Księga Powtórzonego Prawa
Piąta księga Pięcioksięgu. Grecka nazwa: Deuteronomion „drugie prawo”; nazwa żydowska: Debarim ("słowa"), pochodzi od początkowych słów: „Tymi słowami (…)”.
Treść.
Księga została ułożona w formie trzech mów Mojżesza (1,6-4,40; rozdz. 5-28; rozdz. 29-30) i końcowego dodatku (rozdz. 31-34), czyli końcowych "słów", które przekazuje Hebrajczykom przygotowującym się do wkroczenia do Kanaanu. "Słowa" te przypominają o dawnych czynach Boga, aby wzmocnić poczucie tożsamości obecnej wspólnoty. Następnie wzywa się lud, aby w przyszłości zachował wierność, opartą na tej wspólnotowej tożsamości. Pouczenia te i teologiczne powiązanie przeszłości z teraźniejszością i przyszłością wspólnoty nadają tej księdze literacką i teologiczną dynamikę. Pierwsza mowa streszcza wydarzenia, jakie miały miejsce od Synaju do rozbicia obozu w Moabie i kończy się naglącym apelem o dochowanie wierności Bogu. Druga mowa opisuje nadanie Dziesięciu Słów (Przykazań) na Synaju, po czym następuje objaśnienie pierwszego przykazania ze względu na Szema (Pwt 6,4-9; hebr., "słuchaj") oraz rozbudowany apel do ludu o dochowanie wierności Bogu, gdy doświadczą pokus w nowej ziemi. Szczegółowe pouczenia dotyczące życia wspólnoty zaczynają się w rozdz. 12, a kończą opisem ceremonii przymierza i homilią poświęconą odpowiedzialności wobec Boga i siebie nawzajem. Trzecia mowa streszcza dwie pierwsze i obejmuje przegląd historyczny, odnowę przymierza, wezwania do wierności i ostrzeżenia przed skutkami nieposłuszeństwa. Podsumowanie zawiera instrukcje dotyczące następcy Mojżesza, pouczenia końcowe i modlitwy, Pieśń i Błogosławieństwo Mojżesza oraz opis jego śmierci.
Zarys treści:
I. Wezwanie do posłuszeństwa: historia jako podstawa wiary wspólnoty (1,1-4,43)
A. Wprowadzenie i tło (1,1-5)
B. Przegląd historyczny (1,6-3,29)
C. Wezwanie do odpowiedzi (4,1-40)
D. Miasta ucieczki (4,41-43)
II. Dziesięć Słów: podstawowe zasady wspólnoty (4,44-5,33)
A. Wprowadzenie i tło (4,44-49)
B. Przykazania nadane na Synaju (5,1-33)
III. Pamięć i dziedzictwo: kształtowanie wspólnoty (6,1-11,32)
A. Jeden Bóg, jedna lojalność (6,1-9)
B. Pamięć dla przyszłości (6,10-8,10)
C. Groźba pychy i arogancji (8,11-10,11)
D. Priorytety (10,12-11,32)
IV Tora: wspólnota podlega Bogu (12,1-26,19)
A. Kult wspólnotowy: gdzie i dla kogo (12,1-13,18)
B. Być ludem świętym (14,1-15,23)
C. Kult wspólnotowy: kiedy (16,1-17)
D. Kwestie sprawiedliwości i kultu (16,18-19,21)
E. Zasady świętej wojny (20,1-20)
F. Obowiązki we wspólnocie (21,1-15)
G. Kult wspólnotowy: wdzięczność (26,1-15)
H. Wezwanie końcowe (26,16-19)
V Zawarcie i zachowanie przymierza: granice wspólnoty (27,1-34,12)
A. Przymierze posłuszeństwa (27,1-30,20)
B. Słowa zachęty (31,1-8)
C. Troska o przyszłość (31,9-29)
D. Pieśń i Błogosławieństwo Mojżesza (31,30-33,29)
E. Epilog: śmierć Mojżesza (34,1-12)
Kontekst literacki i teologiczny.
Pierwsze wiersze (1,1- 5) bezpośrednio łączą się z wersetami końcowymi Księgi Liczb i sytuują całą tę księgę na tle równin Moabu, na których Hebrajczycy się znaleźli po wędrówce przez pustynię. Wyznaczenie na następcę Jozuego (31,1-8) i opis o śmierci Mojżesza (rozdz. 34) prowadzą bezpośrednio do pierwszego rozdziału Księgi Jozuego, podejmującego ponownie temat ludu podążającego do Kanaanu. Cechy te pozwalają zwrócić uwagę na Księgę Powtórzonego Prawa jako na historyczne, geograficzne i literackie wtrącenie w narracyjny tok ciągnący się od Księgi Liczb do Księgi Jozuego. Ścisły związek tej księgi z jej kontekstem, wraz z odrębnością w porównaniu z tokiem narracji w księgach sąsiednich, świadczą o starannym uformowaniu tych tradycji Mojżeszowych jako teologicznego wyznania wiary. W ten sposób Księga Powtórzonego Prawa dostarcza literackiego i teologicznego łącznika między manifestacjami łaski Bożej znanymi z tradycji o Wyjściu, Synaju i pustyni, a późniejszą niewiernością ludu, znaną z tradycji o osiedlenia się w Ziemi Obiecanej. Wspólnota rozumiała ważność tych "słów", wzywających lud do posłuszeństwa w przełomowych momentach historii Izraela. Zarazem "słowa" te pełniły dynamiczną funkcję w sferze zaspokajania odczuwanej przez lud potrzeby tożsamości religijnej, społecznej i kulturalnej.
Historia literacka.
