BłogosławieństwoMojżesza

KSIĘGAPOWTÓRZONEGOPRAWA

BibliaTysiąclecia

WydanieV

zkomentarzamiBibliiJerozolimskiej

WydawnictwoPallotinum

2006

WstępdoKsięgiPowtórzonegoPrawa

Nazwa"PowtórzonePrawo"(Deuteronomium)zachodzidopierow

LXXiWulgacie,wBibliihebrajskiejstanowijąpierwszyrzeczownik
początkowegozdaniaksięgi:Haddebarim.Księgataróżnisięod
poprzednichtym,żejestjednolita,podobniejakKapłańska,choć
różnaodniejodmiennymsposobempodawaniapraw.Górujetuton
pouczający,kaznodziejski,widocznynawetwsposobieujęcia
przepisówprawnych.ZMojżeszemłączyjątradycjaustna,podawana
poprzezpokolenia,przechowywanaprzezkapłanówlewickichw
północnympaństwieIzraela.

Krytykaliterackaodróżniatutajrozdziałyśrodkowe12-26[->Pwt

12,1]odresztyksięgi.Znimiłączysięorganiczniewprowadzeniedo
nichpodanewrozdz.5-11[->Pwt5,1]orazbłogosławieństwai
przekleństwawrozdz.27-28[->Pwt27,1].Ostatnierozdziałyzostały
wprawdziepóźniejdodane,pochodząjednakzdawniejszychczasów,
jaknp.poematywPwtrozdz.32[->Pwt32,1]i33[->Pwt33,1],na
cowskazujejęzykistyl.Podobniedawnopowtarzanewkulcie
musiałybyćrozdz.29-30[->Pwt29,1].Pwtrozdz.31[->Pwt31,1]i
34[->Pwt34,1]sątakżepochodzeniapóźniejszegojakowynik
redakcjiksięgi.Trudniejszasprawajestzpierwszymirozdziałami
księgi.Ogólniesięprzyjmuje,żerozdz.1-3[->Pwt1,1]pochodząz
czasówostatnichkrólówjudzkich,zVIIwieku,arozdz.4[->Pwt4,1]
powstałwczasieniewolibabilońskiej,wVIw.przedChr.Ostatnio
zauważonowtejksiędzeschematodnowieniaprzymierza,jakiznamy
jeszczezeźródełchetyckich:rozdz.5-11[->Pwt5,1]-wstęp
historycznyipouczenie,rozdz.12-26[->Pwt12,1]-nakazyprawne;
przytym26[->Pwt26,1],16-19[->Pwt16,1]-sformułowanie
zawarciaprzymierza;rozdz.27n[->Pwt27,1]-błogosławieństwai
przekleństwa.Tostanowipierwotnytrzonksięgi.Jakwidać,sytuacja,
wktórejpowstałaksięga,wskazujewyraźnienaodnowienie
przymierzawmiejscuświętym,wtymprzypadkuwSychem(por.Joz

23-24[->Joz23,1]).Lewiciprzygotowywalinaróddotegoaktu
religijnegoiwyjaśnialiprawoludowi.WVIIIw.przedChr.,za
czasówkrólaJeroboamaIImógłpowstaćprototypdzisiejszejksięgi
mającejnaceluzmodernizowaniedawnegoprawa,zanotowanegow
Wj19-24[->Wj19,1].Styliporównanieposzczególnychprzepisów
wyraźnienatowskazują.Poupadkupółnocnegopaństwawroku722
przedChr.wierniprzenieślitęksięgędoJerozolimy,gdziezostała
umieszczonawświątyni.Pierwszeswojezredagowaniezawdzięcza
królowiEzechiaszowi,troszczącemusięomoralneodnowienie
Izraela.Tajednakpierwszaredakcjazawierałatylkorozdz.5-28[-
>Pwt5,1].Wtymstanieteżznaleźlijąkapłanizaczasówkróla
Jozjasza.Ostatecznejredakcjidokonanodopierowczasieniewoli
babilońskiej.Stądnicdziwnego,żeniektóredawnewyrażeniazostały
zmodernizowanejeszczewpóźniejszychkołachprorockich,których
śladłatwozauważyćnakartachnaszejksięgi.Zachowanie
jednolitego,odrębnegostyluniepozwaladokładniejodróżnićczęści
pierwotnychodpóźniejszych.

