© Borgis - Postępy Fitoterapii 3/2010, s. 170-175

*Agata Stobnicka, Małgorzata Gniewosz

Możliwości wykorzystania właściwości żurawiny ( Oxycoccus) we współczesnej medycynie

Possibilities for using cranberry fruits' properties in nowadays medicine

Katedra Biotechnologii, Mikrobiologii i Oceny Żywności, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie

Kierownik Katedry: dr hab. Małgorzata Gniewosz, prof. SGGW

Summary

Cranberry is a very popular plant growing on marshlands in Europe, Siberia, United States and Canada. These inconspicuous fruits have been willingly consumed and used in folk medicine for centuries. Atractive colour and characteristic a bit tart taste make cranberry very important component of many dishes and food products as jams, sauces or drinks. Nowadays we rediscover advantages of this plant. We can buy fresh, dried or freezed fruits. Richness of many bioactive components for example phenols, anthocyanins, oligomeric proanthocyanidines, flavonols and organic acids, determinates antioxidant, antimicrobial and antiadhesion activities of juice, what make cranberry very helpful in prevention and treatment of many diseases as urinary tract infections, heart diseases and cancer.

Key words: cranberry, oligomeric proanthocyanidines, antioxidant properties.

Polecane książki z księgarni medycznej BORGIS:

Zagadki Ciała

Suplement diety a zdrowie

O dziewczętach dla dziewcząt

Wprowadzenie

Żurawina ( Oxycoccus) jest wieloletnią, zimozieloną rośliną, występującą dość powszechnie na torfowiskach Europy, Syberii, Stanów Zjednoczonych i Kanady. Ta niskopienna krzewinka o czerwonych, lekko cierpkich owocach, zaliczana jest do rodziny żurawi-nowatych ( Oxycoccaceae) (według systemu Reveala) lub do rodziny wrzosowatych ( Ericaceae) (według innych systemów klasyfikacyjnych). Ne terenie Polski spotykane są trzy gatunki z rodzaju Oxycoccus: żurawina błotna ( Oxycoccus palustris,syn. Oxycoccus quadripetalus,syn. Vaccinium oxycoccus) – gatunek rodzimy, żurawina drobnoowocowa, syn. drobnolistkowa ( Oxycoccus microcarpus,syn. Vaccinium microcarpon) – antropofit zadomowiony oraz żurawina wielkoowocowa ( Oxycoccus macrocarpus,syn. Vaccinium macrocarpon) – antropofit zadomowiony (1).

Owoce żurawiny już od wieków są ważnym i chętnie spożywanym składnikiem diety. Stanowiły istotne urozmaicenie nie tylko codziennych, ale również świątecznych posiłków i na stałe wpisały się w tradycje wielu regionalnych kuchni. Ze względu na atrakcyjną barwę i charakterystyczny lekko cierpki smak, znalazły zastosowanie w różnych potrawach i produktach spożywczych. Z żurawiny przyrządza się m.in. dżemy, konfitury i soki, a także stosuje się ją jako dodatek do sosów czy napojów. Przetwory z tego owocu są też doskonałym, bardzo wykwintnym dodatkiem podawanym do różnego rodzaju mięs i pasztetów. W handlu dostępne są świeże, suszone oraz mrożone owoce, jak również cała gama produktów spożywczych, w których żurawina stanowi główny lub dodatkowy składnik.

Żurawinę stosowano również z powodzeniem w słowiańskiej medycynie ludowej. Owoce były wykorzystywane m.in. jako środek leczniczy przy reumatyzmie, zapaleniach śluzówki jamy ustnej, przeziębieniach, anginie, problemach żołądkowo-jelitowych, a nawet przy bólach głowy spowodowanych zaczadzeniem. W czasach średniowiecznych słynna Hildegarda z Bingen zalecała owoce żurawiny także przy skąpych i bolesnych miesiączkach. Właściwości lecznicze tego owocu od niepamiętnych czasów wykorzystywane były również przez rdzenne plemiona Indian Ameryki Północnej. Indianie używali soku żurawinowego m.in. do przemywania ran i wyciągania toksyn po zatrutych strzałach (2).

