Tekst
8. Wielka Encyklopedia Geografii Świata, tom XVIII-
„
KLASYFIKACJA GRUP ETNICZNYCH”
Mapa etnicznych podziałów i lokalizacji poszczególnych grup, to produkt historii- nie można jej traktować jak zjawiska trwałego czy niezmiennego.
Czynniki wpływające na kształt mapy:
- wymieranie jednych ludów
- powstawanie innych
- wielkie migracje
- wojny i konflikty etniczne przemieszczające granice
- procesy asymilacji i akulturacji
Czasy Homera i Herodota (nie wiem dlaczego to ujednolici, bo między nimi jest kilkaset lat różnicy, ale chyba chodzi po prostu o okres przed naszą erą)- początki tworzenia mapy, opisów grup przez Greków zagarniających nowe obszary.
Sposoby klasyfikacji:
- Grupy wymarłe przed stuleciami- Fenicjanie, Etruskowie, Aztekowie
- Grupy wymarłe niedawno (XIX wiek)- Słowińcy, Tasmańczycy
- Protoplaści z przeszłości (wywodzą kulturową tożsamość z tradycji setek pokoleń)- Asyryjczycy, Egipcjanie, Izraelici)
Etnocyd/Etnozagłada- proces wymierania ludów. Podlegają jemu małe i słabe populacje.
Powstawanie nowych ugrupowań etnicznych poprzez:
- proces transoceanicznych migracji- naród australijski, kanadyjski
- wojny- naród bośniacki, macedoński
-scalanie w jeden organizm, złączone do niedawna jedynie wspólnym losem kolonialnych protektoratów- Algierczycy, Gujańczycy, Libańczycy
- postkolonialne państwa- Jamajczycy, Panamczycy
Zasady klasyfikacji ludów nie są jednolite- zależą od przyjmowanych kryteriów:
Metoda etnolingwistyczna- szukanie rodzin języków. Jednak nie zawsze istnieje ścisła odpowiedzialność między klasyfikacją językową grupy, a typem kultury, do którego dany lud przynależy
- niektóre grupy są wchłanianie np. Nowa Gwinea
- niektóre nie mają wyróżniających języków np. Austria, Wenezuela, Australia
Podział rasowy- rasa była jednoznaczna ludowi. Ale taki podział jest trudny, ze względu na mieszane małżeństwa, zacieśnione kontakty.
- grupy etnorasowe to np. murzyni Amerykańscy
- przynależność do określonej kategorii rasowej jest dziś głównie elementem dystynkcji kulturowo-społecznej np. lepiej sytuowani murzyni chcą być mulatami, metysi pragną podkreślać europejskie pochodzenie
Podział religijny/ metoda etnowyznaniowa- czasami wyznanie jest podstawowym czynnikiem tożsamości np. katolicyzm w budowie nowoczesnego narodu Polskiego
- religia jest bardzo ważna, szczególnie u ludzi żyjących z dala od macierzystych skupisk- grupy etnowyznanione, na bazie odmienności sakralnych systemów stworzyły odrębne kategorie etniczne np. polscy Tatarzy, kanadyjscy Menonici, amerykańscy Amisze.
4. Podział ze względu na czynnik historyczno-cywilizacyjny- regiony etnohistoryczne powstały na bazie kryteriów odwołujących się z jednej strony do dziejowego rozwoju konkretnych obszarów, z drugiej zaś do powstania, dzięki temu na tych terytoriach kultury były zróżnicowane, ale także zespolone wokół wspólnych wartości np. Ameryka Łacińska z dziedzictwem kolonialnym, Afryka Północna- islamo- arabski metysaż
5. Strefy etnopolityczne- ukształtowane na skutek istnienia geopolitycznych struktur w świecie dzisiejszym, które jednoczyły/jednoczą w sferach wpływów obszary nowo zróżnicowane np. Europa Środkowo-Wschodnia, Unia Europejska
6. Podział etnogeograficzny- grupowanie według kontynentów i ich regionalnych segmentów.
- czasami się nie sprawdzają, bo granice państwa przekraczają granice etnokulturowe np. Rosja (europejska formalnie, ale zasięg w Azji), Turcja (obszar Azji mniejszej, ale silne więzy z Europą)
Darcy Ribeiro- próba klasyfikacji ze względu na przebieg procesów etnokulturowych. Wyróżnia on grupy:
-narody-świadkowie (pomimo modernizacji zachowują swoją specyfikę) np. Meksykanie, Chińczycy, Japończycy, Hindusi
- narody przesiedlone (powstałe ze stopu różnych grup imigrantów wywodzących się z jednolitego pod względem cywilizacyjnym środowiska) np. Amerykanie, Kanadejczycy, Izraelczycy
- nowe narody (w wyniku wielkich migracji, krzyżowanie się ras, religii, tradycji) np. Brazylijczycy, Wenezuelczycy
- narody wyłaniające się (znajdujące się w procesie tworzenia przebiegającym w granicach nowo powstałych krajów postkolonialnych)
Areały kulturowe- decydującym czynnikiem dla tworzenia się zespołu kultur jest WSPÓLNOTA HISTORYCZNYCH DOŚWIADCZEŃ (a nie język, religia czy pochodzenie) wynikająca z zamieszkiwania razem przez dłuższy czas tego samego terytorium oraz wspólna strategia adaptacyjna do ekologiczno-geograficznych cech środowiska.
Żaden ze sposobów ujmowania zróżnicowania etnicznego świata nie jest doskonały. W praktyce stosuje się kilka systemów dostosowując je do sytuacji historycznej i geograficznej.
Podstawowa jednostka podziałów grup:
- LUD- odpowiednik wspólnoty o odrębnym języku, kulturze, obyczajach. W takim sensie używane przez Niemców (das Volk)
-NARÓD- używane przez Rosjan, odpowiednik polskiego terminu LUD, synonim odrębnej wspólnoty etnicznej
-NACJA- używane przez Rosjan, odpowiednik polskiego terminu NARÓD
-PEOPLE (z Ang/Am)- oznacza LUD, chociaż czasami jest także synonimem NARODU
-NATION- to metafora PAŃSTWA (jak w nazwie ONZ)
Kiedyś LUD był przeciwstawny NARODOWI. Lud- kraje zamorskie, pod panowaniem kolonii. Naród- termin zastrzeżony dla grup europejskich.
