PODSTAWY PRAWOZNAWSTWA- ćwiczenia

FILOZOFOWIE

ARYSTOTELES

Twierdził, że państwo jest to „wspólnota równych”, powołana dla rozwijania ogólnego dobra. Dla Arystotelesa „równymi” byli tylko obywatele pełniący funkcje wojskowe i biorący udział w pracach ciał kolegialnych, rządzących w państwie bądź sądzących. W skład państwa nie mieli zatem wchodzić tacy ludzie, jak rzemieślnicy, rolnicy czy niewolnicy. Choć więc Arystoteles uważał, że są oni koniecznie potrzebni dla zagwarantowania prawidłowego funkcjonowania państwa, to jednak twierdził, iż istnieją jedynie po to, by „równi” mogli wieść życie wygodniejsze.

AUSTIN

Należał do utylitarystów, którzy opowiadali się za rozdziałem prawa i moralności. Austin definiuje prawo jako rozkaz suwerena poparty przymusem. Zatem prawo nie może być oceniane z punktu widzenia moralności. Można je badać przy pomocy metody formalno- dogmatycznej, gdzie dogmatem jest tekst prawny, a formalne metody badań to nauki o języku służące poznaniu prawa. Recepcji Austina dokonano w Niemczech, gdzie było zapotrzebowanie na taką koncepcję. Jego koncepcja była rozwijana w Kole Wiedeńskim, gdzie najbardziej skrajną wersję pozytywizmu tworzył Hans Kelsen.

CAHN (odrodzone szkoły prawa natury)

Reprezentuje on koncepcję psychologicznej teorii prawa natury. Uważa on, iż przeżycia psychiczne określane są przez fizjologię i anatomię ludzką. Kluczowym jest przeżycie niesprawiedliwości. Człowiek jest z natury swej predysponowany do walki z niesprawiedliwością. Szczególnie odczuwana jest niesprawiedliwość spowodowana ograniczeniem wolności i bezpieczeństwa. Co zagraża temu jest niesprawiedliwe i człowiek będzie z tym walczył, więc prawo nie powinno stawiać wymogów ograniczających bezpieczeństwo czy wolność, bo ludzie nie będą się na to godzić i obróci się to przeciwko prawu. Cennym wydają się tu być spostrzeżenia, iż łatwiej człowiekowi określić co jest niesprawiedliwe niż to, co sprawiedliwe. Za pomocą metody psychologicznej przy użyciu introspekcji łatwiej konstruować własne odczucia w stosunku do norm prawnych.

DEIŚCI (Grocjusz)

Wychodzą z założenia, że umowa społeczna zawarta przed wiekami jest źródłem obowiązującego prawa. Bóg jest stwórcą i prawodawcą. Deiści odrzucają wiarę w bezpośrednie kierowanie światem przez Boga.

ENGELS

Swe poglądy zawarł w książce :O pochodzeniu rodziny, własności prywatnej i państwa”. Uznaje on, iż pojawienie się pojęcia własności prywatnej spowodowało konieczność jej ochrony. Jednostka sama nie jest w stanie obronić się przed atakiem innych członków tej samej grupy, którzy chcieliby zagarnąć cudzą własność. Dlatego bogatsze jednostki z czasem wynajmowały lub też przyjmowały do swej rodziny osoby, których zadaniem było pilnowanie ich mienia. Stopniowo liczba koniecznych osób musiała wzrastać, rosły zatem koszty utrzymania ich, dlatego też należało koszty te rozłożyć także i na inne osoby, argumentując to tym, że od tej pory osoby te będą strzegły dobytku wszystkich. Ale tymi osobami musiał ktoś kierować i wśród nich utrzymywać porządek. To prowadziło- podobnie jak w koncepcji Gumplowicza- do powstania władzy i zakreślenia terytorium. Różnice są takie, że według marksistów państwo powstało na skutek różnic ekonomicznych w obrębie jednej tylko grupy, a u Gumplowicza na skutek walki co najmniej dwóch grup.

FULLER

Koncepcja Fullera nazywana też jest proceduralną koncepcją prawa natury. Wychodzi on bowiem z założenia, iż stosując pewne zasady w trakcie tworzenia prawa unikniemy stworzenia prawa złego. Opisuje je jako: 1) ogólność prawna, 2) jawność, promulgowanie go, 3)lex retro non agit, 4) niesprzeczność, 5) realność, stawianie możliwych do wykonania wymogów, 6) jasność sformułowań, 7) stałość, 8) organy państwa winny przestrzegać praw.

GROCJUSZ (HUGO de GROT)

Był jednym z pierwszych filozofów lansujących teorię umowy społecznej. W swych pracach „O wolności mórz” (1609) oraz „O prawie wojny i pokoju” (1625) stwierdza on, iż poznanie zasad, którymi się naprawdę kierujemy jest możliwe jedynie przez badania społecznej natury człowieka, popęd społeczny zaś jest celem rozumianego i zgodnego współżycia. Prawa są niczym innym jak nakazem rozumu. Z deistycznych poglądów Grocjusza wynika, iż istnieje niezmienność natury. Mówi on, iż nawet Bóg nie może nic zrobić, by 2*2 nie było 4. Dobro i zło są to nierozerwalnie związane z sobą składniki ludzkiej natury i należy je tylko uświadomić ludziom, by zrozumieli oni postępowanie innych oraz swoje. Warunkiem istnienia społeczeństwa jest przestrzeganie czterech podstawowych zasad: 1) nienaruszalność własności prywatnej, 2) wynagradzanie szkód, 3) ponoszenie kary za przestępstwa, 4) przestrzeganie zawartych umów. Wojna jest tylko wtedy dozwolona, gdy jest „sprawiedliwa”, czyli wtedy, gdy toczymy ją w obronie wyżej wymienionych praw. Państwo powstało jako wynik swego rodzaju umowy pomiędzy rządzonymi i rządzącymi.

GUMPLOWICZ

Twórca koncepcji podboju i przemocy. Gumplowicz zgadzał się z marksistami, że państwo powstało jako wyraz odmiennych dążeń klas społecznych. Twierdził, że zanim powstało państwo ludzie żyli zorganizowani w hordy, czyli grupy ludzi, oparte na systemie rodowym, które przemieszczały się stale w poszukiwaniu żywności. Gumplowicz zauważył, że hordy toczyły między sobą walki o tereny łowieckie i łupy. Zwycięska horda najczęściej unicestwiała wszystkich członków zwyciężonej hordy, jednakże chęć wykorzystania rąk do pracy spowodowała, że zaczęto członków pokonanej hordy pozostawiać przy życiu. To wiązało się z pewnymi utrudnieniami, gdyż horda w tym momencie przestawała być jednorodna. W efekcie powstawała warstwa rządzonych i rządzących. Rządzeni, co jest naturalne, będą zawsze dążyli do zrzucenia jarzma, dlatego zaistniała konieczność zorganizowania takiej struktury, która by im to uniemożliwiała. Zwycięzcy organizują tę strukturę na danym, ściśle określonym terytorium po to, by zwyciężeni nie mogli go opuścić. W ten sposób zostają wyznaczone granice oraz powstaje grupa osób, których obowiązkiem jest pilnowanie zwyciężonych. Zachodzi wówczas także potrzeba zorganizowania pewnej struktury władzy w celu sprawnego zarządzania zwyciężonymi. Skonfrontujmy to z definicją Jellinka: terytorium, ludność, władza. Ludność to zwycięscy i zwyciężeni. Terytorium to obszar pilnowany przez zwycięzców, którego zwyciężeni nie mogą opuszczać. Władza to struktura stworzona do utrzymywania zwyciężonych w ryzach. W ten sposób powstały dwie klasy społeczne i pierwsze państwo klasowe, w którym w wyniku dalszego rozwoju zatarło się pojęcie zwyciężonych i zwycięzców.

HART (napięcie)

Prawo jest stosowane wówczas, gdy istnieją akty przymusu. W sytuacji przestrzegania wszystkich norm nie ma potrzeby istnienia prawa. Takie ujęcie według niektórych to systemy totalitarne. Dlatego po II wojnie światowej odrzucono pozytywizm. Próby jego rehabilitacji podjął się HART, który „zmiękczył” pozytywizm dodając do niego „minimum treści prawa natury”. A oto cechy charakteryzujące, a zarazem determinujące naturę człowieka, które jednocześnie są ograniczeniami dla prawodawcy, musi on je szanować, gdyż inaczej tworzone przez niego prawo nie będzie mogło być wprowadzone w życie: 1) ludzka wrażliwość, 2) przybliżona równość ludzi, 3) ograniczony altruizm, 4) ograniczoność zasobów, którymi dysponuje człowiek, 5) ograniczoność rozumienia i siły woli w realizacji dalekosiężnych celów. Prawo tworzone wbrew tym zasadom byłoby według Harta nieskuteczne, kompromitowałoby prawodawcę. Dlatego prawodawca powinien również we własnym interesie respektować wyżej wymienione zasady.

HOLMES

Amerykański sędzia, uchodzi za twórcę funkcjonalizmu. Postulował on, by na prawo patrzeć oczami złego człowieka, który obawia się, że prawo będzie działało przeciwko niemu.

JELLINEK

Jellinek, niemiecki prawnik konstytucjonalista sformułował trójelementową definicję państwa. Zgodnie z nią państwo jest organizacją, którą charakteryzuje suwerenna władza, terytorium oraz ludność. Definicja ta nie eksponuje faktu, że suwerenna władza dysponuje przymusem państwowym. Zakłada się w niej milcząco, że stosowanie przymusu związane jest z integracyjną rolą państwa. Definicja sformułowała pewien paradygmat charakteryzowania państwa, zwany paradygmatem Jellinka. Paradygmat ten przetrwał do chwili obecnej i mimo krytyk funkcjonuje i nie da się go podważyć.

KELSEN

Twórca normatywizmu. Uznaje, iż świat składa się ze świata bytu (Sein) badanego przy pomocy nauk poznawczych i świata powinności (Sollen), gdzie występują normy, czyli i prawo. Norma prawna w rozumieniu jego to: 1) indyferentna skala porównawcza (obiektywnie oceniająca wydarzenie niezależnie od tego jaki podmiot uczestniczy); 2) zarys znaczeniowy zachowania ludzkiego; 3) norma prawna jako wyraz woli państwa, który jest idealnym punktem działań podmiotów funkcjonujących i reprezentujących państwo. Wynika z tego, że każde działanie musi być poprzedzone innym działaniem. Dlatego Kelsen uznaje, że cały system prawny można wyprowadzić z normy zwanej podstawową („Grundnorma”).

LEWELLYN

Uważa, że jurysprudencja socjologiczna i wszystko, co czynią osoby związane z prawem jest prawem. W praktyce konieczna jest jednorodność decyzji prawnych, dlatego prawnik powinien posiadać umiejętność przewidywania. W analizie opierać on się ma na: 1) wspólnej doktrynie prawnej, 2) zakorzenionych przekonaniach, iż w jednej sprawie możliwe jest tylko jedno słuszne rozstrzygnięcie, 3) stylu danego sądu, 4) konieczności uzasadnienia decyzji, co eliminuje ekstremalne rozwiązania.

MONTESKIUSZ

Twierdził, że istnieją trzy władze: prawodawcza, wykonawcza i sądownicza. Według Monteskiusza winny one być rozdzielone w imię istnienia wolności obywateli, jeśli bowiem chociaż dwie władze połączy się w jednym ręku, to rodzi się tyrania. Te trzy władze mają się wzajemnie hamować, co w efekcie winno gwarantować wolność obywateli. Władza sądownicza nie pretenduje do odgrywania poważniejszej roli w bieżącej polityce państwa. Natomiast ciągła walka o prymat toczy się pomiędzy władzą wykonawczą a ustawodawczą. Obecnie w zależności od tego, która z tych władz zdobywa przewagę, mamy do czynienia z systemem prezydenckim, który charakteryzuje się przewagą władzy wykonawczej lub z systemem parlamentarno- gabinetowym, gdzie dominuje władza ustawodawcza. Istnieje także forma mieszana w postaci systemu zwanego konwentem lub dyrektoriatem.

PETRAŻYCKI

Opierając się na introspekcji, stworzył psychologiczną teorię prawa. Według niego moralność polega na przeżywaniu emocji imperatywnych (gdzie jest nakaz zachowania się w dany sposób, który nie jest poparty przymusem). Natomiast prawo polega na przeżywaniu emocji imperatywno- atrybutywnych (nakazująco- uprawniających). W takim przypadku nakazowi danego zachowania może towarzyszyć przymus. Takie ujmowanie prawa prowadzi do wniosku, iż za prawo będziemy uważali wszelkie reguły wywołujące odruch obowiązku wewnętrznego poparty nakazem zewnętrznym (czyli uprawnieniem innego podmiotu do oczekiwania od nas danego zachowania). W skrajnym przypadku możemy mówić o prawie zbójeckim, o prawie gry w karty, gdyż nakazy danego zachowania wywołują roszczenie i odruch oczekiwania innych abyśmy zachowali się w sposób przez nich oczekiwany. Tylekroć będziemy przeżywali prawo, ilekroć będziemy mieli do czynienia z przeżyciami imperatywno- atrybutywnymi. Gdy dana osoba nie przeżywa emocji imperatywno- atrybutywnych, choć inne osoby na jej miejscu by je przeżywały, wówczas mamy do czynienia z idiotami prawnymi.

POPPER

Czołowy krytyk marksizmu. W swym znanym dziele „Otwarte społeczeństwo i jego wrogowie” twierdzi, że reżimy totalitarne swoje źródło ideologiczne mają w poglądach Platona i jego koncepcji apoteozy państwa. Twierdzi także, że Marks, który był na drodze do przezwyciężenia takiego sposobu myślenia o państwie, nie wyzwolił się od wpływów filozofii Hegla. Popper uznawał pogląd Platona i jego różne interpretacje za niezwykle groźne, ponieważ sprowadzają one zawsze niebezpieczeństwo narzucenia społeczeństwu różnych utopijnych idei. Uczynił to współcześnie faszyzm oraz komunizm doprowadzając do „upaństwowienia” jednostki oraz społeczeństwa.

POUND

Większość dyskusji o prawie toczy się nie na temat, gdyż istnieje wiele pojęć określanych terminem prawo. Według niego „prawo jest doświadczeniem rozwijanym przez rozum i rozumem sprawdzanym przez doświadczenie; prawo jako działalność praktyczna nie może czekać aż filozofowie ustalą- o ile w ogóle mogą to uczynić- co jest najwyższym dobrem”. Rozwija on TEORIĘ INTERESÓW SPOŁECZNYCH. Wszelkie interesy społeczne Pound dzieli na trzy grupy: indywidualne, publiczne i społeczne. Konflikty pomiędzy nimi ma rozstrzygać właśnie prawo.

ROUSSEAU

Przedstawił najbardziej rozwiniętą koncepcję umowy społecznej. Wychodził z założenia, że człowiek powołany jest do życia w społeczeństwie. Wykazuje, że człowiek poza społeczeństwem źle się czuje. Życie takie jest też bardzo niebezpieczne. Jest to bowiem stan, w którym każdy może każdego napaść. Dlatego w każdym z ludzi istnieje wola powszechna życia w społeczeństwie. Ludzie wchodzący w skład społeczeństwa zgodzili się na to, aby ograniczyć część swych swobód. Dzięki temu ograniczeniu uzyskali zapewnienie, że inni też będą przestrzegać tych samych zasad, przez co życie stanie się bezpieczniejsze. W rezultacie Rousseau doszedł do swego słynnego paradoksu mówiącego o tym, że jeśli jednostka postępuje w sposób niezgodny z wolą powszechną istniejącą w niej samej, to siły przymusu sprowadzą ją na drogę zgodną z istniejącą w niej wolą powszechną, która jest prawdziwą wolnością. Albowiem jednostka, występując przeciwko prawom, nie zdaje sobie sprawy z tego, że występuje przeciwko samej sobie i dlatego przymusem należy sprowadzić ją na drogę dobra, czyli wolności jako stanu zgodnego z wolą powszechną- nawet za cenę uwięzienia.

ŚW. AUGUSTYN

Jeden z najwybitniejszych filozofów końca epoki starożytnej i początków średniowiecza mówił, że państwo nie może istnieć bez sprawiedliwości. Organizacja państwowa, która dysponuje siłą przymusu musi swe działania opierać na zasadach sprawiedliwości. Uważał, że państwo jako instytucja pochodzi wprost z nadania boskiego.

ŚW. TOMASZ

Dowodził, że od Boga pochodzi jedynie sama istota władzy, a nie określenie, kto i jak ma ją sprawować. Ludzie obdarzeni są przez Boga rozumem i za jego pomocą mogą dokonywać ocen. W myśl jego koncepcji można przeciwstawiać się władzy królów, chociaż są namaszczeni przez kościół, jako ludzie są bowiem omylni i jeśli błądzą, to można ich obalić w imię sprawiedliwości Boskiej.

ZNAMIEROWSKI

Opisuje państwo jako grupę ludzi zamieszkałych na danym terytorium, podzieloną na rządzących i rządzonych, celową, będącą w stanie utrzymać porządek w obrębie zbiorowości oraz zapewnić bezpieczeństwo w stosunkach z innymi zbiorowościami. Definicja państwa Znamierowskiego: „państwo jest organizacją władczą, unormowaną konstytucją jako statutem organizacyjnym, o dużej liczbie członków żyjących na określonym terytorium”. Definicja państwa Znamierowskiego jest typowym przykładem definicji państwa wywodzącej się z socjologii.

Rozdział I

Państwo a społeczeństwo

1. Spór o istotę państwa

Bez żadnych dodatkowych wyjaśnień wiemy, że państwo jest kategorią społeczną, istotnym elementem społeczeństwa, złożonym zjawiskiem społecznym. Jednak w poglądach na państwo istnieje fundamentalna rozbieżność, która sięga czasów antycznych.

Pierwsze stanowisko wywodzące się od Platona głosi, że państwo jest samoistnym bytem związanym z ideą dobra, która wciela się niejako w stosunki społeczne. Ta myśl, że społeczeństwo jest wytworem państwa, że jest ono dobiciem doskonałego państwa, w różnych wersjach przewija się przez historię myśli filozoficzno- prawnej aż do czasów nowożytnych. Hegel w swych filozoficznych rozważaniach o państwie głosił także apoteozę państwa i twierdził, że społeczeństwo jest tworem państwa, które samo jest ucieleśnieniem ducha obiektywnego.

Drugie stanowisko zapoczątkował Marks. Choć sam początkowo był heglistą, należał bowiem do tzw. grupy młodoheglowskiej, reprezentuje pogląd przeciwny twierdząc, że państwo jest wytworem społeczeństwa. Zdaniem Marksa państwo powstało na określonym etapie rozwoju społeczeństwa związanym z jego podziałem na antagonistyczne klasy społeczne. Twierdzenie, że państwo jest tworem społeczeństwa aktualnie dominuje w doktrynie polityczno- prawnej.

Czołowy krytyk marksizmu Popper twierdzi, że reżimy totalitarne swoje źródło ideologiczne mają w poglądach Platona i jego koncepcji apoteozy państwa. Twierdzi także, że Marks, który był na drodze do przezwyciężenia takiego sposobu myślenia o państwie, nie wyzwolił się od wpływów filozofii Hegla. Popper uznawał pogląd Platona i jego różne interpretacje za niezwykle groźne, ponieważ sprowadzają one zawsze niebezpieczeństwo narzucenia społeczeństwu różnych utopijnych idei. Uczynił to współcześnie faszyzm oraz komunizm doprowadzając do „upaństwowienia” jednostki oraz społeczeństwa.

2. Społeczeństwo, więź społeczna, grupa społeczna, organizacja

• charakterystyka pojęć

Nie każdy zbiór ludzi tworzy społeczeństwo. Jeżeli wyróżnimy ludzi o pewnych jednakowych cechach (np. fizycznych), to nie tworzą oni społeczeństwa, bo mogą nie być z sobą w żadnych kontaktach. Jest to tylko zbiór logiczny. Współczesne społeczeństwa to osiadłe społeczeństwa terytorialne. Samo jednak zgromadzenie ludzi na określonym terytorium nie konstytuuje społeczeństwa. Tworzy się ono wtedy, gdy między ludźmi powstają więzy i względnie trwały układ stosunków społecznych oraz komunikacji społecznej.

Społeczeństwo jest zróżnicowane wewnętrznie i składa się z różnych, mniej lub bardziej zwartych, grup społecznych, które są zorganizowane lub niezorganizowane. Przez grupę społeczną rozumie się formę zbiorowości ludzkiej, którą łączą stosunki społeczne, czyli więź społeczna określonego rodzaju. We współczesnej socjologii odróżnia się tzw. więzi osobiste (całościowe) i więzi nieosobiste (cząstkowe). Więzi osobiste charakteryzują się tym, że ludzie kontaktują się „twarzą w twarz”, znają się nawzajem. Ten typ więzi charakteryzuje małe grupy (rodzina, grupa towarzyska). Więzi nieosobowe charakteryzują duże grupy społeczne, w których ludzie nie znają się nawzajem, ale są powiązani zależnościami, wartościami, które wspólnie uznają, np. religią, językiem. W społeczeństwie dominują więzi nieosobowe.

Podział grupowy nie jest zamknięty. Ta sama jednostka może należeć do wielu różnych grup społecznych i może w życiu społecznym pełnić różne role.

Istotną cechą współczesnych społeczeństw jest to, że grupy społeczne, które w nich funkcjonują są grupami otwartymi. W tym właśnie przejawia się pluralizm dzisiejszych społeczeństw. W społeczeństwach otwartych istnieje możliwość wielopozycyjności jednej osoby, przechodzenia z jednej grupy do innej.

Społeczeństwa są nie tylko wewnętrznie zróżnicowane, ale także ustrukturalizowane, co oznacza, że istnieją nie tylko powiązania między jednostkami, ale także więzi pomiędzy grupami społecznymi. Trwały układ stosunków między grupami społecznymi określa się mianem struktury społecznej.

Następną istotną cechą społeczeństwa jest to, że stosunki między ludźmi podlegają formalizacji. Najogólniej formalizacja polega na kształtowaniu się pewnych trwałych wzorców postępowania oraz określonych procedur działania. W doktrynie prawniczej często mówi się o instytucjach społecznych. Rodzina jest instytucją społeczną wyróżnianą i gwarantowaną przez prawo. Ale prawo wyróżniając rodzinę, związek małżeński jako instytucję społeczną, nie formalizuje jej funkcjonowania. Nie określa dokładnie, na czym polegają wzajemne obowiązki między małżonkami oraz między rodzicami a dziećmi. Prawo rodzinne reguluje te stosunki w sposób bardzo ogólny. Reszta kształtuje się w sposób spontaniczny i działają tutaj zwyczaje, obyczaje, moralność.

Formalizacja wiąże się z organizacją, co nie oznacza, że terminów tych można używać zamiennie. Organizacja polega na tym, że ludzie współdziałają ze sobą po to, by zrealizować założone przez siebie cele. Dawno wykryty „efekt organizacyjny” polega na tym, że ludzie, którzy podzielą między siebie pracę i ją zorganizują, osiągają znacznie większe rezultaty. Jest to podstawową przyczyną organizowania się ludzi. W zorganizowanej grupie następuje podział ról i funkcji.

Państwo należy do kategorii zjawisk organizacyjnych. Termin „organizacja” jest w socjologii oraz teorii organizacji używany w trzech podstawowych znaczeniach. Wyróżnia się rzeczowe, atrybutowe oraz czynnościowe znaczenie terminu „organizacja”. W znaczeniu rzeczowym mówi się o organizacji jako rzeczy, która została zorganizowana. Taką organizacją jest np. partia polityczna. W znaczeniu atrybutowym termin „organizacja” oznacza zespół cech charakteryzujących zachowanie się ludzi w grupie społecznej- są oni zorganizowani albo niezorganizowani. W znaczeniu czynnościowym termin „organizacja” dotyczy działań organizacyjnych, a więc zachowań ludzi zmierzających do ich zorganizowania się.

Najważniejszy jest rzeczowy sens organizacji. W tym znaczeniu każda organizacja ma swój aspekt personalny, przestrzenny oraz czasowy. Przynależność do organizacji może być oparta na członkostwie, ale może być też następstwem urodzenia się na określonym terytorium. Każda organizacja funkcjonuje w przestrzeni i czasie. W społeczeństwie funkcjonuje wiele różnych organizacji. Jednak społeczeństwo, żeby działać musi być zorganizowane jako całość. Taką globalną organizacją społeczeństwa jest współczesne państwo. Obejmuje całość społeczeństwa ze wszystkimi jego organizacjami. Jest organizacją organizacji.

3.Definicja państwa

Od tysiącleci, zwłaszcza w kulturze europejskiej, próbowano zdefiniować państwo. Podejmowano wysiłki konstruowania definicji nominalnych, tzn. podających sens terminu państwo oraz definicji realnych, tzn. podających cechy państwa jako realnego bytu organizacyjnego.