NaukateologicznaPwtodnosisiędoprzymierzazawartegoprzez

Bogazludemizraelskim,wybranymprzezBoga.Wybórtenjest
dowodemmiłościzestronyBoga,którychcemiećIzraelana
szczególnąwłasność(segulla[h]:Pwt7,6;Pwt14,2;Pwt26,18)w
odróżnieniuodwszystkichinnychnarodówświata,któreprzecieżteż
należądoNiego,jakoStwórcyniebaiziemi(Pwt4,19;Pwt32,8).
Podobnesłowowtymsamymznaczeniuspotykasięwtekstachz
MarinadEufratem.WybierającIzraelaBógbyłsuwerenniewolny:
nieskłaniałyGodowyborużadneprzymiotyrozumuczywoliludu
wybranego(Pwt9,5n;Pwt7,7n).WyprowadzeniezEgiptujestnadto
wykupemniewolnikaodjegodotychczasowegopana,przyczymnie
matumowyozapłacie,cojestpodstawąpóźniejszegopojęcia
"wykup"i"odkupienie"użytegoprzezIziświętegoPawła.
Posłuszeństwo,któreludwybranywinienbyłswojemu
dotychczasowemuwładcyziemskiemu,należysięobecnienowemu
Panu-Bogu.ZawarcieprzymierzanagórzeHoreb(=Synaj)jest

następstwempoprzednichczynówBoga,któryobecniewyrażaswoją
wolęwDekalogu.TakprzekazanawolaBożazostajepóźniejjeszcze
wyjaśnionanapolachMoabu(rozdz.5[->Pwt5,1]),wprawach
apodyktycznych,kazuistycznych,warunkowychirozporządzeniach
kultowych,zawartychwczęścicentralnejksięgi.Rozdz.5-11
zawierająnakazmiłowaniaBogaponadwszystko(zwłaszczaPwt
6,5.13-15).ToprzykazanieprzeszłodoNT,gdziestałosiękamieniem
węgielnymcałejmoralności.Niechodzituomiłośćuczuciową,
wprostprzeciwnie,wszystkoprzemawiazamiłościąefektywną,
przejawiającąsięwwiernymsłużeniuBogu,zachowaniuprzykazań,
jednymsłowemwtym,comędrcynazywali"bojaźniąBożą".To
pojęciemiłościposiadaswojeźródłoteżwMezopotamii,gdzie
wyrażacałystosunekwasaladoswegoseniora.Izraelitajednakmiał
sięodnosićdoBogajaksyndoojca.

Stosunekdowyznawcówtejsamejreligiiujmowanyjestjako

stosunekbratadobrata,zczegowywodzisiępojęciemiłości
braterskiej.Nawetkróluznanybyłzawspółbrata(Pwt17,15.20),aby
sięniewynosiłponadinnychczłonkówluduwybranego.Specjalnej
troskiwymagałbratzubożały(Pwt15,7).Dowodemmiłościbratniej
byłateżwspólnaofiara,wktórejmiałprawouczestniczyćkażdy
członekluduwybranego.Poniejodbywałasięwspólnaucztaofiarna.
TakpojętamiłośćbraterskaprzeszładoNTibyłamocnopodkreślana
wpierwotnymKościelewJerozolimie.WielkimdaremBożymjest
"ziemia".Człowiekmananiejzażywaćspokojuibezpieczeństwa,a
przedewszystkimodznaczaćsięszczególnąłącznościązBogiem,co
miałobyćprzygotowaniemdożyciazBogiemwkrólestwieBożym.

