakupy, zapewnia
transport. Wszystko wskazuje na to, że w następnych latach tego typu zaan-
gażowanie będzie wzrastało (Gubrium, 1991; Malone-Beach i Zarit, 1991; Suitor i
Pillemer, 1990).
Jak wykazaliśmy, najstarsi ludzie w Stanach Zjednoczonych są w zupełnie dobrej
formie. Obecnie starzy ludzie żyją dłużej niż ich przodkowie, cieszą się na ogół
dobrym zdrowiem i szczęśliwym życiem. Większość z nich samodzielnie radzi sobie
z codziennymi obowiązkami i zadaniami (Chappell, 1991; Sterneck, 1990). Jednakże
osoby w mocno zaawansowanym wieku wymagają pomocy ze strony innych. Ponadto
liczba chronicznych chorób i dolegliwości stopniowo z wiekiem wzrasta, powodując
konieczność niesienia aktywnej pomocy ze strony dorosłych dzieci lub zapewnienia
bardziej formalnej interwencji (Baldwin, 1990; Montgomery i Datwyler, 1990). Beverly
Sanborn i Sally Bould (1991) ustalili, że ludzie w wieku 85 lat i starsi są najbardziej
narażeni na utratę zdolności samodzielnego funkcjonowania i najbardziej potrzebują
pomocy.
Nie znaczy to jednak, że starsi potrzebujący opieki lub pomocy ludzie są
kandydatami bądź rezydentami domów starców. Jest to mit, który należy
zdemaskować. W Stanach Zjednoczonych tylko 5% całej populacji ludzi w wieku 65
lat i starszych znajduje się w tego typu placówkach. Większość z nich mieszka z
rodziną. Około 75% mężczyzn i 40% kobiet mieszka ze współmałżonkiem, 8%
mężczyzn i 18% kobiet mieszka z krewnymi. Pozostali żyją samotnie lub z osobami,
które nie są ich krewnymi (U.S. Bureau of the Census, 1992).
FORMY OPIEKI l POMOCY Jeżeli starsi ludzie potrzebują opieki i pomocy,
istnieje duże prawdopodobieństwo, że uzyskają ją od swoich dorosłych dzieci, gdyż
cztery na pięć starszych osób ma dzieci. Niejednokrotnie dzieci mieszkają blisko
rodziców, co ułatwia pomoc, gdy staje się ona konieczna. Jednakże zauważono, że
częściej córki niż synowie odwiedzają i opiekują się swoimi rodzicami (Aronson, 1992;
Cicirelli, 1992;
Green, 1991; Walker i Allen, 1991; Walter, 1991). Jest wysoce prawdopodobne, że
mężowie będą w częstszym kontakcie z rodzicami żony niż ze swoimi, chyba że
żona pośredniczy w kontakcie z rodzicami męża. Potwierdza się więc maksyma, że
"syn jest tak długo synem, dopóki nie ma żony, a córka jest córką całe swoje życie"
(Glezer, 1991; Kart, 1990; Stone, 1991).
Większość młodszego pokolenia pragnie udzielać wsparcia i pomocy starzejącym
się członkom rodziny, ale nie dlatego, że jest do tego zmuszana. Dorosłe dzieci
przytaczają różne powody zajmowania się rodzicami, dominująca jednak wydaje się
potrzeba odwzajemnienia wsparcia i bezpieczeństwa, które wcześniej otrzymały.
Takie działanie dziecka oceniane jest jako słuszne i właściwe i jest niepisanym
oczekiwaniem, które stanowi integralną część cyklu życia rodziny. Międzykulturowe
różnice dotyczące tego problemu można znaleźć we wstawce "Ukazanie od-
mienności".

508 Rozdział 10. Średnia dorosłość
UKAZANIE ODMIENNOŚCI Kto zamierza
opiekować się mamą i tatą?
W przeszłości mato uwagi przywiązywano do etnicznych różnic w zakresie
: opieki nad starymi rodzicami,-ale obecnie wykazuje się więcej zainteresowania dla
tego problemu. Ogólnie, starsi ludzie z różnych etnicznie i rasowo grup w
Stanach Zjednoczonych nie są izolowani od krewnych i otrzymują znaczącą
międzypokoleniową pomoc oraz wsparcie. Ludzie opiekujący się rodzicami w
zaawansowanym wieku mieszkają najczęściej w odległości umożliwiającej stały
kontakt, wchodzą w interakcje z wyboru oraz są ze sobą powiązani poprzez
wzajemne świadczenie sobie pomocy i działania społeczne. A zatem formy
opieki i troski są raczej podobne niż niepodobne do wcześniej opisanych trendów
(Taylor, 1985).
Jednakże bliskość zamieszkania członków rodziny nie gwarantuje dostatecz-
, nej pomocy dla wielu starych ludzi w obrębie mniejszości etnicznych. Na
l- przykład pewne badania (np. Weeks i Cuellar, 1981) wykazują, że jest mato
prawdopodobne, by wielu starszych Latynosów zwróciło się do członków rodziny
z prośbą o pomoc, mimo że mają zwykle cztery razy więcej krewnych
; niż starzy ludzie nie należący do grup mniejszościowych. Inne badania (Torres-Gil
i Negm, 1980) dowodzą, że niektórzy starsi Amerykanie pochodzenia meksykań-
, skiego często nie mają dostępu do potrzebnych i kulturowo preferowanych forn-i
|, opieki i społecznych interakcji.
t Shirley Lockery (1985) stwierdza, że w przeciwieństwie do powszechnych
l przekonań, rodziny z grup mniejszościowych ze starszymi ludźmi jako ważnymi
| członkami, stanowią potężną siłę społeczną. Rodziny należące do mniejszości
' etnicznych tradycyjnie biorą na siebie rolę opiekuńczą. Rodziny mniejszościowe
często polegają na własnych możliwościach w zaspokajaniu społecznych,
ekonomicznych i fizycznych potrzeb ludzi starych. Na przykład zarówno
Amerykanie afrykańskiego, jak i latynoskiego pochodzenia, mają duży i zwarty
system rodzinny, który zapewnia pomoc i emocjonalne wsparcie swoim
krewnym. Jednak nie pełna obsługa stanowiąca możliwy system wsparcia
cechuje rodzinę mniejszościową, a raczej służenie dodatkową pomocą, gdy
starsi członkowie rodziny znajdą się w potrzebie (Burton i DiIworth-Anderson,
1991; Cox i Monk,
l 1990; Johnson i Barer, 1990).
r W jednym z badań dotyczących różnic etnicznych (Cantor, 1979a) odkryto,
że większość starszych respondentów mogła liczyć na częsty osobisty oraz
telefoniczny kontakt z dziećmi. Większość respondentów miała nieformalną
sieć wsparcia i tylko mata ich liczba (8%) nie doznawała żadnego typu
wsparcia. Starzy rodzice latynoscy doświadczali ogólnie wyższego poziomu
interakcji i większego wsparcia niż biali lub czarni Amerykanie w starszym
wieku, niezależnie od płci, klasy społecznej, dochodów i ogólnej sprawności.
Afrykańscy Amerykanie
; i biali respondenci byli porównywalni w odniesieniu do interakcji z dziećmi i
społecznego wsparcia otrzymywanego od dzieci, ale zarówno afrykańscy
Amerykanie, jak i latynoscy Amerykanie wykazują skłonność do udzielania
większej pomocy niż biali Amerykanie. Podobne wyniki otrzymano i w innych
, badaniach (Barresi i Menon, 1990; Bengston, Rosenthal i Burton, 1990; Mutran,
\ 1985; Sakauye, 1989).

