8.Pojęcie i gałęzie prawa. Normy postępowania

2, Pojęcie prawa

Prawo jest zjawiskiem społecznym występującym w państwie.

Państwo stanowi prawo za pośrednictwem swoich organów

prawodawczych. Prawo to jest wyrazem woli państwa i służy do

realizacji celów państwa. Państwo nie może się obyć bez prawa. Prawo

jest bowiem aktywnym instrumentem państwa w kształtowaniu

określonego ładu ustrojowego. Wprowadza ono do życia spo-

łeczeństwa pewien porządek instytucjonalny i funkcjonalny, który jest

wielką wartością regulującą stosunki międzyludzkie.

Prawo reguluje m.in. życie rodzinne, porządek korzystania z dróg

publicznych i ulic, porządek szkolny, reguluje zasady kupna i sprzedaży

przedmiotów codziennego użytku. Prawo określa też warunki pracy.

Reguluje ustrój państwa, także stosunki między państwami oraz

działalność organizacji międzynarodowych. Prawo wywiera wpływ na

wszystkie strony życia społecznego. W prawie jest zawarta wielka

wiedza o życiu ludzi i otaczającym ich świecie.

Prawo wyrasta z doświadczeń pokoleń. Jednocześnie prawo wyraża

interesy grup społecznych, narodowe i inne, a także aspiracje ludzkie.

W swojej istocie jest wytworem ludzi. Prawo gdy już istnieje, jest czymś

obiektywnym, z czym ludzie muszą się liczyć. W zależności od ustroju

społeczno-politycznego i od etapu jego rozwoju w danym kraju, prawo

służy rozwojowi stosunków społecznych i ich przeobrażeniom.

Ogólnie można stwierdzić, że prawo określonego państwa stanowi

zespól określonych norm postępowania ustanowionych lub uznawanych

przez państwo, wyrażających interesy znaczących grup spolecznych w

państwie, zmierzających do utrwalenia i rozwoju stosunków spolecznych

korzystnych dla tych grup. Prawo jest zespołem norm, których

przestrzeganie jest zabezpieczone przymusem organów państwowych.

Prawo reguluje te zachowania ludzkie, które w danym czasie są

doniosłe z punktu widzenia interesów państwa. Państwo zaś nie może

dowolnie tworzyć prawa. W ostatecznym rachunku prawo jest

uwarunkowane społecznie i historycznie. W szczególności zależy od

panującego w danym kraju ustroju społeczno-gospodarczego i

politycznego, interesów grup społecznych dominu~ącYch w

społeczeństwie, od warunków geograficznych danego kraju, od sytuacji

państwa w społeczności międzynarodowej, a także od celów

stawianych przez grupy rządzące w danym państwie.

W hoszezególnych państwach prawo jest zindywidualizowane pod

względem czasu i stopnia rozwoju cywilizacyjnego. W poprzednich

epokach prawo było właściwe dla wytwórczości i kultury danego okresu

rozwojowego. Współeześnie - jest dostosowane do cywilizacji

technicznej i menedżerskiej. Prawo Z reguły sprzyja rozwojowi

społeczeństwa i pobudzaniu jego wytwórczości oraz sprzyja

pomnażaniu dóbr kulturowych. Jednakże zdarzają się okresy w rozwoju społeczeństwa, że prawo pełni rólę konserwatywną, hamując

postęp techniczny. Prawo nie jest więc bierne wobec stanu życia

społecznego. W określonym stopniu i zakresie wpływa korzystnie, albo

niekorzystnie na procesy społeczne.

3. Gałęzie prawa

W ramach systemu prawnego danego państwa, na który składa się

całokształt norm prawnych obowiązujących w danym momencie w

państwie, wyróżnia się gałęzie prawa. Galęzie prawa to jednorodne

dziedziny prawa, regulujące materie zbliżone i możliwe do skupienia w

jednej grupie tematycznej. Wśród powszechnie występujących gałęzi

prawa należy wymienić: prawo konstytucyjne, administracyjne,

finansowe, cywilne, rodzinne, rolne, karne, karne procesowe,

procesowe cywilne, międzynarodowe prywatne.

