NOWA ZELANDIA
Nowa Zelandia jest państwem wyspiarskim, które położone jest na południowo-zachodnim Pacyfiku i składające się z dwóch głównych wysp (Północnej i Południowej) oraz szeregu mniejszych wysp. Archipelag Nowej Zelandii jest najdalej na południe wysuniętą częścią Oceanii, na południowy wschód od Australii1.
Prawie 70% ludności w Nowej Zelandii to Europejczycy. Pozostałe 30% to Maorysi 7,9% Azjaci 5,7%, Inni 4,9%, Mieszani 7,8% i Nieokreśleni 3,8%. Religie dominujące w tym państwie to anglikanizm (14,7%), katolicyzm (13,4%) i prezbiterianizm (10,6%).
Stolicą Nowej Zelandii jest WELLINGTON : trzecie pod względem wielkości i liczby ludności miasto w tym państwie (po Auckland i Christchurch), najgęściej zaludniona stolica w Oceanii i najbardziej wysunięta na południe stolica na świecie. Znajduje się na terenie regionu Wellington, na Wyspie Północnej, w pobliżu geograficznego środka Nowej Zelandii.
Język urzędowy to: angielski, maoryski i nowozelandzki język migowy.
FLAGA: Union Jack w rogu flagi wskazuje, że Nowa Zelandia jest członkiem Wspólnoty Brytyjskiej. Cztery gwiazdy tworzą Krzyż Południa, który jest widoczny przez cały rok na półkuli południowej. Flaga została przyjęta 24 marca 1902 roku. Ogólny wygląd flagi nawiązuje do flagi australijskiej.
HYMNEM Nowej Zelandii jest God Defend New Zealand (Boże broń Nowej Zelandii). Zelandczycy mają też hymn królewski God Save the Queen. Został on przyjęty w roku 1940. Słowa angielskie napisał Thomas Bracken, słowa maoryskie Thomas Henry Smith, a muzykę skomponował John Joseph Woods.
Herb Nowej Zelandii został nadany 26 sierpnia 1911 roku przez króla Jerzego V, a obecna wersja pochodzi z nadania w 1956 przez królową Elżbietę II. Do 1911 Nowa Zelandia używała herbu Wielkiej Brytanii, lecz po przekształceniu w 1907 dotychczasowej kolonii w dominium postanowiono nadać mu własny herb. Herb składa się z czwórdzielnej tarczy herbowej - w pierwszej ćwiartce znajduje się konstelacja Krzyża Południa, widniejąca również na fladze, w drugiej złote runo będące symbolem hodowli zwierząt, w trzeciej snop zboża reprezentujący rolnictwo, a w czwartej dwa młoty reprezentujące kopalnie i przemysł. Ponadto na tarczy umieszczono pionowy pas z trzema statkami reprezentującymi gospodarkę morską oraz imigracyjne pochodzenie mieszkańców.
Tarczę herbową podtrzymują europejska kobieta z flagą Nowej Zelandii i maoryski wojownik, trzymający włócznię taiaha. Ponad tarczą znajduje się korona Św. Edwarda, symbolizująca monarchię brytyjską; pod tarczą znajdują się dwa liście srebrnej paproci, będącej jednym z nieoficjalnych symboli Nowej Zelandii.
Nowa Zelandia podzielona jest na 16 regionów oraz miasta i okręgi, jeden okręg wydzielony, jedno terytorium autonomiczne oraz terytoria stowarzyszone.
Regiony:
WYSPA POŁUDNIOWA:
10 Marlborough
11 Nelson
12 Tasman
13 Canterbury
14 West Coast
15 Otago
16 Southland
Okręg wydzielony:
Terytoria zależne:
Odkrywca Nowej Zelandii, żeglarz holenderski Abel Tasman, nazwał ją „Staaten Landt”, tzn. Ziemia Stanów, na cześć ówczesnych Stanów Generalnych. Nazwa „Nowa Zelandia”, pojawiła się 23 lata później na mapie holenderskiej z 1665. Pochodzi ona od nazwy prowincji holenderskiej Zeeland. Terytorium Nowej Zelandii, aż do początków XIX wieku było zasiedlone wyłącznie przez Maorysów, którzy przybyli na ten obszar z wysp Polinezji prawdopodobnie ok. 900 roku.