Rozpoczynając ustalenia od strony nominalnej należy podkreślić, że współczesna doktryna polityczno- prawna wskazuje, iż termin państwo pojawił się dopiero w wieku XVI, a więc znacznie później niż typ organizacji, którą oznacza. Współczesne znaczenie terminu „państwo” pozostaje w wyraźnym związku z włoskim terminem „lo stato”, które w okresie renesansu wprowadził Niccolo Machiavelli. W naukach historycznych zajmujących się państwem i prawem niektórzy autorzy kwestionują prawidłowość posługiwania się terminem „państwo” na oznaczenie organizacji istniejących w Europie przed ukształtowaniem się monarchii stanowych. Trzeba zwrócić uwagę na fakt, że funkcjonowanie państw w różnych epokach historycznych związane było z bardzo różnymi strukturami. Wymienić tu należy rzymskie i greckie państwa- miasta, Egipt faraonów, cesarskie Chiny, średniowieczne włoskie republiki miejskie, ruskie księstwa dzielnicowe, współczesne państwa europejskie, Stany Zjednoczone Ameryki, czy współczesne emiraty arabskie. W znaczeniu współczesnym termin „państwo” jest więc różny od znaczenia historycznego, poza cechą związaną z władzą sprawowaną nad określonym terytorium. Nominalne znaczenie terminu „państwo” uległo więc zmianie.

Współcześnie wyróżnia się trzy podstawowe znaczenia terminu państwo. Po pierwsze, mówi się o państwie identyfikując je z suwerenną władzą wykonywaną na określonym terytorium. Po drugie, oznacza się terminem „państwo” zorganizowany aparat państwowy. Po trzecie, używa się terminu „państwo” na oznaczenie globalnej organizacji społeczeństwa.

Realne definicje państwa mają charakter wartościujący oraz deskryptywny.

Definicje wartościujące są nieobojętne moralnie, aksjologicznie. Już Arystoteles definiował państwo jako związek ludzi wolnych, którzy organizują się razem, aby realizować godne życie. Wyraźny jest element wartościowania- państwo jest organizacją, która ma na celu realizację wspólnego dobra obywateli. W okresie średniowiecza także definiowano państwo w sposób wartościujący. Odwoływano się do wartości dobra, sprawiedliwości. Św. Augustyn mówił, że państwo nie może istnieć bez sprawiedliwości. W czasach starożytności oraz średniowiecza dominuje tendencja do wartościującego ujmowania i definiowania państwa. Ale pojawiają się też próby definiowania państwa w sposób niewartościujący (deskryptywny).

Deskryptywne definicje państwa mają dwie wersje. Jedne ujmują społeczeństwo i państwo w kategoriach konfliktu, drugie są związane z integracyjną wizją społeczeństwa i państwa. Te pierwsze formułowali już sofiści, którzy definiowali państwo jako zorganizowany przymus. Państwo w tych definicjach było stroną konfliktu. Do tych tradycji sięga Marks. Definicje te nie charakteryzowały państwa przez żadne ideały sprawiedliwości oraz dobra, a wskazywały, że państwo służy temu, by pewnym grupom społecznym zapewnić uprzywilejowaną pozycję w dostępie do władzy. Drugi rodzaj definicji zaznacza się silnie w dziewiętnastowiecznej myśli o państwie. Jellinek, niemiecki prawnik konstytucjonalista sformułował trójelementową definicję państwa. Zgodnie z nią państwo jest organizacją, którą charakteryzuje suwerenna władza, terytorium oraz ludność. Definicja ta nie eksponuje faktu, że suwerenna władza dysponuje przymusem państwowym. Zakłada się w niej milcząco, że stosowanie przymusu związane jest z integracyjną rolą państwa. Definicja ta sformułowała pewien paradygmat charakteryzowania państwa, zwany paradygmatem Jellinka. Szczególnie ważną rolę paradygmat ten odgrywa w prawie międzynarodowym, dając podstawy do odróżniania państw od innych organizacji.

Rozdział II

1. Państwo jako organizacja społeczna

W życiu państwowym szczególnie ważną rolę odgrywa grupa społeczna, zwana narodem. Lamentowicz określając atrybuty tej zbiorowości społecznej wymienia takie jej cechy, jak:

• trwała wspólnota losów,

• więź gospodarcza,

• język i kultura,

• świadomość polityczna.

Podmiotem władzy we współczesnych państwach demokratycznych jest lud- naród w rozumieniu anglosaskim i francuskim (anglo- amerykańskie „the people” i francuskie „le peuple” oznacza bycie obywatelem danego państwa, bez względu na więzi etniczne, językowe i historyczne). Zasada suwerenności ludu wiąże się z prawem każdego narodu do samostanowienia, do zorganizowania się w samodzielne państwo. Zasada ta jest wyrażana w prawie konstytucyjnym oraz prawie międzynarodowym. Prawo samostanowienia narodów i koncepcja państwa narodowego polega na uznaniu prawa mniejszości narodowych do ich autonomii administracyjnej oraz kulturalnej. Autonomia terytorialno- administracyjna wyraża się w samodzielności administracyjnej terytorium, na którym mieszka mniejszość narodowa, pod warunkiem, że członkowie tej narodowości mają tylko jedno obywatelstwo i są gotowi do lojalnego wypełniania obowiązków obywatelskich wobec państwa, którego są członkami. Autonomia kulturalna polega na zagwarantowaniu odrębności tradycji kulturowej (języka, religii). Obydwie formuły autonomii chroniącej prawa mniejszości są zbudowane tak, aby były zgodne z zasadą suwerenności i terytorialnej integralności państwa oraz z demokratyczną zasadą większości.

Współczesne demokratyczne i republikańskie koncepcje państwa zakładają priorytet ludu- narodu nad państwem. Państwo działa w ramach społeczeństwa, a społeczeństwo „posługuje się” państwem, by osiągnąć cele zbiorowe, do których jest niezbędna zorganizowana władza publiczna. Społeczeństwo nie jest jednak całością wolną od podziałów i różnic. Społeczeństwa były i są rodzajem zbiorowości, która składa się z klas i warstw, grup naturalnych i celowych, formalnych i nieformalnych, z rozmaitych narodów i ras. Im bardziej rozwinięte społeczeństwo, tym bardziej różnorodne cele i funkcje wyodrębniają się w społecznym podziale pracy. Wielość i złożoność ról pogłębia społeczne zróżnicowanie.

Pojęcie klasy społecznej szczególną doniosłość zyskało we współczesnej myśli polityczno- prawnej poprzez prace Marksa i jego polemisty Webera. Zgodnie z teorią marksowską, klasa społeczna to wielka grupa ludzi, którą charakteryzuje określony stosunek do:

• własności środków produkcji,

• sposobu dysponowania i zarządzania własnością,

• rodzaju i wielkości dochodu.

Ekonomiczny podział klasowy ma- zdaniem Marksa- także znaczenie polityczne i kulturowe. Klasy ekonomiczne uprzywilejowane to jednocześnie klasy panujące politycznie, mające ułatwiony dostęp do pozycji w grupie rządzącej państwem i mające największy wpływ na świadomość społeczną, bowiem ich idee polityczne są przedstawiane jako godne poparcia.

Warstwą społeczną nazywa się grupę ludzi, która zajmuje pozycję pośrednią w stosunku do podziału klasowego. Warstwy tworzą ludzie o różnych poziomach wykształcenia i pozycji społecznej, różnych poziomach dochodów, co nie oznacza, że jedni panują nad drugimi. Co więcej, zróżnicowanie warstwowe nie oznacza stałego podziału ról w społeczeństwie; producent jest też konsumentem tego, czego nie wytwarza. Społeczeństwo nowoczesne jest więc zróżnicowane, bo różne są funkcje i role pełnione przez ludzi w ramach społecznego podziału pracy w organizacji państwowej.

2. Władza publiczna

Władza w znaczeniu podmiotowym jest utożsamiana z podmiotem, który może skutecznie wydawać polecenia innym podmiotom.

Władza w znaczeniu relacjonalnym przejawia się w stosunkach społecznych, w których jeden podmiot może kierować zachowaniem innego podmiotu, a podmiot podporządkowany jest gotów realizować władcze polecenia.

Władza w znaczeniu procesualnym oznacza władcze procesy decyzyjne, a jej czytelnym przykładem jest złożone postępowanie realizujące władzę ustawodawczą czy sądowniczą w państwie.

Władza publiczna charakteryzuje duże grupy społeczne, mające charakter wspólnotowy, gdzie więzi między ludźmi mają charakter formalny, a więc bezosobowy, a dobra społecznie pożądane są ograniczone. Władza wyznacza sposób podejmowania decyzji wiążących strony co do podziału lub ochrony dóbr, które są lub mogą się stać przedmiotem konfliktu, ponieważ zasoby tych dóbr są ograniczone. Są to nie tylko dobra materialne, ale także takie dobra, jak np. bezpieczeństwo, wiedza, dostęp do informacji. Podmioty podejmujące decyzje władcze nazywa się rządzącymi, podmioty, które decyzjom tym muszą się podporządkować- rządzonymi.

Władza polityczna jest szczególnym rodzajem władzy publicznej. Obejmuje ona stosunki oraz procesy rozstrzygania o interesach dużych grup społecznych.

Władza państwowa jest szczególnym rodzajem władzy publicznej oraz politycznej. Charakteryzuje ją zdolność do kierowania społeczeństwem znajdującym się w granicach terytorium, w ostateczności poprzez stosowanie przymusu.

Władza legalna jest w państwie władzą prawomocną, czyli uprawnioną zgodnie z obowiązującym porządkiem prawnym. Normy prawne wyznaczają podmioty uprawnione do sprawowania władzy, rozstrzygają o legalności sukcesji władzy, a także o legalności sposobu sprawowania władzy.

Legitymizacja polega na społecznej akceptacji władzy.

Weber, socjolog i filozof z przełomu XIX i XXw. wyróżnił trzy idealne typy legitymizacji:

• tradycyjną,

• charyzmatyczną,

• legalną.

Legitymizacja tradycyjna opiera się na powszechnym przekonaniu o słuszności władzy wynikającym z utrwalonego zwyczaju, wierzeń, odwiecznych reguł. Władza może być oparta na sukcesji.

Legitymizacja charyzmatyczna wynika z powszechnego przekonania o szczególnych przymiotach osób sprawujących władzę. Władza nie podlega sukcesji, ponieważ związana jest z określonym podmiotem i jego nadzwyczajnymi właściwościami.

Legitymizacja legalna opiera się na autorytecie norm prawnych, a osobiste talenty i właściwości osób sprawujących władzę mają znaczenie drugorzędne.

Weber uważał, że władza we współczesnych zracjonalizowanych państwach powinna być głównie legitymizowana legalnie.

3. Terytorium

Terytorium jest przestrzenią wielowymiarową, bowiem obejmuje obszar lądowy, morski, powietrzny. Stąd też granice terytorium państwowego muszą być ustalone w stosunku do państw sąsiednich, morza otwartego, jak również w górę, w stosunku do przestrzeni kosmicznej, która stanowi rzecz powszechnego użytku oraz w głąb.

W doktrynie prawniczej termin „granica państwowa” jest różnie rozumiany. Klasyczna nominalna definicja tego terminu uznaje granicę za linię, na której kończy się władza państwowa lub linię oddzielającą dwa terytoria.

Granice państwowe są z zasady kształtowane w drodze umów międzynarodowych, zwłaszcza granice lądowe, które uwzględniają czynnik ludnościowy (etnograficzny), geograficzny, gospodarczy.

Ogólne zasady ukształtowania konkretnej granicy wyznacza traktat międzynarodowy i nazywa się to technicznym określeniem granicy. Po sprecyzowaniu biegu granicy następuje delimitacja granicy, czyli jej szczegółowy opis zawarty w akcie prawa międzynarodowego. Kolejnym etapem jest demarkacja polegająca na szczegółowym wytyczeniu granic w terenie, oznakowaniu i naniesieniu znaków na mapę.

Terytorium lądowe obejmuje obszar ziemi wraz z rzekami i jeziorami. W doktrynie prawa międzynarodowego wyróżnia się rzeki narodowe, rzeki wspólne oraz rzeki międzynarodowe. Rzekami narodowymi nazywa się te, które w całym swym biegu nie wykraczają poza terytorium jednego państwa. Rzekami wspólnymi są te, które przedzielają lub przecinają różne państwa i są przez nie zarządzane na narodowych odcinkach. Rzekami międzynarodowymi nazywa się te, które przedzielają lub przecinają różne państwa, a są zarządzane przez organizacje międzynarodowe.

Obszar państwa obejmuje także morskie wody wewnętrzne. Są to wody, które znajdują się po stronie linii podstawowej, która jest końcową granicą morskich wód wewnętrznych i początkową granicą morza terytorialnego.

Do morskich wód wewnętrznych zalicza się zatoki, porty morskie i kanały morskie.

W znaczeniu geograficznym zatoką nazywa się część morza lub oceanu, który wcina się w ląd.

Portem morskim prawnicy nazywają miejsca, do których zawijają statki morskie i które są wykorzystywane dla międzynarodowego handlu.

Zasadniczym problemem prawnego statusu portów morskich jest dostęp do nich, który współcześnie kształtowany jest zasadą otwartego dostępu. Wykonywanie jurysdykcji w stosunku do statków oraz znajdujących się na nich osób i ładunków jest związane z dwoma systemami regulacji: angielskim i francuskim. System angielski zakłada właściwość prawa i organów państwa bandery statków, natomiast system francuski podleganie prawu i organom państwa nadbrzeżnego.

Kanały morskie są to sztuczne drogi wodne, które łączą pełne morze. W odróżnieniu od innych kategorii morskich wód wewnętrznych prawo do żeglugi na nich mają także statki oraz okręty państw, które znajdują się w stanie wojny z państwem nadbrzeżnym ( co w praktyce nie zawsze było respektowane).

Zwierzchnictwo terytorialne państwa nadbrzeżnego obejmuje morze terytorialne, obszar powietrzny nad morzem terytorialnym oraz jego dno. Granicą państwa nadbrzeżnego jest zewnętrzna granica morza terytorialnego. Współcześnie uznaje się, że każde państwo ma prawo do ustanawiania szerokości morza terytorialnego, tak by nie przekraczała ona 12 mil od linii podstawowej.

Ograniczeniem suwerenności państwa nad morzem terytorialnym jest prawo nieszkodliwego przepływu, ukształtowane na przełomie XVII i XVIII w. W związku z nieszkodliwym przepływem państwo nadbrzeżne ustanawia ustawy oraz akty wykonawcze regulujące bezpieczeństwo ruchu na morzu terytorialnym, ochronę oznakowania szlaków morskich, a także zapobiega naruszaniu obowiązujących w tych państwach przepisów celnych, sanitarnych i migracyjnych.

Obszar państwa obejmuje także przestrzeń powietrzną nad terytorium lądowym i wodnym, co uzasadnia się tym, że jest ona nierozerwalnie przyległa. Respektowanie zasady suwerenności w przestrzeni powietrznej usankcjonowano podczas I wojny światowej, kiedy państwa neutralne wysunęły roszczenia nienaruszalności ich granic powietrznych, a państwa wojujące roszczenia te uznały. Konsekwencją zasady suwerenności państwa nad przestrzenią powietrzną jest prawo do decydowania o otwarciu lub zamknięciu swego terytorium dla lotów i przewozów międzynarodowych oraz określenie, na jakich warunkach mogą się one odbywać.

4. Ludność

Termin „ludność” oznacza ogół osób fizycznych, które znajdują się na terytorium podlegającym zwierzchnictwu państwa. W doktrynie prawniczej do podstawowych kategorii ludności zalicza się: obywateli, cudzoziemców, bezpaństwowców.

Obywatelstwo jest stosunkiem prawnym łączącym jednostkę z państwem, z którego wynikają następstwa prawne określone w prawie wewnętrznym danego państwa oraz w prawie międzynarodowym, a także prawa i obowiązki wspólne wszystkim osobom mającym obywatelstwo określonego państwa.

Nabycie obywatelstwa reguluje prawo wewnętrzne każdego państwa, co jest uprawnieniem chronionym normami prawa międzynarodowego.

W prawie wewnętrznym obywatelstwo jest regulowane w aktach normatywnych o różnej mocy prawnej. Najczęściej występują rozwiązania przyjęte w Polsce, polegające na tym, że konstytucja ustanawia podstawowe zasady odnoszące się do obywatelstwa, a potem są one rozwijane i konkretyzowane przez normy ustawy zwykłej.

Współczesna doktryna prawnicza wyróżnia wiele sposobów nabycia obywatelstwa, które są przyjmowane w ustawodawstwie współczesnym państw. Są to: urodzenie, opcja, naturalizacja, odzyskanie obywatelstwa z mocy prawa.

Nabycie obywatelstwa przez urodzenie jest związane z dwiema zasadami, a mianowicie: ius soli (prawo ziemi) oraz ius sanguinis (prawo krwi). Zasada ius soli oznacza, że dziecko nabywa obywatelstwo tego państwa, na którego terytorium się urodziło, bez względu na obywatelstwo rodziców. Zasada ta jest realizowana w państwach kontynentu amerykańskiego. Zasada ius sanguinis oznacza, że dziecko nabywa obywatelstwo rodziców, bez względu na to czy urodziło się w kraju rodziców, czy za granicą. Ta zasada jest realizowana w ustawodawstwie wewnętrznym państw europejskich.

W doktrynie prawniczej podkreśla się, że ustawodawstwo wewnętrzne państw współczesnych nie powinno stosować jako wyłącznej jednej z zasad, bowiem może to powodować pozytywny lub negatywnych zbieg ustaw o obywatelstwie. Negatywny zbieg ustaw ma miejsce wówczas, gdy jednostka jest pozbawiona jakiegokolwiek obywatelstwa na skutek tego, że państwo, którego obywatelami są rodzice dziecka, realizuje zasadę ius soli, a państwo, na którego terytorium urodziło się dziecko z obcych obywateli- wyłącznie zasadę ius sanguinis. Również dziecko bezpaństwowców, gdy w ustawodawstwie wewnętrznym jako wyłączna jest przyjmowana zasada ius sanguinis nie nabywa żadnego obywatelstwa, gdy urodzi się na terytorium tego państwa. Pozytywny zbieg ustaw powstaje wtedy, gdy państwo urodzenia stosuje w ustawodawstwie zasadę ius soli, a państwo, którego obywatelstwo posiadają rodzice- ius sanguinis. Konwencja haska z 1930r. reguluje problem kolizji norm prawa wewnętrznego przewidując, że osoby z podwójnym lub wielorakim obywatelstwem mogą dokonać jego wyboru.

Opcja czyli wybór obywatelstwa jest kolejnym sposobem nabycia obywatelstwa. Instytucja opcji odnosi się do kobiet w sytuacji, gdy poprzez małżeństwo automatycznie nabywają obywatelstwo męża nie tracąc posiadanego, a także obejmuje osoby, o których obywatelstwie zadecydowali rodzice. W praktyce międzynarodowej opcję stosowano także w związku ze zmianami terytorialnymi, określając umowami dwustronnymi lub prawem wewnętrznym warunki zmiany obywatelstwa.

Naturalizacja jest sposobem nabycia obywatelstwa, który umożliwia nabycie obywatelstwa drugiego państwa przez osoby, które je już posiadają. Naturalizacja najczęściej następuje na wniosek zainteresowanego podmiotu, w związku z małżeństwem, przysposobieniem, mianowaniem na urzędnika służby państwowej.

Utrata obywatelstwa związana jest z trzema konstrukcjami prawnymi. Po pierwsze, decyzja o rezygnacji z obywatelstwa należy do jednostki i jej skutki są wiążące dla państwa; po drugie, decyzja o pozbawieniu obywatelstwa należy do państwa i odpowiednie jego organy podejmują ją w ramach swych prawnie wyznaczonych kompetencji; po trzecie, decyzję o utracie obywatelstwa może podjąć zarówno jednostka, jak i organ państwa po spełnieniu warunków okreslonych obowiązującym prawem.

Cudzoziemcy są drugą grupą, a raczej zbiorowością ludzi przebywających na terytorium każdego państwa. Są to osoby fizyczne nie posiadające obywatelstwa państwa, na obszarze którego przebywają. W szerokim znaczeniu cudzoziemiec to „nieobywatel państwa”. W węższym znaczeniu cudzoziemcem jest obywatel innego państwa. Zasady i warunki, na jakich cudzoziemcy są wpuszczani na terytorium państwa ustala samo państwo, ale są też one kształtowane przyjętymi przez państwo zobowiązaniami międzynarodowymi (tzw. reżim cudzoziemców). Wjazd cudzoziemca na terytorium innego państwa wymaga posiadania paszportu oraz wizy. Paszport jest dokumentem stwierdzającym tożsamość i przynależność państwową posiadacza. Wiza jest dokumentem stwierdzającym zgodę na wjazd na terytorium państwa, które wydaje wizę.

Ustawodawstwo wewnętrzne oraz umowy międzynarodowe wykształciły trzy podstawowe reżimy traktowania cudzoziemców, które w doktrynie prawniczej nazywa się: klauzulą narodową, klauzulą specjalnego traktowania, klauzulą największego uprzywilejowania.

Klauzula narodowa zrównuje cudzoziemców z własnymi obywatelami. Jest ona przyjęta przez kraje należące do Unii Europejskiej.

Klauzula specjalnego traktowania przyznaje cudzoziemcom tylko niektóre z praw, a skorzystanie z innych wymaga spełnienia warunków określonych prawem wewnętrznym (np. wykonywania określonych zawodów).

Klauzula największego uprzywilejowania polega na przyznaniu cudzoziemcom z danego kraju takich samych praw, jakie mają lub jakie będą kiedykolwiek posiadać obywatele państwa trzeciego.

Bezpaństwowcy (apatrydzi) są kategorią obejmującą osoby fizyczne nie posiadające obywatelstwa żadnego państwa. Dla osób tych sytuacja braku obywatelstwa jest bardzo niekorzystna, gdyż znajdując się w państwie pobytu podlegają jego władzy, nie korzystają natomiast z opieki dyplomatycznej żadnego państwa. Często więc w praktyce polityczno- prawnej podlegają gorszemu traktowaniu, np. stosuje się wobec nich deportacje. Przyczyny bezpaństwowości najczęściej wynikają z negatywnego zbiegu ustaw o obywatelstwie, które obowiązują w różnych państwach; utraty obywatelstwa jednego państwa i nienabycia go w państwie pobytu; radykalnych zmian terytorialnych i politycznych wywołanych wojnami.

Prawo międzynarodowe stara się zapobiegać oraz łagodzić skutki bezpaństwowości regulując ich status (konwencja z 28 września 1954r.). Istotną rolę pełni także organ Wysokiego Komisarza do Spraw Uchodźców oraz ustawodawstwo krajowe, które często traktuje bezpaństwowców jak obywateli.

Podstawową zasadą prawną uchodźców jest zakaz wydalania uchodźcy do kraju, który opuścił. W ostatnich latach zasada ta nie jest respektowana, np. w Stanach Zjednoczonych Ameryki, Republice federalnej Niemiec. Uchodźcy w podróżach zagranicznych posługują się tzw. „paszportem nansenowskim”.

5. Suwerenność

Zwierzchnictwo terytorialne i niezależność państwa jest w językach nowożytnych określana terminem „suwerenność”.

Zaproponowana przez L. Ehrlicha nominalna definicja, która brzmi „suwerenność państwa, to po pierwsze- jego samowładność, czyli prawna niezależność od jakichkolwiek czynników zewnętrznych i po drugie- całowładność, czyli kompetencja normowania wszystkich stosunków wewnątrz państwa”, dobrze oddaje istotę wyjaśnianego terminu.

Suwerenność zewnętrzna dotyczy stosunków z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi. Zgodnie z zasadami prawa międzynarodowego stosunki te powinny być kształtowane na zasadzie równości, wolności oraz wzajemności.

Suwerenność wewnętrzna dotyczy stosunków z innymi organizacjami działającymi wewnątrz państwa. Zgodnie z zasadą suwerenności wewnętrznej w zakresie tych stosunków państwo jest władzą najwyższą. Suwerenność ta wyraża się niezależnością organów państwowych od partii politycznych, grup nacisku, związków wyznaniowych etc. Polega na niepodważalności, ostateczności i samodzielności decyzyjnej organów państwowych.

Wykonywanie suwerenności polega na samodzielnym kształtowaniu stosunków z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi na zasadzie wolności, równości oraz niezależności, czego wyrazem są wiążące państwa, a więc ratyfikowane przez parlamenty umowy międzynarodowe. W ich następstwie państwa dobrowolnie przyjmują obowiązki w stosunku do innych państw.

Ograniczenie suwerenności zewnętrznej polega na pozbawieniu państwa samodzielności jako podmiotu stosunków międzynarodowych (np. okupacja, kolonia, protektorat).

Pozbawienie suwerenności polega na aneksji czyli na całkowitym przejściu całego terytorium pod panowanie innego państwa, lub pod panowanie kilku państw (disembratio).

