18. Słowniki i gramatyki doby średniopolskiej
Pierwsze słowniki, jakie ukazały się drukiem w XVI wieku to:
- słownik Jana Murmeliusza z 1526 roku
- słownik Franciszka Mymera z 1528 roku (łacińskio-niemiecko-polskie)
Największy zbiór słownictwa w I Pol. XVI wieku zgromadził bydgoski bernardyn Bartłomiej, ale nie ogłosił go drukiem.
W II pol. wieku, w 1564 r ukazał się pierwszy wielki słownik łacińsko-polski Lexicon latino-polonicum Jana Mączyńskiego. Liczy ok. 20 tyś polskich haseł.
- Autor jako pierwszy zastosował nowoczesny układ alfabetyczny.
- Wyrazy łacińskie zaczerpnął autor głównie ze słownika łacińsko-niemieckiego Piotra Dazypodiusza, a polskie odpowiedniki z własnego zasobu wyrazowego.
- słownik obfituje w wyrazy potoczne i gwarowe
- wiele zapożyczeń łacińskich, czeskich i niemieckich; w przypadku tych ostatnich zdarzało się, że proponował na ich miejsce utworzone przez siebie neologizmy polskie, np. łacińskie hasło sculptor czyli „rzeźbiarz” objaśnił jako: sznicer, obraźnik albo obraźny
W XVI wieku wielką popularnością cieszyły się słowniki wielojęzyczne. Najsłynniejszy z nich to łacińsko-grecki słownik Ambrożego Calepina.
- Obok 10 innych języków (m.in. łaciny, greki, hebrajskiego, francuskiego i włoskiego) znalazł się język polski. Autor polskiego działu nie jest znany, ale przypuszczano, że był nim Mączyński.
- Ponad 12 tyś. polskch haseł.
Słownik Mikołaja Volckmara Dictionarium trilingue ad discendam linguam latinam, polonicam et germanicam accomodatum (Gdańsk 1596)
słownik łacińsko-polsko-niemiecki
Największym słownikiem XVII wieku jest słownik Grzegorza Knapiusza Thesaurus polono-latino-graecus. (ok. 50 tyś haseł!) Pierwszy wielki słownik, który na pierwszym miejscu podaje (ułożone w kolejności alfabetycznej) wyrazy polskie, po nich odpowiedniki łacińskie i greckie.
-Knapiusz skupił się na czystości słownictwa, w słowniku przeważają wyrazy rodzime;
- często pomijał zapożyczenia łacińskie
- słownik miał zawierać głównie wyrazy należące do ogólnopolskiego języka literackiego, dlatego bardzo mało dialektyzmów i wyrazów potocznych, prawie zupełnie zostały pominięte wulgaryzmy
- cytuje Kochanowskiego, Górnickiego, Wujka, Skargę
- terminologię czerpał z dzieł naukowych; słownik zyskał uznanie i popularność
- drugie wyd., poprawione i uzupełnione wyszło w Krakowie w 1643 roku
Słownik księdza Piotra Daneta, słownik francusko-łaciński, do którego Franciszek Kola dodał dział polski. Obszerny, ok. 50 tyś haseł słownik trójjęzyczny.
Michał Abraham Trotz- lektor języka polskiego na uniwersytecie w Lipsku; 2 tomy (1744 i 1747 w Lipsku); słownik trójjęzyczny: francusko-niemiecko-polski;
- t. III w 1764 pt. Nowy dykcjonarz, to jest Mownik polsko-niemiecko-francuski
- nie znamy dokładnej liczby haseł
- Trotz wprowadził numerowanie znaczeń w obrębie hasła, zastosował nowoczesne kwantyfikatory
W XVI wieku pojawiły się pierwsze podręczniki do gramatyki w ścisłym tego słowa znaczeniu.