W 1840 roku Nowa Zelandia otrzymała status kolonii brytyjskiej; 6 lutego zostało podpisane porozumienie, zwane traktatem z Waitangi, pomiędzy osadnikami a przywódcami największych plemion maoryskich.3 Autonomię wewnętrzną Nowa Zelandia uzyskała w 1852 roku. W 1931 roku uzyskała status dominium, mimo iż formalnie do 1947 roku odmawiała ratyfikacji (ostatecznej zgody) Statutu Westminsterskiego. Nowa Zelandia nie posiada konstytucji spisanej w jednym akcie, choć w 1986 roku uchwalono Akt Konstytucyjny Nowej Zelandii, który zawiera wiele przepisów i zasad konstytucyjnych wyjaśniających relacje między głównymi organami państwa. Ponadto w skład prawa nowozelandzkiego wchodzą historyczne akty konstytucyjne (Magna Charta, Habeas Corpus Act) Nowa Zelandia była pierwszym krajem na świecie, który przyznał prawa wyborcze kobietom. (1893r.)
Od sąsiednich kontynentów i wysp dzielą ją znaczne odległości. Nowa Zelandia sąsiaduje z: Australią, Antarktydą, Fidżi, Panamą, San Francisco, Tahiti i Valparaiso.
Od 1856 Nowa Zelandia miała własny rząd. W 1907 uzyskała status dominium, a od 1947 stała się w pełni niepodległym państwem.4
Monarcha
Nowa Zelandia pozostaje w unii personalnej z Wielką Brytanią. Od czasu wstąpienia na tron Elżbiety II obowiązuje specjalna ustawa, która przewiduje, że choć monarchą Nowej Zelandii jest każdy kolejny monarcha brytyjski, to jednak formalnie urząd królowej Nowej Zelandii (lub potencjalnie króla) jest zupełnie niezależny od urzędu królowej (króla) Wielkiej Brytanii. Stąd też w odniesieniu do Nowej Zelandii Elżbieta II używa wyłącznie tytułu królowej tego kraju. Na co dzień kompetencje królewskie wykonuje w Nowej Zelandii gubernator generalny, mianowany przez królową na wniosek premiera Nowej Zelandii. Ma on prawo m.in. nadawania orderów i odznaczeń, powoływania i odwoływania premiera (choć w praktyce jest nim automatycznie lider największej partii parlamentarnej) oraz skracania kadencji parlamentu (ale tylko na wniosek premiera). Zgodnie z postanowieniami Aktu konstytucyjnego, gubernatorowi generalnemu wyznaczona została rola organu stojącego na czele władzy wykonawczej, przy tym pełniona przez niego jako przedstawiciela monarchy brytyjskiego na terytorium Nowej Zelandii, przysługują mu zatem określone uprawnienia, będące w dużej mierze odpowiednikiem królewskich prerogatyw przysługujących koronie. Jeżeli chodzi o wzajemne stosunki między nowozelandzką Izbą Reprezentantów a gubernatorem generalnym, to należy mieć na uwadze, że dąży się do ograniczenia wpływu gubernatora na pozycję i funkcjonowanie parlamentu. Gubernator generalny jest co prawda nadal mianowany przez monarchę brytyjskiego, ale każdorazowo decyzję w tym zakresie podejmuje on na wniosek premiera rządu Nowej Zelandii.5
1917 - 1920 : Arthur Foljambe, 2. hrabia Liverpool
1920 - 1924 : John Jellicoe, 1. hrabia Jellicoe
1924 - 1930 : Charles Fergusson
1930 - 1935 : Charles Bathurst, 1. wicehrabia Bledisloe
1935 - 1941 : George Monckton-Arundell, 8. wicehrabia Galway
1941 - 1946 : Cyril Newall, 1. baron Newall
1946 - 1952 : Bernard Freyberg, 1. baron Freyberg
1952 - 1957 : Charles Norrie, 1. baron Norrie
1957 - 1962 : Charles Lyttelton, 10. wicehrabia Cobham
1962 - 1967 : Bernard Fergusson
1967 - 1972 : Arthur Porritt
1972 - 1977 : Denis Blundell
1977 - 1980 : Keith Holyoake
1980 - 1985 : David Beattie
1985 - 1990 : Paul Reeves
1990 - 1996 : Catherine Tizard
1996 - 2001 : Michael Hardie Boys
2001 - 2006 : Silvia Cartwright
2006 - 2011 : Anand Satyanand
2011 - nadal : Jerry Mateparae (Madeparaj)6
Premier Nowej Zelandii jest oficjalnie powoływany i odwoływany przez gubernatora generalnego, jednak w praktyce premierem zostaje zawsze lider partii mającej w danej chwili najwięcej miejsc w parlamencie. Ze względu na odmienny od brytyjskiego system wyborczy, w Nowej Zelandii zdarzają się rządy koalicyjne. Wszyscy członkowie gabinetu muszą posiadać mandaty parlamentarne. Istnieje również obradująca pod przewodnictwem gubernatora generalnego instytucja Rady Wykonawczej, będąca odpowiednikiem brytyjskiej Tajnej Rady. W praktyce skład Gabinetu i Rady zwykle pokrywa się w znacznym stopniu. Formalnie rozporządzenia (orders-in-council) wydawane są nie przez Gabinet, a właśnie przez Radę. Obecnym premierem jest John Phillip Key .