6. Przymusowy charakter państwa

Państwo jest organizacją przymusową, co przejawia się w tym, że:

• przynależność do państwa nie jest dobrowolna,

• państwo posługuje się przymusem oraz ma monopol na stosowanie przymusu fizycznego.

Przymus fizyczny polega na stosowaniu różnych środków ograniczających wolność jednostki. Jest zmonopolizowany przez państwo, które nie godzi się na to, aby dobrowolne związki obywateli, czy poszczególni ludzie stosowali przymus fizyczny. Monopol na przymus fizyczny jest kontrolowany przez prawo, ma charakter jawny i dający się przewidzieć. Państwo aktywnie zwalcza fizyczny przymus, który nie opiera się na autorytecie państwa (np. zwalcza gangi posługujące się przemocą fizyczną), a także stara się ograniczyć jego stosowanie przez własny aparat.

We współczesnych demokratycznych państwach przymus fizyczny jest stosowany jako kara za naruszenie prawa (np. kara więzienia) oraz jako środek zabezpieczający w przypadkach podejrzenia naruszenia normy (np. areszt tymczasowy), a także w sytuacjach zagrażających bezpieczeństwu jednostek oraz całego społeczeństwa. W państwie istnieje aparat jawnie stosujący przymus fizyczny wewnątrz państwa (np. policja, która używa siły fizycznej) oraz w stosunkach zewnętrznych (wojsko).

Przymus ekonomiczny (gospodarczy) polega na zastosowaniu różnych form oddziaływań, które pozbawiają jednostki i inne podmioty gospodarcze możliwości wyboru określonych zachowań (np. swobodnego wywozu pieniędzy poza granice państwa).

Przymus psychologiczny jest formą, której rozmiary mogą być bardzo rozległe, np. istnienie monopolu państwa w przekazie informacji (cenzura państwowa), ale nawet w liberalno- demokratycznych systemach państwo nie rezygnuje całkowicie z jego stosowania.

7. Aparat państwowy

Państwo jest organizacją, która działa poprzez aparat państwowy, czyli zespół organizacyjnie i funkcjonalnie powiązanych organów państwowych oraz obsługujących je urzędów państwowych.

Organem państwowym jest osoba lub grupa osób, których działania na podstawie obowiązujących norm prawnych są przypisywane państwu. Znane są różne klasyfikacje organów państwowych. Oparte są one na następujących kryteriach:

• liczby osób tworzących dany organ (jednoosobowe, kolegialne),

• kompetencji terytorialnej (organy centralne, lokalne),

• trybu powoływania organów ( organy z wyboru, nominacji, kooptacji),

• rodzaju ich kompetencji (organy prawodawcze, wykonawcze, sądowe, kontrolne).

Urząd to struktura pomocnicza organu państwowego, w ramach której podmioty organizacyjnie z nią powiązane wykonują działania związane z przygotowaniem decyzji i realizacją decyzji organu.

Organizacyjne powiązanie organów państwowych wraz z obsługującymi je urzędami oparte jest na zasadach ogólnych oraz ustrojowych. Do organizacyjnych zasad ogólnych aparatu państwowego zalicza się : hierarchiczną budowę aparatu państwowego oraz resortowy podział pracy w ramach aparatu państwowego. Do zasad ustrojowych natomiast zalicza się:

• zasadę trójpodziału władzy,

• zasadę jednolitości władzy państwowej.

Zasada trójpodziału władzy ma swe źródło w doktrynie Monteskiusza. Monteskiusz twierdził, że istnieją trzy władze: prawodawcza, wykonawcza i sądownicza. Według Monteskiusza winny one być rozdzielone w imię istnienia wolności obywateli, jeśli bowiem chociaż dwie władze połączy się w jednym ręku, to rodzi się tyrania. Te trzy władze mają się wzajemnie hamować, co w efekcie winno gwarantować wolność obywateli. Władza sądownicza nie pretenduje do odgrywania poważniejszej roli w bieżącej polityce państwa. Natomiast ciągła walka o prymat toczy się pomiędzy władzą wykonawczą a ustawodawczą. Obecnie w zależności od tego, która z tych władz zdobywa przewagę, mamy do czynienia z systemem prezydenckim, który charakteryzuje się przewagą władzy wykonawczej lub z systemem parlamentarno- gabinetowym, gdzie dominuje władza ustawodawcza. Istnieje także forma mieszana w postaci systemu zwanego konwentem lub dyrektoriatem.

Zasada jednolitości władzy państwowej ma swoje doktrynalne źródło w koncepcji Rousseau oraz w praktyce ustrojowej jakobińskich republikanów francuskich. Zgodnie z założeniami projektu konstytucji jakobińskiej z 1793r. cała władza miała należeć do Komuny- ciała przedstawicielskiego mającego uprawnienia ustawodawcze, powoływanego w wyborach powszechnych na jednoroczną kadencję.

Idea jednolitości władzy była realizowana także po przyjęciu władzy przez bolszewików, a zasady ustrojowe nowego aparatu państwowego sformułował Lenin. Po drugiej wojnie światowej zasada jednolitości władzy stała się ustrojową zasadą aparatów państw Europy Wschodniej, które znalazły się w tzw. bloku państw socjalistycznych. Zasada ta jednak nie była realizowana, ze względu na brak wewnętrznej suwerenności organów przedstawicielskich.

W doktrynie mówi się o umiarkowanej wersji zasady jednolitości władzy państwowej. Jej przykładem są rozwiązania organizacyjne aparatu państwowego w Polsce pod rządami konstytucji z 23 kwietnia 1935r. Na czele państwa stał prezydent i w jego osobie skupiać się miała jednolita i niepodzielna władza państwowa. Pozostającymi pod zwierzchnictwem prezydenta organami były: Rząd, Sejm, Senat, Siły Zbrojne, Sądy, Kontrola Państwowa.

Współcześnie powszechnie uznaje się, że zasada trójpodziału władz stwarza solidniejszy fundament dla liberalno- demokratycznej formy rządów, jakkolwiek forma i zakres praktycznego jej urzeczywistnienia jest różny.

8. Geneza państwa

Teoria teistyczna wiąże powstanie państwa z działaniem istoty nadprzyrodzonej, a jej modyfikacją jest koncepcja św. Tomasza z Akwinu, który od Boga wywodzi samą zasadę władzy państwowej. Państwo traktuje już jako „dzieło ludzkie”.

Teoria patriarchalna zakłada, ze państwo wywodzi się ze struktury rodowej opartej na więzach krwi.

Teoria patrymonialna wywodzi powstanie państwa z władztwa ziemskiego (dominium), nad którym sprawowana była władza publiczna (imperium).

Teoria podboju i przemocy wiąże powstanie państwa z walkami zbiorowości etnicznych i podbojem, który stał się podstawą podziału na rządzących i rządzonych. Państwo jako efekt podboju utrwalało podporządkowanie podbitej zbiorowości i formalizowało struktury podziału na rządzących i rządzonych.

Teoria umowy społecznej wyjaśnia powstanie państwa zawarciem umowy między członkami społeczeństwa bądź między władzą a społeczeństwem.

Marksowska teoria podziału klasowego wywodzi genezę państwa z rozpadu wspólnoty rodowo- plemiennej na antagonistyczne klasy, co było długim procesem, w którym podstawowe znaczenie miało powstanie prywatnej własności środków produkcji oraz społeczny podział pracy. Przewaga ekonomiczna właścicieli środków produkcji pozwoliła zdobyć monopol na rządzenie, co doprowadziło do stworzenia państwa jako organizacji politycznej.

Przedstawione koncepcje pochodzenia państwa prezentują różne podejścia. Heteronomiczne podejście zakłada, że powstanie państwa jako organizacji społeczeństwa było następstwem czynników zewnętrznych (np. teoria teistyczna). Autonomiczne ujęcie zakłada, że źródłem powstania państwa jest samo społeczeństwo i jego rozwój (np. teoria umowy społecznej).

Rozdział III

Forma państwa

W znaczeniu wąskim forma państwa jest utożsamiana z formą rządów.

W znaczeniu szerokim forma państwa jest nie tylko utożsamiana z formą rządów, ale także ze strukturą prawną państwa oraz reżimem politycznym, czyli stylem rządzenia.

1. Forma rządów

Do podstawowych zasad demokracji liberalnej zalicza się: zasadę suwerenności narodu, zasadę pluralizmu, zasadę konstytucjonalizmu, zasadę podziału władz oraz zasadę moralnej i religijnej neutralności państwa.

Zasada suwerenności narodu. Zasada ta jest realizowana przez powszechne, równe, bezpośrednie i tajne wybory parlamentarne oraz wybory do samorządów terytorialnych.

Zasada pluralizmu ma wymiar polityczny oraz kulturowy. Pełny i jawny pluralizm polityczny charakteryzuje państwa, w których:

• legalnie istnieją przynajmniej dwie partie;

• partie mają różną tożsamość ideową, co wyraża się w ich politycznych programach;

• partie są autonomiczne wobec władz państwowych;

• partie swobodnie konkurują o poparcie wyborców a wynikiem jest instytucjonalizacja ról, polegająca na tym, że jedne rządzą w państwie, a inne pełnią rolę opozycji parlamentarnej.

Pełny pluralizm polityczny jest związany z tzw. prawami i wolnościami obywatelskimi, które zapewniają:

• prawo wyboru idei i opinii,

• prawo wyboru organizacji politycznej, do której można należeć lub z nią się identyfikować,

• prawo wyboru zakresu i form aktywności politycznej.

Pluralizm kulturowy wyraża się w uznaniu swobody głoszonych idei, przekonań moralnych i religijnych.

Zasada konstytucjonalizmu ogranicza władzę państwową oraz daje ochronę prawom i wolnościom obywatelskim, w tym także dla prawa własności, które uznaje się za podstawę wolnościowego porządku prawnego.

Zasada podziału władz jest traktowana jako instytucjonalna przeszkoda w procesie oligarchizacji i monopolizacji władzy. Ma ona poprzez wyznaczenie „granic” władzy i mechanizmów wzajemnej kontroli zapobiegać nadużyciom władzy i ograniczaniu praw obywatelskich.

Zasada moralnej i religijnej neutralności państwa oznacza, że władza państwowa nie wyróżnia żadnych przekonań moralnych ani wierzeń religijnych, nawet jeśli są one wyrażane i popierane przez większość obywateli.

PARLAMENTARNO- GABINETOWĄ FORMĘ RZĄDÓW charakteryzują następujące instytucjonalne atrybuty:

1. parlament powoływany jest w wyborach powszechnych;

2. parlament, przy udziale głowy państwa, kreuje rząd, który jest centralnym organem władzy wykonawczej;

3. kompetencje głowy państwa oraz szefa rządu są wyraźnie oddzielone;

4. kompetencje głowy państwa są skromne i ograniczają się do reprezentowania państwa w stosunkach wewnętrznych i zewnętrznych, a niekiedy umożliwiają podejmowanie działań arbitrażowych w sporach między organami władzy państwowej;

5. egzekutywie przysługuje prawo rozwiązania parlamentu w czasie trwania kadencji, połączone z obowiązkiem natychmiastowego rozpisania wyborów;

6. egzekutywie przysługuje prawo uczestnictwa w procesach ustawodawczych, realizowane przez bezpośrednie inicjatywy ustawodawcze;

7. rząd jako całość oraz poszczególni ministrowie podlegają politycznej odpowiedzialności przed parlamentem i mogą być odwołani przed upływem kadencji na podstawie parlamentarnego votum nieufności.

Kolebką parlamentarno- gabinetowej formy rządów jest Wielka Brytania i na tle późniejszych rozwiązań europejskich charakteryzuje się ona pewną specyfiką. Wyraża się to tym, że pojęcie rządu oraz gabinetu nie jest identyczne. Zwyczajem politycznym w Wielkiej Brytanii jest powoływanie przez premiera tzw. gabinetu, czyli węższego niż rząd organu składającego się z ministrów i szefów urzędów centralnych. Pozycja członka rządu, który wchodzi w skład gabinetu jest silniejsza, ponieważ zależy od osobistej oceny premiera, co niewątpliwie sprzyja lojalności politycznej członków gabinetu, i przekłada się na wewnętrzną spoistość gabinetu. Pozycja rządu oraz premiera jest bardzo silna. Stąd korzystanie z instrumentów parlamentarnej kontroli nad władzą wykonawczą są w systemie brytyjskim faktycznie ograniczone. Powoduje to stabilność rządów.

System parlamentarno- gabinetowy funkcjonujący w innych europejskich i pozaeuropejskich krajach charakteryzuje się dominującą pozycją parlamentu. Gdy działa wiele relatywnie silnych, lecz ostro zwalczających się partii politycznych, prowadzi to często do uchwalenia przez parlament votum nieufności wobec rządu. Niestabilność rządów jest zjawiskiem silnie zaznaczającym swoją obecność w parlamentarno- gabinetowej formie rządów.

Kanclerską formę rządów charakteryzują następujące atrybuty:

• szersze kompetencje kanclerza jako szefa rządu, w porównaniu do kompetencji premierów w klasycznej formie parlamentarno- gabinetowej. Kanclerz osobiście kieruje Federalnym Urzędem Kanclerskim, który planuje i organizuje pracę wszystkich resortów, dzięki czemu kanclerz może kontrolować pracę każdego z ministrów. Kanclerz kieruje też wywiadem oraz Urzędem Prasy i Informacji;

• na wniosek kanclerza prezydent dokonuje formalnej nominacji ministrów. Decyzje te nie wymagają zatwierdzenia przez parlament;

• konstruktywne votum nieufności- odwołanie kanclerza wymaga jednoczesnego przedstawienia kandydatury nowego kanclerza, co powoduje, że jest on w trakcie trwania kadencji prawie nieusuwalny przez parlament. W ten sposób zapewnia się stabilność rządu.

Ustrój V Republiki Francuskiej jest także modyfikacją parlamentarno- gabinetowej formy rządów. Charakteryzują go następujące atrybuty:

• prezydent powoływany jest w wyborach powszechnych i politycznie nie odpowiada przed parlamentem;

• prezydent pełni funkcję nie tylko głowy państwa, najwyższego dowódcy wojskowego, ale de facto jest też szefem rządu, mimo, że istnieje organ premiera. Skład rządu jest ustalany bowiem w porozumieniu z prezydentem, a także odpowiedzialność premiera, rządu i poszczególnych ministrów jest podwójna- odpowiadają oni przed parlamentem oraz prezydentem;

• rząd ma ogólną kompetencję prawodawczą, a parlament tworzy prawo w materii wyraźnie dla niego zastrzeżonej w konstytucji.

PREZYDENCKA FORMA RZĄDÓW. Charakteryzują ją następujące atrybuty:

1. parlament powoływany jest w wyborach powszechnych;

2. prezydent powoływany w wyborach powszechnych pełni funkcję głowy państwa, szefa rządu oraz zwierzchnika sił zbrojnych;

3. prezydent jest politycznie niezależny od parlamentu, który nie może żądać ustąpienia prezydenta, ani odwołać mianowanych przez niego sekretarzy stanu;

4. prezydent nie ma uprawnień do uczestnictwa w procesie ustawodawczym. Inicjatywy prawodawcze formułowane w corocznych orędziach o stanie państwa mogą być zgłaszane przez parlamentarzystów reprezentujących prezydencką partię polityczną;

5. prezydent ma prawo veta zawieszającego ustawodawcze decyzje parlamentu. Odrzucenie veta wymaga kwalifikowanej większości głosów obydwu izb parlamentu;

6. prezydent odpowiada przed parlamentem za naruszenie konstytucji oraz ustaw.

System prezydencki został wykształcony w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej i współcześnie pozycja prezydenta ma tam charakter dominujący, mimo, że celem twórców Konstytucji było raczej zachowanie równowagi władz. Nie oznacza to, że rola Kongresu została zmarginalizowana. Przeciwnie, Kongres, a zwłaszcza Senat, zachował silną pozycję i jest ważnym centrum władczych decyzji. Świadczą o tym m.in. wyjątkowo duże uprawnienia Kongresu w zakresie tworzenia budżetu i kontroli jego wykonania, konstytucyjnie zastrzeżone prawo wypowiadania wojny. Od 1973r. wymagana jest zgoda Kongresu na wysłanie wojsk za granicę. Także procedura ratyfikacji ważniejszych umów międzynarodowych wymaga zgody Kongresu przed podpisaniem ich przez prezydenta. Te ograniczenia uprawnień prezydenta nie przywracają jednak równowagi w stosunkach między parlamentem a prezydentem. Są to jednak ważne instrumenty wzajemnego hamowania się władz.

Próby przeniesienia systemu prezydenckiego, który funkcjonuje w Stanach Zjednoczonych do innych państw nie są udanymi kopiami. Prezydencka forma rządów w wielu krajach Ameryki Łacińskiej, a zwłaszcza w Afryce, została wykorzystana do budowania dyktatur.

FORMA KONWENTU, czyli rządów zgromadzenia funkcjonująca w Szwajcarii charakteryzuje się następującymi atrybutami:

1. parlament federalny powoływany jest w wyborach powszechnych;

2. rząd, czyli siedmioosobowa Rada Związkowa działa pod przewodnictwem prezydenta, jako komisja wykonawcza parlamentu związkowego;

3. funkcję prezydenta pełni rotacyjnie, co roku jeden z siedmiu członków rządu, wybierany przez parlament;

4. brak wyodrębnionych kompetencji prezydenta;

5. brak instytucji votum nieufności wobec rządu;

6. zakaz rozwiązywania parlamentu przez egzekutywę;

7. szerokie i częste wykorzystywanie w procesach tworzenia prawa ustawodawczej inicjatywy ludowej oraz instytucji referendum.

Funkcjonowanie rządów zgromadzenia wymaga harmonijnego współdziałania partii politycznych od razu po wyborach. Gdy trzeba formować rząd, partyjną konkurencję zastępuje współdziałanie. W rządzie reprezentowane są bowiem, na zasadzie proporcjonalności, wszystkie znaczące partie polityczne dysponujące mandatami w parlamencie federalnym. Duża autonomia kantonów i gmin składających się na federację szwajcarską powoduje jednocześnie, że uprawnienia rządu federalnego i prezydenta są ograniczone w porównaniu do uprawnień tych organów w parlamentarno- gabinetowej formie rządów.

2. Struktura prawna państwa

Struktura prawna państwa oznacza terytorialną budowę państwa, relacje między organami centralnymi oraz lokalnymi, a także stopień centralizacji oraz decentralizacji władzy w ramach aparatu państwowego. Tradycyjnie ze względu na strukturę prawną państwa wyróżnia się:

• państwa unitarne,

• federacje (państwa związkowe),

• konfederacje (związki państw).

PAŃSTWO UNITARNE charakteryzuje się tym, że żaden z obszarów państwa stanowiący jednostki podziału terytorialnego nie jest wyposażony w atrybut suwerenności. Podział terytorialny państwa jest uwarunkowany nie tylko względami prakseologicznymi związanymi ze skutecznością zarządzania państwem, ale także racjami historycznymi, geograficznymi, ekonomicznymi, a niekiedy również politycznymi. W Europie przykładem państw unitarnych jest: Francja, Polska, Holandia, Szwecja, Finlandia, Grecja, Portugalia.

FEDERACJA charakteryzuje się tym, że jednostki terytorialne mają własne władze prawodawcze, wykonawcze, sądownicze. Zakres samodzielności członków federacji wyznacza konstytucja państwa związkowego, określająca zakres władczych uprawnień federacji wobec swych członków. Niezwykle silne atrybuty federalizmu cechują Stany Zjednoczone Ameryki Północnej. W Europie przykładem federacji jest Republika Federalna Niemiec.

KONFEDERACJA, czyli luźny związek państw obejmuje państwa suwerenne, które w jednej lub kilku dziedzinach zrzekły się samodzielnego wykonywania suwerenności na rzecz organów wspólnotowych. Historyczną formą jest unia personalna, czyli związek państw wynikający z posiadania jednej głowy państwa, natomiast unia realna jest formą, która przetrwała do współczesności i przeżywa okres renesansu. Polega na posiadaniu wspólnych atrybutów państwowości- organów władzy prawodawczej, sądowniczej, wojska i jej przykładem jest Unia Europejska posiadająca wspólnotowy parlament, władze sądownicze.

Centralizacja charakteryzuje się ograniczeniem, a nawet wyeliminowaniem samorządów ze sprawowania władzy publicznej w państwie; wyłącznie organy państwowe usytuowane na wyższych szczeblach hierarchii w aparacie państwowym podejmują władcze decyzje.

Decentralizacja charakteryzuje się szerokim udziałem samorządów w sprawowaniu władzy publicznej w państwie; organy państwowe usytuowane na niższych szczeblach hierarchii w aparacie państwowym podejmują władcze decyzje.

Koncentracja polega na faktycznym skupieniu uprawnień władczych przez podmioty dysponujące dużą „siła władzy”.

Dekoncentracja polega na faktycznym przekazywaniu uprawnień decyzyjnych, ale na tej zasadzie, że podmiot przekazujący może w każdej chwili przejąć przekazaną sprawę i sam podjąć decyzję.

3. Reżim polityczny

REŻIM DEMOKRATYCZNY ma wymiar prawno- ustrojowy oraz społeczno- ekonomiczny. Prawno- ustrojowy wymiar demokracji wyznaczają następujące zasady:

• zasada, że naród- suweren jest reprezentowany przez parlament powoływany w drodze wolnych wyborów, który jest organem najwyższym, bądź organem zajmującym pozycję kontrolującą w systemie podzielonej władzy państwowej;

• zasada państwa prawnego, czyli rządów prawa;

• zasada równości wobec prawa wszystkich obywateli;

• zasada konstytucyjnie ujętych praw jednostki wobec państwa, a zwłaszcza wolności osobistej, wolności słowa, stowarzyszeń, zgromadzeń;

• zasada decentralizacji władzy państwowej, której przejawem jest udział samorządów w jej wykonaniu.

Demokracja w wymiarze prawno- ustrojowym jest często identyfikowana z wielopartyjnym, a przynajmniej dwupartyjnym parlamentaryzmem.

W systemie demokratycznym decyzje parlamentarne zapadają na podstawie stanowiska większości, ale kompromisowo uwzględnia się w nich również opinie mniejszości.

Społeczno- ekonomiczny wymiar demokracji związany jest z kształtowaniem warunków realnej partycypacji wszystkich grup społecznych w życiu politycznym.

REŻIM AUTOKRATYCZNY charakteryzują następujące atrybuty:

• zakres wolności i praw człowieka oraz obywatela jest wyznaczony wąsko, a często wolności te realnie w ogóle nie istnieją;

• władza państwowa należy do jednostek lub grup, które nie podlegają społecznej kontroli;

• brak lub ograniczenie wolnych wyborów jako instytucjonalnej formy objęcia władzy w państwie;

• przymus państwowy nie jest wyraźnie ograniczony prawem.

Charakteryzując reżim autokratyczny należy podkreślić, że nie ma w nim instytucji przedstawicielskich, albo mają one czysto fasadowy charakter. Faktycznie rządzi określona partia polityczna, policja, wojsko.

REŻIM TOTALITARNY charakteryzują następujące atrybuty:

• istnienie jednej partii o charakterze wodzowskim, która jest partią rządzącą i pełni rolę kierowniczego ośrodka w państwie;

• zniesienie wszelkiej autonomii jednostki oraz społeczeństwa wobec państwa;

• zniesienie wszelkich instytucjonalnych przejawów pluralizmu, zwłaszcza w sferze polityki;

• masowa indoktrynacja propagandowa odwołująca się do uznanej przez partię doktryny;

• etatystyczny nadzór a nawet totalne upaństwowienie gospodarki.

Reżim totalitarny jest w literaturze z zakresu teorii państwa oraz teorii polityki traktowany bądź jako odmiana reżimu autokratycznego, bądź jako odrębny typ. To ostatnie stanowisko prezentują głównie Arend i Aron, uznani badacze totalitaryzmu. Zgodni są co do tego, że specyfika reżimu totalitarnego wyraża się stosunkiem państwa do jednostki oraz społeczeństwa, bowiem wszystko tam jest państwem, i nic przeciwko państwu. Totalne upaństwowienie pozbawia więc jednostki i społeczeństwo jakiejkolwiek autonomii wobec władzy. Istotą reżimu totalitarnego jest również fuzja aparatu partyjnego z państwowym.

Rozdział IV

Funkcje państwa

1. Przedmiotowa typologia funkcji państwa

W ramach podejścia przedmiotowego wyróżnia się cztery podstawowe typy funkcji państwa.

Funkcja zewnętrzna obejmuje przedmiotowo wszystkie działania podejmowane w państwie, które wiążą się z ochroną suwerenności zewnętrznej oraz jej wykonywaniem. Zalicza się do niej działania realizujące politykę zagraniczną, politykę obronną, utrzymywanie odpowiedniego aparatu wykonawczego, a więc wojska, służb dyplomatycznych.