Piotr Statorius-Stojeński- Kraków 1568, pierwsza gramatyka języka polskiego pt. Polonicae grammatices institutio
- materiał gramatyczny oparł głównie na Wizerunku człowieka poczciwego Mikołaja Reja, uwzględnił utwory Kochanowskiego oraz język potoczny
Gramatyka Mikołaja Volckmana Kompendium lingua polonicae, Gdańsk 1594
Klucz do polskiego i niemieckiego języka Jeremiasza Rotera, Wrocław 1616
21. Język i styl literatury doby średniopolskiej.
Renesansowy styl literacki kształtował się w walce z wzorcem literackim późnego średniowiecza. Główne zasady renesansowego stylu to:
- zbliżenie języka artystycznego do mowy potocznej wykształconego mieszczaństwa i szlachty
- obrazowość, realizm, jasność
- wyrazistość, umiar stylistyczny; zharmonizowanie strony językowo-stylistycznej ze strona treściową
2 style języka poezji: „wielki” i „prosty”
Styl „wielki” cechuje:
- szyk przestawny
- większe nasycenie tropami i figurami poetyckimi: wieloczłonowe apostrofy, politoton (powtórzenie, często wielokrotne, tego samego słowa w różnych formach; nagromadzenie spokrewnionych etymologicznie wyrazów), np. „Góry na góry kładąc”
- paronomazja (zestawienie podobnie brzmiących słów, które uwydatnia ich bliskość znaczeniową; obcość lub przeciwieństwo) np. „Śmierci podległy nieśmiertelne Uznawca twarzy rozeznawał?”
- przewaga toku rzeczownikowo-przymiotnikowego (nominalnego)
- słownictwo nacechowane pod względem stylistycznym: wyrazy mitologiczne (Heraklitowy, Symonidowy, Ida, Pryjamczyk itp.), słownictwo rzadkie lub nieobecne w języku codziennym (przymiotniko wzorowane na antycznych, głównie greckich), złożenia np. białoskrzydła, skrzydłonogi, słodkobrzmiący; zaprzeczone imiesłowy: nienarodzona szkoda, nieuśmierzone wody, troski nieuśpione; archaizmy wyrazowe: modła- modlitwa, obiata- ofiara, pienie- śpiewanie, sąpierz- przeciwnik, Słopień- stopień
Styl „prosty”:
- składnia wzorowana na języku potocznym, wtręty wyrazowe
- unikanie kunsztownych tropów i figur poetyckich
- tok czasownikowy
- unikanie wyrazów mitologicznych i antycznych…
Przykład: proza Górnickiego- proza Reja
Wiek XVII i I poł. wieku XVIII zwykło się nazywać okresem upadku polskiego języka literackiego. Słownictwo uległo skażeniu wyrazami obcymi, rozluźnieniu uległa dawna renesansowa dyscyplina składniowa. Dopiero w Oświeceniu pojawi się gruntowny program odnowy języka i stylu literackiego, który zapanuje nad renesansowym chaosem.
Pod koniec XVI wieku renesansowy model stylistyczny zaczął się przekształcać w model barokowy.
- tekst z założenia miał być trudny, skomplikowany stylistycznie.
- często stosowano szyk przestawny
- styl wysoki pomieszany z potocyzmami
-kunszt składniowy wyrażający się w skomplikowanych wielopłaszczyznowych paralelizmach
- konkretność, szczegółowość języka
- częste anafory, nagromadzenia, antytezy i oksymorony
W języku artystycznym baroku można wyróżnić następujące odmiany:
- barok dworski ( Jan Andrzej Morsztyn, Stanisław Herakliusz Lubomirski)
- mieszczański sentymentalny (Szymon Zimorowic)
- mieszczański satyryczny (literatura sowizdrzalska)
- szlachecki, czyli sarmacki (Wacław Potocki, Samuel ze Skrzypy Twardowski, Jan Chryzostom Pasek)
Barok odkrył, że znaczenie wyrazu zależy od kontekstu