Podstawy parlamentaryzmu w Nowej Zelandii zostały ukształtowane w połowie XIX wieku, a wiązało się to z uchwaleniem w 1852 roku przez Izbę Gmin Aktu konstytucyjnego Nowej Zelandii. Ten akt konstytucyjny zagwarantował NZ status autonomicznej kolonii, kształtując przy tym w jej ramach, wzorowane na brytyjskim modelu ustrojowym, podstawowy system rządów parlamentarnym. Na mocy tego aktu utworzony został dwuizbowy parlament, składający się z Izby Reprezentantów (izba niższa) i Rady Ustawodawczej (izba wyższa).
System parlamentarno-gabinetowy okazał się rozwiązaniem niezwykle trwałym, ponieważ jego zasady nie zmieniły się istotnie nawet w okresie przechodzenia od zależności kolonialnej do pełnej suwerenności państwa. Można jednak wymienić dwie znaczące reformy, które zaszły na przestrzeni tych 150 lat. Jest to odrzucenie zasady dwuizbowości parlamentu oraz wprowadzenie tzw. mieszanego systemu wyborczego w wyborach parlamentarnych.
Całkowicie suwerennym państwem Nowa Zelandia stała się dopiero w 1947 roku, bowiem wtedy statut westminsterski został ostatecznie przyjęty przez nowozelandzki parlament. Zasadniczą formą z Wielką Brytanią pozostała nadal jej obecność jako dominium w składzie Wspólnoty Narodów, wskutek czego tradycyjne funkcje głowy państwa w Nowej Zelandii sprawowane są formalnie przez monarchę brytyjskiego.
Struktura parlamentu
Parlament nowozelandzki miał przez ponad 100 lat strukturę dwuizbową. Wzajemne relacje między Izbą reprezentantów a Radą Ustawodawczą (podobnie jak układ stosunków między Izbą Gmin a Izbą Lordów w parlamencie brytyjskim) nie były ukształtowane na zasadzie równowagi obu izb. Rada ustawodawcza posiadała znacznie węższy zakres uprawnień niż Izba Reprezentantów oraz odgrywała znacznie mniejszą rolę w systemie polityczno-ustrojowym. Do zakresu działania Rady należały głównie kompetencje mieszczące się w ramach realizacji funkcji ustawodawczej parlamentu. Była całkowicie wyłączona od udziału w rozpatrywaniu zgłaszanych pod obrady parlamentu projektów ustaw budżetowych.
Izba Reprezentantów to od 1951 roku jedyna izba parlamentu Nowej Zelandii. Ustawowa liczba członków Izby Reprezentantów wynosi 120 osób, jednak ze względu na specyfikę systemu wyborczego liczba deputowanych w poszczególnych kadencjach może wahać się o kilka mandatów w obie strony. Kadencja trwa trzy lata i jest liczona od dnia pierwszego posiedzenia. W praktyce (biorąc pod uwagę, że pierwsze posiedzenie musi odbyć się w ciągu dwóch miesięcy od dniach wyborów), okres między wyborami nie przekracza nigdy 38 miesięcy. Gubernator generalny posiada prawo skrócenia kadencji bez podania przyczyny, jednak w praktyce czyni tak wyłącznie na wniosek premiera (jest to jeden z tzw. zwyczajów konstytucyjnych). 7
SYSTEM WYBORCZY
Wybory parlamentarne w Nowej Zelandii są powszechne, równe, bezpośrednie i tajne. Zasady te nie zostały sformułowane wprost w treści Aktu konstytucyjnego 1986 r. , niemniej jednak wynikają one z obowiązującego ustawodawstwa wyborczego.