Funkcja wewnętrzna obejmuje bardzo zróżnicowane przedmiotowo działania, bowiem bezsporne jest, że współczesne państwo jest odpowiedzialne za wzrost gospodarczy, właściwy poziom zatrudnienia, ochronę zdrowia i zabezpieczenia socjalne, stabilne prawo, zwalczanie przestępczości, ochronę środowiska. Sposób realizowania funkcji wewnętrznej wywołuje spory, które głównie dotyczą roli państwa w gospodarce.

KONCEPCJA PAŃSTWA „NOCNEGO STRÓŻA”, sformułowana przez klasyczną myśl liberalną na przełomie XIX i XX w., jest wizją państwa minimalnie ingerującego zarówno w „grę rynkową” opartą na wolnej konkurencji, jak też w spontaniczne procesy społeczne. W wykonywaniu funkcji wewnętrznej rola państwa ograniczać się ma do obowiązków stróża, który chroni własność prywatną, bezpieczeństwo osobiste obywateli oraz bezpieczeństwo państwa. Państwo nie powinno ingerować w wolność umów na rynku kapitałów i towarów, a także na rynku pracy. Spencer twórca filozofii liberalizmu XIX w. Twierdził nawet, że państwo nie powinno także prowadzić żadnej polityki edukacyjnej. Nakładanie przez państwo obowiązku szkolnego i finansowanie szkolnictwa jest naruszeniem zasady wolności.

W praktyce politycznej nigdy nie został zrealizowany normatywny „wzór” państwa „nocnego stróża”. Koncepcja państwa „nocnego stróża” jest więc ideałem, który do dzisiaj funkcjonuje jako atrakcyjny model państwa, którego celem jest zabezpieczenie maksymalnego zakresu wolności jednostki oraz zapewnienie minimum ładu i porządku.

KONCEPCJA PAŃSTWA REGULOWANEJ GOSPODARKI RYNKOWEJ

Wspólną cechą różnych wariantów koncepcji państwa regulowanej gospodarki rynkowej jest zgoda co do tego, że państwo powinno:

• dokonywać redystrybucji dóbr i szans;

• kształtować reguły stosunków gospodarczych z zagranicą;

• chronić rolnictwo poprzez dotacje państwowe;

• utrzymywać zdolność gospodarki do wzrostu oraz zapobiegać głębokim kryzysom koniunktury gospodarczej;

• regulować procesy gospodarcze wszędzie tam, gdzie rynkowe reguły są zagrożeniem dla dobrobytu społecznego;

• regulować stosunki na rynku pracy, zapobiegając masowemu bezrobociu poprzez tworzenie nowych miejsc pracy oraz możliwości zmiany kwalifikacji dla osób poszukujących pracy.

Współczesne państwa w swej praktyce polityczno- prawnej są w większości państwami regulowanej gospodarki rynkowej. Są to państwa interwencjonistyczne, gdzie zakres interwencjonizmu jest różny.

Funkcja organizatorska to główne kierunki działań państwa obejmujące swym przedmiotowym zakresem organizację służb publicznych, organizację transportu, organizację telekomunikacji, bowiem ich sprawne funkcjonowanie jest warunkiem „ładu” w państwie oraz w jego społecznym otoczeniu.

Funkcja oświatowo- wychowawcza obejmuje działania państwa związane z funkcjonowaniem różnego typu szkół, upowszechnianiem wiedzy obywatelskiej, a także oddziaływaniem informacyjno- propagandowym.

2. Systemowa typologia funkcji państwa

W ramach analizy systemowej wyróżnia się trzy podstawowe typy funkcji.

Funkcja adaptacyjna polega na podejmowaniu działań przystosowujących państwo do warunków stwarzanych przez jego otoczenie systemowe, a więc ekonomię, politykę, naukę, kulturę, etc. Oznacza to, że państwo musi adaptacyjnie reagować na zmienność warunków swego działania kształtowanych przez układ zewnętrznych oraz wewnętrznych sił politycznych, koniunkturę gospodarczą, relacje międzynarodowe, przemiany kulturowe. Funkcja adaptacyjna ma charakter następczy i obejmuje działania pozwalające na zachowanie homeostazy (równowagi) wobec otoczenia.

Funkcja regulacyjna polega na aktywnym oddziaływaniu państwa na jego systemowe otoczenie, co pozwala na modelowanie tego otoczenia w założonym kierunku. Jest to więc zawsze próba kształtowania w otoczeniu pożądanych przez państwo stanów społecznych. Współcześnie każde państwo kształtuje swoje otoczenie ekonomiczne, ustalając kursy walut, ustanawiając bariery celne, promując dopływ kapitału.

Funkcja innowacyjna polega na wytwarzaniu w społecznym otoczeniu państwa zmian, które by nie zaistniały bez aktywności państwa. Funkcja innowacyjna wymaga wyraźnie sprecyzowanych celów, które państwo chce zrealizować w swoim otoczeniu, a także „planu” działania. Funkcja ta ma fundamentalne znaczenie dla państw, w których dokonuje się rewolucji, a także reform ustrojowych, ekonomicznych.

Rozdział V

Ciała pośredniczące w wykonywaniu władzy państwowej

1. Partie polityczne oraz systemy partyjne

PARTIĄ POLITYCZNĄ nazywa się formalnie dobrowolną organizację polityczną, która w oparciu o sformułowany program, dąży do zdobycia i wykonywania władzy w państwie, reprezentując interesy grupy ludzi o zbliżonych dążeniach i aspiracjach. Uznając partie za organizacje dobrowolne, dostrzegać należy, że w reżimie totalitarnym człowiek może być zmuszony do wstąpienia do partii wodzowskiej, natomiast w systemach demokratycznych żąda się, by ludzie wykonujący określone role zawodowe (np. sędziowie) byli apolityczni, tzn. nie związani organizacyjnie z żadną partią.

Podstawą zrzeszania się ludzi w partie polityczne jest ich program, który najczęściej ogranicza się do najbardziej podstawowych celów działania w określonym czasie. Program ma skłonić ludzi do popierania partii, bądź organizacyjnego się z nią związania. Zdarza się jednak, że przedstawiany na forum publicznym program jest rozbieżny z rzeczywistymi zamiarami przywódców partyjnych.

We współczesnych państwach działania partii koncentrują się na wyborach, a następnie pracy parlamentów. Stąd też mówiąc o funkcjach partii politycznych wyróżnia się trzy podstawowe ich typy:

• funkcję wyborczą,

• funkcję rządzenia,

• funkcję integracji politycznej.

Funkcja wyborcza może być realizowana tylko w demokratycznym państwie respektującym zasady wolnych wyborów. Wiąże się ona ze zgłaszaniem kandydatów na wybieralne stanowiska państwowe oraz przygotowaniem programów wyborczych. W realizacji funkcji wyborczej ogromne znaczenie ma współcześnie udział środków masowego przekazu, szczególnie telewizji. Ogranicza to w znacznym stopniu bezpośrednie kontakty między kandydatami a wyborcami oraz zwiększa ryzyko manipulowania opinią społeczną.

Funkcja rządzenia jest bezpośrednio związana z personalną obsadą kierowniczych stanowisk w państwie i stąd parlamenty i ich wewnętrzne organy, a także inne organy państwowe wybierane przez parlamenty reprezentują partie, które weszły w skład izby. Funkcja rządzenia obejmuje także odgrywanie roli opozycji w stosunku do partii rządzących.

Funkcja integracji i mobilizacji politycznej jest szczególnie wyraźna w autokratycznym oraz totalitarnym reżimie, gdzie wolne wybory są zastąpione wyborami ceremonialnymi.

W literaturze poświęconej partiom politycznym na oznaczenie relacji między partiami politycznymi używa się terminu system partyjny. Wyróżnić należy wąskie i szerokie pojmowanie systemu partyjnego.

System partyjny (w wąskim rozumieniu), to układ stosunków między legalnie działającymi partiami w danym państwie w danym czasie. W szerokim rozumieniu system partyjny obejmuje nie tylko partie działające legalnie, ale także tworzące nielegalną opozycję pozaparlamentarną oraz grupy nacisku.

W literaturze polityczno- prawnej wyróżnia się:

• system jednopartyjny,

• system dwupartyjny,

• system wielopartyjny.

System jednopartyjny przy całej umowności tego terminu jest związany z reżimami totalitarnymi oraz autokratycznymi, które charakteryzuje prawny lub faktyczny zakaz działania partii konkurencyjnych. Do systemów tych zalicza się również systemy partii hegemonicznych, funkcjonujące w państwach tzw. realnego socjalizmu, w których partie komunistyczne sprawowały kierowniczą rolę.

System dwupartyjny zakłada „wahadło” dwu partii w sprawowaniu władzy i ma dwie odmiany- brytyjską oraz amerykańską. System dwupartyjności sztywnej charakteryzuje odmianę brytyjską. System dwupartyjności „luźnej” charakteryzuje odmianę amerykańską. W systemie dwupartyjnym istnieje względna równowaga między partiami, dzięki czemu każde wybory dają szanse każdej partii. Z punktu widzenia wyborcy zakres alternatyw politycznych jest ograniczony, bowiem programy dwóch partii oscylują wokół pozycji centrowych, wyłączając szanse dla skrajnej lewicy oraz prawicy.

System wielopartyjny jego cechą jest występowanie wielu partii politycznych. Systemy wielopartyjne niewątpliwie zapewniają większą możliwość reprezentacji różnych opinii i interesów politycznych, gdyż obywatele mają do wyboru cały szereg alternatyw politycznych. Jednak w systemach tych jednocześnie pojawia się zagrożenie w postaci radykalizacji programów politycznych, szczególnie w okresach dekoniunktury gospodarczej. W systemach wielopartyjnych w okresie wyborów tworzy się koalicje partyjne i stąd upodabniają się one przynajmniej w tym okresie do systemów dwupartyjnych. Systemy wielopartyjne z zasady charakteryzuje istnienie zmiennej większości w parlamencie i zmiennej opozycji parlamentarnej. Stąd też systemy wielopartyjne cechuje nietrwałość rządów, szczególnie gdy koalicyjność partii ma charakter doraźny i niezorganizowany.

2. Grupy nacisku

GRUPY NACISKU (lobby, grupy interesu), jako ciała pośredniczące tym różnią się od partii politycznych, że nie dążą do zdobycia i utrzymania władzy w państwie, a celem ich działań jest jedynie wywieranie wpływów na decyzyjne ośrodki władzy w państwie.

Funkcjonowanie grup nacisku charakteryzuje pluralistyczne oraz policentryczne systemy polityczne, tzn. systemy, w których współistnieją różne instytucjonalne podmioty reprezentujące odmienne interesy grupowe oraz funkcjonuje wiele ośrodków podejmowania decyzji. Grupy nacisku swe działania wiążą z zasadą koncyliacyjności, która opiera się na założeniu, że w sferze życia publicznego możliwy jest zawsze kompromis czy konsensus społeczny.

W literaturze z zakresu socjologii politycznej wskazuje się, że siła oddziaływania grup nacisku zależy od wielu czynników. Jednak podstawowe znaczenie mają: finansowe zasoby grup nacisku, reprezentatywność, liczba członków. Finansowe zasoby grup nacisku w znacznym stopniu przesądzają o zakresie i sposobach wywieranego nacisku. Grupy dysponujące znacznymi środkami finansowymi mogą kształtować opinię publiczną podejmując działania polityczne wymagające ogromnych nakładów pieniężnych. Liczebne, ale ubogie finansowo grupy nacisku, kompensują swoje braki masowym udziałem swych członków w działaniach politycznych. Reprezentatywność grup nacisku w stosunku do interesów, które one wyrażają i organizują w znaczący sposób wpływa na funkcjonowanie grupy.

Prestiż grup nacisku związany jest z celami działania oraz osobami reprezentującymi grupę. Istnieją słabe ekonomicznie grupy nacisku, często też mające stosunkowo niedużą liczbę zorganizowanych członków, które cieszą się wysokim prestiżem społecznym (np. grupy nacisku organizujące akcje humanitarne).

Formy wpływu wywierane przez grupy nacisku charakteryzuje także znaczna różnorodność. Wyróżnia się bezpośredni wpływ na ośrodki władzy, wpływ pośredni poprzez lobbystów oraz odwołanie się do opinii publicznej przez środki masowego przekazu, organizowanie pikiet, marszów protestacyjnych etc. Bezpośredni oraz pośredni wpływ grup nacisku na ośrodki władzy związany jest z ich oddziaływaniem na partie polityczne, na wewnętrzne organy parlamentów oraz na władzę wykonawczą.

Najsilniejsze tradycje mają grupy nacisku działające w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej, skąd ich rodowód.

3. Organizacje społeczne

Rozmaite rodzaje dobrowolnych zrzeszeń tworzonych przez ludzi w celu zaspokojenia ich potrzeb oraz interesów, określane są mianem ORGANIZACJI SPOŁECZNYCH. Prawo do swobodnego i jawnego zrzeszania się jest współcześnie traktowane jako jedno z fundamentalnych publicznych praw podmiotowych obywateli. W państwach demokratycznych ograniczenie tego prawa może wynikać tylko z konieczności ochrony porządku konstytucyjnego oraz zbiorowego bezpieczeństwa obywateli. Podstawową prawną formą organizowania się ludzi są stowarzyszenia, które mogą być typu, np. oświatowego, naukowego, kulturalnego, opiekuńczego i charytatywnego. Szczególną pozycję i znaczenie mają pracownicze związki zawodowe. Ich rolą jest we współczesnych państwach eliminowanie sporów przemysłowych. Zdarza się, że związki zawodowe przekraczają granice swej roli społecznej i uczestniczą w życiu społecznym jako grupy nacisku bądź też pełnią wyraźnie polityczną rolę. W literaturze polityczno- prawnej wskazuje się na wzrastające znaczenie organizacji reprezentujących interesy grupowe. Okazuje się, że interesy ludzi jako obywateli państwa są równie ważne jak ich interesy grupowe jako studentów, rolników, emerytów, kobiet, etc. Parlamenty zdominowane przez partie nie reprezentują tych interesów. W wielu państwach współczesnych powołuje się więc organy pozaparlamentarne o charakterze konsultacyjno- opiniodawczym, posiadające niekiedy uprawnienia decyzyjne, których główną funkcją jest organizowanie negocjacji umożliwiających zawarcie kompromisów.

4. Kościoły oraz związki wyznaniowe

Kościoły w rozumieniu instytucjonalnym, a w europejskich państwach głównie kościół katolicki, protestancki, prawosławny oraz związki wyznaniowe, wywierają znaczny wpływ na państwo. Kształtują one wraz z innymi instytucjami życia publicznego kierunki jego polityki zewnętrznej oraz wewnętrznej określając cele, czyli przyszłe postulowane stany społeczne, które państwo powinno zrealizować poprzez swe działania, oddziaływują na treść tworzonego w państwie prawa, a także na procesy rekrutacji na stanowiska publiczne.

Formy wpływu mają charakter bezpośredni oraz pośredni. Charakter bezpośredniego wpływu mają działania kościołów oraz związków wyznaniowych, które zmierzają do wywarcia nacisku na władze państwowe celem realizacji ideałów oraz interesów wspólnoty wyznaniowej. W istocie rola kościołów jest wówczas podobna do roli grup nacisku. Charakter pośredniego wpływu ma nauczanie moralne i religijne, które kształtuje osobowość ludzi, także tych, którzy pełnią różne publiczne role w aparacie państwowym.

Współczesne, demokratyczne państwo w praktyce polityczno- prawnej respektuje zasadę rozdziału państwa i kościoła, nawet jeśli nie wyraża tego w swoich konstytucjach. Oznacza to, że:

• nie ma państwowej religii, kościoły i związki wyznaniowe są równouprawnione, państwo ich nie finansuje;

• kościoły i związki wyznaniowe zachowują autonomię w zakresie swej organizacji, obsady personalnej stanowisk w swoich strukturach organizacyjnych, w nauczaniu wiary i zasad moralnych;

• kościoły i związki wyznaniowe nie podejmują działań politycznych ani nie uczestniczą w sprawowaniu władzy państwowej;

• wybór religii jest prywatną sprawą jednostki, a każdy ma prawo swobodnie, indywidualnie oraz zbiorowo praktykować swą religię;

• z wolności religijnej można korzystać w sposób, który nie zagraża porządkowi publicznemu oraz wolności innych jednostek.

Rozdział VI

1. Praworządność

Praworządność najczęściej pojmowana jest jako rządy prawa. Rozróżniamy dwa zakresy rozumienia terminu praworządności: podmiotowy i przedmiotowy.

1. Praworządność w rozumieniu podmiotowym.

1. Wąskie rozumienie praworządności podmiotowej. W tym ujęciu uznaje się, iż obowiązek przestrzegania prawa, spoczywa tylko na organach stosujących prawo (np. sąd, urząd).

2. Szerokie rozumienie praworządności podmiotowej. W tym ujęciu uznaje się, iż praworządnymi muszą być zarówno stosujący prawo (sędziowie, urzędnicy), jak i obywatele. To rozumienie bliskie jest pojęciowo innemu terminowi- „przestrzeganie prawa”.

2. Praworządność w rozumieniu przedmiotowym.

1. Materialne rozumienie praworządności przedmiotowej. W tym ujęciu oceniamy system prawny z punktu widzenia innego systemu normatywnego; gdy jest z nim zgodny uznajemy przestrzeganie za zasadne.

2. Formalne rozumienie praworządności przedmiotowej. W tym ujęciu uznajemy, iż wystarczającą przyczyną do konieczności stosowania się prawa jest sam fakt jego istnienia; jednakże prowadzi to do wynaturzeń, dlatego, by ustrzec się przed wydawaniem norm prawa szkodzących społeczeństwu, wprowadzono system zabezpieczeń, uniemożliwiający wydanie takiego prawa, w postaci gwarancji praworządności. Wyróżniamy trzy typy gwarancji:

1. Przedlegislacyjna- stosownie do której tworzenie nowego prawa jest ściśle obwarowane systemem przepisów normujących procedurę uchwalania nowych aktów prawnych. Celem tej gwarancji jest ograniczenie lub uniemożliwienie powstawania prawa niezgodnego z oczekiwaniami społeczeństwa. Ta gwarancja powoduje, że żadna grupa osób nie posiadająca legitymacji społecznej nie będzie narzucała społeczeństwu uregulowań prawnych.

2. Legislacyjna- istnienie systemu politycznego biorącego udział w procesie legislacyjnym złożonego z partii politycznych czy związków zawodowych. Struktury te wchodzą w skład ciał legislacyjnych (Sejmu) i mają wpływ na treść ustalonego prawa, co powoduje, że tok legislacyjny jest kontrolowany.

3. Polegislacyjna- istnienie systemu kontroli wydawanych już aktów prawnych. W Polsce funkcję taką spełnia Trybunał Konstytucyjny badający, czy dana norma jest zgodna z konstytucją, Rzecznik Praw Obywatelskich, który może przepisy naruszające prawa obywatelskie zaskarżyć do Trybunału Konstytucyjnego. Istnieje także możliwość zaskarżenia prawomocnych decyzji do Trybunału Europejskiego w Strasburgu.

1. PRZEPIS PRAWNY- NORMA PRAWNA

Termin „przepis prawny” występuje zarówno w języku prawnym, jak i w języku prawniczym. Natomiast termin „norma prawna” jest charakterystyczny wyłącznie dla języka prawniczego. Znaczenie terminów „przepis prawny” oraz „norma prawna”, a także ich wzajemne relacje są przedmiotem doktrynalnych sporów. Można wyróżnić następujące stanowiska:

Po pierwsze, pogląd, że „przepis prawny” i „norma prawna” są terminami równoznacznymi i mogą być używane zamiennie.

Po drugie, stanowisko, które radykalnie wyklucza potrzebę posługiwania się terminem „norma prawna”.

Po trzecie, pogląd, że przepis prawny jest napisem, a norma prawna znaczeniem napisu.

Po czwarte, stanowisko, zgodnie z którym przepis prawny jest jednostką redakcyjną tekstu prawnego, zaś norma prawna jest regułą zrekonstruowaną z przepisów prawnych według pewnego wzoru przyjętego w nauce i praktyce prawniczej.

W doktrynie niektórzy jej przedstawiciele twierdzą, że przepisem jest każda najmniejsza jednostka redakcyjna tekstu prawnego, a więc artykuł, paragraf, ustęp, punkt, niezależnie od tego, czy zawiera jedną czy więcej wypowiedzi zdaniowych. Dominuje jednak stanowisko, że przepisem jest wypowiedź, która jest zdaniem w sensie gramatycznym.

Norma prawna jest natomiast najmniejszym analitycznym elementem prawa, który daje odpowiedź na pytania: kto, w jakich warunkach, jak powinien postąpić i jakie są negatywne następstwa zachowania niezgodnego z wzorem tego zachowania. Są dwie teorie budowy normy prawnej: trójelementowa i dwuelementowa. Elementami pierwszej są hipoteza, dyspozycja, sankcja. Druga tworzy ciąg norm sankcjonujących i sankcjonowanych.

2. TRÓJELEMENTOWA KONCEPCJA BUDOWY NORMY PRAWNEJ

Zgodnie z nią norma ma strukturę, w skład której wchodzi hipoteza, dyspozycja oraz sankcja. Formalne relacje między tymi elementami można przedstawić następująco: H>D/S¹⁰.

Hipoteza normy określa adresata oraz okoliczności zastosowania normy. Są one wyznaczone w sposób generalny i ogólny. Wskazanie adresata jest dokonane poprzez powołanie się na jego cechy rodzajowe (np. obywatel, kobieta, student); cechy psychofizyczne (wiek, sytuacja zdrowotna, rodzinna, zawodowa); określenie celu działania adresata (np. w celu zawarcia umowy, w celu przywłaszczenia); określenie sposobu działania adresata (np. poprzez włamanie). Natomiast przedmiotowy zakres zastosowania normy dotyczy zjawisk i zdarzeń, które mają charakter zewnętrzny w stosunku do adresata. Wyznacza się je poprzez wskazanie czasu i miejsca zachowania się adresata (np. w miejscu publicznym, w czasie klęski żywiołowej).

Dyspozycja normy wyznacza sposób zachowania, który jest wymagany od adresata w okolicznościach wskazanych w hipotezie. Reguła zachowania jest wyznaczona w dyspozycji abstrakcyjnie poprzez rodzajowo wyróżniony typ zachowania (np. zakaz zabijania). Dla zapewnienia wielokrotności spełnienia normy określenie wzoru zachowania nie może być nadmiernie szczegółowe (kazuistyczne).

Sankcja określa negatywne następstwa, jakie spotkają adresata normy wyznaczonego w hipotezie, który w okolicznościach wyznaczonych również w hipotezie, zachowa się w sposób niezgodny z regułą zachowania wyznaczoną dyspozycją normy prawnej.

W nauce prawa przyjęty jest podział, w ramach którego wyróżnia się:

1. sankcję karną,

2. sankcję egzekucyjną,

3. sankcję nieważności.

3. POJĘCIE I RODZAJ SANKCJI PRAWNYCH

Sankcja określa negatywne następstwa, jakie spotkają adresata normy wyznaczonego w hipotezie, który w okolicznościach wyznaczonych również w hipotezie, zachowa się w sposób niezgodny z regułą zachowania wyznaczoną dyspozycją normy prawnej.

W nauce prawa przyjęty jest podział, w ramach którego wyróżnia się:

1. sankcję karną,

2. sankcję egzekucyjną,

3. sankcję nieważności.

Sankcja karna spełnia głównie funkcję represyjną i polega na odebraniu lub ograniczeniu dóbr powszechnie uznanych za cenne, takich jak życie, wolność, mienie. Państwo posługuje się sankcją represyjną za naruszenie obowiązków prawnych, które uznaje za niebezpieczne społecznie. Wysokość kary uzależnia od oceny stopnia społecznego niebezpieczeństwa czynu.

Cele kary:

1. zaspokojenie społecznego poczucia sprawiedliwości;

2. oddziaływanie ogólnoprewencyjne (na społeczeństwo);

3. oddziaływanie szczególnoprewencyjne (na sprawcę czynu zabronionego);

4. naprawienie lub zmniejszenie szkody wyrządzonej czynem zabronionym (kompensacja).

Stosowanie sankcji karnej wymaga respektowania zasady nullum crimen nulla poena sine lege poenali anteriori. Zgodnie z tą zasadą nikt nie może być ukarany za czyn, jeżeli w chwili jego popełnienia nie był on zabroniony pod groźbą kary przez obowiązującą ustawę, przy czym kara za ten czyn nie może być surowsza od kary przewidzianej tą ustawą.

Sankcje karne mogą być oznaczone:

5. bezwzględnie, tzn. sztywno określają rodzaj i wymiar kary, nie pozostawiając sądowi żadnej możliwości wyboru ani rodzaju, ani wysokości kary;

6. względnie, określając rodzaj kary i granice jej wymiaru;

7. alternatywnie, pozostawiając sądowi wybór kary spośród wymienionych w ustawie.