Obecnie- GRUPA ETNICZNA zastąpiła termin LUD
Grupa etniczna- wyróżnia się własną kulturą, językiem, terytorium, świadomością wspólnoty, mitem o wspólnych przodkach. Brak odniesień do wielkości danej wspólnoty. Jest synonimem greckiego ETNOSU (jakiekolwiek ugrupowanie etniczne od narodu do grupy tubylczej)
Etnik- człowiek imigracyjnego pochodzenia
Obok terminów lud i grupa, wyróżniamy także plemię- potocznie pojmowane jako mała grupa etniczna, która funkcjonuje w środowisku społeczeństw prostych, egalitarnych. Pojęcie plemię bywa stosowane najczęściej, gdy opisuje się ludy tubylcze wspólnoty z Ameryki Indiańskiej czy Czarnej Afryki. Plemię jest mniej wewnętrznie złożone niż narodowość czy naród.
Właściwe jednostki plemienne, opierają się na krewniaczych powiązaniach, są silnie zintegrowane poczuciem własnej lojalności i solidarności, kierowane przez wodza i radę starszych, przywiązane do wspólnej tradycji- nie każda mała grupa funkcjonująca w społeczeństwach prostych to plemię! Nadużywa się terminu plemię w stosunku do grup nimi nie będących. Grupy mające kilka elementów wyróżniających plemiona, ale nie pokrywające się z tymi elementami całkowicie to GRUPY ETNOJĘZYKOWE, KULTUROWO-JĘZYKOWE (słabo wykształcone więzy, duże rozproszenie populacji, brak organizacji, ale wspólny język czy kultura).
Plemię nie musi pokrywać się z podziałami etnicznymi, ale może tak jak państwo pokrywa się z narodem).
Obok ludów, plemion i grup etnicznych wyróżniamy NARÓD- zbiorowość etniczna wysoko zorganizowana i zazwyczaj bardzo liczebna. Powszechna forma organizacji etnicznej we współczesnym świecie, dająca prestiż bądź autonomię w ramach państw tworzonych przez inne narody. Bardzo wiele grup stara się o miano narodu.
Nowożytny naród to wspólnota wewnętrznie zróżnicowana oraz ustratyfikowana (klasy i warstwy społeczne). Wspólne terytorium zwane ojczyzną, wspólny język, dziedzictwo kulturowe, dążenie do posiadania państwa, silna wiadomość przynależności do wspólnoty, podzielanie tej samej wiary w narodową mitologię i narodowych bohaterów, silne poczucie solidarności, traktowaniu wspólnoty narodowej jako szczególnego rodzaju świętej wartości.
Formy narodów:
-naród etniczny (kulturowy)- wspólnota narodowa oparta na podzielanym i przeżywanym przez jej członków dorobku kulturowym ukształtowanym w obrębie jednej grupy etnicznej, która dąży do powołania państwa narodowego, a więc wspólnoty politycznej. Przykładami są: Polacy i Polska, Finowie i Finlandia, Dania i Duńczycy- mimo, że w każdym z tych państw wyróżnia się mniejszości narodowe, nie wpływają one na kształt państwa.
-naród państwowy (obywatelski)- wspólnota narodowa oparta jest przede wszystkim na wspólnej historii politycznej i wspólnie respektowanych prawach oraz zasadach ustrojowych realizowanych w ramach organizmu państwowego
Narodowość- termin stosowany na oznaczenie regionalnej wspólnoty kulturowo-językowej, stanowiącej przednarodową formę integracji społecznej. W tym znaczeniu jawi się jako proto-naród, który na drodze swego rozwoju nie osiągnął jeszcze wszystkich przymiotów przypisywanych narodowi.
Cecha podstawowa narodowości- brak własnego państwa.
Grupa mniejszościowa- zbiorowość zdecydowanie zdominowana przez tak zwaną większość etniczną i często żyjącą na marginesie kraju, nie decydująca o jego rozwoju, pozbawiona wpływu na bieg wydarzeń, w gorszej sytuacji prawnej, z problemami odnośnie ochrony kultury, tożsamości, narażona na presje asymilacyjne, zajmująca podrzędną pozycję ekonomiczną, poddawana prześladowaniom lub nierównemu traktowaniu ze względu na język, rasę, religię, kulturę. GRUPA MNIEJSZOŚCIOWA NIE MUSI BYĆ LICZEBNIE MNIEJSZA OD GRUPY DOMINUJĄCEJ.
Podział mniejszości:
- mniejszości narodowe-ludność obcego pochodzenia, która żyje w obrębie jednego państwa, poczuwa się jednak do narodowej wspólnoty z mieszkańcami kraju sąsiedniego, znajdując w nim moralne, kulturowe i nawet polityczne wsparcie (mniejszość litewska czy ukraińska w Polsce)
-mniejszości etniczne- wspólnoty etniczne, które nie mają państwowo-narodowego protektora, tworza izolowane i zdane na siebie zbiorowości obywateli, zwykle drugiej kategorii, o niewielkiej sile perswazji (Romowie, Żydzi, Tatarzy polscy)
Mniejszości mogą formować grupy etnorasowe powstałe na skutek mieszania się ras i kultur, lub ukształtowane w toku transkontynentalnych migracji najczęściej związanych z niewolnictwem i okresem kolonialnym (Afroamerykanie, Afroafrykańczycy, Garifuna w Ameryce Środkowej)
Grupy Etnoregionalne- często są pochodzenia mniejszościowego, ale wskutek kulturowego zbliżenia trwającego kilka stuleci, zatraciły odrębność etniczną, zachowując jedynie jej rudymenty w postaci lokalnego kolorytu, pielęgnowanego jako cecha regionalna wzbogacająca kulturę np. górale (ich przodkowie byli wołoskimi wędrownymi pasterzami), Kaszubi.
Mniejszości postkolonialne- powstałe w wyniki imperialnej polityki państw kolonialnych (organizowanie masowych przesiedleń)
Prześladowania mogą występować na tle politycznym, etnicznym, religijnym. Mogą być też spowodowane wojnami i zawieruchami rewolucyjnymi.
Warto pamiętać o nazwach na dane grupy. Wyróżniamy endoetonimy- nazwy własne i egzoentonimy- nazwy nadawane tej grupie przez sąsiadów. Obecnie, należy nazywać nazw, którymi posługują się dane grupy, żeby ich w żaden sposób nie dyskryminować.