Rodzina 509
Inne badania (Shanas, 1979) dotyczyły relacji wspierania pomiędzy
starszymi rodzicami a ich dziećmi, wnuczętami i prawnuczętami. Ustalono, że
wśród białych starszych rodziców (72%) bardziej prawdopodobne było
udzielanie pomocy swym dzieciom niż wśród starszych rodziców afry-
kańskiego pochodzenia (51%). Interesujące, że u afrykańskich Amerykanów w
starszym wieku występowała większa tendencja do otrzymywania pomocy
(63%) od swoich dzieci, podczas gdy wśród starszych białych niższy byt
procent tych, którzy otrzymywali pomoc (68%) w porównaniu z udzielaniem jej
swym dzieciom. Starsi ludzie otrzymywali trzy typy pomocy - regularną pomoc
pieniężną, okazjonalne dary pieniężne oraz pokrywanie kosztów leczenia.
Najczęstsza forma pomocy to okazjonalne dawanie prezentów pieniężnych.
24% afrykańskich Amerykanów i 13% białych starszych ludzi mówi o
otrzymywaniu tego typu wsparcia.
Badania Roberta Taylora (1985) wykazują, że starsi afrykańscy Amerykanie
są aktywnymi uczestnikami życia rodziny. Starsi respondenci mówili o in-
tensywnych interakcjach z rodziną, a szczególnie z bliskimi mieszkającymi w
pobliżu, o rozległych, emocjonalnych więziach z rodziną oraz o wysokim
stopniu satysfakcji z kontaktów rodzinnych. Ponad połowa respondentów
wskazywała na otrzymywanie pomocy od rodziny. Wszystkie te dane są
zbieżne z opisanymi w literaturze formami interakcji z krewnymi i systemami
opieki nad starszymi Amerykanami afrykańskiego pochodzenia oraz ogólnie w
ramach afroamerykańskiej populacji (Hatch, 1991; Shanas, 1979; Taylor i
Chatters, 1991).
Inne badania (Bengston, 1979; Cantor, 1979b; Dowd i Bengston, 1978) nie ujawniły żadnych
jednoznacznych różnic w udzielaniu rodzinnego wsparcia między mniejszościami a białymi. Na
przykład sądzono często, że starsi ludzie wywodzący się z mniejszości etnicznych otrzymują
większe i bardziej aktywne l społeczne wsparcie niż biali, dzięki rozległej strukturze
rodziny i uznawanym wartościom kulturowym. Jednakże badania te odkryły, że status
społeczno--ekonomiczny byt lepszym predyktorem struktury i natury społecznego systemu
wsparcia. Rzeczywiście, Cantor (1979b) ustalił, że starzy rodzice z grup o niskim statusie
spoteczno-ekonomicznym mają większe szansę na częstsze kontakty ze swymi dziećmi niż
osoby z grup o wysokim statusie spoteczno-ekonomicznym. Jest to uwarunkowane tym, że
większość ludzi z klasy pracującej mieszka w pobliżu krewnych, podczas gdy osoby ze
średniej i wyższej klasy społecznej częściej zmieniają miejsce zamieszkania. Tak więc status
socjo-ekonomiczny byt najbardziej stabilnym i nadrzędnym prognostykiem nieformalnych sieci
wsparcia starszych ludzi,
� Badanie starszych Amerykanów pochodzenia koreańskiego (Koh i Beli, ;
1987) wykazało, że rodzice w starszym wieku utrzymują częsty kontakt i. ze
swoimi dorosłymi dziećmi. Ponad 70% rodziców pragnęło żyć niezależnie, j ale
większość liczyła na pomoc ze strony swych dzieci. Odnotowano t także formy
wzajemnej pomocy. Badania obejmujące starszych członków
rodzin meksykańskich, portorykańskich i kubańskich, mieszkających w Stanach i
Zjednoczonych ujawniły podobne systemy wsparcia (Bastida, 1987). Również j
badania udzielających wsparcia Amerykanów azjatyckiego pochodzenia (Goodman,
199) ujawniły, że sieci rodzinne zarówno bezpośrednia, jak i rozszerzona, byty
głównymi środkami pomocy i cechowała je znacząca wzajemność.

510 Rozdział 10. Średnia dorosłość

ZAGADNIENIA
TEORETYCZNE
Jak sądzisz, czy teore-
tycy rozwoju rodziny
mogą wykorzystać kon-
cepcję cyklicznego życia
rodziny dla lepszego
zrozumienia interakcji
pomiędzy starzejącymi
się rodzicami i dorosłymi
dziećmi? W jaki sposób
teoretycy konfliktu
mogliby odnieść się do
potencjalnej dysharmonii i
stresu pojawiającego się
w trakcie opiekowania
się rodzicami? W jaki
sposób symboliczni in-
terakcjoniści analizo-
waliby przystosowanie
się do roli opiekuna
swych rodziców?
Mimo że najczęściej kobiety zajmują się starymi rodzicami, można oczekiwać, że w
przyszłości będzie więcej mężczyzn wspomagających starszych członków rodziny
(Gregory, Peters i Cameron, 1990; Kaye i Applegate, 1990). Zdarza się już teraz, że coraz
więcej synów zaczyna pomagać siostrom i żonom opiekującym się rodzicami oraz coraz
częściej synowe pomagają starszym teściom. Bardzo wyraźne różnice między kobietami i
mężczyznami w zakresie opieki nad starymi rodzicami występują w czasie wychowywania
własnych dzieci, gdy dorośli są aktywni zawodowo. W latach późniejszych, po odejściu na
emeryturę różnice te zacierają się (Chang i White-Means, 1991). Nie wiadomo natomiast,
czy wśród udzielających wsparcia wzrośnie liczba młodszych mężczyzn oraz czy mężczyźni
i kobiety w młodszym wieku przystosują się do obowiązku opiekowania się rodzicami
(Fitting i Rabins, 1985).
Analiza kobiecych form międzypokoleniowej opieki ujawnia, że pewne trendy
demograficzne i społeczne wywierają wpływ na sposoby świadczenia pomocy swoim
rodzicom. Na przykład uważa się, że zmiana w zakresie ról płciowych, wyrażająca się
coraz częstszym wykonywaniem pracy zawodowej przez kobiety w średnim wieku,
ogranicza możliwości rodziny świadczenia pomocy. Ważnym problemem jest więc
znalezienie odpowiedzi na pytanie, czy pomoc wobec starszych rzeczywiście maleje, gdy
kobieta pracuje, Kobiety tradycyjnie poświęcają wiele godzin na wspieranie wiekowych
członków swojej rodziny i tych, którzy mieszkają w ich najbliższym otoczeniu. Wraz z
powiększaniem się liczby zatrudnionych kobiet, pomoc ludziom starym może być w
przyszłości ograniczona. Już widoczne jest zmniejszanie się ilości wolnego czasu i
możliwości kobiet w średnim wieku. Kobiety wspomagają bowiem finansowo i
emocjonalnie swe dorosłe dzieci, a także starych rodziców (Ory i in 1992;
Walter, 1991).
To, co powiedziano powyżej, wskazuje więc na nowy wątek w formach opieki: stary
pomaga staremu. Rzeczywiście, w nadchodzących latach zobaczymy więcej cztero-i
pięciopokoleniowych rodzin (Himes, 1992). Oznacza to, że potrzebujący pomocy starzy,
stabi rodzice będą ją otrzymywać od starzejącego się potomstwa. W niedalekiej
przyszłości coraz bardziej powszechna stanie się opieka nad 90-letnimi rodzicami przez
65-letnie dzieci.
Ustalono (Morrison, 1990), że zwiększa się liczba starszych Amerykanów, którzy nie
mają nikogo bliskiego, kto mógłby się nimi opiekować. Wraz z narastaniem
długowieczności, nowe formy domowego życia ograniczają możliwości rodziny do
niesienia pomocy starzejącym się rodzicom. Trudności te spowodowane są niskim
przyrostem naturalnym w ostatnich dwu dekadach oraz wzrostem zatrudnienia kobiet. W
przeszłości dorosłe córki tradycyjnie zapewniały w domu opiekę starym rodzicom.
Obecnie, na skutek zmniejszania się liczby członków rodziny, tradycja ta może zaniknąć.
Niż demograficzny spowoduje, że w XXI wieku będzie bardzo mato dorosłych dzieci
mogących pełnić rolę opiekuna dla starych rodziców. Ponadto istnieją podstawy do
przewidywania, że co najmniej cztery piąte kobiet, mających obecnie 20 lat, będzie
pracować, gdy ich rodzice będą starzy. Prawdopodobnie niewiele z nich, jeżeli będą miały
inne możliwości, zdecyduje się na zamianę dobrze płatnego zajęcia na nieodpłatną
opiekę nad starszymi rodzicami.
ZŁOŻONOŚĆ l KOSZTY OPIEKI Opieka nad starymi rodzicami przynosi wiele wyzwań i
wymagań związanych z przystosowaniem. Obecnie przeciętny opiekun jest w średnim
wieku i często czuje się przytłoczony obowiązkami. Jest wyczerpany fizycznie i psychicznie
zapewnianiem rodzicom regularnej opieki oraz wykonywaniem obowiązków na rzecz
swojego domu. Ograniczenie osobistej wolności, brak czasu na aktywność społeczną i
rekreację oraz inne niedogodności są często częścią czynionej ofiary. Badania wykazują
(Adamson, 1992), że ciężar opieki wpływa