4. SANKCJA EGZEKUCYJNA

spełnia głównie funkcję restytucyjną. We współczesnych ustawodawstwach występuje w postaci:

1. wykonania bezpośredniego (np. eksmisja z bezprawnie zajętego lokalu),

2. wykonania zastępczego (np. odszkodowania za wyrządzoną szkodę).

Ze względu na przedmiot egzekucji wyróżnia się w doktrynie prawniczej:

1. egzekucję świadczeń pieniężnych ( z rachunku bankowego, wynagrodzenia za pracę, ruchomości);

2. egzekucję świadczeń niepieniężnych (wydanie rzeczy, eksmisja z lokalu);

3. egzekucję szczególnego rodzaju (odebranie małoletniego podlegającego władzy rodzicielskiej osobie, która bezprawnie dziecko przetrzymuje).

5. SANKCJA NIEWAŻNOŚCI

spełnia funkcję polegającą na wywołaniu bezskuteczności czynności konwencjonalnych (np. zawarcie małżeństwa, sporządzenie testamentu). Należyte dokonanie czynności konwencjonalnych, tzn. zgodnie z wymogami wyznaczonymi dyspozycją normy, powoduje powstanie, zmianę lub wygaśnięcie obowiązków oraz uprawnień podmiotów prawa, którzy są adresatami normy. Czynność konwencjonalna może być nieważna:

1. bezwzględnie, z mocy prawa (ex lege); sankcja ta nie wywołuje żadnych skutków prawnych, a skutki wywołane de facto muszą być usunięte czy unicestwione;

2. względnie; czynność jest nieważna od chwili wydania orzeczenia (ex nunc); skutki czynności podjętej przed wydaniem orzeczenia pozostają ważne prawnie, natomiast po wydanym orzeczeniu nie wywołują zamierzonych skutków.

6. STRUKTURA NORMY PRAWNEJ

W doktrynie prawniczej sformułowano wiele koncepcji dotyczących struktury normy prawnej. Należy wyróżnić:

- trójelementową koncepcję budowy normy prawnej, zgodnie z którą norma ma strukturę, w skład której wchodzi hipoteza, dyspozycja oraz sankcja. Formalne relacje między tymi elementami można przedstawić następująco: H>D/S¹⁰.

- dwuelementową koncepcję budowy normy prawnej, zgodnie z którą wśród norm prawnych należy odróżnić reguły dwóch typów: normy sankcjonowane skierowane do adresatów pierwotnych (H-D) oraz normy sankcjonujące skierowane do adresatów wtórnych (H-S)¹¹.

Zgodnie z koncepcją norm sprzężonych norma sankcjonująca jest normą uruchamianą tylko wtedy, gdy zostanie naruszona norma sankcjonowana. W braku naruszeń norm sankcjonowanych nie można zastosować norm sankcjonujących sprzężonych z normami sankcjonowanymi. Argumentem przedstawicieli doktryny, którzy opowiadają się za „posiłkowym” charakterem norm sankcjonujących jest fakt, że sankcja nie zawsze jest „automatycznie” stosowana. Ma to miejsce zarówno w prawie cywilnym, jak też w prawie karnym (np. przestępstwa ścigane na wniosek).

Stanowisko redukcjonistyczne uznaje koncepcję trójelementową lub dwuelementową jako wyłączną.

Natomiast stanowisko antyredukcjonistyczne uznaje przedkładność reguł formalnej struktury normy prawnej.

Współcześnie stanowisko antyredukcjonistyczne podziela większość przedstawicieli doktryny prawniczej. Zrekonstruowanie pełnego zakresu zastosowania oraz normowania określonej normy wymaga przeważnie korzystania z wielu przepisów prawnych.

Słowny sposób sformułowania norm w przepisach prawnych jest bardzo różny. Może być tak, że:

1. jeden przepis w sposób zupełny wyraża normę prawną,

2. jeden przepis wyraża część normy prawnej,

3. jeden przepis wyraża kilka norm prawnych.

W tekstach prawnych znajdują się także przepisy, które nie zawierają norm, np. przepisy odsyłające.

7. PODZIAŁ NORM PRAWNYCH

Ze względu na sposób wysłowienia norm w przepisach prawnych:

1. normy nakazujące, tzn. takie, których dyspozycja formułuje nakaz określonego zachowania;

2. normy zakazujące, tzn. takie, których dyspozycja formułuje zakaz określonego zachowania;

3. normy uprawniające, tzn. takie, których dyspozycja pozwala na wybór zachowania.

Ze względu na zakres zastosowania:

1. normy imperatywne (ius cogens), zwane też bezwzględnie obowiązującymi, których zakres zastosowania nie może być wyłączony ani ograniczony wolą podmiotów prawa;

2. normy dyspozytywne (ius dispositivum), zwane też względnie obowiązującymi, które znajdują zastosowanie tylko wtedy, gdy adresaci nie przyjęli innych reguł niż wyrażone dyspozycją normy.

Ze względu na sposób określenia adresata oraz wzoru powinnego zachowania:

1. normy generalno- abstrakcyjne, tzn. takie, w których adresat jest określony nazwą generalną, a czyn określony jest abstrakcyjnie;

2. indywidualno- konkretne, tzn. takie, w których adresat jest określony imieniem własnym, a czyn określony jest konkretnie;

Ze względu na typ sankcji, która zabezpiecza przestrzeganie norm prawnych:

1. leges perfectae, tzn. normy zawierające sankcję nieważności;

2. leges plus quam perfectae, tzn. normy zawierające jednocześnie sankcję karną oraz sankcję nieważności;

3. leges minus quam perfectae, tzn. normy zawierające sankcję karną;

4. leges imperfectae, tzn. normy pozbawione sankcji i w tym sensie „niedoskonałe”; ta „niedoskonałość” może być zamierzona przez prawodawcę albo jest efektem błędów prawodawcy

Ze względu na terytorialny zakres obowiązywania norm:

1. normy, które wiążą na obszarze całego państwa (ius commune);

2. normy miejscowe, które wiążą na części terytorium państwa (ius particulare).

Ze względu na relację normy do przepisów prawnych:

1. normy konkretne, tzn. normy, których elementy są umieszczone w jednym przepisie prawnym;

2. normy odsyłające, tzn. normy, których elementy są umieszczone w innych przepisach;

3. normy blankietowe, tzn. normy, które rekonstruuje się na podstawie przepisów, z których jeden odsyła do przepisów, które mają być w przyszłości wydane.

Na koniec trzeba także wspomnieć o podziale norm na:

1. materialne, tzn. formułujące nakazy, zakazy, uprawnienia do określonych zachowań adresatów;

2. proceduralne, wyznaczające sposób realizowania praw i obowiązków wyznaczonych normami materialnymi;

3. kompetencyjne, ustanawiające uprawnienia i obowiązki organów państwowych lub innych podmiotów spoza aparatu państwowego.

8. NORMY PRAWNE A INNE NORMY SPOŁECZNE

Wśród norm społecznych da się wyróżnić dwa podstawowe ich typy, a mianowicie normy, których funkcjonowanie jest trwale i bezpośrednio związane z państwem (normy prawne) oraz normy, które są autonomiczne wobec organizacji państwowej (normy moralne, obyczajowe, religijne, organizacyjne).

Normy moralne wyznaczają postępowanie „dobre”, „sprawiedliwe”, „słuszne”, a ich uzasadnieniem są oceny moralne. Normy i oceny moralne kształtują się w sposób spontaniczny pod wpływem gromadzonych przez daną grupę czy klasę społeczną doświadczeń.

Negatywna kwalifikacja zachowania, dokonana przez adresata normy moralnej, powoduje wyrzuty sumienia, które korygują jego przyszłe zachowania. Jeżeli kwalifikacji tej dokonują inne podmioty, wyrazem jest krytyka, zerwanie kontaktów etc.

Normy obyczajowe dotyczą raczej „praktycznej” sfery życia ludzi, a ich związek z sumieniem człowieka jest „luźny”. Przestrzeganie norm obyczajowych wynika ze społecznie upowszechnionego nawyku postępowania w określony sposób, w określonych sytuacjach, co wynika z przekonania, że tak właśnie postępować należy, jeśli przynależy się do danej społeczności.

Normy religijne wyznaczają zasady działania organizacji wyznaniowych, a także formułują normy moralne uzasadniane moralną doktryną kościoła.

Normy organizacyjne są to reguły wiążące wewnątrz różnych organizacji społecznych oraz politycznych. Normy te znajdują się w statutach organizacji, uchwałach i instrukcjach organizacyjnych oraz innych wewnętrznych dokumentach. Przestrzeganie tych norm jest obowiązkiem członków danej organizacji oraz ich organów.

9. PRZEDMIOTOWE RELACJE PRAWA I MORALNOŚCI

W relacjach przedmiotowych chodzi o to, jak się ma do siebie zakres regulacji prawnej i moralnej. W tej kwestii wyróżnić można dwie teorie.

W myśl pierwszej teorii zakresy regulacji prawnej i moralnej krzyżują się, a zatem istnieją zarówno takie zachowania, które reguluje moralność, a nie reguluje prawo, jak i takie, które są regulowane wyłącznie przez prawo oraz taka sfera zachowań, która jest regulowana i przez prawo i przez moralność. Istnieje bardzo szeroka kategoria zachowań regulowanych zarówno przez moralność, jak i prawo. Większość norm Dekalogu to nie tylko fundament różnych systemów etycznych, ale także fundament większości systemów prawnych.

W myśl drugiej teorii prawo to minimum moralności. Zgodnie z tą koncepcją zakres czynów regulowanych przez prawo mieści się w zakresie czynów regulowanych przez moralność, a zatem każdy czyn uregulowany przez prawo ma swój odpowiednik w regulacji moralnej. Przeciwko tej teorii wysuwa się zarzut, że jest ona sprzeczna z potocznymi intuicjami, ponieważ prawo reguluje cały szereg takich kwestii, które nie mają żadnego odniesienia moralnego, gdyż dotyczą zagadnień czysto technicznych (jakich używać pieczątek, czy jak sporządzać określone pisma etc.). Pierwsza teoria wydaje się mieć więcej zwolenników.

10. WALIDACYJNE RELACJE PRAWA I MORALNOŚCI

W relacjach walidacyjnych chodzi o to, w jaki sposób niezgodność prawa z normami moralnymi wpływa na obowiązywanie norm prawnych. W tej sprawie doszło do ostrej kontrowersji między zwolennikami pozytywizmu prawniczego a zwolennikami niepozytywistycznego podejścia do prawa. Pozytywiści opowiadają się za tezą o rozdziale prawa i moralności. W myśl tej tezy prawo i moralność tworzą dwa odrębne i niezależne od siebie systemy normatywne. Przeciwnicy pozytywizmu dowodzą, że teza o rozdziale pozwala legitymować nawet akty barbarzyństwa, o ile tylko dokonuje się ono w formach prawnych. Obrońcy pozytywizmu argumentują z kolei, że możliwości radykalnego konfliktu prawa z moralnością są w społeczeństwach demokratycznych niewielkie, ponieważ prawo jest tam stanowione z zasady zgodnie z wolą społeczną, natomiast formuła pozytywistyczna gwarantuje wszystkim w państwie poczucie pewności i bezpieczeństwa. Przeciwnicy pozytywizmu opowiadają się z kolei za tezą o związku prawa z moralnością. W myśl tej tezy prawo powinno respektować podstawowe wartości moralne, jeżeli ich nie respektuje, to może utracić moc obowiązującą.

11. FUNKCJONALNE REALCJE PRAWA I MORALNOŚCI

W relacjach funkcjonalnych chodzi o to, w jaki sposób normy moralne wpływają na treść norm prawnych i odwrotnie, w jaki sposób prawo wpływa na treść przekonań moralnych. Normodawcy są świadomi faktu, że skuteczność prawa zależy między innymi od tego, czy prawo jest społecznie akceptowane, a z kolei społeczna akceptacja prawa ściśle wiąże się z tym, czy prawo opiera się na wartościach, które są w społeczeństwie aprobowane. Uzgodnieniu prawa ze społecznie akceptowanymi normami moralnymi sprzyjają niewątpliwie oparte na woli większości instytucje demokratyczne. Nawet jednak reżimy totalitarne, jeżeli chcą zapewnić porządkowi prawnemu minimum efektywności, nie mogą do końca ignorować przekonań moralnych większości społeczeństwa. Systemy prawne rozwinęły cały szereg technik za pośrednictwem których inkorporują wartości moralne. Do najważniejszych z tych technik zaliczyć możemy następujące: bezpośrednią inkorporację, przepisy odsyłające i terminy wartościujące. Z bezpośrednią inkorporacją mamy do czynienia wówczas, gdy pewne normy moralne stają się z woli prawodawcy normami prawnymi. Przepisy, które odsyłają do ogólnych standardów postępowania czy oceny określonych zachowań przyjęło się nazywać klauzulami generalnymi. Wiele klauzul generalnych to właśnie normy odsyłające do reguł moralnych. W języku prawnym występuje wreszcie bardzo wiele terminów wartościujących takich choćby jak „dobra wiara”, „wzajemna pomoc i wierność małżeńska” itd. Jest oczywiste, że interpretując tego rodzaju pojęcia nie możemy abstrahować od norm moralnych.

Wprawdzie prawników bardziej interesuje to, w jaki sposób moralność wpływa na normy prawne, nie możemy jednak całkowicie zapomnieć o relacji odwrotnej. Prawo jest bardzo istotnym czynnikiem, który aktywnie kształtuje przekonania moralne.

12. OBOWIĄZYWANIE W ZNACZENIU SYSTEMOWYM

wymaga ustaleń, które rozstrzygają o tym, czy:

1. Norma została prawidłowo ustanowiona, a więc w odpowiedniej formie i trybie przez upoważniony do tego organ państwowy;

2. Norma została prawidłowo opublikowana. Współcześnie akty normatywne publikuje się w urzędowych dziennikach, wśród których wyróżnia się dzienniki promulgacyjne (Dziennik Ustaw, Monitor Polski) oraz informacyjne (Urzędowe Dzienniki Ministerstw). Nie jest publikacją norm podanie ich treści w środkach masowego przekazu, a więc w telewizji, radiu, prasie (tak 13 grudnia 1981r. ogłoszono w Polsce dekret o stanie wojennym, naruszając zasadę lex retro non agit).

3. Norma weszła w życie. Termin wejścia w życie ustanowionych norm może być: a) równoczesny z dniem ogłoszenia, b) późniejszy od dnia ogłoszenia. Okres między opublikowaniem aktu normatywnego a datą, z którą wchodzi on wżycie nazywany jest vacatio legis. Jest on przeznaczony na zapoznanie się adresatów z treścią norm prawnych.

4. Norma jest konsekwencją logiczną norm explicite ustanowionych.

5. Norma nie została derogowana (uchylona). Akt normatywny oraz normy w nim zawarte, w całości lub części, przestają obowiązywać z dniem: uchylenia przez przepisy derogacyjne zawarte w nowym akcie; z dniem wskazanym w samym akcie, jeżeli został on ustanowiony na określony czas; z momentem wejścia w życie nowego aktu normatywnego, który zawiera normy odmiennie regulujące ten sam przedmiot.

Dwie pierwsze sytuacje określa się mianem derogacji wyraźnej, ostatnią mianem derogacji milczącej.

Obowiązywanie w znaczeniu faktycznym wymaga spełnienia norm przez ich adresatów. Jeżeli stwierdza się, że adresaci zachowują się zgodnie z regułami zachowania, które wyznaczają normy, a w przypadkach naruszeń norm organy państwowe stosują sankcję, to normy obowiązują faktycznie. Zjawisko długotrwałego i masowego nieprzestrzegania lub niestosowania norm powoduje uchylenie poprzez tzw. desuetudo. Sporne jest, czy w państwie prawnym mogą uchylać normy podmioty, które nie mają kompetencji prawodawczych (np. sady). Dlatego też desuetudo jest raczej rejestracją aktów niestosowanych w ramach tzw. porządkowania prawa, a nie aktami uchylania norm.

Obowiązywanie w znaczeniu aksjologicznym wymaga, by ustanowione normy były zgodne z uniwersalnymi zasadami moralnymi. Wykorzystywanie przez praktykę prawniczą koncepcji obowiązywania aksjologicznego, a zwłaszcza jej fundamentalnej reguły, że nie obowiązują normy, które w rażący sposób naruszają elementarne i powszechnie uznawane zasady moralne, jest jednak ograniczone. Wyjątkowo posłużyły się nią sądy niemieckie po II wojnie światowej w odniesieniu do ustawodawstwa nazistowskiego.

13. REGUŁY KOLIZYJNE

Wyróżnia się trzy podstawowe typy reguł kolizyjnych:

1. regułę hierarchiczną (lex superior derogat legi interiori), zgodnie z którą norma o wyższej mocy prawnej uchyla normę o niższej mocy bez względu na to, w jakim czasie obydwie normy weszły w życie i bez względu na to, która z nich jest bardziej ogólna;

2. regułę chronologiczną (lex posterior derogat legi priori), zgodnie z którą akt normatywny później wydany uchyla akt wcześniejszy pod warunkiem, że akt późniejszy ma co najmniej taką samą moc prawną jak akt wcześniejszy;

3. regułę merytoryczną (lex specialis derogat legi generali), zgodnie z którą norma bardziej szczegółowa wyłącza zastosowanie normy bardziej ogólnej. Lex specialis nie pozbawia zatem lex generali mocy obowiązującej.

Zdarza się, że w praktyce dochodzi do zbiegu reguł kolizyjnych. Wówczas o wyborze reguł I stopnia decydują reguły II stopnia. Zgodnie z nimi w przypadku zbiegu reguły hierarchicznej z dwoma pozostałymi należy stosować regułę hierarchiczną, jej moc bowiem jest najwyższa. Wówczas, gdy dochodzi do zbiegu reguły chronologicznej i merytorycznej o obowiązywaniu rozstrzyga reguła, zgodnie z którą norma późniejsza ogólna nie uchyla normy wcześniejszej specjalnej.

14. MODELE SYSTEMÓW NORMATYWNYCH

W literaturze teoretyczno- prawnej wyróżnia się dwa idealizacyjne typy systemów normatywnych. Jest to model systemu dynamicznego oraz model systemu statycznego.

Model systemu dynamicznego charakteryzuje się tym, że żadna z norm przynależnych do systemu nie przesądza treści normy hierarchicznie niższej, a jedynie wskazuje podmiot, który jest kompetentny do jej ustanowienia. A zatem podstawą obowiązywania normy jest zawsze norma hierarchicznie wyższa z wyjątkiem najwyższej normy systemu, która ma charakter merytoryczny. W systemie dynamicznym powiązania między normami mają charakter delegacyjno- kompetencyjny.

Model systemu statycznego charakteryzuje treściowe powiązanie między normami. A zatem z treści normy hierarchicznie wyższej da się logicznie wywieść treść normy hierarchicznie niższej. Przykładem są systemy etyki.

System prawa ma charakter systemu mieszanego.

Jednolitości systemu prawa

W doktrynie i judykaturze prawniczej mówi się o jednolitości socjologicznej, aksjologicznej oraz strukturalnej systemu prawa. Jednolitość socjologiczna systemu prawnego związana jest z tym, że zespół norm tworzących system jest wytworem działań organów prawodawczych, które składają się na procesy tworzenia prawa. W procesach tych realizuje się zespół celów społeczno- politycznych, które w odpowiedni sposób są usystematyzowane. Jednolitość aksjologiczna jest rozumiana jako wspólność podstawowych założeń ocennych, dzięki czemu zespół norm tworzących system jest całością, którą charakteryzuje zwartość aksjologiczna oraz ideologiczna. Jednolitość strukturalna przejawia się w delegacyjno- kompetencyjnych powiązaniach norm wchodzących w skład systemu prawnego.

15. SYSTEM PRAWA USTAWOWEGO

System prawa ustawowego (statue law) charakteryzują następujące atrybuty:

1. prymat ustawy w normatywnym systemie źródeł prawa,

2. normatywny rozdział procesów tworzenia oraz stosowania prawa,

3. zakaz tworzenia prawa przez sądy,

4. recepcja prawa rzymskiego.

Cechy omawianego typu spełniają systemy konkretne państw Europy kontynentalnej, także system prawa funkcjonujący w Polsce. Aktem normatywnym o szczególnej doniosłości jest ustawa. Istnieje „materia zastrzeżona” ustawie, która obejmuje: budżet państwa, ustrój i kompetencje organów państwowych oraz podstawowe prawa i obowiązki obywateli. Tryb stanowienia ustaw jest regulowany normami konstytucyjnymi. W ustawie znajdują podstawę prawną swego obowiązywania akty podustawowe. W systemie prawa ustawowego normatywnie wyznaczoną rolą sądów jest stosowanie prawa i w związku z tym nie mogą one tworzyć prawa.

16. SYSTEM PRAWA PRECEDENSOWEGO

System prawa precedensowego (common law) charakteryzują następujące atrybuty:

5. prymat ustawy w normatywnym systemie źródeł prawa,

6. brak normatywnego rozdziału procesów tworzenia oraz stosowania prawa,

7. sądy tworzą prawo,

8. brak recepcji prawa rzymskiego.

Brytyjski oraz północnoamerykański system prawa, który określa się mianem common law (prawo powszechne) wywodzi się z prawa zwyczajowego i jest prawem rodzimym. Systemy te stworzyły swoje własne instytucje, które nie mają odpowiedników w systemach prawa ustawowego. Należy do nich precedens, czyli sądowa decyzja tworząca prawo. Decyzja precedensowa składa się z dwóch elementów: ratio decidendi i obiter dicta. Ratio decidendi jest ogólną regułą, w oparciu o którą sąd rozstrzygnął daną sprawę i która ma moc wiążącą przy rozstrzyganiu innych podobnych spraw. Pozostałe elementy decyzji- obiter dicta- wiążą tylko w danej sprawie. Obowiązuje zasada stare dicisis, czyli związania precedensem, polegająca na tym, że sądy niższe są zobowiązane stosować precedensy ustanowione przez sądy wyższe. Od precedensu może odstąpić tylko sąd, który go ustanowił albo sąd wyższy.

17. PIONOWA SYSTEMATYZACJA NORM PRAWNYCH

Systematyzacja pionowa oparta jest na hierarchii aktów normatywnych. Najwyższe miejsce w hierarchii aktów normatywnych przypada konstytucji. Miejsce o stopień niższe zajmują ustawy i akty normatywne „z mocą ustawy”, niższe miejsce zajmują rozporządzenia, najniższe zarządzenia. Powiązania między aktami normatywnymi zajmującymi różne miejsca w hierarchii są powiązaniami formalnymi. Polegają one na tym, że akt wyższego rzędu uprawnia lub zobowiązuje określony podmiot do wydania aktu niższego rzędu. Podstawą obowiązywania aktu normatywnego niższego rzędu jest akt hierarchicznie nadrzędny. Ustawy są wydawane na podstawie ogólnego upoważnienia konstytucyjnego i nie wskazują swej podstawy prawnej. Rozporządzenia wykonawcze i zarządzenia w swych tekstach wskazują podstawę prawną. Podstawą prawną rozporządzenia są ustawy, natomiast podstawą prawną zarządzeń są ustawy bądź rozporządzenia. Wskazanie podstawy prawnej ułatwia rozstrzygnięcie czy dany akt jest legalny. Różne miejsce w hierarchii, które zajmują akty normatywne, rodzi konsekwencje dotyczące możliwości uchylania ich mocy obowiązującej. Akty równorzędne hierarchicznie mogą wzajemnie uchylać swą moc obowiązującą. Każdy akt hierarchicznie nadrzędny uchyla moc obowiązującą aktów zajmujących niższą pozycję w ich hierarchii, a akty zajmujące niższą pozycję w hierarchii nie mogą uchylać aktów hierarchicznie nadrzędnych.

18. POZIOMA SYSTEMATYZACJA NORM PRAWNYCH

Systematyzacja pozioma dotyczy podziału norm prawnych na gałęzie prawa. Kryteria podziału systemu prawa na gałęzie są sprawą sporną. Do podstawowych kryteriów systematyzacji poziomej zalicza się: kryterium przedmiotowe, kryterium dualistyczne i kryterium funkcjonalne. Kryterium przedmiotowe zakłada, że podstawą podziału norm prawnych na gałęzie są różnice między normowanymi stosunkami społecznymi. Kryterium funkcjonalne zakłada, ze podstawą podziału norm prawnych na gałęzie jest ich funkcja, np. karania, administrowania. Kryterium dualistyczne zakłada, że przedmiot może być ten sam dla wielu norm prawa. Dodatkową więc cechą odróżniającą poszczególne gałęzie prawa jest metoda regulacji. Zgodnie z kryterium dualistycznym gałąź prawa, to normy regulujące ten sam typ stosunków społecznych w oparciu o wspólną metodę regulacji. W ramach gałęzi prawa doktryna i praktyka prawnicza wyróżniają instytucje prawne. Są to normy regulujące jeden typ stosunków społecznych, właściwy dla danej gałęzi prawa. Podstawowy katalog gałęzi prawa obejmuje: prawo konstytucyjne, prawo administracyjne, prawo finansowe, prawo cywilne, prawo karne, prawo rodzinne, prawo pracy, prawo handlowe, prawo wekslowe i czekowe, prawo procesowe- administracyjne, cywilne, karne.

