Gałęzie prawa, wprowadzenie  

• Dr n. med. G. Gaweł

Prawo  

• Prawo, a ściślej prawo w ujęciu przedmiotowym, to system norm prawnych, czyli ogólnych, abstrakcyjnych i w przybliżeniu jednoznacznych dyrektyw postępowania, które powstały w związku z istnieniem i funkcjonowaniem państwa lub innego uporządkowanego organizmu społecznego, ustanowione lub uznane przez właściwe organy władzy odpowiednio publicznej lub społecznej i przez te organy stosowane, w tym z użyciem przymusu.

• Pojęcie prawa jest również używane na oznaczenie prawa w ujęciu podmiotowym (prawo podmiotowe). Tak rozumiane, występuje, gdy mówimy, że mamy prawo (jesteśmy uprawnieni) do czegoś

Działy prawa w obowiązującym prawie polskim 

• Prawo państwowe

• Administracyjne

• Finansowe ( zwane dawniej skarbowym)

• Karne materialne

• Cywilne

• Rodzinne

• Prawo pracy

• Prawo rolne

• Procesowe karne i procesowe cywilne

• Prawo międzynarodowe prywatne

Prawo państwowe 

• Obejmuje przepisy określające ustrój polityczny państwa, strukturę, kompetencje i reguły działania aparatu państwowego, rodzaje wydawanych w danym państwie normatywnych aktów prawnych, podstawowe uprawnienia i obowiązki obywateli oraz zasady wyborców do organów przedstawicielskich

• Bywa ono nazywane prawem konstytucyjnym

Prawo administracyjne 

• Skupia wiele przepisów- poza tymi, które są zaliczane do prawa państwowego

• Normują organizację i działalność organów państwowych, stosunki między organami państwa a obywatelami oraz stosunki między samymi organami państwa

• Normują zarówno działalność wykonawczą w sposób władczy, jak i w dużej mierze gospodarcza oraz działalność kultury

• Do tej kategorii prawa zaliczane są m.in. przepisy prawa wodnego, przemysłowego, budowlanego, łowieckiego, celnego, o służbie wojskowej, aktu stanu cywilnego, oświacie

Prawo finansowe 

• Normuje gospodarkę państwa, tj. procesy gromadzenia i wydatkowania pieniędzy przez państwo

• Przepisy te ustanawiają podatki i daniny na rzecz państwa, regulują działalność organów finansowych, system bankowo- pożyczkowy, obieg pieniężno- kredytowy itd.

Prawo cywilne 

• Na tą gałąź prawa składają się przepisy normujące stosunki między podmiotami prawa

• Przepisy o własności i innych prawnych rzeczach oraz o posiadaniu, przepisy o zobowiązaniach, o spadku i dziedziczeniu, o księgach wieczystych i hipotece

Prawo rodzinne 

• Przez niektórych autorów wyróżniony jako osobny dział prawa

• Obejmuje przepisy o małżeństwie, pokrewieństwie, opiece, kurateli, o stosunkach niemajątkowych i majątkowych między małżonkami, między rodzicami i dziećmi itd.

Prawo handlowe 

• Zawiera przepisy normujące stosunki wynikające z czynności handlowych, jak też określa rodzaje i cechy podmiotów występujących w tych stosunkach

Prawo wekslowe i czekowe 

• Ustala warunki ważności weksli i czeków oraz normuje obrót wekslami i czekami

Prawo pracy 

• Obejmuje całokształt przepisów normujących tzw. stosunki pracy między pracownikami i pracodawcami oraz kwestie związane z zatrudnieniem, jak ubezpieczenia społeczne, rozstrzyganie sporów ze stosunku pracy, ochrona i bezpieczeństwo pracy itd..

Prawo karne 

• Zalicza się tu przepisy określające, jakie zachowania są zabronione lub nakazane i jakie skutki w postaci represji poniosą ci, którzy do ustanowionych zakazów i nakazów się nie stosują

Prawo procesowe cywilne 

• Zawiera przepisy normujące tryb rozstrzygania cywilnych spraw spornych i niespornych, właściwość sądów oraz innych organów rozstrzygających sprawy należące do prawa cywilnego, wykonywanie orzeczeń wydawanych w sprawach cywilnych itd..