Ze względu na różne wyznaczniki tożsamości, nie należy całkowicie przyjmować danych statystycznych (szczególnie liczebnych) odnoście poszczególnych grup- wiele z nich jest niewiarygodne, spisy nie mogą uchwycić wszystkich.
Tekst
8. Wielka Encyklopedia Geografii Świata, tom XVIII-
„
KLASYFIKACJA GRUP ETNICZNYCH”
Mapa etnicznych podziałów i lokalizacji poszczególnych grup, to produkt historii- nie można jej traktować jak zjawiska trwałego czy niezmiennego.
Czynniki wpływające na kształt mapy:
- wymieranie jednych ludów
- powstawanie innych
- wielkie migracje
- wojny i konflikty etniczne przemieszczające granice
- procesy asymilacji i akulturacji
Czasy Homera i Herodota (nie wiem dlaczego to ujednolici, bo między nimi jest kilkaset lat różnicy, ale chyba chodzi po prostu o okres przed naszą erą)- początki tworzenia mapy, opisów grup przez Greków zagarniających nowe obszary.
Sposoby klasyfikacji:
- Grupy wymarłe przed stuleciami- Fenicjanie, Etruskowie, Aztekowie
- Grupy wymarłe niedawno (XIX wiek)- Słowińcy, Tasmańczycy
- Protoplaści z przeszłości (wywodzą kulturową tożsamość z tradycji setek pokoleń)- Asyryjczycy, Egipcjanie, Izraelici)
Etnocyd/Etnozagłada- proces wymierania ludów. Podlegają jemu małe i słabe populacje.
Powstawanie nowych ugrupowań etnicznych poprzez:
- proces transoceanicznych migracji- naród australijski, kanadyjski
- wojny- naród bośniacki, macedoński
-scalanie w jeden organizm, złączone do niedawna jedynie wspólnym losem kolonialnych protektoratów- Algierczycy, Gujańczycy, Libańczycy
- postkolonialne państwa- Jamajczycy, Panamczycy
Zasady klasyfikacji ludów nie są jednolite- zależą od przyjmowanych kryteriów:
Metoda etnolingwistyczna- szukanie rodzin języków. Jednak nie zawsze istnieje ścisła odpowiedzialność między klasyfikacją językową grupy, a typem kultury, do którego dany lud przynależy
- niektóre grupy są wchłanianie np. Nowa Gwinea
- niektóre nie mają wyróżniających języków np. Austria, Wenezuela, Australia
Podział rasowy- rasa była jednoznaczna ludowi. Ale taki podział jest trudny, ze względu na mieszane małżeństwa, zacieśnione kontakty.
- grupy etnorasowe to np. murzyni Amerykańscy
- przynależność do określonej kategorii rasowej jest dziś głównie elementem dystynkcji kulturowo-społecznej np. lepiej sytuowani murzyni chcą być mulatami, metysi pragną podkreślać europejskie pochodzenie
Podział religijny/ metoda etnowyznaniowa- czasami wyznanie jest podstawowym czynnikiem tożsamości np. katolicyzm w budowie nowoczesnego narodu Polskiego
- religia jest bardzo ważna, szczególnie u ludzi żyjących z dala od macierzystych skupisk- grupy etnowyznanione, na bazie odmienności sakralnych systemów stworzyły odrębne kategorie etniczne np. polscy Tatarzy, kanadyjscy Menonici, amerykańscy Amisze.
4. Podział ze względu na czynnik historyczno-cywilizacyjny- regiony etnohistoryczne powstały na bazie kryteriów odwołujących się z jednej strony do dziejowego rozwoju konkretnych obszarów, z drugiej zaś do powstania, dzięki temu na tych terytoriach kultury były zróżnicowane, ale także zespolone wokół wspólnych wartości np. Ameryka Łacińska z dziedzictwem kolonialnym, Afryka Północna- islamo- arabski metysaż
5. Strefy etnopolityczne- ukształtowane na skutek istnienia geopolitycznych struktur w świecie dzisiejszym, które jednoczyły/jednoczą w sferach wpływów obszary nowo zróżnicowane np. Europa Środkowo-Wschodnia, Unia Europejska
6. Podział etnogeograficzny- grupowanie według kontynentów i ich regionalnych segmentów.
- czasami się nie sprawdzają, bo granice państwa przekraczają granice etnokulturowe np. Rosja (europejska formalnie, ale zasięg w Azji), Turcja (obszar Azji mniejszej, ale silne więzy z Europą)
Darcy Ribeiro- próba klasyfikacji ze względu na przebieg procesów etnokulturowych. Wyróżnia on grupy:
-narody-świadkowie (pomimo modernizacji zachowują swoją specyfikę) np. Meksykanie, Chińczycy, Japończycy, Hindusi
- narody przesiedlone (powstałe ze stopu różnych grup imigrantów wywodzących się z jednolitego pod względem cywilizacyjnym środowiska) np. Amerykanie, Kanadejczycy, Izraelczycy
- nowe narody (w wyniku wielkich migracji, krzyżowanie się ras, religii, tradycji) np. Brazylijczycy, Wenezuelczycy
- narody wyłaniające się (znajdujące się w procesie tworzenia przebiegającym w granicach nowo powstałych krajów postkolonialnych)
Areały kulturowe- decydującym czynnikiem dla tworzenia się zespołu kultur jest WSPÓLNOTA HISTORYCZNYCH DOŚWIADCZEŃ (a nie język, religia czy pochodzenie) wynikająca z zamieszkiwania razem przez dłuższy czas tego samego terytorium oraz wspólna strategia adaptacyjna do ekologiczno-geograficznych cech środowiska.
Żaden ze sposobów ujmowania zróżnicowania etnicznego świata nie jest doskonały. W praktyce stosuje się kilka systemów dostosowując je do sytuacji historycznej i geograficznej.
Podstawowa jednostka podziałów grup:
- LUD- odpowiednik wspólnoty o odrębnym języku, kulturze, obyczajach. W takim sensie używane przez Niemców (das Volk)
-NARÓD- używane przez Rosjan, odpowiednik polskiego terminu LUD, synonim odrębnej wspólnoty etnicznej
-NACJA- używane przez Rosjan, odpowiednik polskiego terminu NARÓD
-PEOPLE (z Ang/Am)- oznacza LUD, chociaż czasami jest także synonimem NARODU
-NATION- to metafora PAŃSTWA (jak w nazwie ONZ)
Kiedyś LUD był przeciwstawny NARODOWI. Lud- kraje zamorskie, pod panowaniem kolonii. Naród- termin zastrzeżony dla grup europejskich.