19. GAŁĄŹ PRAWA- INSTYTUCJA PRAWNA

Zgodnie z kryterium dualistycznym gałąź prawa, to normy regulujące ten sam typ stosunków społecznych w oparciu o wspólną metodę regulacji. W ramach gałęzi prawa doktryna i praktyka prawnicza wyróżniają instytucje prawne. Są to normy regulujące jeden typ stosunków społecznych, właściwy dla danej gałęzi prawa. Podstawowy katalog gałęzi prawa obejmuje: prawo konstytucyjne, prawo administracyjne, prawo finansowe, prawo cywilne, prawo karne, prawo rodzinne, prawo pracy, prawo handlowe, prawo wekslowe i czekowe, prawo procesowe- administracyjne, cywilne, karne.

Prawo konstytucyjne obejmuje normy regulujące ustrój polityczny państwa, rodzaje wydawanych aktów normatywnych, itp.

Prawo administracyjne obejmuje normy regulujące stosunki organizacyjne, jak i działania organów państwowych oraz samorządowych wewnętrzne wobec siebie, jak też zewnętrzne wobec obywateli.

Prawo finansowe obejmuje normy regulujące procesy gromadzenia i wydatkowania pieniędzy przez państwo.

Prawo cywilne obejmuje normy regulujące własność i inne prawa rzeczowe, zobowiązania, spadki, dziedziczenie, księgi wieczyste, hipotekę, a także niektóre prawa niemajątkowe, np. prawa autorskie.

Prawo karne obejmuje normy regulujące zachowania zakazane oraz nakazane oraz wyznaczające skutki w postaci sankcji, którą poniosą podmioty naruszające wzory zachowania.

Prawo rodzinne obejmuje normy regulujące instytucję małżeństwa, pokrewieństwa, opiekę, kuratelę, stosunki majątkowe oraz niemajątkowe między rodzicami a dziećmi.

Prawo pracy obejmuje normy regulujące stosunki między pracodawcami a pracownikami.

Prawo handlowe obejmuje normy regulujące stosunki wynikające z czynności handlowych.

Prawo wekslowe i czekowe obejmuje normy wyznaczające ważność weksli i czeków oraz regulujące obrót wekslami i czekami.

Prawo procesowe karne obejmuje normy regulujące tryb rozstrzygania spraw karnych, właściwość sądów karnych itp.

Prawo procesowe cywilne obejmuje normy regulujące tryb rozstrzygania cywilnych spraw procesowych oraz nieprocesowych, właściwość sądów itp.

Prawo procesowe administracyjne obejmuje normy regulujące tryb rozstrzygania spraw toczących się przed organami administracji państwowej oraz organami administracji pozapaństwowej.

20. DYCHOTOMICZNE PODZIAŁY NORM PRAWNYCH W SYSTEMAT. POZIOMEJ

Podział na prawo publiczne oraz prywatne ma tradycję sięgającą starożytności. Rzymski prawnik Ulpian, wprowadzając dychotomiczny podział norm na prawo publiczne oraz prywatne, oparł się na kryterium interesu. Zgodnie z tym stanowiskiem do prawa publicznego należą normy chroniące interes państwa, zaś do prawa prywatnego normy chroniące interesy jednostek. W czasach nowożytnych wielu przedstawicieli doktryny prawniczej, głównie niemieckiej, uznało kryterium interesu za mało precyzyjne. Aktualnie proponuje się, by terminem prawo publiczne objąć normy, za pomocą których państwo w bezpośredni sposób wkracza w stosunki społeczne, natomiast terminem prawo prywatne normy, które nie ingerują bezpośrednio w relacje społeczne między jednostkami, a także między jednostkami a państwem.

Podział na prawo materialne oraz proceduralne. Prawo materialne obejmuje normy, które w sposób pierwotny wyznaczają adresatom obowiązki i uprawnienia (np. prawo cywilne). Prawo proceduralne obejmuje normy, które służą realizacji norm prawa materialnego, a więc niejako „wtórnie” regulują stosunki społeczne (np. prawo postępowania cywilnego). Potrzeba odróżnienia prawa materialnego od prawa proceduralnego jest powszechnie akceptowana. Aktualnie wskazuje się na równorzędne znaczenie norm prawa materialnego oraz proceduralnego, a część doktryny wręcz przypisuje normom proceduralnym istotniejsze znaczenie.

21. ZASADY SYSTEMU PRAWA

Zasady postulatywne są to pozaprawne ideały moralno- polityczne, dodatnio oceniane przez doktrynę i judykaturę, którym przypisywana jest większa doniosłość niż zwykłym normom. Stąd też przyjmuje się, że zwykłe normy prawne mają być rozumiane i stosowane zgodnie z owymi zasadami. Tak rozumiane zasady prawa, traktowane jako ius a nie lex, są zewnętrzne do prawa i w związku z tym podnosi się zastrzeżenie, że nie można uważać za zasady prawa „czegoś”, co prawem nie jest.

Zasady normatywne to normy prawa obowiązującego, których znaczenie jest podstawowe dla doktryny i judykatury ze względu na cały system prawa lub jego część odnoszącą się do jednej lub kilku gałęzi prawa. Status zasad odnoszących się do całego systemu prawa mają przede wszystkim zasady konstytucyjne, np. w polskim systemie prawa zasada państwa prawnego, zasada równości wobec prawa, zasada niezawisłości sądów. Status zasad odnoszących się do części systemu prawa ma np. zasada swobodnej oceny dowodów obowiązująca w polskim prawie procesowym.

Do podstawowych kryteriów odróżniania zwykłych norm prawnych od zasad prawa zalicza się:

1. miejsce normy prawnej w hierarchii aktów normatywnych oraz wewnętrznej systematyce aktu;

2. funkcję, którą pełni norma w procesach wykładni oraz stosowania prawa.

22. SPRZECZNOŚCI W PRAWIE

Sprzeczność abstrakcyjna polega na merytorycznej niezgodności normy N₁ i N₂. Ma to miejsce wówczas, gdy przy tych samych hipotezach sprzeczna jest co najmniej jedna z dwóch pozostałych par elementów, a więc dyspozycje bądź sankcje.

Sprzeczność konkretna polega na tym, że norma N₁ oraz N₂ nakazują adresatowi A dwa różne sposoby postępowania, a realizacja normy N₁ wyklucza realizacje normy N₂.

Sprzeczność techniczna jest rezultatem błędów w zakresie techniki prawodawczej, które polegają na naruszeniu np. językowych dyrektyw techniki prawodawczej.

Sprzeczność polityczna jest rezultatem gry podmiotów politycznych uczestniczących w procesach tworzenia prawa. Typowym przykładem jest sytuacja, w której normy ustawowe ustanowione przez parlament, będące rezultatem kompromisu politycznego, na niższym szczeblu prawodawstwa są modyfikowane w sposób, który z tym kompromisem się nie liczy.

Sprzeczności pozorne są sprzecznościami istniejącymi tylko powierzchownie, określanymi jako sprzeczności sformułowań prawa, a nie samego prawa.

Sprzeczności realne są sprzecznościami samego prawa, a nie sformułowań prawnych. Usunięcie tych sprzeczności wymaga aktywności prawodawcy.

23. ZUPEŁNOŚĆ SYSTEMU PRAWA

Zupełność obowiązywania oznacza, że reguły uznawania norm za obowiązujące są precyzyjne w stopniu, który pozwala orzec o każdej normie czy należy do systemu, czy też nie. W praktyce większość systemów konkretnych nie jest zupełna w omawianym znaczeniu.

Zupełność kwalifikacyjna oznacza, że o każdym zachowaniu bądź zdarzeniu da się orzec czy jest ono regulowane, czy indyferentne prawnie. O zupełności kwalifikacyjnej, czyli materialnej mówi się mając na myśli relacje między normami a zachowaniami. System jest zupełny, jeżeli dowolne zachowanie posiada kwalifikację prawną norm należących do systemu. Teoretyczną zupełność w znaczeniu kwalifikacyjnym uzasadnia tzw. ogólna zasada wyłączająca. W najbardziej skrajnym sformułowaniu brzmi ona: „co nie jest zakazane, jest dozwolone”.

Zupełność proceduralna dotyczy relacji organu prawo stosującego do sprawy, którą rozstrzyga. System jest zupełny, jeżeli kompetentne organy prawo stosujące mogą rozstrzygać pozytywnie albo negatywnie każdą wnioskowaną sprawę.

24. LUKI W PRAWIE

Luka konstrukcyjna polega na braku elementów konstruujących ważność czynności konwencjonalnych, np. norma nakazuje organowi podejmować decyzje kolegialne a nie wyznacza quorum, zasad liczenia głosów.

Luka aksjologiczna polega na braku norm społecznych, które regulowałyby określone zachowania.

Luka merytoryczna polega na braku wyraźnych „granic” normy. Spór o zakres kompetencyjnych uprawnień organu stosującego prawo jest związany właśnie z luką merytoryczną.

25. ŹRÓDŁA PRAWA A SYSTEM PRAWA

Źródłem prawa w ujęciu normodawczym jest akt kompetentnego organu prawodawczego. Problematyką źródeł prawa w tym znaczeniu zajmują się szczegółowe dyscypliny prawnicze. Przedmiotem analizy są akty normatywne.

Źródłem prawa w ujęciu funkcjonalnym jest ogół czynników, które wpływają w danej sytuacji na to, że obowiązują normy o takiej a nie innej treści. Doktryna teoretyczno- prawna dzieli je na prawne i pozaprawne. Do czynników prawnych zalicza się obowiązujący system prawa oraz praktykę stosowania prawa. Do czynników pozaprawnych zalicza się doktrynę prawniczą, opinię społeczną.

Źródłem prawa w ujęciu walidacyjnym są w odniesieniu do systemów prawa ustawowego wszystkie reguły obowiązywania systemowego, którymi posługuje się doktryna i judykatura prawnicza.

Źródłem prawa w ujęciu decyzyjnym jest całokształt czynników, które powołuje organ w decyzji tworzącej prawo. Doktryna teoretyczno- prawna dzieli je na prawne i pozaprawne. Źródłem o charakterze prawnym są przede wszystkim odpowiednie przepisy wyrażające normy kompetencyjne. Czynnikami pozaprawnymi są czynniki kontekstu funkcjonalnego związane z otoczeniem społeczno- politycznym, które w istotny sposób wpływają na treść przepisów prawnych

Źródłem prawa w ujęciu informacyjnym jest ogół czynników, które dostarczają informacji na temat tego, co jest prawem obowiązującym w danym czasie i miejscu. W katalogu tych źródeł prawa mieści się oczywiście doktryna prawnicza.

26. FAKTY PRAWNE

Fakty prawne to wszystkie okoliczności, które powodują powstanie, zmianę lub wygaśnięcie stosunków prawnych. Okoliczności te wyznaczają obowiązujące normy prawne. Podział faktów prawnych można przedstawić w następujący sposób:

Zdarzenia to okoliczności, które są niezależne od woli podmiotów prawa, np. upływ czasu, który powoduje przedawnienie.

Zachowania to okoliczności, które są zależne od woli podmiotów prawa. Dzieli się je na czyny i akty prawne.

Czyny to zewnętrzne zachowania ludzi regulowane i kwalifikowane prawnie, które powodują powstanie skutków prawnych, choć nie zawsze wolą podmiotów było ich wywołanie. Czyny dzieli się na dozwolone oraz niedozwolone. Czyny dozwolone to zachowania nie nakazane oraz nie zakazane, np. znalezienie rzeczy. Czyny niedozwolone to zachowania zakazane przez normy prawne. Należą do nich przestępstwa karne, wykroczenia, delikty cywilne. Przestępstwo karne to zawiniony czyn człowieka, społecznie niebezpieczny, zakazany w prawie karnym i zagrożony sankcją represyjną. Wykroczenia to czyny, które różnią się od przestępstw wysokością przewidzianej kary oraz trybem ścigania, co wynika z ich mniejszego społecznego niebezpieczeństwa. Deliety cywilne to czyny zakazane przez normy prawa cywilnego. Powodują obowiązek naprawienia szkody.

Akty prawne- patrz niżej

27.AKTY PRAWNE ORAZ ICH TYPOLOGIA

Akty prawne to oświadczenia woli zmierzające do wywołania określonych skutków prawnych. Wśród nich wyróżnia się akty normatywne, orzeczenia sądowe i decyzje administracyjne, czynności prawne.

Akty normatywne to oświadczenia woli podmiotów, które mają kompetencje stanowienia norm generalno- abstrakcyjnych.

Orzeczenia sądowe i decyzje administracyjne to oświadczenia woli podmiotów prawo stosujących. Wśród nich wyróżnia się orzeczenia konstytutywne oraz deklaratoryjne.

Czynności prawne to oświadczenia woli osób fizycznych i prawnych, które powodują powstanie, zmianę lub wygaśnięcie stosunków prawnych. Czynności prawne dzieli się na jednostronne, np. testament, dwustronne i wielostronne, np. umowa kupna- sprzedaży. Natomiast „szerokie” rozumienie terminu czynność prawna odnosi się do oświadczeń woli regulowanych normami innych gałęzi prawa.

28. PODMIOTY STOSUNKU PRAWNEGO

Podmiotami stosunków prawnych są wszyscy, którzy na podstawie norm obowiązujących posiadają uprawnienia i obowiązki. W zależności od gałęzi prawa i typowych dla nich stosunków prawnych wyróżnia się różne rodzaje podmiotów prawa. Przykładowo podmiotami stosunków prawno- karnych są organy wymiaru sprawiedliwości oraz sprawcy czynów zakazanych. Podmiotami stosunków cywilno- prawnych są osoby fizyczne oraz osoby prawne.

Osoba fizyczna- patrz pyt. 29

Osoba prawna- patrz pyt. 30

29. OSOBA FIZYCZNA

Osobą fizyczną jest każdy człowiek od momentu urodzenia aż do śmierci. Z momentem urodzenia człowiek nabywa zdolność prawną, tzn. zdolność bycia podmiotem praw i obowiązków. Zdolność prawna ma charakter nieograniczony, np. rasą oraz niestopniowalny, co oznacza, że nie można jej ograniczyć. Natomiast zdolność do czynności prawnych pozwala na rozporządzanie przez podmioty prawa przysługującymi im uprawnieniami i obowiązkami. Zdolność do czynności prawnych ma charakter stopniowalny. W polskim prawie cywilnym:

1. pozbawione są zdolności do czynności prawnych osoby fizyczne, które nie ukończyły lat 13 oraz całkowicie ubezwłasnowolnione,

2. częściową zdolność do czynności prawnych mają osoby fizyczne, które ukończyły lat 13 a nie ukończyły lat 18 oraz częściowo ubezwłasnowolnione,

3. całkowitą zdolność do czynności prawnych mają osoby fizyczne, które uzyskały pełnoletniość, jeśli nie zostały częściowo lub całkowicie ubezwłasnowolnione.

W prawie cywilnym pełnoletnimi są osoby fizyczne, które ukończyły lat 18;. Od tego generalnego unormowania są wyjątki, np. w przypadku zgody sądu na zawarcie małżeństwa zdolność do czynności prawnych nabywają kobiety, które nie ukończyły lat 18, a ukończyły lat 16 oraz mężczyźni, którzy nie ukończyli lat 18. Decyzją sądu nabywają pełną zdolność do czynności prawnych, nie tracąc jej wskutek rozwiązania małżeństwa.

W imieniu osób całkowicie lub częściowo ubezwłasnowolnionych oraz osób, które nie ukończyły lat 13 działają ustawowi opiekunowie, tzn. rodzice lub opiekunowie wyznaczeni przez sąd.

30. OSOBA PRAWNA

Osobą prawną w doktrynie przyjęło się nazywać każdą jednostkę organizacyjną, która w zakresie stosunków cywilnoprawnych posiada zdolność prawną oraz zdolność do czynności prawnych. W doktrynie prawniczej wyróżnia się dwa podstawowe typy osób prawnych: korporacje i zakłady.

Korporacja jest osobą prawną, która powstaje w wyniku zorganizowania się ludzi zmierzających do osiągnięcia wyznaczonych celów. Ludzie ci stają się członkami korporacji, decydują o sposobach działania korporacji, której najwyższą władzą jest zgromadzenie wszystkich członków. Ustala ono strukturę organizacyjną korporacji, powołuje organy reprezentujące korporację na zewnątrz oraz administrujące korporacją.

Zakład jest osobą prawną, której cel, sposób działania, a niekiedy również likwidację określa założyciel w statucie. Przeznacza on określony majątek na działalność zakładu, ustala strukturę organizacyjną zakładu, powołuje organy reprezentujące zakład na zewnątrz oraz administrujące zakładem.

Fundacja jest szczególnym rodzajem zakładu. Jej powstanie, cel, sposób działania określa fundator w akcie fundacyjnym, przeznaczając określone mienie, które ma służyć urzeczywistnieniu celu fundacji. Podstawą działania fundacji jest jej statut określający organizację.

Osoby prawne powstają w sposób regulowany prawnie. Wyróżnia się trzy podstawowe tryby tworzenia osób prawnych: erekcyjny, koncesyjny, rejestracyjny.

Tryb erekcyjny polega na tym, że jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną z mocy samego prawa z chwilą swego powstania, np. Skarb Państwa. Wynika to z postanowień kodeksu cywilnego.

Tryb koncesyjny polega na tym, że jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną na podstawie decyzji właściwego organu państwowego, np. sądu. Tak osobowość prawną uzyskują w Polsce spółki kapitałowe prawa handlowego, fundacje, stowarzyszenia.

Tryb rejestracyjny polega na tym, że jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną poprzez wpis do rejestru osób prawnych, który prowadzi organ państwowy, np. sąd. Tak osobowość prawną uzyskują w Polsce partie polityczne.

Regulowany prawnie jest też tryb likwidacji osób prawnych. Polegać on może na:

1. decyzji kompetentnego organu osoby prawnej,

2. decyzji kompetentnego organu państwa, który nie zezwala na dalszą działalność osoby prawnej,

3. ogłoszeniu upadłości,

4. upływu czasu, co dotyczy osób prywatnych, które zostały powołane na czas potrzebny dla realizacji wyznaczonego celu.

W imieniu osób prawnych oraz ich organów działają przedstawiciele oraz pełnomocnicy. Przedstawicielem osoby prawnej jest, np. dyrektor przedsiębiorstwa, pełnomocnikiem, np. radca prawny.

Sformułowano wiele różnych poglądów, które współczesna doktryna porządkuje mówiąc o tzw. teoriach osób prawnych. Wśród nich wyróżnia się: teorie fikcji i teorie substratu.

Zgodnie z teorią fikcji osoby prawne mają charakter osobowej fikcji prawnej pozwalającej przypisywać jednostkom organizacyjnym takie same cechy i uprawnienia jak osobom fizycznym. Ponieważ fikcję tę wprowadza prawo, to osoby te zyskały miano osób prawnych. Teorie substratu odrzucają twierdzenie, że osoby prawne są tylko fikcyjnie przez prawo spersonifikowanymi podmiotami. Istnieją one realnie, mają swój rzeczywisty substrat.

31. TREŚĆ STOSUNKU PRAWNEGO

Treścią stosunku prawnego są wyznaczone normami obowiązki i uprawnienia. Obowiązek oraz uprawnienie to terminy języka prawnego oraz prawniczego zrelatywizowane do norm prawnych. Ogólna charakterystyka obowiązku i uprawnienia może mieć charakter binarno- biegunowy oraz relacyjny. Binarno- biegunowa charakterystyka polega na ujęciu pojęcia obowiązku oraz uprawnienia na przeciwstawnych biegunowo krańcach i określeniu, czym te pojęcia różnią się od siebie. Relacyjna charakterystyka polega na określeniu związków między pojęciem obowiązku oraz uprawnienia.

Binarno- biegunowa oraz relacyjna charakterystyka obowiązku- patrz pyt. 32

Binarno- biegunowa oraz relacyjna charakterystyka uprawnienia- patrz pyt. 33

32. OBOWIĄZKI PRAWNE

Binarno- biegunowa charakterystyka obowiązku.

Obowiązek prawny to reguła zachowania zawarta w normie, która pozbawia adresata swobody wyboru postępowania. Obowiązki dzielą się na nakazy i zakazy. Nakaz stwarza dla adresata obowiązek działania i stąd określany jest mianem obowiązku pozytywnego. Zakaz natomiast stwarza dla adresata obowiązek zaniechania i stąd określany jest mianem obowiązku negatywnego. Obowiązki są zwykle sprzężone z sankcjami. Ograniczenie nie ma absolutnego charakteru, bowiem adresat może świadomie zachować się niezgodnie z obowiązkiem i wybrać sankcję.

W ramach relacyjnej charakterystyki wyróżnia się: obowiązki o charakterze standardowym (standardy), obowiązki korelatywne, obowiązki instrumentalne.

Standard to obowiązek wyrażony normą, która wyznacza powszechny zakaz lub nakaz jakiegoś zachowania. Takie obowiązki formułuje np. prawo karne. Obowiązki korelatywne to obowiązki, które są wyznaczane w stosunku do rodzajowo wyznaczonych normą podmiotów i z nimi prawo wiąże uprawnienia innych podmiotów prawa. Takie obowiązki formułuje np. prawo cywilne. Obowiązki instrumentalne to obowiązki określonego zachowania, które mają doprowadzić do określonego skutku. Takie obowiązki formułuje np. prawo budowlane.

33. UPRAWNIENIA I ICH PODSTAWOWE TYPY

Binarno- biegunowa charakterystyka uprawnienia.

Uprawnienie to reguła zachowania, która stwarza adresatowi normy możliwość wyboru postępowania, co oznacza, że może on działać lub zaniechać danego postępowania. Uprawnienie wyznacza więc zakres swobody adresatowi i nawet tę swobodę gwarantuje. Z realizacją uprawnienia wiąże się gratyfikacja, nigdy sankcja.

Relacyjna charakterystyka uprawnienia.

Najogólniej można podzielić uprawnienia na proste i złożone. Uprawnieniem prostym jest uprawnienie wynikające z jednej normy w odniesieniu do rodzajowo wyznaczonych adresatów. Uprawnienia złożone to cały kompleks uprawnień prostych, które wiążą się z sobą i które też odnoszą się do rodzajowo wyznaczonych adresatów.

W oparciu o kryterium typu zachowania, do których uprawniają normy, uprawnienia dzielą się na uprawnienia do zachowań własnych oraz uprawnienia do zachowań cudzych. Bierne prawo wyborcze jest uprawnieniem do własnych zachowań. Natomiast znaczna część uprawnień właściciela to uprawnienia do cudzych zachowań. Uprawnienia do zachowań własnych mogą być mocne oraz słabe. Mocne uprawnienia do zachowań własnych są wprost wyrażone normami prawnymi. Słabe uprawnienia do zachowań własnych są związane ze sferą wolności prawa. Uprawnienia do zachowań własnych ze względu na ich treść dzielą się na uprawnienia preferencyjne oraz niepreferencyjne. Uprawnienia preferencyjne wskazują zachowanie, które ma priorytet przed innymi możliwymi w danej sytuacji. Uprawnienia niepreferencyjne charakteryzuje neutralność, bowiem nie wskazują zachowania, które ma priorytet przed innymi możliwymi w danej sytuacji.

Uprawnienia ze względu na przewidziany prawem sposób ich realizowania dzielą się na ekskluzywne i nieekskluzywne. Uprawnienia ekskluzywne polegają na tym, że realizacja uprawnienia jest zastrzeżona prawem dla podmiotu uprawnionego. Uprawnienia nieekskluzywne polegają na tym, że realizacja uprawnienia nie jest zastrzeżona prawem dla jednego podmiotu.

34. PRZEDMIOT STOSUNKU PRAWNEGO

Przedmiotem stosunku prawnego mogą być: rzeczy, czyli przedmioty materialne, przedmioty niematerialne, zachowania.

Rzeczą w rozumieniu prawa cywilnego są ruchomości oraz nieruchomości, do których zalicza się grunty, budynki i części budynków. Pozostałe rzeczy to ruchomości. Oprócz rzeczy w rozumieniu prawa cywilnego przedmiotem stosunku prawnego są także inne materialne substraty, a więc np. kopaliny, gazy, ciecze. Przedmioty niematerialne- w rozumieniu prawa cywilnego są nimi dobra osobiste, np. godność człowieka oraz dobra intelektualne, np. prawa autorskie. Zachowania- są nimi ludzkie działania i zaniechania.

