WYZNACZANIE STRON ŚWIATA BEZ KOMPASU

Wyznaczanie stron świata przy pomocy gwiazd

Na półkuli północnej do tego celu służy Gwiazda Polarna. Jej rzut na horyzont wskaże dokładnie północ.
Żeby znaleźć Gwiazdę Polarną należy posłużyć się jedną z dwóch metod:

1. Znaleźć Wielki Wóz (część gwiazdozbioru Wielkiej Niedźwiedzicy) odcinek między jego "tylnymi kołami" przedłużyć 5 razy "w górę". Na końcu tej linii znajdziecie Gwiazdę Północną.

2. Wielki Wóz widać nad głowami przez większość nocy ale gdyby ktoś go nie znalazł może poszukać Kasjopei - charakterystycznego gwiazdozbioru w kształcie litery W. Gwiazda Polarna znajduje się w odległości 2 szerokości tego W nad Kasjopeą. Niestety kierunku nie da się tak dokładnie określić jak przy Wielkim Wozie ale w tamtym rejonie nieba nie ma jaśniejszej gwiazdy.

3. W okolicach równika można do znalezienia Gwiazdy Polarnej używać gwiazdozbioru Oriona - linia poprowadzona przez środkową gwiazdę Pasa Oriona a następnie przez jego "głowę" prowadzi prosto do bieguna. W naszych okolicach może to być trudne bo prześledzenie tej linii będzie wymagało poożenia się w śniegu (Orion jest gwiazdozbiorem zimowym) albo będzie groziło przewrócwniem się na plecy. O wiele łatwiejsze jest wykorzystanie faktu, że przez Pas przebiega Równik Niebieski - wschodzi dokładnie na wschodzie a zachodzi dokładnie na zachodzie.

Wadą tej metody jest to że można ją stosować tylko w nocy i przy bezchmurnym niebie. Dokładność metody oceniam na jakieś 5-10°.

Australijczycy mają gorzej - nad Biegunem Południowym nie ma żadnej gwiazdy porównywalnej z naszą Polarną a ja nie będę się nad tym roztkliwiał i opisywał ich metody wyznaczania stron świata.

Wyznaczanie stron świata przy pomocy Słońca. Słońce wschodzi na wschodzie, zachodzi na zachodzie prawda? Tak ale tylko 22 marca i 23 września (równonoc wiosenna i jesienna). Bo i skąd by się wzięły dłuższe dni i krótsze noce? Np. takiego 1 lipca słońce wschodzi 22° na północ od wschodu. Lepszą metodą jest zapamiętanie gdzie Słońce jest o której godzinie:  o 6.00 - na wschodzie  o 12.00 - na południu  o 18.00 - na zachodzie Z tego wychodzi:  o 9.00 - na południowym wschodzie  o 15.00 - na południowym zachodzie

Chodzenie po cieniu Chodzi o to, żeby utrzymać przybliżony kierunek marszu bez ciągłego operowania kompasem. Metodę utrzymania kierunku marszu w lesie znają grzybiarze - ja nauczyłem się jej od swojego ojca. Wybierz kierunek - dowolną metodą, może być z kompasu. Zaobserwuj pozycję cienia: np. "depczę po cieniu" lub "pod słońce ale trochę w lewo" Podczas marszu utrzymuj tą pozycję Co jakiś czas (nie rzadziej niż co 3 godziny) popraw pozycję cienia Pamiętaj wcześniej postanowić kiedy chcesz skończyć marsz w tym kierunku (np. po dojściu do szosy lub skraju lasu, trzech godzinach) i co zrobisz później (skręcasz, wracasz?).

A stąd prosta droga do następnej metody:

Wyznaczanie stron świata przy pomocy Słońca i zegarka.