Rodzina 511

WSPÓŁZALEŻNOŚĆ
PROCESÓW
STARZENIA SIĘ
Czy sądzisz, że spra-
wowanie opieki nad
starszymi ludźmi jest
lepiej zorganizowane w
pewnych kulturach niż
w innych? Dlaczego?
Jak oceniasz kulturowe
wymagania wpływające
na zakres oczekiwań
pomocy rodziców w
starszym wieku od
swych dorosłych
dzieci?
także bezpośrednio na satysfakcję małżeńską osób. zajmujących się starszymi
rodzicami.
Utarczki i konflikty pomiędzy dorosłymi dziećmi i zależnymi od nich rodzicami stanowią
wstydliwy aspekt form opieki, określany jako nadużywanie opieki wobec starszych ludzi.
Nadużywający tej opieki nie są osobami o tak zaburzonych osobowościach, jak
przedstawiają to media. Najczęściej niewłaściwie traktują starszych ludzi córki w średnim
wieku. W większości przypadków są to normalne osoby, które obarczone różnymi
obowiązkami żyją w ciągłym stresie (Anetzberger, 1990; Blakely, 1991; Foelker, 1990;
Janz, 1990; Johns, Hydle i Aschjem, 1991).
U kobiet w średnim wieku opiekujących się starszymi rodzicami silny stres może
towarzyszyć pełnieniu przez nie tradycyjnej roli opiekuńczej. Nawiązując do naszej
wcześniejszej dyskusji na temat pustego gniazda, można powiedzieć, że opieka nad
starszymi rodzicami rozpoczyna się w okresie, w którym własne dzieci zaczynają
opuszczać dom. Właśnie wtedy, gdy kobiety mają już za sobą wychowanie własnego
potomstwa i spodziewają się końca obowiązków, nowe powinności rodzinne mogą
wywołać w nich poczucie osaczenia (Gelles i Cornell, 1990; Long, 1991; Payne, 1990;
Stephens, Ogrocki i Kinney, 1991). Sądzi się, że w badaniach nad obciążeniami
łączącymi się z opieką nad starszymi rodzicami należy brać pod uwagę następujące
czynniki: wiek osób pomagających, jakość stosunków pomiędzy opiekunami a starszymi
osobami, zakres pomocy udzielanej przez innych członków rodziny (Jutras i Veitleux,
1991; Killeen, 1990; Malone-Beach i Zarit, 1991; Pearlin, 1990; Rankin, 1990; Słephens,
1990).
Problemy opieki nad starszymi osobami oraz wynikające z niej sprzeczne naciski
podejmowane są w licznych publikacjach (Horne, 1991; Kenny i Oettinger, 1991; Rób i
Reynolds, 1991; Shapiro, Konover i Shapiro, 1991). Powstają także grupy wsparcia
pomagające dorosłym dzieciom w sprawniejszym radzeniu sobie z napięciami
wywoływanymi troszczeniem się o starych rodziców oraz z występującymi u nich
tendencjami do nadmiernego ich wykorzystywania (Hamlet i Read, 1990). Jedną z takich
grup jest powstała w Pensylwanii i obecnie zorganizowana w wielu stanach Ameryki
grupa zwana: Chiidren of Aging Parents (Dzieci starszych rodziców). Istnieją także inne
organizacje, które oferują szeroki zakres doradztwa i pomocy (Barusch, 1991; C.C.
Goodman, 1991; Lidoff, 1990;
Tosseland, 1990; Wenger, 1990). We wstawce "Praktyczne aspekty rozwoju w ciągu
życia" zamieszczamy wskazówki, jak łagodzić stres osób opiekujących się rodzicami.
l ostatni problem, niezależnie od tego, czy opiekunowie starszych osób mieszkają
wspólnie z nimi, czy też mieszkają osobno, musi to łączyć się z obciążeniami
finansowymi. Wspieranie materialne starszych rodziców jest kosztownym
przedsięwzięciem, wyrażanym bądź ilością poświęcanego im czasu bądź wydawanych
pieniędzy. Koszty leczenia w szpitalach i opieki medycznej w domu dramatycznie wzrosty.
Jeśli nie ma nikogo, kto mógłby zająć się w domu starszym rodzicem, trzeba zapłacić
wynajętej opiekunce. Jednak uważa się, że zajmowanie się rodzicami przez kochające ich
osoby jest najbardziej kosztowną inwestycją (Armstrong, 1990; Moskowitz i Moskowitz,
1991; Somers, 1985; Sterneck, 1990).
Wszystko to oznacza, że dorosłe dzieci stają przed poważnym problemem: kto będzie
zajmował się mamą i tatą. Kluczem do rozwiązania tego problemu jest wcześniejsze
planowanie. Gdy starszy rodzic zachoruje lub stanie w obliczu trudności finansowych,
wówczas jest już za późno na efektywne planowanie. Czas na przygotowanie finansowych
i prawnych rozwiązań jest wtedy, gdy rodzice są względnie zdrowi i zadowoleni ze swego
życia. Nie należy zbyt szybko, po przeprowadzeniu pierwszej rozmowy, podejmować
decyzji, ponieważ potrzebny jest czas na oswojenie się z problemem. Dyskusje rodzinne i
wcze-

512 Rozdział 10. Średnia dorosłość
PRAKTYCZNE ASPEKTY ROZWOJU W CIĄGU ŻYCIA
Łagodzenie obciążeń związanych z opieką nad starszymi
osobami f
Opieka nad starszymi osobami może być zajęciem bardzo stresującym, a ci,
którzy je wykonują, muszą dbać o swoje zdrowie i dobre samopoczucie. W
związku z tym David Salomon i jego współpracownicy (1992) udzielają^
następujących porad: 3| Poszukaj ludzi, którzy
mogą przynieść ci ulgę. Całodzienna opieka nad twoim rodzicem nie może być
zapewniona ani przez służbę zdrowia (Medicare), ani przez prywatne
ubezpieczenia. Musisz więc wraz z rodzicem zadecydować o zaangażowaniu
członków rodziny, przyjaciół lub płatnej opiekunki. Sprawdź, jakie są możliwości
pozyskania najlepszej opieki;
sprawdź jakość ośrodków geriatrycznych w lokalnych szpitalach lub skontaktuj się z
prywatnymi ośrodkami opieki domowej albo ze stowarzyszeniem g pielęgniarek
środowiskowych.
l;; Bądź realistyczny w ocenie tego, co jesteś w stanie zrobić każdego
dnia. ?' Oznacza to wprowadzenie zwyczaju ustalania priorytetów. Nie zawsze
będziesz 1 opiekunem, odtóż więc mniej ważne zadania na później, gdy będziesz
mieć | więcej czasu.
? Poszukaj lokalnej grupy wsparcia. Spotykaj się regularnie z innymi ;
opiekunami lub dziećmi starszych rodziców po to, by wzajemnie pomagać sobie |
w panowaniu nad agresją, frustracją, poczuciem winy, smutkiem i innymi ;
uczuciami. Możesz także dzielić się uwagami na temat rozwiązania pewnych !:
problemów, wzajemnie zastępować się w opiece nad bliskimi i uzyskać l;
wytchnienie w nagłej potrzebie.
&, Dbaj o swoje zdrowie. Stosuj zrównoważoną dietę, ćwicz regularnie || i
natychmiast podejmij leczenie, gdy pojawią się u ciebie jakieś problemy ze F
zdrowiem. Musisz poszukać innego opiekuna dla rodziców lub małżonka, gdy &,
twoje zdrowie jest zagrożone.
l Przygotuj się do dnia, w którym już dłużej nie będziesz mógł być ?
opiekunem. Przekazanie obowiązku innej osobie - przyjmując, że nie masz już ^
więcej energii, siły i zdolności lub zasobów materialnych do zaspokajania | potrzeb
rodziców lub współmałżonka - można uznać za dowód twojej miłości. l. Bądź
dumny z tego, co dotychczas zrobiłeś, | Dbaj o wyposażenie domu. Możliwe,
że zaproponujesz przyjacielo-j- wi, sąsiadowi czy członkowi twojego kościoła
opiekę nad twoimi rodzi-I cami. Wiele agencji wypożycza ludziom chorym sprzęt
bezpłatnie lub za | niewielką opłatą. Poszukaj w swojej lokalnej gazecie dla
seniorów info-t rmacji na temat wyposażenia pomieszczeń dla chorych,
przebywających l w domu.
śniejsze planowanie nie mogą ograniczać się tylko do zagadnień finansowych.
Szczera i otwarta rozmowa powinna dotyczyć wszystkich aspektów życia
rodzinnego oraz uwzględniać całość planów i życzeń rodziców. Dzięki temu w
późniejszych latach łatwiej mogą być rozwiązane trudne sytuacje, gdyż tylko dobrze
znające potrzeby rodziców dorosłe dziecko jest w stanie zapewnić ochronę ich
interesów (Averyt, 1987;
Bayless, 1985; Levin, 1990; Levy, 1991; R. Robinson, 1990).