Czynne prawo wyborcze w wyborach do Izby Reprezentantów przysługuje osobom posiadającym nowozelandzkie obywatelstwo, mającym ukończone 18 lat, które stale zamieszkują na terytorium Nowej Zelandii. Z czynnego prawa wyborczego mogą korzystać także przebywający czasowo w Nowej Zelandii obywatele Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej oraz państw członkowskich Wspólnoty Narodów (Commonwealthu). 8
Bierne prawo wyborcze posiadają obywatele Nowej Zelandii korzystający z czynnego prawa wyborczego, również po ukończeniu 18 roku życia. Kandydować do Izby reprezentantów nie mogą natomiast te osoby, które były skazane prawomocnym orzeczeniem sądu i odbywały co najmniej przez rok kare pozbawienia wolności, jak też osoby sprawujące w danym momencie wymienione ustawowo funkcje w różnego rodzaju organach państwowych i instytucjach publicznych.
Maorysi od drugiej połowy XIX wieku posiadają zarówno czynne prawo wyborcze, jak też mają zagwarantowaną reprezentację w parlamencie.
Zasada równości, po zmianach w 1993 roku oznacza prawo oddania przez każdego wyborcę dwóch głosów: pierwszego na jedną z partii politycznych, zarejestrowanych na ogólnokrajowych listach kandydatów, drugiego zaś na jednego z kandydatów ubiegających się o mandat w swoim okręgu wyborczym.9
Składający się zaledwie ze 120 deputowanych jednoizbowy parlament Nowej Zelandii nie ma rozbudowanej struktury organizacyjnej. Wewnętrznymi organami parlamentu są: przewodniczący parlamentu(spiker), jego zastępca oraz komisje parlamentarne.
W zakresie obowiązków spikera znajdują się wszelkiego rodzaju sprawy związane z procedurą debat w Izbie Reprezentantów, jak prowadzenie obrad plenarnych, określenie kolejności wystąpień poselskich, zgłaszania poszczególnych spraw pod obrady izby, reprezentowanie izby wobec pozostałych organów państwowych oraz w kontaktach z parlamentami innych państw.10
System sądowniczy Nowej Zelandii jest oparty na modelu brytyjskim. Najważniejszą różnicą jest najwyższa instancja odwoławcza – od 2004 roku jest nią Sąd Najwyższy Nowej Zelandii (Supreme Court, co należy odróżnić od działającego znacznie wcześniej High Court, również tłumaczonego na polski jako "Sąd Najwyższy"). Sędziowie powoływani są przez gubernatora generalnego na wniosek (w zależności od szczebla) premiera, prokuratora generalnego, jego zastępcy lub prezesa Sądu Najwyższego. Za źródła prawa i podstawę orzekania uznaje się akty parlamentu Nowej Zelandii, niektóre akty parlamentu brytyjskiego sprzed 1947 roku oraz coomon law.
Partia Pracy – utworzona w 1916 roku, centrolewicowa i socjaldemokratyczna, największa nowozelandzka partia polityczna.
Nowozelandzka Partia Narodowa – partia konserwatywna, utworzona w 1936 roku, w swoim programie wysuwa na czoło postulaty prywatnej własności i wolności osobistej
Partia Najpierw Nowa Zelandia – utworzona w lipcu 1993 roku przez byłych członków partii Narodowej; centrowo-populistyczna
Partia Zielonych (ang. Green Party of Aotearoa New Zealand)
Māori Party (ang. Māori Party)
United Future (ang. United Future New Zealand)
ACT New Zealand (ang. ACT New Zealand, Act)
Partia Kiwi (ang. The Kiwi Party)
New Zealand Pacific Party (ang. New Zealand Pacific Party)
Partia Postępowa (ang. New Zealand Progressive Party)
Partia Liberalna (ang. New Zealand Liberal Party)
Partia Reform (ang. New Zealand Reform Party)
Partia Zjednoczona (ang. United Party)
1System konstytucyjny Nowej Zelandii, Bożyk, s.5.
2Internet
3Izba reprezentantów, parlament Nowej Zelandii, Bożyk s. 5
4Leksykon systemów politycznych, T. Goduń, Warszawa 2003, s. 223.
5 System konstytucyjny Nowej Zelandii, Bożek, s. 38-40.
6Internet
8Izba reprezentantów, parlament Nowej Zelandii, s.16
9 Parlament NZ, s. 18
10System konstytucyjny Nowej Zelandii, Bożek, s. 23.