Prawo konstytucyjne obejmuje normy prawne regulujące podstawy

ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego, organizację i zasady

działania aparatu państwowego, zasady systenm wyborczego do ciał

przedstawicielskich i wybieralnych organów państwa, podstawowe

prawa i swobody obywatelskie. Prawo to zawarte jest przede wszystkim

w konstytucji i innych ustawach. Prawo konstyW cyjne zajmuje naczelne

miejsce w całym systemie prawa. Zawiera ono zasady rządzące w

dużej mierze wszystkimi pozostałymi gałęziami prawa.

Prawo administracyjne składa się z norm, które szczegółowo

regulują organizację i działalność organów państwowych, stosunki

między tymi organami oraz między organami państwowymi a

obywatelami. Chodzi przy tym o wszystkie stosunki prócz tych, które

rodzą się na tle działalności sądów oraz organów przedstawicielskich.

W ramach prawa administracyjnego wyróżnia się tzw. materialne prawo

administracyjne oraz prawo administracyjne proceduralne. Pierwsze

wyznacza prawa i obowiązki adresatów norm, a drugie określa drogi i

sposoby zapewnienia realizacji i ochrony wspomnianych praw i obo-

wiązków.

Prawo finansowe składa się z norm regulujących gospodarkę

pieniężną państwa, tj. procesy gromadzenia i wydatkowania pieniędzy

przez państwo. Reguluje ono system podatkowy, system bankowy, a

także opłaty związane z importem i eksportem dóbr i usług w

stosunkach międzynarodowych.

Prawo cywilne obejmuje wszystkie normy, które regulują stosunki

majątkowe i niemajątkowe między podmiotami gospodarczymi, między

obywatelami, a także między podmiotami gospodarczymi a

obywatelami. Chodzi tu o stosunki, w ramach których podmioty są

równoprawne.

Prawo rodzinne reguluje stosunki między małżonkami i między

rodzicami i dziećmi, problemy pokrewieństwa, opieki i kurateli. W

przeszłości normy tej

kategorii zaliczano do prawa cywilnego. Współcześnie ze względu na

to, że ~r małżeństwie i rodzinie dominuje nie element majątkowy, lecz

osobisty, wyodrębniono je w osobną gałąź prawa.

Prawo rolne obejmuje ogół norm regulujących własność i użytkowanie

gruntów rolnych, sposób produkcji rolniczej, ochronę roślin, hodowlę

zwierząt gospodarskich itp.

Prawo pracy składa się z ogółu norm regulujących stosunki pracy

pracowników najemnych oraz stosunki pracy w spółdzielniach pracy.

Reguluje ono teź stosunki społeczne ściśle związane ze stosunkiem

pracy, jak ubezpieczenia społeczne, rozstrzyganie sporów ze stosunku

pracy, zagadnienia bezpieczeństwa i higieny pracy oraz zagadnienia

wypoczynku. Prawo pracy jest norvą gałęzią, dynamicznie rozwijającą

się i poważnie się rozszerzającą o nowe dziedźiny prawa jak np.

ubezpieczenia społeczne.

Prawo karne składa się z norm określających, jakie czyny są

zabronione przez państwo jako społecznie niebezpieczne, i

wyznaczających represję ze strony państwa wobec osób, które czynów

zabronionych się dopuściły.

Prawo karne procesowe natomiast obejmuje wszystkie normy, które

regulują tryb prowadzenia i rozstrzygania spraw karnych, czyli spraw o

przestępstwo i wykroczenia.

Prawo procesowe cywilne składa się z norm, które regulują tryb

rozstrzygania spraw cywilnych zarówno spornych, jak i niespornych. Do

tej gałęzi prawa należą też normy wyznaczające wlaściwość sądów i

innych organów powołanych do rozstrzygania spraw cywilnych.

Prawo międzynarodowe prywatne obejmuje normy, które wskazują

system prawny, w którym należy szukać podstawy do rozstrzygnięcia

sprawy z elementem obcym. Chodzi o sprawy z zakresu prawa

cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz z zakresu prawa pracy.

Normy tego prawa wskazują np. według prawa jakiego państwa należy

przeprowadzić w Polsce rozwód między obywatelką szwedzką i

obywatelem Kuwejtu - czy według prawa polskiego, szwedzkiego, czy

też kuwejtańskiego, czy może według prawa jeszcze jakiegoś innego

państwa.