Rozwój zawodowy 513
PRZEGLĄD
f Harmonijne współżycie z potomstwem w wieku dorastania i wspieranie go w
ogólnym przystosowaniu się stanowią kluczowy element życia rodzinnego w tym
czasie.
f Puste gniazdo, z którym mamy do czynienia, gdy dorosłe dzieci opuszczają dom, może
być przyczyną zarówno negatywnych, jak i pozytywnych emocji. Ostatnio obserwuje się
zwiększanie liczby pełnych gniazd, stylu życia polegającego na tym, że młodzi dorośli
coraz częściej decydują się na wspólne przebywanie pod jednym dachem ze swymi
rodzicami.
f Pojawienie się wnucząt wprowadza nowy wymiar do życia wielu par w średnim wieku i
podobnie do większości zachowań analizowanych w tym tekście, wypełnianie roli
dziadka i babci odzwierciedla różnice związane z płcią.
f Miliony osób w średnim wieku, opiekując się swoimi starszymi rodzicami,
wykonuje zadanie, które dostarcza zarówno nagród, jak i trudu. Opieka nad
rodzicami przynosi wiele wyzwań ludziom w średnim wieku, w tym od-
powiedzialności za pełnienie trudnych do pogodzenia ról, a także ograniczenia
czasowe i finansowe.
4. ROZWÓJ ZAWODOWY
Tradycją zachodnich kultur jest zachęcanie ludzi do przestrzegania etyki pracy, do
uznawania ciężkiej pracy jako wartości i poświęcania się wybranemu zawodowi.
Przyswojenie etyki pracy sprawia, że ludzie koncentrują się na swych aspiracjach
zawodowych oraz właściwie ukierunkowują swoją energię. Ponadto działalność zawodowa
pozwala dostrzec, że praca może być nagradzająca, że jest źródłem satysfakcji i spełnienia.
Wiele osób w średnim wieku postrzega pracę jako źródło stabilizacji i utrzymania.
Chociaż praca może sprawiać trudności i być przyczyną frustracji, większość ludzi w
średnim wieku relacjonuje, że jest zadowolona ze swego zajęcia i szczęśliwa z dokonanego
wyboru zawodu. Niektórzy jednak zmieniają zawód. Jak zobaczymy dalej, zmiany zachodzące
w naszej kulturze przyczyniają się do podjęcia wielu badań nad nowym pojmowaniem
poczucia stabilizacji w życiu i w pracy. Generalnie ludzie nie czują się ustabilizowani, ale
poszukują sposobów, aby to zmienić oraz potwierdzenia siebie w szeroko pojmowanej roli
człowieka pracy.
Kariera zawodowa w średnim wieku
Jak już mówiliśmy, wiek średni przynosi często ze sobą przewartościowanie celów,
aspiracji, ambicji życiowych. Dla wielu oznacza to przeorientowanie głównych wartości, także
związanych z pracą. Osoba, która większą część życia poświęciła na zdobywanie władzy
bądź pozycji zawodowej, obecnie może pragnąć osiągnięcia znaczenia wewnętrznego.
Takie skierowanie ku swemu wnętrzu może zapewnić spokój albo, w niektórych
przypadkach, wywołać niepokój. Wewnętrzne przewartościowanie może powiększyć stan
rozdarcia nie tylko w odniesieniu do pracy, ale i do własnego stylu życia, wzajemnych relacji
interpersonalnych oraz życia rodzinnego.

514 Rozdział 10. Średnia dorosłość

ZAGADNIENIA
TEORETYCZNE
W jaki sposób problemy
zawodowe przyczyniają
się do przejścia
jednostek w wiek śre-
dni? W jaki sposób mo-
żna zastosować teorie
Eriksona, Levinsona,
Pecka i Goulda do pro-
blemów zawodowych?
Jakiego argumentu do-
starczyłaby teoria eko-
logiczna dla wyjaśnienia
wptywu problemów
zawodowych na życie
rodziny?
Drogi kariery ludzi w wieku średnim dostarczają interesujących spostrzeżeń, gdy
porównujemy je z początkami pracy zawodowej w okresie wczesnej dorosłości. Często
ludzie w średnim wieku dokonujący oszacowania swego życia zastanawiają się nad
upływem czasu, a dokładniej mówiąc, nad ilością czasu, jaki im pozostał. Wiele osób
spostrzega, że niewiele już go pozostało do zakończenia pracy zawodowej. Odwrotnie niż
w okresie wczesnej dorosłości, gdy formułowane są ambitne plany dotyczące kariery,
ludzie w średnim wieku mogą dojść do wniosku, że jest zbyt późno na realizację nowych
celów zawodowych lub na zmianę charakteru pracy. Liczni dorośli zaczynają dostrzegać,
że ich życie już nie daje się tak łatwo kształtować, jak dawniej. Mimo to średnia dorosłość
może być stadium życia wypełnionym rozmaitymi propozycjami i pomysłami, dotyczącymi
także pracy zawodowej (Bolles, 1992; Lowstuter i Robertson, 1992).
Douglas Kimmel (1990) problem czasu i oceny kariery zawodowej określa jako zegar
kariery, co wyraża się w subiektywnym poczuciu danej osoby bycia "w czasie" lub "po
czasie" w odniesieniu do swojej kariery lub dokonań. Jednostki w średnim wieku są
boleśnie świadome liczby lat, jakie pozostały jeszcze do odejścia na emeryturę oraz
tempa, w jakim osiągają swoje cele. Jeśli uważają, że ich czas już się skończy), albo
stawiane cele są nierealne, muszą zmienić swoją sytuację i podjąć kroki w celu
przystosowania się do niej.
Jeśli koncepcja zegara kariery jest słuszna, można oczekiwać, że okres wczesnej
dorosłości jest czasem formowania i ustalenia drogi kariery. Jeżeli jednak nie zostało to
zrobione, to zwykle ten problem ujawnia się później i może nawet zwiększyć stres
średniego wieku. Oczywiście, proces ustalania i planowania może być dokonany później
- w wieku średnim, ale realizacja takich planów wymaga jednak znacznego wysiłku i nie
zawsze jest satysfakcjonująca.
Nie zapominajmy, że zaangażowanie zawodowe łączy się z innymi sferami
rozwojowymi. Praca zawodowa nie odbywa się w próżni, a raczej przeplata się z innymi
czynnikami kształtującymi dorosłe życie. Na przykład ocena kariery zawodowej wpływa na
relacje małżeńskie oraz na całość życia rodziny. Ważne jest rozpoznanie powiązań
między rolami osobistymi, rodzinnymi i zawodowymi oraz konieczność ich wzajemnego
wyważenia (Cooney i Uhlenberg, 1991; Googins, 1990;
Hughes, Galinsky i Morris, 1992; Michaels i McCarty, 1992; Orthner, Bowen i Beare, 1990;
Young,1990).
Jednostki odczuwają potrzebę wyważenia satysfakcji i jej braku z wypełniania
wszystkich życiowych ról. Pragną ustalić, które z ról pozostają w zbyt silnym konflikcie z
innymi, i zdecydować, które z nich są najważniejsze. Mężczyźni na przykład mogą odkryć,
że zawodowe role zdominowały ich życie, ale są w stanie zmienić swoje priorytety, jeśli
przewidują satysfakcję z pełnienia innych ról (Barnett, Marshall i Pleck, 1992). Kobiety
mogą uznać, że skoro ich role zawodowe pozostawały zawsze na dalekim planie,
obecnie nadszedł czas, aby właśnie one stały się dominujące (Grambs, 1989; Moen,
1991). Oczywiście, każda zmiana w hierarchii ról tak u mężczyzn, jak i u kobiet wpłynie na
miejsce przyznawane innym rolom życiowym. Ważnym zadaniem jest więc określenie i
równomierne gospodarowanie możliwościami i zasobami jednostki (Okun, 1984; Spitze i
Logan, 1990).
Zmiany kariery zawodowej w średnim wieku
Z powyższej dyskusji wynika jasno, że wiele osób w średnim wieku krytycznie
ocenia przebieg swojej dotychczasowej kariery, podobnie jak swoje nadzieje i
aspiracje na przyszłość. Takie oszacowanie może zadecydować o zmianie kariery
w średnim