Pomimo tak szerokiego zastosowania owoców żurawiny w medycynie ludowej, w kręgu zainteresowań medycyny klasycznej znalazła się ona dopiero stosunkowo niedawno. Obecnie jednak staje się ona coraz bardziej popularna, a właściwości prozdrowotne tej niepozornej rośliny, zwanej niegdyś „cytryną dla ubogich” wydają się być nie do przecenienia, szczególnie w czasach, gdy naturalne substancje lecznicze zyskują coraz większe grono zwolenników.

Szerokie możliwości lecznicze owoców żurawiny i ich wykorzystania w medycynie wiążą się z bogatym składem chemicznym zawartego w nich soku. Pomimo niskiej kaloryczności owoce te zawierają duże ilości witamin, soli mineralnych, błonnika oraz związków bioaktywnych, które warunkują działanie przeciwutleniające i przeciwdrobnoustrojowe wyciągów i ekstraktów żurawinowych (3-4). Jak wykazały badania, w skład owoców żurawiny wchodzą: związki fenolowe, antocyjany (3-galaktozydy, 3-glukozydy, 3-arabinozydy cyjanidyny i peonidyny), proantocyjanidyny oligomeryczne (procyjanidyny B2, A2, tetramery i pentamery 2,3-cis-procyjanidyn typu B), tokotrienole, flawonoidy (flawonole: myrycetyna, kwercetyna), antocyjany (cyjanidyna, delfinidyna, peonidyna i malwidyna), kwasy organiczne (benzoesowy, p-kumarowy, cytrynowy, jabłkowy, malonowy, chlorogenowy, p-anyżowy, chinowy, szikimowy), kwas fenyloborowy, triterpeny: kwas ursolowy i oleanolowy, również podstawione kwasem hydroksycynamonowym, katechiny, cukry (dekstroza, fruktoza) oraz znaczne ilości witaminy C (15 mg w 100 g). W liściach żurawiny wykazano natomiast obecność akaloidów: N-metyloindolowego oraz metyloazatricyklowego (5-7).

Według wielu autorów silniejszymi właściwościami i bogatszym składem chemicznym charakteryzują się owoce żurawiny wielkoowocowej, jednak, np. w przypadku flawonoidów, zawartość tych związków w obydwu odmianach jest porównywalna (8).

Profilaktyka i leczenie chorób dróg moczowych żurawiną

Zakażenie dróg moczowych – zwykle pęcherza moczowego i cewki moczowej, to dolegliwość objawiająca się najczęściej bólem, wzmożonym parciem na mocz i pieczeniem w trakcie oddawania moczu. Na schorzenie to najbardziej narażone są kobiety (mężczyznom przypadłość ta zdarza się około 8 razy rzadziej). Statystycznie co trzecia kobieta przynajmniej raz w życiu przechodzi zapalenie dróg moczowych. Najczęściej spotykane zakażenie pęcherza i cewki moczowej spowodowane jest przez kolonizację nabłonka wyściełającego powyższe narządy przez szczepy Escherichia coli. Szczepy bakterii powodujących zakażenie układu moczowego wyposażone są w rzęski typu P. Rzęski umożliwiają adhezję tych drobnoustrojów do komórek nabłonka dróg moczowych. Na poziomie molekularnym adhezja następuje poprzez wiązanie lektyn obecnych na powierzchni fimbrii do komplementarnych węglowodanów (mannoza) w tkance gospodarza (9). Pierwsze informacje na temat możliwości wykorzystania antybakteryjnych właściwości żurawiny w schorzeniach dróg moczowych pojawiły się w 1923 roku. Blatherwick i Long (10) przedstawili wówczas wyniki badań nad zakwaszającymi właściwościami tych owoców. Spożycie 350 g żurawiny dziennie powodowało spadek pH moczu przy jednoczesnej zwiększonej ekskrecji kwasu hipurowego. Obniżone pH działało bakteriostatycznie na szczepy Escherichia coli obecne w drogach moczowych (10).