W rozważaniach o prawie istotną rolę gra pojęcie instytucji

prawnej. Otóż instytucją prawną przyjęło się nazywać calokształt

albo zespól norm praw ych regulujących jakiś typowy stosunek

spoleczny. Na przykład instytu

cJę prawną własności tworzą wszystkie normy dotyczące własności,

instytucję prawną małżeństwa tworzą wszystkie normy regulujące

małżeństwo'-. To samo można odnieść do innych dziedzin

regulowanych przez prawo. Warto na to zwrócić uwagę, by instytucji

prawnej nie utożsamiać z urzędem np. gminY~ miasta czy ministra lub

wojewody. Urzędy są czymś innym - zespołem

kompetencji i urzędników, a czymś innym są instytucje w sensie prawnej

regulacji określonych stosunków społecznych.

4. Normy postępowania

W życiu społecznym ludzie zachowują się według pewnych norm

postępowania. Normy te są to pewne wLorce. Stanowią one podstawę

do podziału zachowań na trzy rodzaje 1) zgodne z normą, 2) niezgodne

z normą, 3) normy dane nie odnoszą się do zachowań. Można też

powiedzieć, że są one obojętne z punktu widzenia danej normy.

Normy postępowania są to pewne wypowiedzi, które wskazują

komuś sposób zachowania w określonych sytuacjach. Normy mogą

nakazywać określone zachowania, mogą go zabraniać albo mogą tylko

sugerować, pozostawiając wybór postępowania adresatom norm.

Normy postępowania wyodrębniają zachowania, do których się

odnoszą, spośród wszystkich możliwych zachowań psychofizycznych ich

adresatów. Normy postępowania odnoszą się do wszystkich działań

przez nie uregulowanych, zarówno przeszłych, jak i przyszłych.

Niezbędnymi elementami składowymi norm postępowania są

określeni adresaci norm, określone okoliczności, w których normy

znajdują zastosowanie, to znaczy okoliczności, w których wyznaczone

postępowania (działanie, zaniechanie działania) mają być spełnione, a

wreszcie określenie nakazywanych czy zakazywanych postępowań.

Normy postępowania są wytworem ludzi i są adresowane do ludzi. U

ich podłoźa leżą określone oceny, czyli pewnego rodzaju przeżycia -

zdarzenia w czyjejś świadomości, pewne dążenia. W normach

postępowania znajduj.~~ odzwierciedlenie potrzeby i interesy ich

twórców, ich wiedza o świecie i człowieku. Czynniki te decydują o

wyodrębnieniu spośród ogólu możliwych takich a nie innych zachowań.

Normy postępowania są więc dla ludzi jakby drogowskazem.

Normy postępowania można dzielić według różnych kryteriów.

Według treści dzieli się normy na: normy indywidualne i normy

generalne. Normy indywidualne regulują zachowania się imiennie

oznaczonej osoby, podmiotu jednorazowej sytuacji, np. kierownik

zakładu nakazuje pracownikowi, iż ma jutro wykonać określoną

czynność. Normy generalne są te; które odnoszą się do adresatów

rodzajowo oznaczonych i do sytuacji powtarzających się, ale także do

sytuacji jednorazowych. Normą generalną jest więc np. norma: każdy

podatnik powinien co roku dokonać rozliczenia się z podatku w

urzędzie skarbowym. Ale normą generalną będzie też norma o

brzmieniu: każdy podatnik do

A. Łopatka, Encyklopedia prawa, ez. I, Warszawa 1995, s. 104.

końca kwietnia ma obowiązek rozliczyć się z urzędem skarbowym za

poprzedni rok.

W podziale norm postępowania istotne znaczenie ma rozróżnienie

na normy bezwzględne i względnie obowiązujące. Normy bezwzględnie

obowiązujące wskazują określone postępowanie w określonych

okolicznościach, np. każdy użytkownik dróg publicznych powinien

przestrzegać zasady ruchu drogowego. Nie przewidują one żadnej innej

moźliwości zachowania się dla użytkownika dróg.

Normy względnie obowiązujące są to natomiast normy nakazujące

określony sposób zachowania, ale można być z niego zwolnionym w

pewnych okolicznościach np. każde zwierzę domowe podlega

corocznemu szczepieniu, chyba że lokalny organ administracji zwolni je

od tego obowiązku z jakiś określonych przyczyn.