Gdybyśmy mieli zegarek wskazówkowy z tarczą 24-godzinną, wystarczyłoby skierować wskazówkę godzinową na słońce a godzina 12 wskazałaby nam południe (godzina 24 wskazałaby północ). Ponieważ takich zegarków się nie używa, opiszę sposób z klasycznym zegarkiem:

• Wycelować wskazówką godzinową w słońce (niektórzy proponują pomóc sobie przy tym cieniem zapałki przystawionej do czubka wskazówki)

• Podzielić kąt między wskazówką (godzinową!) a 12-ką na pół. I tu niektórzy mają kłopoty - który kierunek to północ a który południe.

• Przed południem słońce posuwając się w prawo ZMIERZA DO południa.

• Po południu słońce posuwając się w prawo ODSUWA SIĘ OD południa.

Jeśli nie macie zegarka wskazówkowego tylko elektroniczny, możecie całą operację przeprowadzić w wyobrażni ale łatwiej przy tym używać tarczy 24-godzinnej.
Albo przeprowadzić wywód logiczny: "Jest godzina 9.00 czyli połowa czasu między godziną 6tą (wschód) a 12tą (południe). Czyli że słońce jest na południowym-wschodzie. Południe jest tutaj (45° w prawo od słońca).

Taki sposób jest dokładny dla czasu letniego na długości geograficznej 30° (Kijów, Odessa) albo czasu zimowego i długości geograficznej 15° (Stargard Szczeciński, Gorzów).
Jeśli nie wprowadzicie poprawek na czas słoneczny i długość geograficzną - błąd może wynieść do 15°.

Uwaga: Jest to metoda dla półkuli północnej. Na południowej jest inaczej, ale o tym nie napiszę żeby Wam nie mieszać w głowach. W okolicach równika z tą metodą również nie jest najlepiej - Słońce o godzinie 12ej jest raz na południu, potem nad głową a jeszcze później na północy. Tam lepsza będzie następna metoda:

Wyznaczanie stron świata przy pomocy Słońca - metodą równego cienia. Metoda jest prosta i dokładna ale na pewno czasochłonna: Przed południem wbijamy w ziemię pionowo(!) kij (czerwone kółko na schemacie). Zaznaczamy miejsce, gdzie kończy się cień kija (A). Ze sznurka i patyczka robimy "cyrkiel" przywiązany do kija. Ustawiamy na nim odległość równą długości cienia i rysujemy łuk (zielony na schemacie). Koniec cienia przesuwa się tymczasem (po niebieskiej linii) i po południu sięga do linii narysowanej "cyrklem". Zaznaczamy to miejsce (B). Linia łącząca dwa zaznaczone miejsca jest ułożona na kierunku wschód-zachód. A północ-południe będzie prostopadła. Do wyznaczenia prostopadłej można użyć kawałka sznurka złożonego na pół i zaczepionego końcami o oba punkty (A i B) Dokładność takiego pomiaru może być całkiem niezła, jednak trzeba uważać na dokładność zaznaczania końca cienia, a przede wszystkim na "pionowość" kija. Niestety, na dokonanie pomiarów trzeba poświęcić kilka godzin. Szybsza będzie następna metoda:
Wyznaczanie stron świata przy pomocy słońca - metodą końca cienia. Metoda ta polega na tym że wbija się kij w ziemię (nie musi być pionowo) i zaznacza koniec cienia. Po jakimś czasie (20, 30, 60 minut) znowu zaznaczamy koniec cienia. Połączenie tych dwóch punktów ma wskazywać linię wschód-zachód. Postanowiłem sprawdzić tę metodę - najpierw doświadczalnie: W pudełko po pizzy wbiłem szprychę rowerową i przez cały dzień zaznaczałem trasę końca cienia. Potem dokonałem teoretycznego obliczenia trasy końca cienia. Owocem tych obliczeń był wykres (w tym przypadku dla szerokości geograficznej Warszawy): Okazało się że metoda końca cienia jest dokładna tylko w okolicach równonocy wiosennej (21.III) i jesiennej (22.IX). W pozostałe dni tylko w okolicach południa. W skrajnych przypadkach w okresie przesilenia, tuż po wschodzie albo tuż przed zachodem słońca, odchyłka może wynosić nawet 30-40 stopni. Im bliżej bieguna tym ta metoda jest dokładniejsza. W lepszy sposób pomiar długości cienia wykorzystywali przez Wikingowie w swojej husanotrze, czyli kompasie słonecznym.
Wyznaczanie stron świata przy pomocy księżyca Metoda jest podobna do tej ze słońcem i zegarkiem, z tą różnicą że faza księżyca służy nam do wyznaczenia pozycji słońca, ewentualnie różnicy między słońcem i księżycem. Obok umieściłem schemat faz księżyca i pozycji słońca wględem księzyca. Np. w czasie pełni księżyc jest po przeciwnej stronie Ziemi niż słońce, więc do czasu na zegarku dodajemy 12 godzin i traktujemy go jak słońce przy wyznaczaniu stron świata. I na tym poprzestanę bo opisywanie tej metody jest takie samo jak ona sama - pracochłonna i w dodatku niedokładna.