Dalsze badania naukowe potwierdziły zależność pomiędzy podawanym doustnie sokiem z żurawiny, a częstotliwością występowania tego schorzenia oraz nasileniem jego objawów. Okazało się bowiem, że zawarte w żurawinie proantocyjanidyny (PAC) mają większe znaczenie niż samo działanie zakwaszające soku żurawinowego. PAC znacznie utrudniają adhezję bakterii Escherichia coli do komórek nabłonkowych. Dalsze doświadczenia wykazały, że kluczową rolę w tym procesie odgrywa trimer proantocyjanidyny typu A. Co więcej, ekstrakty żurawinowe wykazują działanie także na szczepy antybiotykooporne Escherichia coli (11-12). W ostatnim czasie okazało się również, że wspomniane, obecne w żurawinie proantocyanidyny, po dodaniu do podłoża wzrostowego mogą także hamować wytwarzanie fimbrii przez komórki bakteryjne. Wyniki badań pokazują zmniejszenie o 95% liczby tworzonych fimbrii przy jednoczesnym skrajnie dużym wydłużeniu komórki (13-14).

Zakażenie dróg moczowych jest schorzeniem charakteryzującym się dość częstymi nawrotami. Avorn i wsp. (15) wskazują, że spożywanie 300 ml soku żurawinowego dziennie obniża częstotliwość nawrotów choroby nawet o 42%. Systematyczne spożywanie żurawiny zmniejsza także konieczność stosowania antybiotyków w infekcjach dróg moczowych. Obecnie na rynku dostępnych jest wiele preparatów farmaceutycznych zawierających ekstrakt, proszek lub zagęszczony sok żurawinowy. Produkty te charakteryzują się dużą skutecznością w leczeniu nawracających zakażeń cewki moczowej i pęcherza.

Antyadhezyjna aktywność proantocyjanidyn (PAC) w stomatologii i gastroenterologii

Właściwości antyadhezyjne związków chemicznych obecnych w owocach żurawiny zostały potwierdzone licznymi badaniami naukowymi przeprowadzonymi in vivo i in vitro przez wielu autorów. Jednymi z pierwszych badań potwierdzających takie działanie żurawiny były doświadczenia nad przyleganiem bakterii Escherichia coli do szkła (16). Inhibicja adhezji wynika zarówno z hamowania wytwarzania rzęsek przez bakterie, jak również z redukcji hydrofobowości powierzchni komórek bakteryjnych (17). Uniemożliwienie adhezji drobnoustrojów do atakowanej tkanki wiąże się z hamowaniem tworzenia biofilmów bakteryjnych odgrywających główną rolę w kolonizacji narządów wewnętrznych i wywoływaniu zakażeń. Biofilmy bakteryjne mogą powstawać w takich narządach, jak omawiane drogi moczowe, żołądek czy jama ustna.

Ze względu na możliwość hamowania tworzenia biofilmów bakteryjnych, związki aktywne zawarte w soku żurawinowym mogą mieć duże znaczenie w stomatologii, w profilaktyce chorób zębów i przyzębia. Kluczową rolę w zmianach próchnicowych i stanach zapalnych dziąseł odgrywa bowiem płytka nazębna, którą stanowi nieustannie tworząca się, lepka i bezbarwna warstwa bakterii i węglowodanów. Jeżeli nie jest codziennie usuwana, może ulec mineralizacji, przekształcając się w kamień nazębny. Za tworzenie biofilmów w jamie ustnej odpowiadają głównie bakterie z rodzaju Streptococcus – Streptococcus mutans, Streptococcus sanguinis, Streptococcus salivarius, Streptococcus oralis, Streptococcus mitis, Streptococcus gordonii i Streptococcus sobrinus (18, 19). Hamowanie agregacji i adhezji komórek bakteryjnych do powierzchni zębów, przez związki bioaktywne pochodzące z żurawiny, zostało potwierdzone licznymi badaniami. W testach in vitro wykorzystano hydroksyapatytowe kulki pokryte ludzką śliną. Kulki inkubowano z inokulum bakteryjnym oraz dodatkiem soku żurawinowego lub wybranymi składnikami soku – tzw. związkami o wysokiej masie cząsteczkowej, nieulegającymi dializie (ang. high-molecular weight, non-dialysable material , NDM). Już chwilowa ekspozycja na działanie 25% soku żurawinowego widocznie hamowała adhezję komórek bakteryjnych sześciu z siedmiu badanych szczepów bakterii z rodzaju Streptococcus (17). W badaniach in vivo przygotowano płyn do płukania jamy ustnej z dodatkiem związków o wysokiej masie cząsteczkowej pozyskanych w wyniku dializy z zagęszczonego soku żurawinowego, który przetestowano na 60 zdrowych ochotnikach. Wykazano, że codzienne użytkowanie wyżej wymienionego płynu przez okres sześciu tygodni wyraźnie zmniejszyło liczbę bakterii obecnych w jamie ustnej (20).