516 Rozdział 10. Średnia dorosłość

PODOBIEŃSTWA l
RÓŻNICE ZWIĄZANE Z
PŁCIĄ
Czy negatywne przeja-
wy działalności zawo-
dowej wpływają podo-
bnie, czy odmiennie na
kobiety i mężczyzn? Ja-
kie podobieństwa lub
różnice związane z ptcią
są wedtug ciebie
widoczne w fizycznych,
psychologicznych i
rodzinnych aspektach
życia jednostki?
być wyobcowanie z rodziny i brak bliskich kontaktów między małżonkami, co jest
niebezpieczne, zwłaszcza w okresie przechodzenia do wieku średniego (Michelozzi,
1992).
Jak wspomniano, innym powodem zmiany pracy może być poczucie wypalenia się.
Wypalenie się jest pojęciem związanym ze stresem odnoszącym się do wyczerpania
fizycznych, emocjonalnych i umysłowych zasobów jednostki na skutek długotrwałego
stanu napięcia. Wiele badań (Appels i Schouten, 1991;
Cherniss, 1992; Elloy i Andersen, 1991; Firth-Cozens, 1992; Ganster i Schaubroeck,
1991) rzuciło światło na negatywne skutki tego stanu. Na przykład wiadomo, że wypalenie
się jest szczególnie powszechne w zawodach zorientowanych na niesienie pomocy
innym, jak pielęgniarka czy opiekun socjalny. Ludzie pracujący w tych zawodach
ofiarowują siebie innym i po pewnym czasie mogą stwierdzić, że już nie są w stanie
niczego więcej dać z siebie (Hales, 1992). Chociaż poczucie wypalenia może pojawić się
w latach wcześniejszych, to jednak najczęściej doświadczają go pracownicy w średnim
wieku, a liczba ich ciągle wzrasta. Robert Lock (1992) podkreśla, że wypalenie się może
wywołać uczucie wydrenowania, emocjonalnego wyjałowienia i przeświadczenia o swojej
nieprzydatności. Oprócz wyczerpania się zasobów fizycznych, emocjonalnych i
umysłowych może dojść do przykrego odkrycia, że idealizm w zawodzie został zastąpiony
przez cynizm i obojętność.
Łatwo daje się przewidzieć, kogo w największym stopniu dotyka poczucie wypalenia -
podatne na nie są przede wszystkim osoby dynamiczne, zorientowane na cel oraz
zdeterminowani idealiści. Pragną oni błyskotliwej kariery zawodowej, idealnego
małżeństwa i dzieci, których wszyscy będą zazdrościć. Mimo że takie cele życiowe są
słuszne, ofiary wypalenia robią błąd, dążąc do perfekcji, ponad miarę angażując się w
pracy i poświęcając się dla ambicji życiowych (Freudenberger i Richelson, 1980).
Są też inne motywy zmiany pracy. Niektórzy pracownicy dokonują zmian z powodów
rodzinnych, jak rozwód czy śmierć współmałżonka. Usamodzielnienie się ostatniego
dziecka także może skłonić kobietę w średnim wieku do zastanowienia się nad zmianą w
karierze zawodowej i w wielu wypadkach nad swą pozycją, która potwierdzałaby poczucie
jej własnej wartości i przydatności (Wingrove i Slevin, 1991). Dla wielu kobiet w średnim
wieku zmiana w karierze oznacza przejście z częściowego na pełny etat.
Na koniec należy stwierdzić, że niektórzy pracownicy zmieniają pracę wbrew swej woli.
Na przykład do zmiany zmusza wiele osób status bezrobotnego lub samo zagrożenie
bezrobociem. A więc osoby zatrudnione w firmie mogą zmieniać zawód, gdy wiedzą, że
firma jest w stanie bankructwa lub źle rokuje na niezbyt odległą przyszłość (Lock, 1992;
Morrisey, 1992). Inni przekwalifikowują się, ponieważ zdają sobie sprawę z tego, że
wykonywany przez nich zawód będzie wyparty przez automatyzację. Z tego wynika, że
robotnicy częściej doświadczają niezależnych od siebie zmian kariery w średnim wieku
niż specjaliści, którzy są bardziej niezależni.
Kobieta jako pracownik
Wspominaliśmy już o wzroście liczby kobiet samotnych i zamężnych, które są aktywne
zawodowo. Obecnie kobiety stanowią około 45% ogólnej liczby zatrudnionych. W 2050
roku 67 milionów kobiet planujących pracę zawodową będzie stanowiło około 47%
wszystkich pracujących, podczas gdy w 1976 było ich 40%, a w 1988 r. - 45%. Ponad 60%
wszystkich dorosłych kobiet będzie pracowało w 2050 roku. Do dwóch

Rozwój zawodowy 517

PODOBIEŃSTWA l
RÓŻNICE ZWIĄZANE Z
PŁCIĄ
Jakie są twoje spo-
strzeżenia na temat
pracujących kobiet? Czy
sądzisz, że stereotypy
ról płciowych wpływają
na negatywną postawę
wobec pracujących
kobiet? W jaki sposób i
gdzie kształtują się takie
stereotypy? Czy
pochodzą one ze źródeł
opisanych w rozdziale
6.?
mężczyzn, którzy rozpoczynają obecnie pracę, dołączą trzy kobiety (U.S. Department
ofLabor, 1992).
Jakie czynniki są odpowiedzialne za wzrost liczby zatrudnionych kobiet? Oczywiście
jednym z powodów jest konieczność ekonomiczna, Dochody jednej osoby są
niewystarczające dla wielu par małżeńskich. Częstsze rozwody i separacje powodują, że
coraz więcej kobiet żyje w rodzinach bez męża, co zmusza je do liczenia na własne
dochody. Innym czynnikiem, występującym szczególnie wśród kobiet z wyższym
wykształceniem, jest realizowanie potrzeby osiągnięć poza domem i rodziną (Lock,
1992).
Choć nadal pracujące kobiety napotykają trudności, to jednocześnie powstały większe
możliwości zdobycia przez nie pracy. Kobiety stanowią obecnie więcej niż połowę
zatrudnionych w niemal 12 działach gospodarki, wtaczając w to szybko rozwijającą się
służbę zdrowia, bankowość, służbę prawniczą, ubezpieczenia i handel. Kobiety podejmują
także pracę w zawodach uważanych dotąd za typowo męskie:
strażaków, pilotów i nawigatorów, zawodowych sportowców, mechaników samo-
chodowych i elektryków, by wymienić kilka z nich. Wiele kobiet zajmuje wysokie
stanowiska dyrektorskie oraz takie, które wymagają wysokiej specjalizacji (Michelozzi,
1992).
DYSKRYMINACJA PŁCIOWA W celu wyeliminowania dyskryminacji płciowej,
niesprawiedliwego i nierównego traktowania osoby ze względu na płeć, tworzy się
szczególne warunki prawne. W Karcie Praw Człowieka z 1964 roku w paragrafie VII mówi
się, że osoby zatrudniane nie mogą być dyskryminowane ze względu na płeć, a także
rasę, kolor skóry, religię i przynależność narodową.
W 1971 roku Sąd Najwyższy zarządził, że niejednakowe traktowanie ze względu na
płeć gwałci 14 poprawkę Konstytucji Stanów Zjednoczonych, która gwarantuje równą
ochronę wszystkich obywateli.
Niestety, najbardziej wyczerpująca deklaracja dotycząca równości płci wobec prawa
jest daleka, aby stać się częścią Konstytucji Stanów Zjednoczonych. Po raz pierwszy
Poprawka o Równości Praw została przedstawiona w Kongresie w 1923 roku,
zatwierdzono ją w Senacie oraz w Izbie Reprezentantów w 1972 roku. Z 7-letnim terminem
ostatecznej ratyfikacji została rozesłana do poszczególnych Stanów. W 1969 roku
niewystarczająca liczba Stanów ratyfikowała tę poprawkę i odroczenie w czasie było
odpowiedzią na naciski kobiecego lobby. W przedłużonym ostatecznym terminie
przypadającym na czerwiec 1982 tylko 35 z wymaganych 38 stanów (trzy czwarte
wszystkich Stanów musi ratyfikować poprawkę konstytucyjną) ratyfikowało tę poprawkę.
Począwszy od 1982 roku Poprawka byta prezentowana na każdej sesji Kongresu, ale
do 1993 roku nie udato się jej przestać dalej. Gdyby Senat i Izba ponownie głosowały za
przyjęciem Poprawki, każdy z nich przez wymaganą w dwóch trzecich większość, wówczas
mogłaby ona być przesłana do poszczególnych Stanów w celu ratyfikacji. Jak widać,
Poprawka o Równości Praw ugrzęzła w procesie legislacyjnym na przeszło 70 lat.
Przyjrzyjmy się bliżej nierówności i dyskryminacji ze względu na płeć w warunkach
pracy. Półtora wieku temu kobiety byty wyłączone ze wszystkich płatnych zajęć, niezależnie
od ich znaczenia. Nie mogły głosować ani prowadzić biura, a zamężne kobiety nie mogły
podpisywać umów i dysponować własnością. Mimo że obecnie wzrasta liczba kobiet
podejmujących pracę, wiele z nich jest ograniczanych do zajęć o niskim statusie. Kobiety
nadal stanowią mniejszość w zawodach wymagających kwalifikacji zawodowej, zwłaszcza
w kadrze zarządzającej. Większość kobiet, które pracują w biurach, pełni funkcje
sekretarek i wykonuje prace urzędniczek; bardziej prestiżowe i dochodowe stanowiska
obsadzone są w większości przez mężczyzn. To