35. DYREKTYWY WYKŁADNI JĘZYKOWEJ

Dyrektywy językowe obejmują te wszystkie reguły, które charakteryzują znaczenie normy ze względu na jej właściwości językowe. Dyrektywy te spełniają podstawową rolę w procesie wykładni. Ze względu na pełnioną funkcję dyrektywy te w literaturze dzieli się na: a) reguły określające zasady ustalania znaczeń poszczególnych zwrotów normy prawnej, b) reguły określające zasady przekładu przepisów na normy postępowania.

Do językowych reguł ustalania znaczeń poszczególnych zwrotów normy prawnej należą przykładowo następujące dyrektywy:

5. zwrotom interpretowanym należy przypisać takie znaczenie, jakie mają one w języku potocznym, chyba że ważne powody przemawiają za odstąpieniem od tego znaczenia;

6. zwrotom interpretowanym należy przypisać swoiste znaczenie prawne wówczas, gdy ustali się, że mają takie znaczenie. Należy wówczas posługiwać się nim bez względu na to, jakie znaczenie mają równokształtne zwroty w języku potocznym;

7. zwrotom interpretowanym należy przypisać znaczenie specjalne mające walor jedynie dla części systemu prawa wówczas, gdy ustali się, że mają takie znaczenie. Należy wówczas posługiwać się nimi bez względu na to, jakie znaczenie mają w systemie prawnym jako całości;

8. należy tak ustalać znaczenie normy, aby żaden ze zwrotów interpretowanej normy nie został uznany za zbędny.

Do reguł przekładu przepisów na normy postępowania należą przykładowo następujące dyrektywy:

9. jeżeli przepis ma postać zdania opisującego czyjeś zachowanie, to należy go interpretować jako nakaz bądź zakaz tego postępowania;

10. jeżeli dokonuje się rekonstrukcji normy z przepisów prawa, należy jej dokonać w oparciu o szereg obowiązujących przepisów dotyczących określonego przedmiotu, a nie na podstawie jednego przepisu w oderwaniu od innych.

36. DYREKTYWY WYKŁADNI SYSTEMOWEJ

Dyrektywy systemowe obejmują te wszystkie reguły, które charakteryzują znaczenie normy ze względu na jej właściwości systemowe. Dyrektywy te spełniają rolę subsydiarną wobec wykładni językowej. Mogą decydować o tym, które z możliwych znaczeń uzna się za wiążące. Ze względu na treść dyrektywy systemowe w literaturze dzieli się na: a) reguły odwołujące się do zasad systemu prawa, b) reguły odwołujące się do postulatu niesprzeczności i zupełności systemu prawa, c) reguły odwołujące się do zasad budowy aktów normatywnych.

Do reguł wykładni systemowej, które odwołują się do zasad systemu prawa należą przykładowo następujące dyrektywy:

11. w razie sprzeczności normy z zasadą prawa, należy tak ustalić znaczenie normy, by nie było ono sprzeczne z zasadą;

12. powołując się na zasadę należy wskazać przepisy, z których ona wynika.

Do reguł wykładni systemowej, które odwołują się do postulatu niesprzeczności i zupełności systemu prawa należą przykładowo następujące dyrektywy:

13. należy tak ustalić znaczenie normy, by nie powodowało ono sprzeczności z innymi obowiązującymi normami;

14. należy tak ustalić znaczenie normy, by nie powodowało ono luk.

Do reguł wykładni systemowej, które odwołują się do zasad budowy aktu normatywnego należy tzw. argumentum a rubrica. Zgodnie z tą regułą interpretator, ustalając znaczenie normy, powinien brać pod uwagę wewnętrzną oraz zewnętrzną systematykę aktu normatywnego, w którym dana norma jest zawarta.

37. DYREKTYWY WYKŁADNI FUNKCJONALNEJ (celowościowej)

Dyrektywy celowościowe obejmują te wszystkie reguły, które nakazują uwzględniać w procesie wykładni ustalania znaczenia normy jej kontekst społeczny, ekonomiczny, aksjologiczny. Wykładnia celowościowa obejmuje najmniej spójny zbiór dyrektyw. Przykładem tej grupy dyrektyw są następujące reguły:

15. ustalając znaczenie normy należy brać pod uwagę powszechnie akceptowane zasady moralne, zasady słuszności i sprawiedliwości;

16. ustalając znaczenie normy należy brać pod uwagę konsekwencje społeczne oraz ekonomiczne, do jakich ono będzie prowadzić;

17. ustalając znaczenie normy należy brać pod uwagę cel regulacji prawnej (ratio legis).

Przedstawione dyrektywy wykładni celowościowej zakładają, że aksjologia konkretnych systemów prawnych powinna respektować uniwersalne wartości moralno- polityczne.

38. ARGUMENTUM A FORTIORI jest to typ wnioskowań, którego schemat jest następujący: „Jeżeli A to tym bardziej B”. Ten typ wnioskowań ma dwie wersje: pierwsza, to argumentum a maiori ad minus (wnioskowanie z argumentu silniejszego na słabszy), druga- to argumentum a minori ad maius (wnioskowanie z argumentu słabszego na silniejszy). Argumentum a maiori ad minus ma zastosowanie do norm uprawniających, a wnioskowanie przebiega według schematu: „Komu jest dozwolone czynić więcej, temu tym bardziej dozwolone jest czynić mniej”. Argumentum a minori ad maius ma zastosowanie do norm zakazujących, a wnioskowanie przebiega według schematu: „Komu jest zakazane czynić mniej, temu tym bardziej zakazane jest czynić więcej”.

39. ARGUMENTUM A SIMILE jest to typ wnioskowania przez podobieństwo, analogię. Ten typ wnioskowań ma dwie wersje: analogię z ustawy (analogia legis) oraz analogię z prawa (analogia iuris). Obydwa typy wnioskowań prawniczych odnoszą się do sytuacji nie uregulowanych prawnie. Podstawą analogii z ustawy jest obowiązująca norma prawna, która reguluje sytuacje pod istotnymi względami podobne do faktu nieunormowanego i powiązanie z faktem nieunormowanym podobnych lub takich samych konsekwencji prawnych, co z faktem uregulowanym. Podstawą analogii z prawa są zasady systemu prawa czy jego poszczególnych gałęzi.

Wnioskowanie z podobieństwa w szerszym zakresie wykorzystuje prawo cywilne, sporadycznie prawo konstytucyjne oraz administracyjne. W prawie karnym mówi się o niedopuszczalności analogii, co wymaga uściślenia. Dotyczy to stosowania analogii na niekorzyść oskarżonego. Analogia prowadzi do pozytywnych następstw- pozwala usuwać luki w prawie oraz zapewnia prawu elastyczność.

40. ARGUMENTUM A CONTRARIO jest to typ wnioskowania z przeciwieństwa. Ten typ wnioskowania jest „odwróceniem” reguł wnioskowania przez analogię. Wnioskowanie z przeciwieństwa zakłada, że zwroty- „wyłącznie”, „jedynie”, „tylko”- użyte dla wyrażenia normy w przepisach prawa- oznaczają, że wolą prawodawcy było ograniczenie konsekwencji prawnych normy do faktów w niej wskazanych.

41. WNIOSKOWANIE Z CELU NA ŚRODKI, czyli reguły instrumentalnego nakazu i zakazu. Do dyrektyw wnioskowań z celu na środki należą przykładowo następujące reguły:

18. jeżeli obowiązuje norma N1 nakazująca zrealizowanie stanu rzeczy S, to należy uznać, że obowiązuje także norma N2, która nakazuje to, co jest konieczne dla zrealizowania stanu rzeczy S. Jest to dyrektywa instrumentalnego nakazu.

19. jeżeli obowiązuje norma N1 zakazująca zrealizowanie stanu rzeczy S, to należy uznać, że obowiązuje także norma N2, która zakazuje to, co jest konieczne dla zrealizowania stanu rzeczy S. Jest to dyrektywa instrumentalnego zakazu.

Interpretator, który posługuje się wnioskowaniem z celu na środki, przyjmuje, że jeżeli cel jest dozwolony, to środki prowadzące do tego celu są też dozwolone; jeżeli cel jest zakazany, to zakazane są też środki do niego prowadzące.

42. TEORIE WYKŁADNI

W doktrynie sformułowano dwa dychotomiczne podziały teorii wykładni. Wyróżnia się: a) teorie subiektywne oraz obiektywne, b) teorie statyczne oraz dynamiczne.

Pierwsze odróżnienie związane jest z pytaniem, czy interpretator, ustalając znaczenie normy, powinien orientować się na intencje oraz wolę historycznego czy też aktualnego prawodawcy. Teorie subiektywne zakładają, że norma prawna ma jedno, nie ulegające zmianom znaczenie i dlatego interpretator powinien je ustalać zgodnie z wolą historycznego prawodawcy. Teorie obiektywne zakładają, że znaczenie normy, w razie zmiany jej celów powinno także ulec zmianie i dlatego interpretator ma je ustalić zgodnie z wolą aktualnego prawodawcy, bo z jego woli norma obowiązuje.

Drugie odróżnienie związane jest z pytaniem, czy interpretator, ustalając znaczenie normy prawnej, powinien chronić takie wartości, jak pewność, niezmienność prawa, jego przewidywalność, czy też interpretacja ma służyć realizacji adekwatności prawa. Teorie statyczne, opowiadają się za pewnością prawa i preferują językowe oraz systemowe dyrektywy interpretacyjne. Teorie dynamiczne, opowiadają się za adekwatnością prawa i preferują celowościowe dyrektywy interpretacyjne.

43. PODZIAŁ WYKŁADNI ZE WZGLĘDU NA MOC WIĄŻĄCĄ

Moc wiążąca wykładni związana jest z tym, kto i w jakim trybie dokonuje wykładni. Kryteria te są podstawą dla wyróżniania: wykładni autentycznej, wykładni legalnej, wykładni operatywnej, wykładni doktrynalnej.

Wykładnia autentyczna jest to wykładnia dokonywana przez prawodawcę. Moc prawna tej wykładni jest równa mocy prawnej aktu normatywnego, w którym zawarta jest norma poddana interpretacji. Dopuszczalność tej wykładni bywa uzasadniana argumentum a maiori ad minus- kto upoważniony jest do tworzenia prawa, ten tym bardziej może je interpretować.

Wykładnia legalna jest to wykładnia dokonywana przez podmiot upoważniony przez prawodawcę do interpretacji norm zawartych w określonych aktach normatywnych. Wykładnia legalna ma z zasady charakter abstrakcyjny, podejmowana jest w formie uchwał na specjalnych posiedzeniach sądu lub innego organu stosującego prawo.

Wykładnia operatywna jest dokonywana przez organy prawo stosujące i obejmuje: a) wykładnię dokonywaną przez sądy i inne organy stosujące prawo w toku rozpatrywania indywidualnych spraw, np. karnych, cywilnych. Wykładnia ta wiąże w tej sprawie, w której jej dokonano; b) wykładnię dokonywaną w trybie odwoławczym przez sądy i inne organy prawo stosujące. Jest ona wiążąca w danej sprawie dla sądu niższej instancji lub organu hierarchicznie niższego, a także organu, który dokonał wykładni; c) wykładnię dokonywaną przez Sąd Najwyższy, rozstrzygającą zagadnienie prawne budzące wątpliwości w konkretnych sprawach. Są to uchwały, do których podjęcia dochodzi na wniosek określonego organu (Prezesa Sądu Najwyższego, Rzecznika Praw Obywatelskich, Ministra Sprawiedliwości). Wykładnia ta wiąże skład orzekający Sądu Najwyższego, sądy niższych instancji zazwyczaj biorą pod uwagę publikowane orzecznictwo Sądu Najwyższego.

Wykładnia doktrynalna jest dokonywana przez przedstawicieli doktryny prawniczej i współcześnie ma ona formę glos do orzeczeń organów prawo stosujących, komentarzy do obowiązującego prawa, opracowań naukowych. Współcześnie wykładnia ta pozbawiona jest mocy wiążącej, ale faktycznie ma znaczący wpływ na wykładnię operatywną, a także na zmiany prawa obowiązującego.

44. PODZIAŁ WYKŁADNI ZE WZGLĘDU NA WYNIK WYKŁADNI

Rezultat (wynik) wykładni jest kryterium, na podstawie którego wyróżnia się: wykładnię literalną (interpretatio declarativa), wykładnię rozszerzającą (interpretatio extensiva), wykładnię zwężającą (interpretatio restrictiva).

Wykładnia literalna ma miejsce wtedy, gdy spośród różnych znaczeń normy, uzyskanych za pomocą odmiennych dyrektyw interpretacyjnych, zostanie wybrane znaczenie ustalone za pomocą dyrektyw językowych.

Wykładnia rozszerzająca ma miejsce wtedy, gdy spośród różnych znaczeń normy, uzyskanych za pomocą odmiennych dyrektyw interpretacyjnych, zostanie wybrane znaczenie ustalone za pomocą dyrektyw pozajęzykowych i jest ono zawsze szersze od znaczenia językowego.

Wykładnia zwężająca ma miejsce wtedy, gdy spośród różnych znaczeń normy, uzyskanych za pomocą odmiennych dyrektyw interpretacyjnych, zostanie wybrane znaczenie ustalone za pomocą dyrektyw pozajęzykowych i jest ono zawsze węższe od znaczenia językowego.

Zastosowanie omawianych typów wykładni wyznaczają dyrektywy drugiego stopnia. Do tych dyrektyw należą następujące reguły:

20. normy prawa obowiązującego powinny być interpretowane literalnie, chyba że ważne racje, np. moralne uzasadniają interpretację rozszerzającą lub zwężającą;

21. normy prawa karnego nie mogą być interpretowane rozszerzającą, jeżeli wykładnia taka spowodowałaby rozszerzenie odpowiedzialności karnej;

22. normy prawne mające charakter wyjątków nie mogą być interpretowane rozszerzająco;

23. normy prawne mające charakter lex specialis nie mogą być interpretowane rozszerzająco;

24. normy prawne regulujące uprawnienia i wolności mogą być interpretowane rozszerzająco, a to ze względu na zasadę in dubio pro libertata.

45. PODZIAŁ WYKŁADNI ZE WZGLĘDU NA MATERIAŁ WYKŁADNI

Materiał wykładni, który jest podstawą ustaleń interpretacyjnych jest kryterium pozwalającym wyróżniać: wykładnię porównawczą i wykładnię historyczną.

Wykładnia porównawcza polega na ustaleniu znaczenia norm prawnych przez porównanie ich z podobnymi normami o ustalonym już znaczeniu i przyjęciu wniosków co do znaczenia norm interpretowanych. Wykładnia ta może być dokonywana na układzie synchronicznym oraz diachronicznym. W układzie synchronicznym porównuje się normy prawne obowiązujące w różnych krajowych systemach prawnych. W układzie diachronicznym porównuje się znaczenie aktualnie obowiązującej normy z normą uchyloną w danym systemie prawa i to porównanie pozwala wyciągnąć wnioski co do znaczenia normy interpretowanej.

Wykładnia historyczna polega na ustaleniu ratio legis interpretowanej normy w oparciu o materiały mające historyczne znaczenie, np. protokoły posiedzeń komisji kodyfikacyjnej.

46. PODSTAWOWE FORMY TWORZENIA PRAWA

Zalicza się do nich: stanowienie, umowę, zwyczaj oraz precedens.

Stanowienie norm prawnych jest doniosłą prawnie czynnością konwencjonalną organu państwa, przez którą nakazuje się, aby generalno- abstrakcyjne normy zawarte w przepisach aktu normatywnego były realizowane przez adresatów.

Współstanowienie jest rodzajem stanowienia polegającego na tym, że w czynności konwencjonalnej uczestniczą co najmniej dwa podmioty.

Umowa jest co najmniej dwustronnym aktem prawodawczym, polegającym na tym, że strony uczestniczące w umowie ustalają wiążące je normy generalno- abstrakcyjne. W drodze kontraktualnej tworzy się normy prawa międzynarodowego publicznego. W prawie krajowym forma umowy charakteryzuje procesy tworzenia norm w prawie pracy.

Zwyczaj jest bardzo złożoną formą tworzenia prawa. Polega na tym, że w społeczeństwie kształtuje się powszechna praktyka określonego postępowania w określonych okolicznościach ,a zarazem kształtuje się przekonanie, że postępowanie to jest zgodne z jakimiś normami, które nazywa się normami zwyczajowymi. Normy zwyczajowe kształtuje się więc spontanicznie. Gdy organ państwowy podejmie decyzję na podstawie normy ukształtowanej zwyczajowo, to norma ta staje się normą prawa zwyczajowego.

Precedens jako sądowa decyzja tworząca prawo jest formą, która charakteryzuje systemy common law.

47. TEKST PRAWNY I JEGO BUDOWA

Tekst prawny rozpoczyna nagłówek, w którym wymienia się rodzaj aktu normatywnego, datę jego ustanowienia, tytuł, czyli określenie normowanej w akcie materii. W ustawach, gdy zachodzi potrzeba wyraźnego wskazania celów wydania aktu normatywnego zamieszcza się preambułę. Omawiana część tekstu prawnego jest w doktrynie określana mianem części nieartykułowanej oraz nienormatywnej.

Zasadnicza część tekstu prawnego jest określana mianem części artykułowanej oraz normatywnej, bowiem składa się z przepisów prawnych, które zawierają normy prawne. Zgodnie z dyrektywami techniki prawodawczej przepisy umieszcza się w następującej kolejności: 1) przepisy ogólne, 2) przepisy szczegółowe, 3) przepisy przejściowe, 4) przepisy końcowe.

Przepisy ogólne zawierają normy ogólne wyznaczające podmiotowy i przedmiotowy zakres regulacji, zakres stosunków wyłączonych spod regulacji, definicje legalne.

Przepisy szczegółowe zawierają normy, które regulują psychofizyczne zachowanie ludzi oraz wyznaczają ważność czynności konwencjonalnych.

Przepisy przejściowe zawierają normy regulujące oddziaływanie nowego aktu normatywnego na stosunki ukształtowane w czasie obowiązywania dotychczasowego prawa.

Przepisy końcowe obejmują: 1) przepisy derogacyjne, 2) przepisy o wejściu w życie aktu, 3) przepisy o wygaśnięciu mocy obowiązującej aktu.

48. PRZEPISY KOŃCOWE

Przepisy końcowe obejmują: 1) przepisy derogacyjne, 2) przepisy o wejściu w życie aktu, 3) przepisy o wygaśnięciu mocy obowiązującej aktu.

Przepisy derogacyjne. Do elementarnych zasad techniki prawodawczej należy zaliczyć regułę zakazu stosowania derogacji milczącej i nakazu stosowania derogacji wyraźnej. Zgodnie z pierwszą z tych reguł nie jest dopuszczalne poprzestanie na domyślnym uchyleniu przepisów lub przepisu poprzez samo odmienne uregulowanie danej sprawy. Zgodnie z regułą nakazu stosowanie derogacji wyraźnej w przepisie uchylającym należy wyczerpująco wymienić przepisy, które się uchyla. Powinno się przy tym uchylać akty normatywne w całości, bez pozostawiania w mocy poszczególnych ich części, a tym bardziej pojedynczych przepisów.

Przepisy o wejściu w życie aktu. Każdy akt normatywny powinien określać termin swojego wejścia w życie. Jako zasadę przyjmuje się, iż akt normatywny nie może wejść w życie z dniem ogłoszenia. Między ogłoszeniem aktu a jego wejściem w życie musi upłynąć pewien okres czasu. Jest to tzw. vacatio legis. Zasady techniki prawodawczej przyjęły jako regułę okres 14 dniowy jako vacatio legis.

Przepisy o wygaśnięciu mocy obowiązującej aktu wprowadza się w przypadku tzw. „ustaw czasowych” (epizodycznych).

49. TEKST JEDNOLITY

Potrzeba formułowania tekstów jednolitych jest następstwem częstych zmian prawa, polegających na nowelizacji, czyli częściowej zmianie dotychczas obowiązującego aktu normatywnego przez akt później wydany, o tej samej albo wyższej mocy prawnej. Tekst jednolity nie jest nowym aktem normatywnym, a techniką przekazu informacji o obowiązujących normach. Tekst jednolity wymaga klarownego wskazania, jakie przepisy, jakich aktów normatywnych zostały uchylone z równoczesnym wskazaniem przepisów obowiązujących, co możliwe jest poprzez przytoczenie pełnego ich brzmienia.

50. DECYZYJNY PROCES STANOWIENIA USTAW- UJĘCIE PROCEDURALNE

Na decyzyjny proces stanowienia ustaw w ujęciu proceduralnym składają się następujące etapy:

Inicjatywa faktyczna jest etapem obejmującym działania, które zmierzają do werbalizacji potrzeby ustanowienia nowej ustawy albo zmiany już obowiązującej ustawy.

Przygotowanie projektu ustawy jest etapem obejmującym działania, które zmierzają do sformułowania projektu tekstu ustawy.

Inicjatywa jurydyczna jest etapem obejmującym działania, które zmierzają do spełnienia czynności konwencjonalnej, której skutkiem prawnym jest wniesienie projektu ustawy pod obrady parlamentu. Na omawiany etap składają się następujące fazy: 1) wniesienie projektu ustawy oraz jego uzasadnienie, 2) debata nad przyjęciem projektu ustawy lub jego odrzuceniem, 3) podjęcie decyzji o przyjęciu lub odrzuceniu projektu ustawy.

Rozpatrzenie projektu ustawy jest etapem, który obejmuje działania polegające na: 1) wskazaniu podmiotu, który jest kompetentny do rozpatrzenia projektu ustawy, 2) ocenę projektu pod względem merytorycznym i formalnym oraz ewentualne dokonanie poprawek, 3) skierowanie projektu na plenarne obrady parlamentu.

Ustanowienie ustawy obejmuje działania, których celem jest dokonanie ważnej czynności konwencjonalnej polegającej na ustanowieniu przedstawionego projektu ustawy przez parlament.

51. DECYZYJNY PROCES STANOWIENIA USTAW- UJĘCIE MERYTORYCZNE

Na decyzyjny proces stanowienia ustaw w ujęciu merytorycznym składają się następujące etapy decyzyjne:

Określenie celu, czyli przyszłych stanów społecznych, jakie zamierza się zrealizować.

Ustalenie katalogu prawnych oraz pozaprawnych środków realizacji założonych celów. Rozwiązanie tego problemu ma dużą doniosłość dla racjonalności decyzji ustawodawczej. Unormowanie prawne jest zazwyczaj tylko jednym i to nie zawsze optymalnym środkiem kształtowania rzeczywistości, choć wiara w omnipotencję prawa jest bardzo rozpowszechniona.

Wybór środka oddziaływania prawnego. Rozwiązanie tego problemu wymaga rozstrzygnięć określających do jakiej gałęzi prawa zaliczyć regulację prawną.

Sformułowanie alternatyw regulacyjnych. Sformułowanie katalogu możliwych rozwiązań prawnych wymaga zazwyczaj rozważenia dotychczasowego stanu unormowania danej dziedziny, oceny przyjmowanych dotąd środków i metod oddziaływania prawnego oraz skutków dotychczasowego unormowania.

Zredagowanie projektu tekstu ustawy. Jest to niezwykle ważny zespół czynności, kształtowany dyrektywami techniki prawodawczej. Są one adresowane do podmiotów redagujących teksty prawne i wskazują jak adekwatnie wyrażać decyzje merytoryczne, czyniąc to jednocześnie w sposób komunikatywny, precyzyjny, syntetyczny oraz spójny.

52. TWORZENIE A PORZĄDKOWANIE PRAWA OBOWIĄZUJĄCEGO

Formą, która niewątpliwie ma charakter tworzenia prawa jest kodyfikacja. Prowadzi ona do ustanowienia kodeksu, który jest całościowym, względnie wyczerpującym, syntetycznym oraz niesprzecznym unormowaniem- z reguły w drodze ustawy- jakiejś obszernej dziedziny stosunków społecznych, w miejsce wielu uchylonych aktów normatywnych.

Konsolidacja jest formą najbardziej zbliżoną do kodyfikacji. Polega ona na zespoleniu w jednym akcie normatywnym dwu lub więcej uchylonych aktów, które regulują w sposób „rozproszony” określoną dziedzinę stosunków społecznych.

Inkorporacja to usystematyzowany i opublikowany zbiór uprzednio ustanowionych aktów normatywnych bez zmiany ich treści. Forma ta nie ma charakteru prawodawczego.

53. STOSOWANIE PRAWA- PODSTAWOWE TYPY

Wyróżnia się trzy podstawowe typy stosowania prawa, a mianowicie: typ sądowy, typ quasi-sądowy, typ administracyjny, typ quasi- administracyjny.

Sądowy typ stosowania prawa charakteryzuje niezawisłość organów prawo stosujących. Niezawisłość sądu jest zasadą konstytucyjną, która oznacza, że sędziowie podlegają wyłącznie ustawom, nie wiążą ich żadne dyrektywy podmiotów politycznych co do tego, jaką mają wydać decyzję. Drugą zasada jest zasada bezstronności, która oznacza, że sędzia jest neutralny i niezależny od stron.