Bakteria Helicobacter pylori to urzęsiona pałeczka, którą obarcza się odpowiedzialnością za powodowanie przewlekłego zapalenia błony śluzowej żołądka, wrzodów żołądka i dwunastnicy oraz niektórych typów nowotworów żołądka, w tym gruczolakoraka (adenocarcinoma) (21).

Z piśmiennictwa wynika, że zakażenia pałeczkami Helicobacter pylori spotykane są praktycznie na całym świecie i występują we wszystkich grupach wiekowych ludności. Szacuje się, że zakażenie dotyczy około 10% dzieci i około 40-50% populacji ludzi dorosłych w krajach rozwiniętych, a nawet do 90% ludzi dorosłych w krajach rozwijających się (22). Zanim jednak bakterie spowodują objawy chorobowe, muszą najpierw pokonać ochronną warstwę śluzową żołądka i ulec adherencji do komórek epitelialnych. Patogenne działanie Helicobacter pylori wiąże się z wytwarzaniem proteazy i lipazy, które uszkadzają komórki nabłonka; proteazy rozkładającej glikoproteiny śluzu, enzymu proteolitycznego zwanego mucynazą, fosfolipazy, katalazy i cytotoksyny powodującej wakuolizację komórek. Bakterie produkują też ureazę, która katalizuje hydrolizę mocznika z wytworzeniem amoniaku, dzięki któremu dochodzi do zmiany pH środowiska i możliwości przeżycia pałeczek w niesprzyjających warunkach (23). W badaniach in vitro przebadano 22 szczepy bakterii Helicobacter pylori charakterystycznych dla środowiska śluzu i komórek ludzkiego żołądka. Wyniki eksperymentu pokazały, że przy stężeniu 0,2 mg/ml związków wysokocząsteczkowych pochodzących z soku żurawinowego, adhezja 12 szczepów została zahamowana w 75%, inhibicja adhezji 7 szczepów wahała się w przedziale 35-74%, a zaledwie 3 szczepy były hamowane słabo. Nie zaobserwowano natomiast efektu odłączania bakterii od komórek epitelialnych nawet przy stężeniu 100 mg/ml (24-25). Związki bioaktywne zawarte w owocach żurawiny mogą być więc pomocne w profilaktyce choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy.

Działanie przeciwnowotworowe żurawiny

Nowotwory stanowią jedną z najgroźniejszych grup chorób trapiących ludzkość, a zapadalność na nie obejmuje wszystkie grupy wiekowe populacji. Naukowcy i lekarze nieustannie poszukują nowych substancji – zarówno naturalnych, jak i syntetycznych, które mogłyby być pomocne w leczeniu tej groźnej choroby, jak również w jej zapobieganiu. Jak się okazuje związki aktywne obecne w soku żurawinowym mogą znaleźć zastosowanie także w walce z chorobami nowotworowymi oraz w ich profilaktyce. Wyniki badań naukowych wskazują na antykancerogenną aktywność żurawiny, polegającą na hamowaniu wzrostu wielu nowotworowych linii komórkowych w wyniku działania czterech mechanizmów: poprzez zatrzymanie cyklu komórkowego, indukcję apoptozy (programowanej śmierci) komórek nowotworowych, hamowanie stanu zapalnego przez inhibicję cyklooksygenazy, a także redukcję ekspresji i inhibicję enzymu dekarboksylazy ornityny, którego aktywność zwiększona jest w tkankach nowotworu (26). Rak piersi jest najczęściej występującym nowotworem złośliwym u kobiet. W badaniach przeprowadzonych przez Sun i Liu (27) wykazano, że ekstrakty otrzymane z owoców żurawiny hamują wzrost linii komórkowych raka piersi MCF-7 w zakresie dawek 2,5-30 mg/ml. Okazuje się, że żurawina może być pomocna także w leczeniu nowotworów typowych dla mężczyzn. Jak podaje Ferguson i wsp. (28) związki bioaktywne żurawiny hamowały wzrost raka prostaty, zarówno linii komórkowych androgenozależnych typu LNCaP, jak i androgenoniezależnych typu DU145.