Prawo procesowe karne 

• Wchodzą tu przepisy normujące tryb rozstrzygania spraw karnych, właściwość sądów karnych, prawa i obowiązki podmiotów uczestniczących w postępowaniu sadowym itd..

• Przepisy tzw. prawa karnego wykonawczego normują sprawy wykonywania orzeczeń wydawanych w postępowaniu karnym oraz w postępowaniu w sprawach o wykroczenia

Prawo rolne 

• Kwalifikowane są przepisy normujące własność i użytkowanie ziemi na cele rolnicze, przemysłowe i inne

Prawo międzynarodowe prywatne 

• Normuje stosunki z zakresu prawa cywilnego ( z tzw. prawem rodzinnym włącznie) i prawa pracy, w których występują elementy obce, tzn. fakt lub zdarzenie wykraczające poza granice tego państwa, w którym określa się ich skutki prawne

• Podziału prawa na gałęzie można także dokonać w płaszczyźnie przedmiotu regulacji danego zespołu norm. Jako przykładowe gałęzie wedle tego kryterium można wymienić:

• prawo autorskie

• prawo bankowe

• prawo budowlane

• prawo celne

• prawo energetyczne

• prawo kanoniczne

• prawo konstytucyjne

• prawo lotnicze

• prawo medyczne

• prawo międzynarodowe

• prawo o ruchu drogowym

• prawo ochrony środowiska

• prawo podatkowe

• prawo rolne

• prawo upadłościowe

Źródła prawa polskiego 

• Źródła polskiego prawa można podzielić na źródła powszechnie obowiązujące i źródła wewnętrznie obowiązujące.

a) Obowiązujące powszechnie

• Konstytucja

• Rozporządzenie z mocą ustawy wydane przez Prezydenta RP

• przepisy stanowione przez organizację międzynarodową, jeśli umowa międzynarodowa konstytuująca tę organizację przewiduje taką skuteczność prawną tych przepisów w prawie wewnętrznym.

b) Wewnętrznie obowiązujące

• źródła prawa wewnętrznie obowiązujące Konstytucja wymienia uchwały i zarządzenia Rady Ministrów.

• Należy przy tym podkreślić, że o ile katalog źródeł prawa powszechnie obowiązującego jest w zasadzie zamknięty i nie może być rozszerzany to katalog źródeł prawa wewnętrznie obowiązującego jest otwarty i istnieją również inne akty prawne wewnętrznie obowiązujące nie wymienione w Konstytucji (okólniki, zalecenia itp.).

Zasady systemu prawa 

• Są to reguły , które posiadają charakter zasadniczy, a więc takie, które są uznawane za podstawowe ze względu na cały system prawa

• Wyróżnia się dwa rodzaje tak rozumianych zasad:

• Zasady systemu prawa, które nie mają nic wspólnego z postanowieniami przepisów prawa obowiązującego

• Normy prawa

System prawa 

• Prawo obowiązujące w danym państwie

Podmioty prawa 

• Podmiotem prawa nazywany jest ten, kto może posiadać uprawnienia (prawa) lub obowiązki

• O tym kto jest podmiotem, kto zaś nim nie jest decydują postanowienia prawa obowiązujące ( tzw. prawa podmiotowego), ono bowiem przyznaje podmiotowość prawną

Podział podmiotów prawa 

• Osoby fizyczne

• Osoby prawne

Osoby fizyczne 

• Osobami fizycznymi są ludzie i tylko oni mogą być podmiotami prawa, zwanymi osobami fizycznymi

• Człowiek jest podmiotem prawa- osoba fizyczna nie dlatego, że należy do gatunku „ człowiek”, lecz dlatego, że prawo polityczne te podmiotowość prawna mu nadaje

Osoby fizyczne 

• Osoby fizyczne posiadające podmiotowość prawną, tzn. mogą być podmiotami uprawnień i obowiązków, od chwili urodzenia do chwili śmierci

• Urodzenie jest rozumiane jako zjawienie się dziecka żywego poza ciałem matki

• Dziecko urodzone martwo podmiotowości prawnej nie nabywa i podmiotem prawa nie jest

• Dowód śmierci stanowi akt zgonu, który- zgodnie z postanowieniem prawa o aktach stanu cywilnego- powinien określać m.in. datę i godzinę zgonu