Obecnie- GRUPA ETNICZNA zastąpiła termin LUD
Grupa etniczna- wyróżnia się własną kulturą, językiem, terytorium, świadomością wspólnoty, mitem o wspólnych przodkach. Brak odniesień do wielkości danej wspólnoty. Jest synonimem greckiego ETNOSU (jakiekolwiek ugrupowanie etniczne od narodu do grupy tubylczej)
Etnik- człowiek imigracyjnego pochodzenia
Obok terminów lud i grupa, wyróżniamy także plemię- potocznie pojmowane jako mała grupa etniczna, która funkcjonuje w środowisku społeczeństw prostych, egalitarnych. Pojęcie plemię bywa stosowane najczęściej, gdy opisuje się ludy tubylcze wspólnoty z Ameryki Indiańskiej czy Czarnej Afryki. Plemię jest mniej wewnętrznie złożone niż narodowość czy naród.
Właściwe jednostki plemienne, opierają się na krewniaczych powiązaniach, są silnie zintegrowane poczuciem własnej lojalności i solidarności, kierowane przez wodza i radę starszych, przywiązane do wspólnej tradycji- nie każda mała grupa funkcjonująca w społeczeństwach prostych to plemię! Nadużywa się terminu plemię w stosunku do grup nimi nie będących. Grupy mające kilka elementów wyróżniających plemiona, ale nie pokrywające się z tymi elementami całkowicie to GRUPY ETNOJĘZYKOWE, KULTUROWO-JĘZYKOWE (słabo wykształcone więzy, duże rozproszenie populacji, brak organizacji, ale wspólny język czy kultura).
Plemię nie musi pokrywać się z podziałami etnicznymi, ale może tak jak państwo pokrywa się z narodem).
Obok ludów, plemion i grup etnicznych wyróżniamy NARÓD- zbiorowość etniczna wysoko zorganizowana i zazwyczaj bardzo liczebna. Powszechna forma organizacji etnicznej we współczesnym świecie, dająca prestiż bądź autonomię w ramach państw tworzonych przez inne narody. Bardzo wiele grup stara się o miano narodu.
Nowożytny naród to wspólnota wewnętrznie zróżnicowana oraz ustratyfikowana (klasy i warstwy społeczne). Wspólne terytorium zwane ojczyzną, wspólny język, dziedzictwo kulturowe, dążenie do posiadania państwa, silna wiadomość przynależności do wspólnoty, podzielanie tej samej wiary w narodową mitologię i narodowych bohaterów, silne poczucie solidarności, traktowaniu wspólnoty narodowej jako szczególnego rodzaju świętej wartości.
Formy narodów:
-naród etniczny (kulturowy)- wspólnota narodowa oparta na podzielanym i przeżywanym przez jej członków dorobku kulturowym ukształtowanym w obrębie jednej grupy etnicznej, która dąży do powołania państwa narodowego, a więc wspólnoty politycznej. Przykładami są: Polacy i Polska, Finowie i Finlandia, Dania i Duńczycy- mimo, że w każdym z tych państw wyróżnia się mniejszości narodowe, nie wpływają one na kształt państwa.
-naród państwowy (obywatelski)- wspólnota narodowa oparta jest przede wszystkim na wspólnej historii politycznej i wspólnie respektowanych prawach oraz zasadach ustrojowych realizowanych w ramach organizmu państwowego
Narodowość- termin stosowany na oznaczenie regionalnej wspólnoty kulturowo-językowej, stanowiącej przednarodową formę integracji społecznej. W tym znaczeniu jawi się jako proto-naród, który na drodze swego rozwoju nie osiągnął jeszcze wszystkich przymiotów przypisywanych narodowi.
Cecha podstawowa narodowości- brak własnego państwa.
Grupa mniejszościowa- zbiorowość zdecydowanie zdominowana przez tak zwaną większość etniczną i często żyjącą na marginesie kraju, nie decydująca o jego rozwoju, pozbawiona wpływu na bieg wydarzeń, w gorszej sytuacji prawnej, z problemami odnośnie ochrony kultury, tożsamości, narażona na presje asymilacyjne, zajmująca podrzędną pozycję ekonomiczną, poddawana prześladowaniom lub nierównemu traktowaniu ze względu na język, rasę, religię, kulturę. GRUPA MNIEJSZOŚCIOWA NIE MUSI BYĆ LICZEBNIE MNIEJSZA OD GRUPY DOMINUJĄCEJ.
Podział mniejszości:
- mniejszości narodowe-ludność obcego pochodzenia, która żyje w obrębie jednego państwa, poczuwa się jednak do narodowej wspólnoty z mieszkańcami kraju sąsiedniego, znajdując w nim moralne, kulturowe i nawet polityczne wsparcie (mniejszość litewska czy ukraińska w Polsce)
-mniejszości etniczne- wspólnoty etniczne, które nie mają państwowo-narodowego protektora, tworza izolowane i zdane na siebie zbiorowości obywateli, zwykle drugiej kategorii, o niewielkiej sile perswazji (Romowie, Żydzi, Tatarzy polscy)
Mniejszości mogą formować grupy etnorasowe powstałe na skutek mieszania się ras i kultur, lub ukształtowane w toku transkontynentalnych migracji najczęściej związanych z niewolnictwem i okresem kolonialnym (Afroamerykanie, Afroafrykańczycy, Garifuna w Ameryce Środkowej)
Grupy Etnoregionalne- często są pochodzenia mniejszościowego, ale wskutek kulturowego zbliżenia trwającego kilka stuleci, zatraciły odrębność etniczną, zachowując jedynie jej rudymenty w postaci lokalnego kolorytu, pielęgnowanego jako cecha regionalna wzbogacająca kulturę np. górale (ich przodkowie byli wołoskimi wędrownymi pasterzami), Kaszubi.
Mniejszości postkolonialne- powstałe w wyniki imperialnej polityki państw kolonialnych (organizowanie masowych przesiedleń)
Prześladowania mogą występować na tle politycznym, etnicznym, religijnym. Mogą być też spowodowane wojnami i zawieruchami rewolucyjnymi.