Badania Murphy'ego i wsp. (29) wykazały obecność w owocach żurawiny estrów triterpenoidowych, w tym izomerów cis-1- oraz trans-2- kwasu 3-O-p-hydroksycynamonowoursolowego. Związek ten odznaczał się wysoką aktywnością przeciwnowotworową w badaniach in vitro. Sam kwas ursolowy wykazuje liczne właściwości biologiczne, takie jak działanie przeciwwirusowe, przeciwbakteryjne, grzybobójcze, pierwotniakobójcze, przeciwbólowe, przeciwnowotworowe oraz przeciwcukrzycowe, a także moduluje funkcjonowanie układu immunologicznego i krwionośnego oraz zmniejsza stężenie cholesterolu w surowicy krwi (30).

Jak podają dane piśmiennictwa owoce żurawiny mogą być pomocne w leczeniu i profilaktyce nie tylko raka piersi czy prostaty, ale również innych równie groźnych i często spotykanych linii nowotworowych, takich jak rak jamy ustnej, jelita, płuc, czy białaczki (31-33).

Żurawina jako źródło antyoksydantów i flawonoidów

Starzenie się jest nieuniknionym procesem dotykającym wszystkie organizmy żywe, dlatego ciągle poszukiwane są metody, które mogłyby go spowolnić. Jak wiadomo starzenie z biologicznego punktu widzenia związane jest z utlenianiem substancji budulcowych żywego organizmu, np. białek. Wolne rodniki mogą przyspieszać procesy komórkowego utleniania i uszkodzenia tkanek, a co za tym idzie prowadzić do szybszego starzenia i pojawienia się wielu chorób, w tym nowotworów. Owoce żurawiny są bogatym źródłem antyoksydantów, dzięki czemu chronią przed działaniem wolnych rodników i starzeniem się organizmu (34).

Żurawina, podobnie jak czerwone wino, zawiera także duże ilości flawonoidów (antocyjany, flawonole, proantocyjanidyny) istotnych w profilaktyce chorób serca i układu krążenia. Spożywanie tych związków hamuje proces tworzenia zakrzepów i powoduje rozszerzanie naczyń krwionośnych poprawiając krążenie krwi, co zapobiega rozwojowi choroby wieńcowej. Owoce żurawiny mogą być również pomocne w profilaktyce chorób spowodowanych podwyższonym poziomem cholesterolu w surowicy krwi. Na podstawie badań epidemiologicznych ustalono, że tzw. hipercholesterolemia jest jednym z podstawowych czynników ryzyka wystąpienia poważnych chorób układu sercowo-naczyniowego. Ustalono, że wysokie stężenie frakcji lipoprotein o niskiej gęstości (LDL), czyli tzw. złego cholesterolu, wiąże się z ryzykiem wystąpienia choroby niedokrwiennej serca oraz miażdżycy (35). Cząsteczki frakcji lipoprotein LDL w wyniku utleniania odkładają się w ścianach tętnic, prowadząc do ich stwardnienia, zgrubienia i zmniejszenia ich światła, a to z kolei może prowadzić do zawału, udaru, jak również upośledza przepływ krwi i jest przyczyną zaburzeń metabolizmu tkanek zaopatrywanych przez tętnice. Jak wykazały badania, składniki soku żurawinowego zapobiegają indukowanemu przez miedź procesowi utleniania lipoprotein o małej gęstości LDL, dzięki czemu możliwości jego wykorzystania w profilaktyce chorób układu krążenia są obiecujące (36-37).

Działanie przeciwdrobnoustrojowe

Bioaktywne składniki soku żurawinowego mogą znaleźć zastosowanie także w chorobach wywoływanych przez grzyby. Działanie grzybobójcze soku z żurawiny zostało potwierdzone już w 1968 roku, kiedy Swartz i Medrek (38) zbadali jego wpływ in vitro na różne typy grzybów. Zbadano wówczas następujące grzyby powodujące choroby skóry, przy kwasowości podłoża doprowadzonej do wartości pH=5,6:Candida albicans, Microsporum canis, Microsporum audouini, Microsporum gypseum, Trichophyton schoenleinii, Trichophyton rubrum, Trichophyton tonsurans, Trichophyton mentagrophytes, Epidermophyton floccosum. Sok z żurawiny hamował wzrost ośmiu z dziewięciu badanych grzybów (oprócz Candida albicans).