Prawo w każdym państwie zna wyjątki 

• Osoby zaginione, o których nie wiadomo, że żyją, czy też zmarły, i stwierdzenie ich zgonu nie jest możliwe

• Kodeks cywilny postanawia, że „ zaginiony może być uznany za zmarłego, jeżeli upłynęło 10 lat od końca roku kalendarzowego, w którym według istniejących wiadomości jeszcze żył, a w przypadku osoby która ukończyła 70 lat, wystarczy upływ 5 lat

Nabycie podmiotowości prawa „z chwilą urodzenia” 

• Dziecko w chwili otwarcia spadku już poczęte może być spadkobiercą lub zapisobiorcą , jeżeli urodzi się żywe ( art. 927 i art. 972 k.c)

• Można uznać dziecko nawet nie urodzone, jeżeli zostało poczęte ( art. 75 k.r.i o.)

• Dla dziecka poczętego, lecz jeszcze nie narodzonego, ustanawia się kuratora, jeżeli jest to potrzebne do strzeżenia przyszłych praw dziecka ( art..182 k.r.i o.)

Ostatnie zmiany w ustawodawstwie polskim 

• „ Każda istota ludzka ma od chwili poczęcia przyrodzone prawo do życia”, a zdolność prawną ma również dziecko poczęte; jednakże prawa i zobowiązania majątkowe uzyskuje pod warunkiem , że urodzi się żywe”

• Nadanie zdolności prawnej równa się uznaniu, że jest podmiotem prawa

Uwaga 

• Należy zdać sobie sprawę, że prawo obowiązujące nie tylko nadaje podmiotowość prawną osobom fizycznym, lecz także wyznacza zakres jej trwania, przy czym podmiotowość ta nie zawsze pokrywa się z długością życia ludzkiego

Osoby prawne 

• Pojęcie „ osoba prawa” zaczęło kształtować się w prawie rzymskim

• Jako podmioty prawa w owym czasie traktowano gminy miejskie i wiejskie, stowarzyszenia różnego rodzaju itd..

Prawo polskie 

• Obowiązujące prawo polskie , mocą swoich postanowień nie ustala, jak należy rozumieć występujące w tekstach prawnych termin „ osoba prawna”, ale wiążąco określa:

• Tryb powstania ( tworzenia) osób prawnych

• Zakres działania osób prawnych ( dziedzinę ich praw i obowiązków)

• Tryb ich likwidacji

• Które jednostki organizacyjne mają osobowość prawną

Kodeks cywilny ( art. 33) 

• Według postanowień tego kodeksu „osobami prawnymi są Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególnie przyznają osobowość prawną”

Podział osób prawnych 

• Korporacje (stowarzyszenia, związki)

• Zakłady

Wszystkie osoby prawne, a więc zarówno korporacje, jak i zakłady, muszą spełniać ustalone rygory mocą przepisów prawa

Korporacja ( związki, stowarzyszenia) 

• Jest nazwana osobą prawną, która powstaje w wyniku zorganizowania się pewnej liczby osób fizycznych, zmierzających do osiągnięcia wspólnego celu, przy czym osoby te staja się członkami owej organizacji, np. Polskie Towarzystwo Pielęgniarskie,

Zakład 

• Jest osobą prawną, której powstanie, cel, rodzaj i sposób działalności określa założyciel w statucie, ponadto niezbędnym elementem jest przeznaczenie przez założyciela określonego majątku, stanowiącego podstawę działalności danego zakładu, np. Uczelnie –UJ, przedsiębiorstwa ( Kopalnia Węgla Kamiennego „ Wujek”); szpitale, muzea itd..