Warto pamiętać o nazwach na dane grupy. Wyróżniamy endoetonimy- nazwy własne i egzoentonimy- nazwy nadawane tej grupie przez sąsiadów. Obecnie, należy nazywać nazw, którymi posługują się dane grupy, żeby ich w żaden sposób nie dyskryminować.
Ze względu na różne wyznaczniki tożsamości, nie należy całkowicie przyjmować danych statystycznych (szczególnie liczebnych) odnoście poszczególnych grup- wiele z nich jest niewiarygodne, spisy nie mogą uchwycić wszystkich.
GRUPA ETNICZNA I ETNICZNOŚĆ
etniczność
Babiński: dwa aspekty etniczności
emocjonalno-kulturowy związek z grupą (najważniejsze dla grupy jest to, co odróżnią ją od innych)
etniczność sytuacyjna (oparta na racjonalnej identyfikacji i korzyściach z niej płynących pod względem sytuacji społecznej)
Joshua Fishman
etniczność to przynależność do kompletnej fenomenologicznie, oddzielnej, historycznie zakorzenionej, kulturowej wspólnoty
Nowicka
podczucie etnicznej odrębności i własnej etniczności w odniesieniu do czterech sfer: kultury, genealogii (biologicznej, historycznej), cech osobowości, terytorium
Anthony Smith
grupa etniczna charakteryzuje się:
mitem wspólnych przodków
nazwą własną
wspólną pamięcią historyczną
jednym lub więcej wspólnym elementem kulturowym
solidarnością wewnątrzgrupową
związkiem ze wspólnym terytorium
Frederik Barth
grupa etniczna to grupa przypisująca, wykluczająca ludzi (cechy kulturowe nie są najistotniejsze dla jej definiowania, mogą się przecież zmieniać, ale kluczowa przypisująca, wykluczająca funkcja pozostanie)
instrumentalne podejście do etniczności
Steve Fenton
grupa etniczna w świecie współczesnym
grupa etniczna to to wspólnota pochodzeniowa i kulturowa, która:
podzbiór w ramach państwa narodowego
wyznacznikiem jej odrębności jest kultura
grupa etniczna jako inna względem dominującej większości
Burszta („Etniczność i wielokulturowość”)
kwestie zróżnicowania etnicznego pojawiły się w antropologii stosunkowo późno w latach 60 i 70
dlaczego?
antropologia zrodziła się w okresie kolonialnym
w ówczesnej sytuacji historycznej świat zdawał się dzielić na dominujące centrum i podporządkowane peryferie (the West and the Rest)
antropologia zajęła się peryferiami
zachodni imperializm upada ostatecznie po II WŚ
wpływy mocarstw kolonialnych zaczęły się drastycznie kurczyć
model centrum – peryferie okazuje się nieadekwatny
ludzie pochodzący z niegdysiejszych kolonii zaczęli masowo pojawiać się na Zachodzie (w centrum)
mniejszości etniczne
fenomen naszych czasów:
powrót do więzi i resentymentów etnicznych w świecie zdominowanym przez ponadnarodowe korporacje
zmiany w antropologii (odnośnie pojawienia się problematyki etniczności:
nowe pojęcie grupy etnicznej zastąpiło starsze terminy (plemię, społeczność plemienna, społeczeństwo tradycyjne)
zmiana pojęć wynikała z znaczącej zmiany w myśleniu, polegającej na tym, że:
przejście od izolacjonistycznych badań kultur (i takiego ich pojmowania) jako odrębnych jednostek strukturalno-funkcjonalnych do badania relacji pomiędzy grupami etnicznymi
Thomas Eriksen: podstawowe grupy etniczne to:
miejskie mniejszości etniczne
imigranci adaptujący się do warunków industrialnych
relacje mniejszość – społeczeństwo goszczące
w ich kontekście rozwija się multikulturalizm
ludy tubylcze
określenie używane dla nazwania pierwotnych mieszkańców danego terenu, którzy obecnie pozbawieni się władzy politycznej i raczej słabo zintegrowani z dominującą na danym obszarze większością
protonarody
grupy, które pretendują do miana narodów
w odróżnieniu od grup tubylczych, posiadają oni swoich działaczy politycznych i ideologów, którzy wyrażają ich polityczne dążenia do stworzenia własnego państwa
czasami określane jako narody bez państwa
Kurdowie, Tamilowie...
grupy etniczne w społeczeństwach pluralistycznych
społeczeństwa pluralistyczne w odniesieniu do społeczeństw jednolitych politycznie i ekonomicznie, ale zróżnicowanych etnicznie (zamieszkiwanych przez kulturowo heterogeniczne grupy)
czym jest etniczność?
etniczność jako podstawa odróżnienia od innej grupy
etniczność zawsze jest efektem międzygrupowego kontaktu
etniczność jest tworzona poprzez ten kontakt (określanie granicy etnicznej)
Eriksen twierdzi, że o etniczności można mówić tylko gdy:
dwie grupy pozostają ze sobą w kontakcie
istotne dla etniczności nie są cechy grupy same w sobie, ale tylko jako odniesione do innej grupy
etniczność jako tożsamość społeczna, która służy odróżnianiu się od innych, związana z wyobrażeniem pokrewieństwa
systematyzacja relacji etnicznych (Geertz)
jedna grupa centralna
dominująca grupa pozostająca w konflikcie z inną
Cypr: Grecy i Turcy
Sri Lanka: Tamilowie
jedna grupa centralna i wiele innych
grupa centralna i wiele mniejszych grup na peryferiach
Iran
Birma
dwie grupy rywalizujące ze sobą, równe liczebnie
Liban: chrześcijanie i muzułmanie
Irak: sunnici i szyici
szerokie zróżnicowanie etniczne
wiele grup etnicznych
państwa afrykańskie
teoria więzi pierwotnej Geertza versus podejście instrumentalne
więź pierwotna – poczucie etnicznej współnoty rodzi się w oparciu o pierwotne więzi
instrumentalizm – poczucie etnicznej wspólnoty rodzi się w konktretnych sytuacjach ekonomiczno-politycznych
jak wyznaczyć grupę etniczną?