Wynikami badań naukowych zostało potwierdzone również działanie bakteriobójcze, także w stosunku do bakterii patogennych w żywności. W badaniach Yee-Lean (39) udowodniono bardzo szerokie spektrum działania przeciwbakteryjnego soku z żurawin. Koncentrat soku został rozcieńczony w bulionie sojowym w stosunku 1:1 i doprowadzony do pH=7,0, aby wykluczyć możliwość zakłócenia wyniku doświadczenia przez środowisko kwaśne. Do testu wykorzystano następujące szczepy bakterii: Escherichia coli, Staphylococcus aureus, Pseudomonas aeruginosa, Enterocooccus faecalis, Klebsiella pneumoniae, Proteus mirabilis, Salmonella enteritidis. Sok z żurawiny w różnym stopniu wykazał działanie hamujące na wszystkie spośród badanych drobnoustrojów. W przypadku Klebsiella pneumoniae właściwości antybakteryjne soku utrzymywały się nawet przy rozcieńczeniu 1:32 (39). Wyniki innych badań wskazują także na działanie przeciwbakteryjne soku z żurawiny wobec Salmonella typhimurium, Listeria monocytogenes (40-41), Bacillus cereus, Micrococcus luteus (42) i Vibrio parahaemolyticus (43). Powyższe wyniki dają nadzieję na wykorzystanie związków bioaktywnych żurawiny jako naturalnych konserwantów żywności.

Bezpieczeństwo żurawiny i jej przetworów

Żurawina i substancje aktywne zawarte w przetworach i suplementach żurawinowych wykazują wysoki poziom bezpieczeństwa w stosowaniu u pacjentów w różnych grupach wiekowych. Nie zaobserwowano działań ubocznych nawet u kobiet w ciąży i karmiących. W bardzo rzadkich przypadkach, u osób ze szczególną tendencją do tworzenia się kamieni nerkowych, zaleca się umiarkowane spożycie tych owoców (44).

Niektóre źródła podają, że sok żurawinowy może potęgować działanie przeciwzakrzepowe warfaryny, jednak badania kliniczne nie potwierdziły tej hipotezy. Dowiedziono również, że stosowanie cyklosporyny, powszechnie znanego leku immunosupresyjnego, łącznie ze szklanką soku żurawinowego, nie wpływa na farmakokinetykę cyklosporyny, w przeciwieństwie do soków z niektórych owoców cytrusowych, np. soku grejpfrutowego, po podaniu których znacznie wzrasta biodostępność cyklosporyny (45).

Leczenie zakażeń dróg moczowych sokiem z żurawiny lub suplementami zawierającymi ekstrakt z tych owoców, może być prowadzone również u chorych wymagających opieki paliatywnej, i jak wskazują wyniki badań, leczenie to daje dobre rezultaty (46).

Podsumowanie

Śledząc aktualne doniesienia piśmiennictwa można bez wątpienia stwierdzić, że owoce żurawiny są nieocenione w leczeniu wielu dolegliwości. W Polsce dostępne są w handlu owoce żurawiny błotnej i wielkoowocowej, jak również ich przetwory. Pod względem terapeutycznym najlepszy jest jednak sok ze świeżych owoców. W aptekach i sklepach zielarskich można znaleźć także kapsułkowane standaryzowane wyciągi i ekstrakty żurawinowe, które mogą okazać się bardzo pomocną terapią uzupełniającą w wielu chorobach.