Zdolność prawna 

• Jest rozumiana jako możliwość posiadania praw ( uprawnień) i obowiązków przez podmiot prawa

Zdolność do czynności prawnych 

• Jest rozumiana jako „ zdolność do tego, aby za pomocą czynności prawnych nabyć prawa i zaciągnąć zobowiązania”

• Prawo wszystkim podmiotom prawa przysługuje zdolność prawną, ale nie zawsze mamy zdolność do czynności prawnych

Osoby fizyczne 

• Mogą mieć :

• Pełna zdolność do czynności prawnych

• Ograniczoną zdolność do czynności prawnych

• W ogóle nie mieć zdolności do czynności prawnych

Takie rozróżnienie posiadania zdolności do czynności pranych 

• Sprowadza się do tego, czy dane osoby- uwzględniając przeciętny stopień rozwoju umysłowego- mogą świadomie, z pełnym rozumieniu i rozeznaniem kierować swym postępowaniem, nie działając na szkodę własna lub innych podmiotów prawa

• Za kryterium ustawodawstwa przyjmują tu osiągnięcie określonej granicy wieku

Pełna zdolność do czynności prawnych 

• Przepisy prawa nadają osobom pełnoletnim

• Granicę pełnoletności określają przepisy prawa, przy czym nie jest ona jednakowa w ustawodawstwach poszczególnych państw

• Według postanowień obowiązującego dziś prawa polskiego pełnoletnim jest ten, kto ukończył lat 18

• Rozszerzenie tej reguły zachodzi w przypadku zawarcia małżeństwa przez osobę niepełnoletnią (małoletnią) za zezwoleniem sadu opiekuńczego. Przez małżeństwo bowiem małoletni uzyskuje pełnoletniość i nie traci jej w razie unieważnienia małżeństwa

Osoba fizyczna mająca zdolność do czynności prawnych może – bez jakichkolwiek ograniczeń- dokonywać wszelkich czynności prawnych ze skutkami prawnie wiążącymi

Ograniczona zdolność do czynności prawnych 

• Według postanowień obowiązującego prawa polskiego, mają osoby, które ukończyły lat 13, ale nie ukończyły lat 18

• Osoby te bez zgody przedstawiciela ustawowego mogą np. rozporządzać swoim zarobkiem, dysponować przedmiotami majątkowymi oddanymi im przez przedstawiciela ustawowego do swobodnego użytku

Nie posiadają zdolności do czynności prawnych 

• Są to osoby, które nie ukończyły trzynastu lat

• Czynność prawna dokonana przez te osoby jest nieważna

Ubezwłasnowolnienie 

• Całkowite lub

• Częściowe

Dotyczy osób, które na skutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych ( w szczególności alkoholizmu lub narkomanii) mimo osiągnięcia przez nie określonego wieku nie są w stanie kierować swym postępowaniem

Akt ubezwłasnowolnienia, całkowitego lub częściowego , może być dokonany jedynie mocą orzeczenia sadowego

Osoby prawne 

• Mają zdolność do czynności prawnych od chwili powstania do chwili likwidacji, z tym jednak, że osoba prawna działa przez swe organy w sposób przewidziany w ustawach i opartym na nich statucie

Nie we wszystkich działach prawa granice wieku są określone w taki sam sposób 

• Prawo karne:

• Odpowiedzialność karną ponoszą te osoby, które dopuszczają się czynu zabronionego po ukończeniu 18 roku życia

• Nieletni, który po ukończeniu lat 16 popełnił zbrodnię przeciwko życiu, zbrodnię zgwałcenia, może odpowiadać na zasadach określonych w tym kodeksie

Stosowanie prawa- etapy 

• Jest procesem , działaniem zmierzającym do wydania decyzji indywidualnej

Etapy:

• Wybór przepisu, który będzie podstawa decyzji w konkretnej sprawie

• Interpretacja danego przepisu, aby wydać rozstrzygniecie

• Zebranie materiału dowodowego o faktach, z którymi mają być związane skutki prawne

• Ocena dowodów

• Ustalenie konsekwencji prawnych

Prawo przedmiotowe 

• Niezależnie od sposobu powstania, całokształt (zbiór) obowiązujących norm czy przepisów prawnych o cechach generalności i abstrakcyjności, które są podstawa decyzji jednostkowych, wydawanych przez organy orzekające (sądy, administracja)

Prawo podmiotowe 

• Nie ma jednego, ustalonego znaczenia

• Prawami podmiotowymi są nazywane uprawnienia o szczególnej doniosłości dla obywatela

• Prawa te to „ prawa człowieka i obywatela” inaczej mówiąc wolności obywatelskie

• Z prawa podmiotowego wynikają uprawnienia

Dziękuję za uwagę