próba określenia minimum etnicznego: ŁÓŻKO, KREW, KULT
wspólnota pochodzenia, endogamia, wspólny, podzielany kult
zawsze znaleźć można wyjątki od tej reguły
kwestia narodów
powojenny optymizm i nadzieje, związane z faktem, że naród stał się wówczas jedną akceptowaną formą politycznej reprezentacji na scenie międzynarodowej, zaowocowały teorią nation-building theory
procesy modernizacyjne prowadzą do tego, że powstają nowoczesne narody – na wzór tych zachodnich – droga od plemienia do narodu
na skutek rozpędzonej modernizacji dojść miało do wyemancypowania wszystkich grup etnicznych – czas pokazał jednak, że pomiędzy granicami etnicznymi a politycznymi nie zachodzi znacząca zgodność
państwa wcale nie były jednorodne
Klasyfikacja grup etnicznych / notatki
podziały etniczne nie są czymś danym z góry i niezmiennym – zawsze stanowią produkt warunków historyczno-politycznych
wymieranie grup
grupy ludów, które wymarły dawno: Fenicjanie, Wikingowie, Aztekowie, Prusowie
grupy ludów, które wymarły niedawno: Tasmańczycy, Indianie Ziemii Ognistej, grupy tubylcze z Amazonii
etnocyd / etnozagłada
genocide / ludobójstwo / etnocyd – zaplanowana i celowa destrukcja grupy etniczenej
wymieranie grupy etnicznej
wymierają zazwyczaj na skutek otoczenia przez mocniejszy żywioł etniczny i wchłonięcia w niego
powstawanie nowych grup
migracje transoceaniczne – powstanie narodu amerykańskiego, kanadyjskiego, australijskiego
wojny etniczne, dezintergracje wieloetnicznych społeczności: naród bośniacki (rozpad Czechosłowacji?)
scalanie w jeden organizm wielu społeczności: naród algierski (Arabowie różnego pochodzenia, Berberowie, Kabylowie, ludność pochodzenia europejskiego) libański, marokański (głównie nowe narody po dekolonizacji)
metoda etnolingwistyczna w klasyfikowaniu ludzkości
podział na podstawie języków, rodzin językowych
fyle – wielkie zespoły języków
np. narody słowiańskie, ludy tureckie...
niemniej jednak nasilone procesy zmian języków, doprowadziły do tego, że nie można już w sposób jednoznaczy, klasyfikować grup na podstawie ich języka – część mówi w języku innej grupy (Peruwiańczycy mówią po hiszpańsku, małe narody syberyjskie posługują się rosyjskim)
podziały w oparciu o kryterium rasowe
współcześnie podziały rasowe nie mają wielkiego znaczenia – z uwagi na wymieszanie cech rasowych
grupy etnorasowe – ludność obca względem dominującej większości pod względem kulturowym i rasowym – Afroamerykanie w USA
zróżnicowanie rasowe ma znaczenie jedynie na poziomie życia społecznego – gdy rasa stanowi ograniczenie dla możliwości jednostki
zróżnicowanie religijne / podziały religijne
religia zarówno niweluje etniczne różnice jak i je wzmacnia
związek bycia Polakiem i bycia katolickiem
gdy brak inny, istotnych etnicznie cech, religia staje się główną płaszczyzną różnicowania – konflikt jugosławiański
grupy etnoreligijne – grupy, które na podstawie swojej odmienności religijnej, wypracowały własną tożsamość etniczną
Polscy Tatarzy
amerykańcy Amisze
regiony etnohistoryczne
wyodrębniane na podstawie specyfiki dziejowej danego regionu
istnienie na ich obszarze, podobnych pod pewnymi względami, kultur
Bliski Wschód, Maghreb
strefy etnopolityczne
wyodrębniane na podstawie podobieństwa, związku w obszarach polityki, politycznej organizacji
Europa Srodkowo-wschodnia
kraje arabskie
klasyfikacja narodów / Darcy Ribero – odnośnie narodów pozaeuropejskich
narody świadkowie – narody, które pomimo włączenia w procesy modernizacji, zachowały swoją specyfikę – odwołanie do przeszłości przedkolonialnej – Meksykanie, Chińczycy, Japończycy, Irańczycy
narody przesiedlone – narody powstałe ze zbioru różnych grup imigranckich – ale wywodzących się z jednolitego środowiska kulturowego
USA, Izrael, Australia, Kanada
nowe narody – powstałe z wymieszania wielu bardzo różnych grup – Brazylijczycy, Wenezuelczycy
narody wyłaniające się – narody w procesie tworzenia w obrębie państw postkolonialnych – Tamilowie?