Tradycyjnie całą tę księgę przypisywano Mojżeszowi. Pewne jednak cechy, w tym opis śmierci Mojżesza, doprowadziły uczonych do wniosku, że część tej księgi pochodzi z czasów późniejszych. Poglądy na temat jej dokładnej historii są bardzo rozbieżne, ale istnieje ogólna zgoda co do tego, że Pwt odzwierciedla proces kompilacji towarzyszący procesowi odwołania się wspólnoty do tradycji Mojżeszowych w późniejszych czasach, co sugeruje sama księga (np. 30,1-5; 6,20-25). Nie wyklucza to jednak możliwości, że jakiś rdzeń tej księgi, a być może nawet duża jej część, pochodzi od Mojżesza. Powszechnie się uważa, że Jozjasz posłużył się wcześniejszą formą Księgi Powtórzonego Prawa jak przewodnikiem w swych radykalnych reformach (ok. 621 r. przed Chr.; 2 Krl 22,1-7; 2 Krn 34,1-7). Istnieją też pewne dane, że fragmenty tej księgi odzwierciedlają kryzys w czasie wygnania babilońskiego (587-539 przed Chr.; np. 29,28; por. 29,29-30,5; 28,49-57.64-68). Obecna jej forma jest wyrazem zastosowania, ponownego użycia i reinterpretacji dawniejszego nauczania Mojżeszowego w nowych, zmieniających się okolicznościach historycznych.
Charakterystyczne cechy i teologia.
Księga Powtórzonego Prawa nie jest zbiorem praw; jest księgą serca, pouczenia (hebr. tora), jak żyć świadomie jako lud Boży w odpowiedzi na miłość i łaskawość Bożą (np. 4,29; 6,4.32-40; 11,1). Jednym z najbardziej znamiennych rysów tej księgi jest styl homiletyczny. Przykazania nie są ujęte w formie prawnej, lecz w stylu kaznodziejskim, przeplecione prośbami i wezwaniami do posłuszeństwa, zawsze opartymi na uprzedniej (inicjującej) lasce Bożej. Także koncepcja przymierza, wokół której obraca się cała księga, nie jest zasadniczo koncepcją prawną, lecz właściwym ówczesnej kulturze sposobem wyrażenia relacji między Jahwe a Jego ludem. Wezwanie do posłuszeństwa, które przenika całą tę księgę jest apelem do uporządkowania wszystkich aspektów życia ze względu na relację do Jedynego, który objawił się w historii narodu jako prawdziwy i żywy Bóg. Nie chodzi po prostu o narzucenie prawa, lecz o wezwanie do wybrania Boga (30,15-20, por. Joz 24,14-15), co znajduje następnie wyraz w pouczeniach praktycznych.
Nacisk na intencjonalne i radosne posłuszeństwo serca jako na właściwą odpowiedź na łaskę Bożą wiedzie do zwiększenia odpowiedzialności jednostki (np. 30,11-14) i do zaakcentowania motywów i intencji wysuwanych na czoło również przez proroków (np. Jr 7,21-23). Inne cechy tej księgi są ściśle związane z tym właśnie akcentem. Rozstrzygająca jest całkowita lojalność wobec Boga, oznaczająca odrzucenie kultu obcych bogów (6,13-15; 8,19; 9,7-12; 30,15-20). Miłość Boga do ludu i pragnienie wzajemnej relacji przepojonej miłością zajmują szczególne miejsce (6,5; 7,13-14; 23,5; 30,6.19-20). Zwraca się też uwagę na troskę o sprawiedliwość, zwłaszcza wobec słabszych członków wspólnoty (10,18-19; 14,28-29; 15,1-18; 24,14-15). Księga rozwija myśl, że posłuszeństwo przynosi błogosławieństwo i życie, a nieposłuszeństwo sprowadza przekleństwo i śmierć (11,26- 28; 30,15-20), afirmując w ten sposób pozytywne skutki życia zgodnego z porządkiem Bożym. Choć pogląd ten został później wypaczony, sama Księga Powtórzonego Prawa kładzie nacisk na posłuszeństwo na poziomie właściwie rozumianej miłości (10, 12-15; por. Mi 6,8). Stale pojawia się obawa, że lud upadnie, co może odzwierciedlać czasy późniejsze, gdy Izrael sprzeniewierzył się już Bogu. Prowadzi to do wyakcentowania dwóch tematów, między którymi panuje stałe napięcie: lud powinien pilnie podążać za Bogiem i nie ryzykować utraty korzyści z ziemi (28,47 -68), Bóg okaże swojemu ludowi miłosierdzie mimo jego upadków i przyprowadzi go (z powrotem) do kraju (30,1-10).
Wpływ.
Wpływ tej księgi trudno przecenić. Dostarcza ona kryteriów, według których Izrael oceniał i osądzał samego siebie. Autorowie ksiąg od Księgi Jozuego do Drugiej Księgi Królewskiej rozważali historię Izraela na tle pouczeń Księgi Powtórzonego Prawa. Przez swe stanowcze ostrzeżenie przed dodawaniem lub usuwaniem z niej czegokolwiek (42; 12,32) księga ta stanowi też jeden z pierwszych kroków do powstania pisanego kanonu Pisma Świętego.
Księga Powtórzonego Prawa należy do najczęściej cytowanych w NT. Jezus przytoczył część Szema (6,4-9) jako streszczenie zarówno prawnego (kapłańskiego), jak i prorockiego nauczania (Mt 22,37; Mk 12,30; por. Lk 10,27), podkreślające obowiązki wspólnoty ludu Bożego. Ewangelie także podają, że w obliczu trzech pokus Jezus odwołuje się właśnie do tej księgi (Mt 4,1-10; Lk 4,1-13; z Pwt 8,3; 6,13.16).