Polecane książki z księgarni medycznej BORGIS:

Zdrowa kuchnia dla dzieci

Psychologia zdrowia

Osobowość stres a zdrowie

Piśmiennictwo

1. Bloom C. Systematyka rodzaju Oxycoccus. The Compleat Botanica. 2. Rodowski D. Żurawina – nowe spojrzenie na właściwości lecznicze. Post Fit 2001; (2-3):28-31. 3. Hong V, Wrolstad RE. Cranberry juice composition. J AOAC Int 1986; 69:99-107. 4. Chen H, Zuo J, Deng Y. Separation and determination of flavonoids and other phenolic compounds in cranberry juice by high performance liquid chromatography. J Chromatogr 2001; 913:387-95. 5. Jankowski K, Boudreau J, Jankowska I. Experientia 1971; 27:1141. 6. Jankowski K, Jankowska I. Experientia 1971; 27:1383. IUPAC, 8th Int Symp Chem Nat Products, New Delhi, Abstracts of Papers, A-7. 7. Spiteller-Friedmann G. Mh Chem 1962; 93:795. 8. Witkowska-Banaszczak E, Bylka W. Zawartość flawonoidów w owocach żurawiny błotnej i wielkoowocowej. Herba Pol 2007; 53:122-3. 9. Johnson JR, Kaster N, Kuskowski Ma i wsp. Identification or urovirulence traits in Escherichia coli by comparison of urinary and rectal E. coli isolates from dogs with urinary tract infection. J Clin Microbiol 2003; 41:337-45. 10. Blatherwick NR, Long ML. Studies on urinary acidity. II. The increased acidity produced by eating prunes and cranberries. J Biol Chem 1923; 57:815-8. 11. Howell AB, Vorsa N, Der Marderosian A i wsp. Inhibition of the adherence of p-fimbriated Esherichia coli to uroepithelial cell surfaces by proanthocyanidin extracts from cranberries. N Engl J Med 1998; 339:1085-6. 12. Foo L, Lu Y, Howell AB i wsp. A-type proanthocynidin trimers from cranberry that inhibit adherence of uropathogenic p-fimbriated E.coli. J Nat Prod 2000; 63:1225-8. 13. Ahuja S, Kaack B, Roberts J. Loss of fimbrial adhesion with the addition of Vaccinium macrocarpon to the growth of p-fimbriated E. coli. J Urol 1998; 159:559-62. 14. Ahuja S, Kaack B, Roberts J. Loss of fimbrial adhesion with the addition of Vaccinium macrocarpon to the growth medium of p-fimbriated Escherichia coli. J Urol 1998; 159:559-62. 15. Avorn J, Monane M, Gurwitz JH i wsp. Reduction of bacteriuria and pyuria after ingestion of cranberry and bluberry juices. JAMA 1994; 271:751-4. 16. Allison DG i wsp. Influence of cranberry juice on attachment of Escherichia coli to glass. J Basic Microbiol 2000; 40(1):3-6. 17. Yamanaka A, Kimizuka R, Kato T i wsp. Inhibitory effects of cranberry juice on attachment of oral streptococci and biofilm formation. Oral Microbiol Immunol 2004; 19:150-4. 18. Loesche WJ. Role of Streptococcus mutans in human dental decay. Microbiol Rev 1986; 50:353-80. 19. Loo CY, Collis DA, Ganeshkumar N. Streptococcus gordonii biofilm formation. Identification of genes that code for biofilm phenotypes. J Bacteriol 2000; 183:1374-82. 20. Weiss EI, Kozlovsky A, Steinberg D i wsp. A high molecular mass cranberry constituent reduces mutans streptococci level in saliva and inhibits in vitro adhesion to hydroxyapatite. FEMS Microbiol Letters 2004; 232:89-92. 21. Dorrell N, Crabtree JE, Wren BW. Host-bacterial interactions and the pathogenesis of Helicobacter pylori infection. Trends Microbiol 1998; 6:379-81. 22. Blaser MJ. Helicobacter pylori eradication and its implications for the future. Ailment Pharmacol Ther 1997; 11:103-7. 23. Kusters JG, van Vliet AH, Kuipers EJ. Pathogenesis of Helicobacter pylori infection. Clin Microbiol Rev 2006; 3:449-90. 24. Burger O, Itzhak O, Tabak M i wsp. A high moleculer mass constituent of cranberry juice inhibits Helicobacter pylori adhesion to human gastric mucus. Fed Euro Microbiol Soc 2000; 29:295-301. 