ludy tubylcze
na marginesie ruchu narodowego
określane również mianem Trzeciego Świata
areał kulturowy
decydującym czynnikiem dla tworzenia się podobnych do siebie kultur jest nie sam język, pochodzenie etniczne czy religia, ale wspólnota historycznych doświadczeń wynikająca z zamieszkiwania na tym samym terytorium – co wiąże się ze stosowaniem przez tą grupę tej samej strategii adaptacyjnej – silne powinowactwo kulturowe
Indianie północnoamerykańscy charakteryzowani byli w oparciu o tego rodzaju podział
kategorie i pojęcia podziałów etnicznych – wyróżnianie kulturowej specyfiki grup ludzkich
lud
najdawniejsze pojęcie służące wyróżnianiu specyfiki kulturowej grup ludzkich – odrębny język, kultura, nazwa i własne terytorium
pojęcie ludu wyparte zostało przez pojęcie grupy etnicznej
grupa wyróżniająca się własną kulturą, często własnym językiem
zamieszkuje własne terytorium
posiada świadomość wspólnoty
posiada mit wspólny przodków
tak zdefiniowana grupa etniczna nie zawiera w swej konotacji niczego związanego z wielkością danej grupy, tego czy stanowi ona większość lub mniejszość
bardzo uniwersalne i pojemne pojęcie
niemniej jednak pojęcie grupy etnicznej (synonim: etnia) funkcjonuje również w węższym znaczeniu
stosowane dla oznaczenia grup, które tworzą wielokulturowe społeczeństwo
w Ameryce nie mówi się o mniejszościach narodowych – ale o grupach etnicznych – Amerykanach różnego pochodzenia
etnicy – określenie Amerykanów pochodzenia imigracyjnego
plemię
pojęcie antropologiczne
stosowane na określanie ludów pozaeuropejskich
mała grupa etniczna cechująca się prostotą organizacji społecznej
naród
wysoko zorganizowane zbiorowości etniczne
bardzo liczebne zbiorowości etniczne
powszechna forma organizacji etnicznej we współczesnym świecie
uznanie danej grupy za naród wiąże się z pewnymi przywilejami:
międzynarodowe uznanie
prawo do autonomii
prawo do własnego państwa
nowożytne narody europejskie wyłoniły się na drodze długiego procesu konsolidowania grup etnicznych
nowoczesny naród
wspólnota wewnętrznie zróżnicowana
ustratyfikowana – zróżnicowany organizm społeczny
mocno zintegrowana poprzez istnienie narodowej ideologii
ideologia narodowa naturalizuje naród i odwołuje się do obiektywny czynników świadczących o jego odrębności takich jak:
ojczyna
wspólne dziedzictwo kulturowe
wspólny organizm państwowy lub dążenie do jego zbudowania
naród konstytuowany jest również poprzez czynniki raczej subiektywne:
świadomość przynależności
generowanie przynależności poprzez wspólną edukację
wiara w narodową mitologię
traktowanie narodu jako świętej wartości
różnorodne klasyfikacje typów narodów
naród etniczny/kulturowy
wspólnota narodowa oparta jest na wspólnocie kulturowej ukształtowanej w toku wspólnotowej historii
dorobek kulturowy jednej grupy etnicznej
dążenie do powołania państwa narodowego
naród obywatelski / państwowy
wspólnota narodowa oparta na wspólnocie politycznej
wspólnie respektowane prawa w ramach jednego organizmu państwowego
państwo wielokulturowe, państwo federacyjne – razem żyją różne narody, różne grupy etniczne
pojęcie narodowści
regionalna wspólnota etniczno-językowa, która znajduje się na etapie ewoluowania w naród – proto-naród
nie posiada swojego własnego państwa
jest w mniejszym stopniu zorganizowana niż naród
praktyka stosowania nazwy narodowość często wiązała się z tym, że dominująca większość nie chciała uznawać pewnych grup za narody więc stosowała wobec nich określenie narodowości (małe narody na Syberii w czasach ZSRR)
grupa mniejszościowa
zbiorowość zdominowana przez większość etniczną pod względem liczebności
chociaż czasami zdarza się, że mniejszość jest w istocie większością – grupa, kontrolująca władze jest mniejszościowa – biali administratorzy zachodnich kolonii, czasy apartheidu w RPA
większość definicji grupy mniejszościowej zwraca więc uwagę na to, że najistotniejsze dla jej definicji jest zwrócenie uwagi nie na statystyczne, ale społeczne implikacji faktu bycia mniejszością - różnice w statusie społecznym, ekonomicznym, politycznym
życie na marginesie
brak sprawczości w sferze politycznej
problemy z ochroną jej odrębności kulturowej i językowej
narażona na procesy asymilacyjne i akulturacyjne
rozwiązania prawne mające na celu ochronę praw mniejszości:
w celu utrzymania i zachowania ich tożsamości
np. uznawanie prawa zwyczajowego grupy w systemie legislacyjnym państwa
subwencje oświatowe
wyrównywanie nierówności ekonomicznych
podział mniejszości
mniejszości narodowe
ludność obcego pochodzenia, która żyje na terytorium jednego państwa, poczuwa się jednak do wspólnoty z mieszkańcami innego kraju, w którym znajduje kulturowe, moralne czy też polityczne wsparcie
mniejszości etniczne
mniejszości obcego pochodzenia na terytorium jakiegoś państwa, które nie mają wsparcia polityczno-państwowego ze strony swojego protektora jak mniejszości narodowe
Romowe, Tatarzy
mniejszości otoczone przez etnicznie odmienny żywioł, nieco zmarginalizowane – Saami, Baskowie, Karelowie
mniejszości etnoreligijne
mniejszości, które różnią się od innych typów mniejszości tym, że czynnik religijny jest dla nich główną płaszczyzną odmienności oraz najważniejszym elementem tożsamości
odmienność w innych sferach może wręcz zanikać
Tatarzy
grupy etnoregionalne
grupy pochodzenia obcego, mniejszościowego, które w skutek asymilacji zatraciły większą część swojej odrębności, zachowując pewne wyróżniające je elementy – te elementy są pielegnowane jako cecha regionalna, ubogacająca narodową kulturę
grupy te mogą rozwijać swoją świadomość etniczną, dążąc do zyskania politycznego uznania i autonomii
dążenia Ślązaków
mniejszości postkolonialne
mniejszości, które powstały na skutek imperialnej, kolonialnej polityki
akcje osiedlania ludnosci na terytoriach podbitych, ludności z panującej metropolii
mniejszość ta zazwyczaj cieszyła się uprzywilejowaną pozycją
kolonizacja przez Wielką Brytanie
kolonizacja Wielkopolski przez Niemcy
rosyjska kolonizacja Syberii
osadnictwo francuskie w Afryce Północnej – w szczególności Algierii
sytuacja tych mniejszości drastycznie pogarszała się gdy metropolia z woli której osiedliły się na danym terytorium traciła nad nim władze
problemy klasyfikacji
10
Multikulturalizm i ideologia różnicy
Burszta / Ideologia różnicy i tożsamość zbiorowa
Nathan Glazer: dzisiaj wszyscy jesteśmy wielokulturowi
ideologia multikulturalizmu i jej funkcjonowanie na poziomie polityki państwa
postulat by w edukcji, prawie... - zwracać uwagę na mniejszości i kobiety
multikulturalizm zastąpił pluralizm – w obrębie którego różnorodność kulturowa uzupełniona jest przez uniwersalną płaszczyznę państwa i sfery publicznej – wspólnej kultury publicznej i edukacji
pluralizm zastąpiony został przez multikulturalizm
współczesny świat kształtowany jest przez dwie tendencje:
uniformizacja – globalizacja
lokalizacja – to, co partykularne, nowe formy funkcjonowania lokalności i partykularności w obrębie globalizującej się rzeczywistości
Appadurai: wzajemny kanibalizm tego, co uniwersalne z tym, co partykularne
multikuluralizm stanowi odpowiedź na to wyzwanie – problem różnicy i tożsamości
Christine Inglis – trzy znaczenia multikulturalizmu
1. deskryptywny – konstatacja faktu o stanie rzeczywistości społeczno-kulturowej, który polega na istnieniu w obrębie jednego państwa, społeczeństwa grup o odmiennej kulturze
2. ideologiczny
3. polityczny
normatywne wezwanie do respektowania kulturowej różnorodności
nakaz poszanowania kulturowych tożsamości i wprowadzania w tym celu odpowiednich rozwiązań prawnych na poziomie państwa wielokulturowego
multikulturalizm: wiele kultur – jedno państwo, zastępuje poprzednie ideologie asymilacyjne
w obrębie multikulturalizmu szansę dostrzegły również inne grupy mniejszościowe, niekoniecznie pod względem kulturowym – kobiety, geje, lesbijki...