518 RozdziaMO. Średnia dorosłość
nierówne traktowanie rozciąga się nawet na takie obszary, jak dostęp do kredytów czy
uzyskania ubezpieczenia na dogodnych warunkach (Andersen, 1988; Mason, 1991;
Matlin, 1993; Rothenberg, 1988; Tittie, 1988, Yianello i Siemienska, 1990).
Zanalizujmy niektóre grupy zawodowe. Większość lekarzy, dentystów i prawników to
mężczyźni, podczas gdy większość kobiet to sekretarki, pielęgniarki, nauczycielki i
bibliotekarki. Niewiele kobiet pracuje w zawodzie konstruktorów czy inżynierów, chociaż
ich liczba w tych wydawałoby się nietradycyjnych dla kobiet zawodach wzrasta od okoto
dziesięciu lat. Coraz więcej kobiet prowadzi działalność polityczną, ale nadal jest ich
mato. W 1992 roku w Stanach Zjednoczonych tylko dwie kobiety były w Senacie wśród 100
senatorów i tylko 28 na 435 przedstawicieli Izby Reprezentantów. Na poziomie
poszczególnych Stanów sytuacja wygląda nieco lepiej:
Około 18% wszystkich stanowych ustawodawców to kobiety. W 10 Stanach kobiety
zajmują 25% lub więcej miejsc we władzach ustawodawczych (Diamond, 1988;
Gutek, 1988; U.S. Bureau of the Census, 1992). Bardziej zachęcające byty wyniki wyborów
w 1994 roku.
Gorzej przedstawia się sytuacja, gdy kobieta zajmuje to samo stanowisko co
mężczyzna - kobieta otrzymuje wtedy zdecydowanie niższą pensję. Wzrost liczby kobiet w
nisko płatnych zawodach jest najważniejszym wskaźnikiem nierówności. Nawet kobiety,
które ukończyły college, zarabiają niejednokrotnie mniej niż mężczyźni, którzy ukończyli
tylko high school. Odnosi się to do każdej grupy etnicznej (Matlin, 1993). We wstawce
"Ukazanie odmienności" można znaleźć informacje dotyczące dyskryminacji zawodowej
kobiet obserwowanej na całym świecie.
Przybliżmy różnice w dochodach mężczyzn i kobiet. Absolwentka college'u w wieku od
18. do 24. roku życia zarabia średnio 92 centy na godzinę, podczas gdy mężczyzna w tym
samym wieku o tym samym wykształceniu zarabia dolara. Jej dochody obniżają się
znacznie, gdy osiąga ona wiek pomiędzy 55. a 64. rokiem życia, jej średni zarobek wynosi
wtedy około 54 centy na każdego dolara zarobionego przez mężczyznę. Emerytury kobiet
są także znacznie niższe niż mężczyzn. W 1991 roku emerytka otrzymywała średnio 76
centów na każdego dolara wypłacanego emerytowi (Andersen, 1988; Gutek, Stromberg i
Larwood, 1988 Helson, Elliot i Leigh, 1989; Rosę i Larwood, 1988; U.S. Bureau of the
Census, 1992; U.S. Department of Labor, 1992).
Brak równości zawodowej wyraża się jeszcze w inny sposób. Na przykład badania
nad rozwojem kariery pracowników socjalnych (Zunz, 1991) wykazały, że kobiety znacząco
rzadziej awansowały niż mężczyźni. Inne badania (Cox i Harquail, 1991) ujawniły, że
chociaż kobiety zajmujące się zarządzaniem nie różniły się od mężczyzn pod względem
ogólnej liczby awansów ani w poziomie satysfakcji zawodowej, otrzymywały one niższe
podwyżki i miały mniejsze szansę na awans niż mężczyźni o podobnym wykształceniu,
wieku, doświadczeniu, osiągnięciach i drogach kariery.
Jak wskazywaliśmy wcześniej, paragraf VII Karty Praw Człowieka z 1964 roku zakazuje
dyskryminacji ze względu na płeć w miejscu pracy. Jest to podstawowe prawo, które
chroni pracowników przed nierównością ze względu na płeć, ponieważ zakazuje
dyskryminacji w werbowaniu, testowaniu, wyjaśnianiu, najmowaniu, w zarobkach,
awansie i przywilejach. Equal Emplyment Oppertunity Commission (Komisja do Spraw
Równości w Zatrudnieniu), na której spoczywa główny obowiązek wprowadzania w życie
VII paragrafu, opublikowała poradnik na temat dyskryminacji płciowej, sugerujący
odmowę najmowania się do pracy w przypadku odwoływania się do stereotypu
płciowego. Naruszeniem tego paragrafu jest także bazowanie w decyzjach o zatrudnieniu
pracownika na preferencjach współpracowników, pracodawcy, interesantów czy klientów.
Pracodawca nie może określać zawodu Jako "męskiego" bądź "kobiecego" lub ujawniać
preferencji czy stosować ograniczeń odnoszących się do płci w ogłoszeniach, o ile płeć
nie jest w dobrej wierze kwalifikacją do zawodu (co zdarza się rzadko).

Rozwój zawodowy 519
UKAZANIE ODMIENNOŚCI Kobieta, praca a
dyskryminacja zawodowa
Na catym świecie kobiety stanowią więcej niż jedną trzecią ogólnej liczby
płatnych pracowników, a pracuje zawodowo 47% spośród wszystkich kobiet w
wieku od 15. do 64. roku życia. Jednakże odsetki te różnią się w zależności
od analizowanej narodowości. Na przykład na obszarze byłego Związku
Radzieckiego zatrudnionych jest około 71% kobiet, podczas gdy w Ameryce
Łacińskiej - tylko 30% ma pracę. Kraje arabskie mają najniższy procent
zatrudnionych kobiet - 8% w Algierii i 10% w Egipcie.
Nie popełnia się żadnego błędu mówiąc, że kobieta na całym świecie zarabia
mniej niż mężczyzna. Na poparcie tego można przytoczyć ostatnie badania
International Labor Organization (1929), z których wynika, że różnice pomiędzy
płacą mężczyzn i kobiet występują zarówno w krajach rozwijających się, jak i
rozwiniętych przemysłowo. Kobiety pracują więcej godzin tygodniowo, w tym też
wykonując obowiązki domowe, niż mężczyźni we wszystkich krajach świata, z
wyjątkiem Północnej Ameryki i Australii. Najciężej pracują kobiety w Afryce:
Oszacowano, że kobiety afrykańskie pracują 67 godzin tygodniowo, a mężczyźni -
53 godziny. W Azji kobieta pracuje 62 godziny, mężczyźni średnio 48 godzin
tygodniowo.
W Północnej Ameryce i Australii mężczyzna pracuje 49 godzin tygodniowo,'3
kobieta 47,5. W Europie Zachodniej średnia liczba godzin pracy przypadająca na
kobietę wynosi 48, na mężczyznę - 43; w Japonii kobieta pracuje 56 godzin,
mężczyzna - 54; w Ameryce Łacińskiej kobieta pracuje 60 godzin, a mężczyzna 54
godziny. Kobiety australijskie znajdują się na czele listy równorzędnych płac;
ich zarobki stanowią blisko 88% zarobków mężczyzn. Inne kraje znajdujące się na
początku tej listy to: Dania i Francja - 82%, Wielka Brytania - 76%, Belgia^ - 75% i
Niemcy - 74%. |||
Nierównym płacom towarzyszą zwykle inne negatywne warunki zatrudnienia. '
W porównaniu z mężczyznami, kobiety mają trudny dostęp do wyżej płatnych,
wymagających wysokich kwalifikacji prac. Na dodatek ich szansę na awans we
wszystkich dziedzinach zawodowych są na całym świecie mniejsze, co sprawia,
że jako pierwsze tracą posadę w czasie recesji. Tego typu nierówność i
dyskryminacja są problemem, a nawet plagą większości pracujących kobiet nie
tylko w Stanach Zjednoczonych (Cancellier i Crews, 1986; Dale i Glover, 1990;
Hewlett, 1986; International Labor Organization, 1992).
Czasy się zmieniają. Na podstawie badań Jamesa Calhouna i Joan Acocella (1990)
można powiedzieć, że istnieje jeden powód, dla którego tak dużo kobiet pracuje w
zawodach o niskim statusie, a mianowicie - przez lata wiele kobiet nie kształciło się,
gdyż generalnie zakładano, że nie jest im to potrzebne, bo i tak nie dostaną pracy o
wysokim statusie. Sprzyjało to otrzymywaniu trwającego krócej i niższego
wykształcenia, a także obniżaniu aspiracji i oczekiwań. Dlatego nie ma w tym nic
dziwnego, że tylko nieliczne pracowały w zawodach o wysokim statusie. Obecnie
możliwości zawodowe kobiet są niewspółmiernie większe, ponieważ podwyższa się
ich poziom wykształcenia, l to jest postęp. Ponad połowę studentów college'u
stanowią kobiety, a każdego roku coraz