25. Burger O, Weiss E, Sharon N i wsp. Inhibition of Helicobacter pylori adhesion to human gastric mucus by a high-molecular-weight constituent of cranberry juice. Crit Rev Food Sci Nutr 2002; 42:279-84. 26. Liu RH. Potential synergy of phytochemicals in cancer prevention: mechanism of action. J Nutr 2004; 134:3479-85. 27. Sun J, Liu RH. Cranberry phytochemical extracts induce cell cycle arrest and apoptosis in human MCF-7 breast cancer cells. Cancer Letters 2006; 241:124-34. 28. Ferguson PJ, Kurowska E, Freeman D i wsp. Cranberry constituents and prostate cancer cell growth. J Nutr 2003; 133:3843-50. 29. Murphy BT, MacKinnon SL, Xiaojun Y i wsp. Identification of triterpene hydroxycinnamates with in vitro antitumor activity from whole cranberry fruit ( Vaccinium macrocarpon). J Agric Food Chem 2003; 51:3541-5. 30. Li J, Guo WJ, Yang QY. Effects of ursolic acid and oleanolic acid on human colon carcinoma cell line HCT15. World J Gastroenterol 2002; 8:493-5. 31. Ferguson PJ i wsp. A flavonoid fraction from cranberry extract inhibits proliferation of human tumor cell lines. J Nutr 2004; 134:1529-35. 32. Liberty AM, Hart PE, Neto CC. Ursolic acid and proanthocyanidins from cranberry ( Vaccinium macrocarpon) inhibit colony formation and proliferation in HCT-116 and HT-29 colon and MCF-7 breast tumor cells. 233rd National Meeting of the American Chemical Society, 2007. 33. Neto CC, Amoroso J, Liberty A. Anticancer activities of cranberry phytochemicals: An update. Mol Nutr Food Res 2008; 52:S18-S27. 34. Harkins KJ. What's the use of cranberry juice? Age and Ageing. 2000; 29:9-12. 35. Szczeklik A (red.): Choroby wewnętrzne: podręcznik multimedialny oparty na zasadach EBM. T. 1. Kraków, Med Prakt 2005; 123:127-31. 36. Wilson T, Porcari JP, Harbin D. Cranberry extract inhibits low density lipoprotein oxidation. Life Sci 1998; 62:381-6. 37. Krueger CG, Porter ML, Weibe DA i wsp. Potential of cranberry flavonoids in the prevention of copper-induced LDL oxidation. Polyphenols Comm, 2000; 2:447-8. 38. Swartz JH, Medrek TF. Antifungal properties of cranberry juice. Appl Microbiol 1968; 16:1524-7. 39. Yee-Lean, Owens J, Thrupp L i wsp. Does cranberry juice have antibacterial activity. JAMA 2000; 283:1691. 40. Wu C-HV, Qiu X, Bushway A i wsp. Antibacterial effects of american cranberry ( Vaccinium macrocarpon) concentrate on foodborne pathogens. Food Sci Tech 2008; 41:1834-41. 41. Mara CL, Nogueira OA. Oyarza BAL i wsp. Inactivation of Escherichia coli O157:H7, Listeria monocytogenes, and Salmonella in cranberry, lemon, and lime juice concentrates. J Food Protect 2003; 66:1637-41. 42. Viskelis P, Rubinskiene M, Jasutiene I i wsp. Anthocyanins, antioxidative, and antimicrobial properties of american cranberry ( Vaccinium macrocarpon Ait.) and their press cakes. J Food Sci 2009; 74:157-61. 43. Lin RG, Labbe KS. Inhibition of Vibrio parahaemolyticus in seafood systems using oregano and cranberry phytochemical synergies and lactic acid. Inn Food Sci Emer Tech 2005; 6:453-8. 44. Terris MK, Issa MM, Tacker JR. Dietary supplementation with cranberry concentrate tablets may increase the risk of nephrolithiasis. Urology 2001; 57:26-9. 45. Witkowska-Banaszczak E, Bylka W. Bezpieczeństwo stosowania owoców żurawiny. Herba Pol 2006; 52:109-10. 46. Żylicz Z, Krajnik M. Sok z żurawin w zapobieganiu i leczeniu zakażeń dróg moczowych u chorych terminalnych. Czy mamy wystarczające dowody, aby wierzyć w jego skuteczność? Pol Med Paliat 2002; 1:85-8.