multikulturalizm zrodzony w kontekście amerykańskim mówi o narodzie obywatelskim – który nie jest zjednoczony poprzez wspólną kulturę – ale poprzez prawo i państwo
z tego powodu w USA nie mówi się o mniejszościach narodowych – używa się określenia etniczności – naród pojmowany jest jako naród obywatelski
multikulturalizm stanowi zatem politykę kulturową skoncentrowaną na ochronie grupowych, kulturowych tożsamości
tożsamość kulturowa osadzona na poczuciu własnej swoistości i odrębności od innych musi być zatem chroniona – a więc podtrzymywana i powielana (a nie jak w ideologii asymilacji – eliminowana stopniowo)
skoro należy respektować i kultywować różnice – należy wyznaczyć, coś co podlega ochronie – skład tożsamości kulturowej danej grupy – niemniej jednak kłóci się to z respektowaniem różnicy – jak wyjaśnić zróżnicowanie w obrębie danej grupy? wole zróżnicowania przejawianą przez przynależące do niej jednostki?
problem autentyczności, oryginalności danej tożsamości – pojęcia te są z natury ekskluzywne, mimo inkluzywnych intencji multikulturalizmu
multikuluralizm esencjonalizuje kultury – traktuje je jako rzeczy podlegające ochronie – żeby coś chronić należy to zdefiniować – by zdefiniować kulturę należy ją zreifikować – co jest problematyczne!
ponadto: jak pogodzić postulat ochrony grupowych tożsamości z indywidualistycznym charakterem demokracji?
multikuluralizm:
respektuj różnicę
różnica manifestuje się na poziomie autentycznych tożsamości grupowych
jednostka wybiera grupę i przynależność do niej (potrzeba wspólnoty i przynależności podkreślana przez komunitarian)
liberalizm versus komunitaryzm
stanowisko liberałów:
jednostka jest przede wszystkim indywiduum
jej rozwój niekoniecznie opiera się na poczuciu przynależności do wspólnoty
jednostka jest przede wszystkim wolnym podmiotem – który dokonuje wyboru odnośnie przynależności – wybór ten jest jej decyzją – przynależność nie jest pierwotna
różnorodność kulturowa dla liberałów jest szerokim wachlarzem możliwości jakie ma do wyboru jednostka
liberałowie polemizują z wspólnotowymi prawami w multikuluralizmie, zwracając uwagę na konieczność zastąpienia ich uniwersalnymi, indywidualnymi prawami
liberalizm wyolbrzymia akt wolnego wyboru, komunitarianizm przecenia determinizm wspólnotowy
multikuluralizm celebruje wszystki tożsamości – szerokie rozumienie różnicy
zdaniem Burszty wyklucza jedynie tożsamość narodową – nie może być mowy o tożsamości homogenicznej jaką jest narodowość w społeczności multikulturalistycznej
Kuper
multikulturalizm jest ideologią antyasymilacji
nie ma czegoś takiego jak prawdziwi Amerykanie – Ameryka jest kulturowo rozczłonkowana i podzielona
multikulturalizm jest krytyką społeczną – wzywa do respektowania różnic, krytykując hegemonię kultury WASPów
prawo do bycia odmiennym i kultywowania swojej kultury
Kuper zauważa, że multikulturalizm jest ze swej natury antyoświeceniowy – atakuje w szczególności modernistyczna koncepcję narodu i państwa jako bytów zespolonych wspólną kulturą
sedno multikulturalistycznej polityki polega na dążeniu do kultytywowania różnic kulturowych
ale by je kultywować, muszą one zostać określone – a ich określenie i zdefiniowanie może blokować indywidualność
Appiah stwierdza, że postulaty które nakazują szacunek wobec tożsamości kulturowych – muzułmanin, Europejczyk, Żyd – implikują istnienie sposobów bycia nimi – a co jeśli jednostka nie ma zamiaru się do nich stosować? a co jeśli jednostka postanowi zakwestionować tożsamość grupową?
polityka szacunku dla tożsamości grupowych stoi w sprzeczności indywidualnym prawem jednostki do samostanowienia
analogia do innych ruchów emancypacyjnych: walka o prawa kobiet w feminizmie – ale ich wzorem jest kobieta zachodnia – co z kobietami, które inaczej postrzegają same siebie?
walka o akceptowanie różnicy na poziomie orientacji seksualnej – ruchy LGTB – ale czy walka o prawa gejów i lesbijek nie prowadzi do ustalenia wzoru bycia gejem i lesbijką, który może ograniczać indywidualność?
multikuluralizm w rzeczywistości nie rozwiązuje wielu problemów wielokulturowego społeczeństwa: roszczenia i istnienie grupy mogą zostać uznane, ale co z problemami indywidualnych jednostek w jej ramach? dyskryminacją w ich obrębie? (np. dyskryminacja homoseksualistów w grupach muzułmańskich)
polityka różnicy dążąca do eliminowania różnic na pewnym poziomie (praw, znaczenia, szacunku) umacnia różnice na innym
rasa i kultura
nowoczesne pojęcie kultury – choć stanowi krytykę rasizmu – jest formą rasizmu (Michaels)
antyrasista celebruje poszczególne, odmienne tożsamości i staje w obronie ich szczególnych praw, choć prawa te przysługują jedynie osobie, która posiada jakąś partykularną tożsamość (osobie o odmiennej tożsamości nie!)
podobny charakter mają postulaty feministyczne odwołujące się do biologicznych różnic pomiędzy płciami
alternatywne sposoby myślenia o tożsamościach?
bycie kimś zawsze wiąże się ze spełnianiem ustalonego wzoru postępowania i wypełniania oczekiwań - napięcie jednostka - wspólnota