520 Rozdział 10. Średnia dorosłość
więcej kobiet rozpoczyna studia medyczne, prawnicze i biznesu. Coraz więcej kobiet
zarządza biznesem, zostaje lekarzami, prawnikami, częściej staje się też ważnymi
modelami ról dla następnych pokoleń kobiet, które dzięki temu będą czuty się znacznie
swobodniejsze w wyborze kariery zawodowej. Ponadto sukces tych kobiet zmniejszy
uprzedzenia wielu zachodnich kultur (z kobietami włącznie) dotyczące pracy kobiet na
odpowiedzialnych stanowiskach, co sprawi, że następne pokolenia. nie będą tak
dyskryminowane zawodowo. Proces ten toczy się, ale wymaga jeszcze czasu.
PRZEGLĄD ROZDZIAŁU
1. Rozwój fizyczny i urny s f owy
Starzenie się w okresie średniej dorosłości ma charakter zewnętrzny i wewnętrzny.
Zmiany w obrębie skóry i włosów są najbardziej widocznymi przejawami zewnętrznego
procesu starzenia się. Proces wewnętrznego starzenia przejawia się w zmniejszaniu się
ilości krwi przepompowywanej przez serce i tendencji do wzrostu ciśnienia krwi. W tym
czasie może także w różnym stopniu wystąpić twardnienie i sztywnienie tętnic, miażdżyca,
zwężanie się światła tętnic na skutek odkładania się tłuszczu. Zmiany w strukturze mózgu
są mato znaczące. Jeżeli chodzi o układ oddechowy, to rozpoczyna się powolna utrata
elastyczności płuc, a ogólna zdolność oddychania zmniejsza się o 25%. Najbardziej
znaczące zmiany w zakresie narządów zmysłów dotyczą wzroku i słuchu.
Z problemów zdrowotnych w średnim wieku, możliwych do uniknięcia, wymienić
należy otyłość jako najbardziej groźną spośród nich dolegliwość. Dobrze udowodniono
związek pomiędzy otyłością a takimi chronicznymi chorobami, jak choroby serca, pewne
rodzaje raka czy apopleksja. Choroba wieńcowa i rak stanowią podstawowe przyczyny
śmierci w okresie średniej dorosłości. Menopauza, występująca powszechnie u 40-latek
lub 50-latek, określana jest jako zakończenie miesiączkowania. Okres trwający od
początku nieregularnego miesiączkowania do całkowitego jego zaprzestania zwany jest
klimakterium.
Typowa dla przeważającej liczby dorosłych w średnim wieku jest stabilność
intelektualna w zakresie większości zdolności, ale występuje tendencja do pogarszania
się czasu reakcji. W praktyce starszy człowiek lepiej wykorzystuje swoje doświadczenia
życiowe i uzyskuje perspektywę, którą można by nazwać mądrością. O ile pamięć
sensoryczna i pamięć krótkotrwała w małym stopniu zmienia się wraz z wiekiem, o tyle
pamięć długotrwała ujawnia pewien spadek, co przypuszczalnie jest uwarunkowane
mniejszą sprawnością procesów kodowania i przypominania.
2. Osobowość / rozwój społeczny
Przejście w średni wiek często pobudza, jeżeli istnieje taka potrzeba, do ponownego
oszacowania siebie i zmiany celów życiowych; odbijają się w tym także różnice między
płciami. Wielu badaczy, a wśród nich szczególnie Pauł Costa i Robert McCrae, twierdzi, że
osobowość pozostaje relatywnie niezmienna w okresie dorosłości i jest kontynuacją
wcześniejszych lat. Inni badacze, tacy jak Erik Erikson, Robert Peck, Daniel Levinson i
Roger Gould, twierdzą, że osobowość dorosłych podlega zmianom pod wpływem nowych
doświadczeń i wyzwań. Jeszcze inny punkt widzenia, odzwierciedlający wyniki badań pro-
wadzonych w Berkeley i Oakland, utrzymuje, że osobowość dorosłych cechuje zarówno
kontynuacja, jak i zmiana. Nawiązując do Abrahama Masłowa, można

Przegląd rozdziału 521
powiedzieć, że dorosłość jest takim okresem, w którym jednostki zabiegają o samo-
realizację, czyli bardzo subtelny wymiar rozwoju, opisywany w kategoriach autonomii,
indywiduacji i autentyczności.
Stres jest definiowany jako ogólna, niespecyficzna odpowiedź organizmu na stawiane
mu wymagania, o charakterze psychologicznym i fizjologicznym. Stres może mieć wymiar
pozytywny (eustres), jak i negatywny (distres). Stres występuje w odpowiedzi na bodźce
zwane stresorami," które można uszeregować od strachu i zmęczenia do fizycznego
zranienia i konfliktu emocjonalnego. Liczne stresory mogą dziatać wspólnie. Wyróżnia się
stresory społeczne, psychiczne, fizyczne i endemiczne, biorąc pod uwagę ich zakres.
Wrogość, często występująca w formach zachowania typu A, może prowadzić do choroby
naczyniowo-krąźeniowej. Pojęcie ogólnego zespołu adaptacyjnego wprowadzone przez
Selye'go, składające się z reakcji alarmowej, stadium odporności oraz stadium
wyczerpania, pozwala nam na lepsze poznanie zdarzeń stresowych. Na zakończenie
rozdziału rozważono różne propozycje radzenia sobie ze stresem, a wśród nich wypoczynek,
właściwe żywienie, regularne ćwiczenia, stosowanie technik redukujących poziom stresu i
uczestnictwo w systemie społecznego wsparcia.
3. Rodzina
Para małżeńska w średnim wieku staje w obliczu licznych ważnych wyzwań w trakcie
tego stadium życia rodziny. Do najważniejszych należy zaliczyć przystosowanie się do prób
uzyskania niezależności przez dorastające dzieci, wspomaganie ich w stawaniu się
odpowiedzialnymi, niezależnymi i dobrze przystosowanymi młodymi dorosłymi. Puste
gniazdo występuje wtedy, gdy dorosłe dzieci wyprowadzają się z domu, co może wywołać
zarówno negatywne, jak i pozytywne emocje. Ci, którzy z zadowoleniem wchodzą w okres
pustego gniazda, są zwykle rodzicami zachęcającymi swoje dzieci do uniezależnienia się.
W ostatnich latach coraz częściej obserwujemy pełne gniazdo, polegające na tym, że
młodzi dorośli decydują się na dalsze wspólne mieszkanie z rodzicami przez dłuższy czas.
Można wymienić wiele powodów dla wyjaśnienia popularności pełnego gniazda: względy
finansowe, poczucie samotności, odkładanie małżeństwa i zmiany w karierze zawodowej.
Wielu dorosłych w średnim wieku zostaje dziadkami i w rozdziale tym analizujemy niektóre
z bardziej powszechnych pozytywnych i ujemnych stron, oczekiwań oraz różnic związanych z
płcią łączących się z tym okresem życia rodziny.
Opieka nad starszymi rodzicami jest innym ważnym zadaniem dla osób w średnim
wieku. Zadanie to dostarcza zarówno wzmocnień pozytywnych, jak i nowych wymagań.
Wielu dorosłych w średnim wieku wypełnia odpowiedzialne, konkurencyjne względem
siebie role oraz czuje się ograniczonych czasowo. W rozdziale tym omówiono złożoność
organizacji opieki nad starszymi rodzicami, ze społecznymi, psychologicznymi i
finansowymi implikacjami włącznie. Napięcie wynikające z opiekowania się rodzicami
dotyka szczególnie córki, które tradycyjnie biorą na swe barki większość związanych z nim
obowiązków.
4. Rozwój zawodowy
Oszacowanie swojej kariery zawodowej jest często ważną częścią przejścia do
średniego wieku. Wiele osób, oceniając swoją karierę, będzie prawdopodobnie brało pod
uwagę ilość czasu, jaka pozostała do odejścia na emeryturę. Koncepcja Douglasa
Kimmela, zegara kariery, odzwierciedla to, że jednostka może czuć się po czasie, być w
czasie lub przed czasem w odniesieniu do dokonań w zakresie kariery zawodowej,
ia-s^-fe^., -,