Quasi- sądowy typ stosowania prawa obejmuje procesy decyzyjne, w których podmiotem stosującym prawo są różnego rodzaju sądy polubowne, komisje rozjemcze, mediacyjne, a więc pozapaństwowe instytucje społeczne.

Administracyjny typ stosowania prawa charakteryzuje się tym, że podmioty wydające decyzje, które zawierają normy konkretno- indywidualne są związane dyrektywami oraz poleceniami organów hierarchicznie wyższych. Nie są to więc podmioty niezawisłe jak sądy.

Quasi- administracyjny typ stosowania prawa obejmuje decyzje władcze zawierające normy konkretno- indywidualne, które podejmowane są przez agendy publiczne, a nawet instytucje pozapaństwowe (banki, firmy ubezpieczeniowe), które realizują zadania z zakresu administracji publicznej.

54. STOSOWANIE PRAWA- UJĘCIE PROCEDURALNE

Na decyzyjny proces stosowania prawa w ujęciu proceduralnym składają się następujące etapy:

Wszczęcie postępowania rozpoczyna: a) dokonanie pierwszej czynności przez organ prawo stosujący lub organ pomocniczy wobec podmiotu, którego dotyczy sprawa, b) dokonanie pierwszej czynności przez podmiot zainteresowany wobec podmiotu stosującego prawo.

Wstępne przygotowanie sprawy do rozpoznania obejmuje działania, które są niezbędne do podjęcia zasadniczego postępowania rozpoznawczego. Polegają one np. na doręczeniu aktu oskarżenia, pozwu, wezwaniu stron procesowych do stawienia się na rozprawie, a także ustaleniu rodzaju środków dowodowych, które zostaną wykorzystane w postępowaniu rozpoznawczym. Etap ten kończy się podjęciem decyzji przez organ prawo stosujący o skierowaniu sprawy do postępowania rozpoznawczego.

Zasadnicze postępowanie rozpoznawcze obejmuje działania zmierzające do ustalenia faktów oraz dokonaniu ich oceny, a następnie wyznaczeniu konsekwencji prawnych faktów uznanych za udowodnione. W każdym postępowaniu sądowym bierze udział sąd oraz strony lub uczestnicy. Omawiany etap rozpoczyna się wywołaniem sprawy, a kończy go uprawomocnienie się decyzji zawierającej normę konkretno- indywidualną.

55. PROCES KONTRADYKTORYJNY I INKWIZYCYJNY

Proces kontradyktoryjny charakteryzują następujące atrybuty: 1) Zasada skargowości, która pozwala tylko stronom decydować o wszczęciu postępowania. Oznacza to, że proces nie może być wszczęty z urzędu przez sąd lub inny organ, który działa w imieniu władzy publicznej, np. prokuratora. 2) Zasada dyspozycyjności, która wiąże sąd wnioskami stron, co do uznania, cofnięcia, zmiany powództwa, czy też aktu oskarżenia. Sąd jest także związany wnioskami dowodowymi stron, a więc nie może prowadzić postępowania dowodowego z urzędu, jak też uwzględniać dowodów, na które nie powołały się strony.

Proces inkwizycyjny charakteryzują następujące atrybuty: 1) Postępowanie jest wszczynane z urzędu przez sąd lub organ władzy publicznej (np. prokuratora). 2) Sąd nie jest związany żądaniami stron a także wnioskami dowodowymi stron.

Współcześnie nie występuje „czysta” forma procesu kontradyktoryjnego ani inkwizycyjnego, a sądowe postępowanie procesowe ma „mieszaną” strukturę.

56. ŚRODKI ZASKARŻENIA

Środki zaskarżenia, które umożliwiają skorygowanie wadliwych decyzji organu I instancji mogą mieć charakter: kasacyjny, rewizyjny, apelacyjny.

System kasacyjny polega na tym, że organ II instancji, stwierdzając zasadność zaskarżenia, może decyzję organu I instancji tylko uchylić i przekazać do ponownego rozpoznania.

System rewizyjny polega na tym, że wobec zasadności zaskarżenia organ II instancji sam wydaje ostateczne rozstrzygnięcie, zmieniając zaskarżoną decyzję.

System apelacyjny polega na tym, że przed organem II instancji ponownie toczy się postępowanie jak przed organem I instancji i obejmuje także postępowanie dowodowe.

Wymienione środki zaskarżenia w czystej postaci mają szereg wad. Stąd też w praktyce spotyka się formy, które w różny sposób łączą elementy przedstawionych środków zaskarżenia, co powoduje, że często nazwa środka odwoławczego nie odpowiada jego modelowym cechom.

57. STOSOWANIE PRAWA- UJĘCIE MERYTORYCZNE

Decyzyjny proces stosowania prawa w ujęciu merytorycznym polega na wskazaniu problemów, których rozstrzygnięcie jest koniecznym warunkiem dla wydania aktu stosowania prawa zawierającego normę konkretno- indywidualną. Na decyzyjny proces stosowania prawa w ujęciu merytorycznym składają się następujące etapy:

Ustalenie obowiązywania normy generalno- abstrakcyjnej oraz dokonanie jej wykładni jest etapem, w którym chodzi o rozstrzygnięcie problemów walidacyjnych i interpretacyjnych, które powstają w związku z analizą obowiązujących przepisów prawnych.

Ustalenie stanu faktycznego oraz ujęcie go w języku stosowanej normy jest bardzo skomplikowanym i trudnym problemem, który mają rozstrzygnąć organy prawo stosujące. Polega on na stwierdzeniu rzeczywistego stanu rzeczy w określonej sprawie, tzn. ustaleniu prawdy materialnej (obiektywnej).

Subsumcja. Polega na normatywnej kwalifikacji faktu, który został udowodniony i często jest określana jako „podciągnięcie” faktu pod normę generalno- abstrakcyjną. Pod względem struktury logicznej subsumcja ma mieć charakter sylogizmu, którego przesłanką większą (1) jest norma prawna, przesłanką mniejszą (2) ustalony stan faktyczny, wnioskiem (3)- decyzja organu prawo stosującego. Można to przedstawić następująco:

(1) Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę

obowiązany jest do jej naprawienia

(2)X z winy swej wyrządził szkodę Y

(3) X jest zobowiązany naprawić szkodę Y

Procesy subsumcji są związane z: luzem wyboru normy prawnej, luzem interpretacyjnym, luzem dowodowym.

Ustalenie i wybór konsekwencji prawnych udowodnionego faktu. Możliwe są tutaj następujące sytuacje: 1) stosowana norma prawna wyznacza jedną konsekwencję prawną, 2) stosowana norma prawna wyznacza szereg konsekwencji prawnych, dając określony luz decyzyjny, 3) stosowana norma prawna ustalenie konsekwencji prawnych uzależnia od swobodnego uznania organu podejmującego decyzje.

Sformułowanie i uzasadnienie decyzji. W każdej decyzji stosowania prawa da się wyróżnić: 1) oznaczenie organu, który wydał decyzję oraz oznaczenie adresatów decyzji, 2)wskazanie podstawy prawnej decyzji, 3) sentencję, 4) opis stanu faktycznego, niekiedy wraz z regułami egzegezy, które miały wpływ na kwalifikację prawną.

W przypadkach określonych przez prawo decyzja stosowania prawa powinna być uzasadniona, a w każdym przypadku uzasadnialna.

58. PODZIAŁ DOWODÓW

Termin „dowód” jest wieloznaczny, bowiem oznacza zarówno czynność, która jest nośnikiem informacji, jak też twierdzenie, za pom0cą którego stan faktyczny jest udowadniany. Stąd też w doktrynie prawniczej wyróżnia się dowód w znaczeniu czynnościowym oraz dowód jako uzasadnienie określonego twierdzenia.

Dowód jako uzasadnienie określonego twierdzenia to zespół twierdzeń dowodowych, z których w oparciu o reguły dowodowe wyprowadza się twierdzenie o fakcie (tezę dowodu). Dowody te dzielą się na: dowody bezpośrednie, dowody pośrednie, poszlaki.

Dowód bezpośredni pozwala na uzasadnienie tezy dowodu na podstawie bezpośredniej obserwacji i spostrzeżeń, które dotyczą faktów sprawy, np. dowód z oględzin.

Dowód pośredni pozwala na uzasadnienie tezy dowodu w oparciu o inne twierdzenia dowodowe.

Dowód poszlakowy pozwala na uzasadnienie tezy dowodu w oparciu o tzw. poszlaki, czyli konkurencyjne hipotezy dowodowe.

Dowodami w znaczeniu czynnościowym są zeznania świadków, przesłuchanie stron, opinie biegłych, dokumenty, oględziny. Dowody te ze względu na kryterium źródła dzieli się na: dowody rzeczowe (dokumenty, oględziny), dowody osobowe (świadkowie, strony).

59. DYREKTYWY DOWODOWE

W doktrynie prawniczej wyróżnia się trzy typy dyrektyw dowodowych, a mianowicie: językowo- logiczne reguły dowodowe, empiryczne reguły dowodowe, legalne reguły dowodowe.

Językowo- logiczne reguły dowodowe obejmują reguły języka, w którym opisuje się stan faktyczny oraz reguły wnioskowań logicznych pozwalające na podstawie stwierdzonych faktów wnioskować, że inne zdarzenia miały miejsce.

Empiryczne reguły dowodowe obejmują zasady nauki i techniki, zasady doświadczenia życiowego, zasady logiki.

Legalne reguły dowodowe są wyraźnie sformułowane w normach prawnych albo przyjęte w doktrynie i judykaturze prawniczej.

60. DOMNIEMANIE PRAWNE I FIKCJA PRAWNA

Domniemania prawne (praesumptiones iuris) są to sformułowane w przepisach prawnych reguły dowodowe, które nakazują uznać za udowodniony fakt, na podstawie innych stwierdzonych podczas ustalania stanu faktycznego. Dzieli się je na dwie kategorie: 1) Domniemania dopuszczające dowód przeciwny. Przykładem jest domniemanie ojcostwa. 2) Domniemania nie dopuszczające dowodu przeciwnego. Przykładem jest domniemanie wiary ksiąg wieczystych.

Domniemania spełniają dwie podstawowe funkcje: 1) upraszczają postępowanie dowodowe i stąd są wprowadzane do prawa wówczas, gdy ustalenie stanu faktycznego jest bardzo trudne, a empiryczne prawdopodobieństwo zdarzeń wskazuje na taką zależność, jaką formułuje domniemanie; 2) zmieniają ciężar dowodu, przerzucając go na tę stronę, która negując domniemanie chce osiągnąć dla siebie korzystne skutki prawne.

Przez fikcję prawną należy rozumieć nakaz uznania za udowodniony faktu, który nie mógł zaistnieć albo nie musiał zaistnieć na podstawie innych stwierdzonych podczas ustalania stanu faktycznego okoliczności.

61. SUBSUMCJA

Subsumcja. Polega na normatywnej kwalifikacji faktu, który został udowodniony i często jest określana jako „podciągnięcie” faktu pod normę generalno- abstrakcyjną. Pod względem struktury logicznej subsumcja ma mieć charakter sylogizmu, którego przesłanką większą (1) jest norma prawna, przesłanką mniejszą (2) ustalony stan faktyczny, wnioskiem (3)- decyzja organu prawo stosującego. Można to przedstawić następująco:

(1) Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę

obowiązany jest do jej naprawienia

(2)X z winy swej wyrządził szkodę Y

(3) X jest zobowiązany naprawić szkodę Y

Procesy subsumcji są związane z: luzem wyboru normy prawnej, luzem interpretacyjnym, luzem dowodowym.

Luz wyboru normy związany jest sytuacją, gdy stan faktyczny podpada pod kilka różnych norm prawnych. Nie zawsze przepisy zawierają reguły rozstrzygające o tym, pod jaką normę zakwalifikować stan faktyczny i o tym decyduje organ prawo stosujący.

Luz interpretacyjny jest następstwem niejasności, niostrości i wieloznaczności zwrotów zawartych w przepisach prawnych. Normom można przypisać różne znaczenia i jeśli ani tekst prawny, ani dyrektywy interpretacyjne jednoznacznie nie wskazują, które z tych znaczeń jest właściwe, wyboru znaczenia normy dokonuje organ prawo stosujący.

Luz dowodowy charakteryzuje sytuacje, gdy na gruncie przyjmowanych reguł dowodowych oraz dostępnych środków dowodowych nie da się jednoznacznie rozstrzygnąć, czy fakt będący przedmiotem sprawy miał miejsce, czy nie. Rozstrzygnięć dokonuje organ prawo stosujący.

62. KLASYFIKACJA FUNKCJI PRAWA Z PUNKTU WIDZENIA ADRESATÓW NORM PRAWNYCH

Kontrola zachowań na ogół uchodzi za fundamentalną funkcję prawa jako systemu kontroli społecznej. Prawo kontroluje zachowania różnych podmiotów prawa i w pewnym stopniu steruje tymi zachowaniami przy pomocy norm nakazujących, zakazujących, a także uprawniających. Prawo formułuje różnego rodzaju sankcje oraz gratyfikacje, co pozwala na bardziej lub mniej efektywne sterowanie ludzkimi zachowaniami i kontrolowanie tych zachowań z punktu widzenia przyjętych standardów.

Funkcja organizowania i koordynowania zachowań ludzkich jest istotną z punktu widzenia adresatów prawa. Polega ona na tworzeniu struktur organizacyjnych w ramach aparatu państwowego, samorządowego, poza aparatem, a także na koordynowaniu zachowań ludzkich w ramach tych struktur.

Funkcja dystrybucji dóbr i ciężarów jest związana z dostępem do dóbr oraz rozdziałem dóbr i ciężarów. Prawo reguluje ową dystrybucję poprzez sterowanie bezpośrednie lub pośrednie. Przykładem sterowania bezpośredniego jest planowa gospodarka w państwach realnego socjalizmu, która obejmowała zarówno sferę produkcji, jak też konsumpcji. Sterowanie pośrednie polega na ramowym wyznaczaniu przez prawo dostępu do dóbr, dostępu do wymiany i obrotu dobrami, warunków transferu i krążenia dóbr między różnymi podmiotami prawa.

Rozstrzyganie konfliktów jest odwieczną funkcją i fundamentalnym zadaniem prawa. Z punktu widzenia adresatów prawo kreuje przesłanki dla rozstrzygania indywidualnych oraz grupowych konfliktów. Zaliczyć do nich należy przesłanki proceduralne, przesłanki materialne oraz organizacyjno- funkcjonalne. We współczesnych państwach europejskich najbardziej rozwiniętym sposobem rozstrzygania konfliktów jest postępowanie sądowe.

Funkcja wychowawcza polega na trwałym w skutkach oddziaływaniu prawa na ludzkie postawy, stereotypy zachowań, a nawet moralne wyobrażenia o indywidualnych i społecznych powinnościach.

63. KLASYFIKACJA FUNKCJI PRAWA Z POZYCJI CAŁEGO UKŁADU SPOŁECZNO- POLITYCZNEGO

Przez długie wieki prawo spełniało funkcję stabilizującą utrwalając zastane otoczenie społeczno- polityczne oraz stosunki gospodarcze. Prawo ulegało zmianie dopiero wówczas, gdy jego stan regulacji nie odpowiadał ukształtowanym wcześniej stosunkom społecznym. Zmiany prawa były „wymuszone” zmianami otoczenia. Nierzadko jednak prawo „paraliżowało” spontaniczny proces zmian społecznych.

W czasach nam współczesnych prawo w coraz szerszym zakresie spełnia funkcję dynamizującą, sprzyjającą określonym przeobrażeniom. Co więcej, poprzez unormowania kreujące nowe instytucje prawne, prawo stwarza nowe struktury organizacyjne życia społecznego, co często nazywa się innowacyjną funkcją prawa.

64. KLASYFIKACJA FUNKCJI PRAWA Z PUNKTU WIDZENIA PODSTAWOWYCH WARTOŚCI REALIZOWANYCH PRZEZ PRAWO

Funkcja prawa polegająca na zapewnieniu ładu społecznego jest postrzegana jako funkcja o fundamentalnym znaczeniu. Pozwala ludziom określać ramy ich społecznego funkcjonowania. Tę wartość prawa niezwykle mocno akcentował pozytywizm prawniczy, który w swej ortodoksyjnej wersji uznawał, że nawet niesprawiedliwe prawo trzeba zaakceptować, jeżeli zapewnia ład społeczny. To stanowisko współcześnie uległo radykalnej modyfikacji, bowiem przyjmuje się powszechnie, że tylko ład społeczny oparty na uniwersalnych wartościach moralnych stwarza bezpieczne ramy dla ludzkiej egzystencji i społecznego rozwoju.

Minimalizacja konfliktów społecznych. Pound, znany amerykański filozof prawa określał tę funkcję jako minimalizację tarć i strat społecznych. Prawo poprzez regulację stosowania przymusu minimalizuje akty przemocy i gwałtu, ogranicza powstawanie konfliktów oraz stwarza przesłanki ich rozwiązywania, które minimalizują straty społeczne.

Funkcja polegająca na promowaniu ludzkich zdolności i umiejętności polega na tworzeniu instytucjonalnych warunków, w których mogą być one rozwijane. Ludzie formułują kreatywne cele w zakresie swego życia prywatnego, zawodowego, społecznego i cele te mogą być realizowane skuteczniej, gdy prawo stwarza im po temu instytucjonalne warunki.

65. PRAWORZĄDNOŚĆ

Praworządność najczęściej pojmowana jest jako rządy prawa. Rozróżniamy dwa zakresy rozumienia terminu praworządności: podmiotowy i przedmiotowy.

• Praworządność w rozumieniu podmiotowym.

• Wąskie rozumienie praworządności podmiotowej. W tym ujęciu uznaje się, iż obowiązek przestrzegania prawa, spoczywa tylko na organach stosujących prawo (np. sąd, urząd).

• Szerokie rozumienie praworządności podmiotowej. W tym ujęciu uznaje się, iż praworządni muszą być zarówno stosujący prawo (sędziowie, urzędnicy), jak i obywatele. To rozumienie bliskie jest pojęciowo innemu terminowi- „przestrzeganie prawa”.

• Praworządność w rozumieniu przedmiotowym.

• Materialne rozumienie praworządności przedmiotowej. W tym ujęciu oceniamy system prawny z punktu widzenia innego systemu normatywnego; gdy jest z nim zgodny uznajemy przestrzeganie za zasadne.

• Formalne rozumienie praworządności przedmiotowej. W tym ujęciu uznajemy, iż wystarczającą przyczyną do konieczności stosowania się prawa jest sam fakt jego istnienia; jednakże prowadzi to do wynaturzeń, dlatego, by ustrzec się przed wydawaniem norm prawa szkodzących społeczeństwu, wprowadzono system zabezpieczeń, uniemożliwiający wydanie takiego prawa, w postaci gwarancji praworządności. Wyróżniamy trzy typy gwarancji:

• Przedlegislacyjna- stosownie do której tworzenie nowego prawa jest ściśle obwarowane systemem przepisów normujących procedurę uchwalania nowych aktów prawnych. Celem tej gwarancji jest ograniczenie lub uniemożliwienie powstawania prawa niezgodnego z oczekiwaniami społeczeństwa. Ta gwarancja powoduje, że żadna grupa osób nie posiadająca legitymacji społecznej nie będzie narzucała społeczeństwu uregulowań prawnych.

• Legislacyjna- istnienie systemu politycznego biorącego udział w procesie legislacyjnym złożonego z partii politycznych czy związków zawodowych. Struktury te wchodzą w skład ciał legislacyjnych (Sejmu) i mają wpływ na treść ustalonego prawa, co powoduje, że tok legislacyjny jest kontrolowany.

• Polegislacyjna- istnienie systemu kontroli wydawanych już aktów prawnych. W Polsce funkcję taką spełnia Trybunał Konstytucyjny badający, czy dana norma jest zgodna z konstytucją, Rzecznik Praw Obywatelskich, który może przepisy naruszające prawa obywatelskie zaskarżyć do Trybunału Konstytucyjnego. Istnieje także możliwość zaskarżenia prawomocnych decyzji do Trybunału Europejskiego w Strasburgu.

66. TYPY WYPOWIEDZI JĘZYKOWYCH

W teorii języka w ramach typologii wypowiedzi językowych wyróżnia się: wypowiedzi opisowe, wypowiedzi ocenne, wypowiedzi normatywne, wypowiedzi performatywne.

Wypowiedzi opisowe stwierdzają pewne fakty czy zdarzenia. Są zdaniami w sensie logicznym. Przypisuje się im wartość logiczną prawdy lub fałszu. Ich prawdziwość jest zatem weryfikowana. Pełnią one funkcję sprawozdawczą opisując rzeczywistość społeczną. Schemat wypowiedzi opisowej jest następujący: „jest tak, że X.”

Wypowiedzi ocenne wyrażają aprobatę lub dezaprobatę teraźniejszego, przyszłego lub przeszłego stanu rzeczy. Pełnią one funkcję ekspresyjną wyrażając stosunek podmiotu formułującego ocenę do określonej w wypowiedzi rzeczywistości. Wypowiedzi ocenne doktryna dzieli na oceny zasadnicze oraz oceny instrumentalne. Schemat oceny zasadniczej można sformułować następująco: „X jest piękne (dobre, sprawiedliwe)”. Oceny zasadnicze nie podlegają kryterium prawdy lub fałszu. Oceny instrumentalne wyrażają aprobatę lub dezaprobatę dla pewnego stanu rzeczy jako skutecznego środka realizacji celu. Schemat oceny instrumentalnej można sformułować następujące : „X jest dobre jako skuteczny środek realizacji Y”. Zdaniem wielu przedstawicieli doktryny wypowiedzi te mogą być poddane kryterium prawdy lub fałszu.

Wypowiedzi normatywne tym różnią od wypowiedzi opisowych i ocennych, że zawierają wzór powinnego zachowania. Schemat tej wypowiedzi można przedstawić następująco: „X w okolicznościach O powinien zachować się w sposób Z”. Wypowiedzi normatywne nie podlegają kryterium prawdy lub fałszu, orzeka się o nich, że obowiązują lub nie obowiązują.

Wypowiedzi performatywne związane są z czynnościami konwencjonalnymi, tzn. takimi, z którymi różne normy, a więc prawne, moralne, obyczajowe łączą dokonanie umownych zmian w otoczeniu społecznym. Schemat wypowiedzi performatywnej można przedstawić następująco: „nadaję imię X”.

67. JĘZYK PRAWNY I PRAWNICZY

W teorii języka wyróżnia się języki naturalne, języki sztuczne oraz języki mieszane.

Język prawny i prawniczy zalicza się do języków mieszanych.

Język prawny to język tekstów prawnych zawartych w opublikowanych aktach normatywnych. Język prawniczy to język doktryny oraz judykatury prawniczej.

Jaką funkcję pełni język prawny i prawniczy? Otóż w języku prawnym na plan pierwszy wysuwa się funkcja regulacyjna. Wypowiedzi zawarte w tekstach prawnych mają kształtować przyszłe zachowania ludzi. Funkcja informacyjna jest drugorzędna, podporządkowana funkcji regulacyjnej. Natomiast w języku prawniczym funkcja informacyjna odgrywa znacznie większą rolę. Język prawniczy informuje przede wszystkim o tym, jaka jest treść obowiązujących norm wysłowionych w opublikowanych aktach normatywnych, jak te normy funkcjonują w praktyce społecznej.

W języku prawnym głównie są formułowane wypowiedzi normatywne, które wskazują co należy, a czego nie należy czynić lub co wolno czynić, innymi słowy, co jest nakazane, zakazane, dozwolone. W języku prawniczym występują wypowiedzi, które są zdaniami o normach. Informują one, jakie normy obowiązują, podają charakterystykę tych norm. Są to więc wypowiedzi drugiego stopnia i one przeważają w języku prawniczym, podczas gdy w języku prawnym przeważają wypowiedzi normatywne, które są wypowiedziami pierwszego stopnia.

Odrębnym problemem wymagającym tutaj omówienia jest sposób formułowania wypowiedzi normatywnych w tekstach prawnych. Otóż mogą one być formułowane w stylu wprost dyrektywalnym, co ma miejsce wówczas, gdy tekst prawny zawiera takie zwroty, jak „zakazuje się”, „nakazuje się”, „powinien”, „wolno”. Ten styl można znaleźć w kodeksie cywilnym. Ale w wielu tekstach prawnych mamy do czynienia ze stylem quasi- opisowym (pozornie opisowym). W doktrynie mówi się także o formie quasi- modalnej. Ma to miejsce wówczas, gdy prawodawca używa w tekstach prawnych zwrotu „może”, co jest równoznaczne z przyznaniem uprawnień.

* Zagadnienia, które najczęściej pojawiają się na egzaminie są podkreślone.

32

Fakty prawne

zachowania

zdarzenia

czyny

akty prawne

dozwolone

niedozwolone

(przestępstwa karne, wykroczenia, deliety cywilne)

akty

normatywne

czynności prawne (jednostronne, dwu- i wielostronne)

orzeczenia sądowe i decyzje administracyjne

(konstytutywne i deklaratoryjne)

---