Wyznaczanie stron świata przy pomocy przedmiotów terenowych Wszystkie podręczniki harcerskie podają mnóstwo takich sposobów. Przy ich stosowniu należy jednak zwrócić na warunki: Mech rosnący od północnej strony drzewa lub kamienia - pod warunkiem, że nie w lesie gdzie drzewa tworzą mnóstwo cieni. Słoje drzew szersze od południa - jw. a na dodatek czasem trudno rozpoznać czy to słoje są szersze, czy to piła tak cięła. Gałęzie obficiej rosną od południa - a raczej od strony w którą mogą swobodniej rosnąć, bo tam jest np. polana albo w tamtą stronę wieje wiatr... Mrowisko jest zakładane od południowej strony pnia - pod warunkiem że to mrówki zakładają mrowisko a nie ludzie. I znów te cienie od innych drzew... Sposoby o których mało się mówi: Numery leśnych słupków oddziałowych. Oddziały leśne numerowane są według stałego schematu: Ze wschodu na zachód aż do końca lasu a następny wiersz zaczyna się nieco bardziej na południe niż poprzedni. Narożnik w środku niższej pary numerów będzie wskazywał północ z dokładnością do 45°. Tak uży błąd bierze sie stąd, że podczas wycinania przesiek, nie przejmowano się stronami świata i najczęściej prowadzą "pod kątem" do północy. Jeśli jesteś bardzo ambitny to przed wejściem do lasu możesz sprawdzić na mapie ile ten kąt wynosi. Dla przykładu: Puszcza Kampinoska: 8°W, Solska: 39°E, Piska: 12°W-8°E, Knyszyńska: 7°W-14°E, Bory Tucholskie: 12°-35°W. Uwaga: czasami (w górach często) granice oddziałów leśnych biegną drogami a nie przesiekami. A drogi w przeciwieństwie do przesiek nie przecinaja sie pod katem prostym. Anteny satelitarne są wycelowane w satelity geostacjonarne (znajdujące się w stałym miejscu nad równikiem). Azymut przez nie wskazywany zależy od satelity, w którego celują oraz od długości geograficznej ale zwykle wskazuje południe ±20° . A dokładnie: w tabeli poniżej lub w internetowym kakulatorze. satelita 13E HotBird 19,2E Astra 1 28,2E Astra 2 Szczecin 181,9° 174,2° 163,2° Warszawa 190,1° 182,3° 170,9° Hrubieszów 194,0° 186,1° 174,5° Jeśli wiesz że w pobliżu przebiega linia kolejowa od której jesteś np. na południe. Wystarczy posłuchać pociągów - w nocy słychać je nawet na 10 kilometrów i już wiesz, gdzie jest to południe. W niektórych komórkach wyświetlana jest nazwa nadajnika, z którego odbierany jest sygnał. Szkoda tylko że nazwy bywają enigmatyczne, typu: Mazowsze albo: Śródmieście (w środku lasu).

---