Rozdział 10. Średnia dorosłość
Rozważając problem satysfakcji zawodowej, stwierdza się, że dorośli w średnim
wieku mogą dokonywać zmian w swojej karierze. Wymienia się różne powody
dokonywania zmian w karierze zawodowej: brak spełnienia w dotychczasowym
zawodzie, poczucie ograniczenia w realizacji siebie, nuda, wypalenie się czy
bezrobocie. Kobiety coraz częściej podejmują pracę zawodową. Ale mimo że
obecnie kobieta ma więcej szans znalezienia pracy niż kiedykolwiek wcześniej,
pracownicy ptci żeńskiej spotykają się często z segregacją zawodową i
dyskryminacją płacową.

TERMINY DO ZAPAMIĘTANIA
antykoagulant (środek
przeciwkrzepliwy) arterioskleroza
(stwardnienie tętnic) cholesterol
choroba wieńcowa cenienie
mądrości lub cenienie sił
fizycznych
ciśnienie krwi
distres
diuretyk (środek moczopędny)
dyskryminacja płci estrogen
eustres
wzór zachowania typu A wzór
zachowania typu B giętkość
umysłowa lub sztywność
umysłowa guz łagodny guz
złośliwy inteligencja płynna
inteligencja skrystalizowana
katektyczna giętkość lub
katektyczne
zubożenie
klimakterium
menopauza
miażdżyca tętnic
nadciśnienie


nadwaga
nowotwór
ogólny zespół adaptacyjny
otyłość
pełne gniazdo ^c/as.
presbiopia (starczowzroczność)
przepaść międzypokoleniowa
puste gniazdo
rak (cancer)
rak podstawnokomórkowy
samorealizacja
socjalizowanie się lub
seksualizacja
w stosunkach międzyludzkich
starzenie się wewnętrzne stres
stresor
stresor endemiczny
stresor fizyczny stresor
psychologiczny stresor
społeczny twórczość lub
stagnacja wypalenie się
^?^ �..-^ zakrzep zawał
zawał mięśnia sercowego
zegar kariery zewnętrzne
starzenie się

PROBLEMY DO PRZEMYŚLENIA
� Jesteś proszony o wygłoszenie wykładu zatytułowanego "Dobre
samopoczucie. Zdrowy styl życia." Aby przygotować się do tego,
zdecydowałeś się na rozwinięcie około pięciu zasadniczych sugestii
dotyczących zorganizowania zdrowszego stylu życia. Jakie kluczowe
zagadnienia wybrałbyś i dlaczego? Zdecyduj się teraz na rozszerzenie
swojego wykładu o pozytywne i negatywne strony stresu. W tej części
swojego projektu przygotuj przynajmniej pięć wskazówek na temat tego, jak
unikać distresu i poszukiwać eustresu w celu uczynienia życia zdrowszym i
bardziej produktywnym. -A ^ -N^M i-..:^.:
� Siedzisz przy biurku zagłębiony w myślach, gdy nagle z Olimpu zstępuje
Muza i proponuje ci wszystko, czego zapragniesz. "Co" - pyta ona -
"ucieszyłoby się

Zalecana literatura 523
najbardziej - wysoki poziom inteligencji-skrystalizowanej czy stałe źródto płynnej
inteligencji?" Jakie korzyści mogłyby płynąć dla twojego życia z każdej z tych form
zdolności umysłowych? Czy możesz wymienić potencjalne wady tkwiące w każdej z
nich? Bądź ostrożny, zanim zdecydujesz się.
Weź kartkę papieru i zatytułuj ją "Pełne funkcjonowanie osobowości w średnim wieku".
Pod tym nagłówkiem wymień wszystkie znane ci cechy osobowości i charakteru
pasujące do tego tematu. Gdy dojdziesz do problemu pracy, pomyśl o różnych
pozytywnych wymiarach osobowości wymienianych przez Eriksona, Pecka, Levinsona i
Goulda. Czy niektóre z tych dymensji są warte włączenia do twojej listy? Poza tym,
rozważ komponenty związane z samorealizacją osobowości, a także te wymiary
osobowości, które służą walce ze stresem. Czy twoja lista pozostanie niezmieniona
przez całą dorosłość, czy będzie różna dla stadium wczesnej i późnej dorosłości?
Jakich danych może ci to dostarczyć odnośnie do zagadnienia ciągłości i braku
ciągłości w rozwoju osobowości?
Opieka nad starszymi rodzicami jest obecnie ważnym problemem dla członków
rodziny, który często nie jest nikomu zgłaszany aż do momentu, w którym problem ten
narasta. Przyjmij, że twoi rodzice nie potrzebują pomocy. Wykorzystując rozważania
zawarte w tym rozdziale na temat wcześniejszego przygotowywania się do zmiany
zapotrzebowania na pomoc, powiedz, o jakich sprawach możesz już zacząć myśleć od
zaraz, samemu lub z rodzeństwem? Jakie problemy finansowe i prawne
prawdopodobnie się pojawią? Gdy wszystkie przeszkody i trudności zostaną
przewidziane, jakie techniki redukcji stresu chciałbyś zastosować spośród
zaprezentowanych w tym rozdziale?
Jesteś szefem wielkiej fabryki produkcyjnej i chciałbyś zapewnić najbardziej
produktywne i odpowiednie dla pracowników warunki pracy. Wykorzystując materia)
zgromadzony w tym rozdziale, zastanów się, w jaki sposób starałbyś się maksymalnie
podwyższyć poziom satysfakcji zawodowej u swych pracowników? Czy wprowadzałbyś
system nagród i zachęt? W jaki sposób radziłbyś sobie z pracownikami
odczuwającymi brak satysfakcji i rozczarowanie? l na koniec, jakie kroki podjąłbyś, aby
ograniczyć dyskryminację płciową w twojej fabryce, a zachęcić do sprawiedliwego i
równego traktowania zatrudnionych u ciebie mężczyzn i kobiet?
ZALECANA LITERATURA
1. Birren J.E., Sloane R.B. i Cohen G.D. (red.) (1992). Handbook of mental health and
aging. [Podręcznik zdrowego umysłu i starzenia się., wyd. 2). San Diego, CA:
Academic Press.
W rozdziałach 11. i 12. omówiono problemy pamięci i inteligencji na przestrzeni
dorosłego życia. ^-^^, -;.^
2. Greenberg E.M., Bergquist W.H. i Klaum G.A. (1993). In our fifties: Yoices of men and
women reinyenting their /n/es. {Pięćdziesiątka: G/osy mężczyzn i kobiet o
przemyśleniach na temat ich życia). San Francisco: Jossey-Bass.
Wywiady z mężczyznami i kobietami w średnim wieku rzucające światło na dynamikę tego
stadium życia.
3. Koch T. (1990). Mirrored lives: Aging chiidren and e/der/y parents. (Życie odzwierciedlone:
Starzejące się dzieci i starsi rodzice). New York: Praeger.

524 Rozdział 10. Średnia dorosłość
Fascynujące spojrzenie na to, jak dorosłe dzieci i starzejący się rodzice radzą
sobie z wieloma wyzwaniami i złożonością starzenia się.
4. Matlin M.W. (1993). The psychology of women. (Psychologia kobiet, wyd. 2).
Fort Worth, TX: Harcourt Brace Jovanovich.
Rozdział 6. dostarcza znakomitej analizy sytuacji kobiet pracujących zawodowo,
z uwzględnieniem zagadnienia dyskryminacji i wpływu pracy na życie rodziny.
5. Sheehy, G. (1992). Silent passage: Menopause. (Ciche przejście: Menopauza).
New York: Pandom House. .^
Bardzo interesująca książka na temat menopauzy oraz o towarzyszących jej
pozytywnych i negatywnych skutkach.