AktualizowanienakazówMojżeszowychdokonałosięwczasie

kilkakrotnegoodnawianiaprzymierza.Możnajeuważaćza
uobecnieniedawnychwypadkównaskutekbliskościtegosamego
Boga,któryzawierałprzymierzezludemwybranym.Spotykamytu
częsteokreślenie"dzisiaj",powtarzającesię,ilekroćktośłączysięz
BogiemidoNiegosięzwraca.

WhistoriizbawieniaPwtzajmujedoniosłemiejsce.Ujmuje

bowiemcałośćobowiązkówczłowiekawstosunkudoBogai
bliźniego,jasnowykładaterminy:przymierza,luduBożego,miłości
Bogaibrata,służeniaBoguichodzeniaJegodrogami.Pojęcie
sprawiedliwościBożejkarzącejzagrzechy,alelitującejsięwyraża
rozdz.32[->Pwt32,1],cobyłopodstawąnaukiprorokówiNT.

SformułowanewPwtprzykazaniaiprawaodezwąsięechemwNT:

przykazaniemiłości(Pwt6,5)jestprzedmiotemmówpolemicznych
(Mt22,37;Mk12,29n;Łk10,27);słowaBożezPwt8,3;Pwt6,16
zachodząwdialogukuszenia(Mt4,4.7;Łk4,4.12),nadtoinneprawa
wMt5,31;Mt18,16.Naklasycznytekstoproroku(Pwt18,15.19)
powołasiękerygmatapostolski(Dz3,22n;Dz7,37).Św.Pawełcytuje
poszczególneprzepisyw2Kor13,1;Ga3,13;zaśHbr12,21.29
nawiązujedoopowiadaniazdarzeńpodSynajem.

Pwt1

WSTĘPNEMOWYMOJŻESZA

PierwszamowaMojżesza

TymisłowamiprzemawiałMojżeszdocałegoIzraelaza

Jordanemnapustyni,wArabienaprzeciwSuf,międzyParan,Tofel,
Laban,ChaserotiDi-Zahab.

1,1-5Potytule,w.1a,ww.1-5sąpodanedodatkowewskazówkidotyczącemiejscaiczasu.PochodząoneodróżnychredaktorówimająsłużyćpowiązaniuPwtzLb.

JedenaściednidrogijestprzezgórySeirzHorebudoKadesz-

Barnea.

1,1-2.Geografia.ArabatofragmentuskokuJordanu,czasamiograniczanydoczęścimiędzyMorzemMartwymazatokąAkaba.Listanazwprzypominabardziejopistrasywędrówkiniż

miejsce,wktórymnastałeprzebywaliIzraelici(stąduwaganatematwędrówkiprzezgórySeir).Miejsca,któretutajpodano,trudnojestzlokalizowaćwsposóbpewny.GórySeirtoinnanazwaEdomu,
zaśdrogaprzezSeirwiodłazpółwyspuSynajdoEdomu.NatematszczegółówdotyczącychKadesz-Barnea,zob.komentarzdoLb13,26;natematlokalizacjiSynaju/Horebu,zob.komentarzdoWj
19,1-2.TrwającajedenaściednipodróżpasujedopołudniowejlokalizacjigórySynaj.

Wczterdziestymroku,jedenastymmiesiącu,wpierwszymdniu

miesiącaMojżeszpowiedziałIzraelitomwszystko,comuPandlanich
zlecił.

1,3.Chronologia.JedenastymmiesiącemwkalendarzuIzraelitówjesttewet(grudzień-styczeń).WIzraelutośrodekporydeszczowej,jednakwrejonie,wktórymterazprzebywali

Izraelici,byłobardzomałoopadówdeszczu(przeciętnailośćrocznychopadówwynositam50mm).Chociażbyłazima,przeciętnatemperaturawciągudniawynosiłaok.28st.C.Trudnojestumieścić
czterdziestyroknaskaliczasu,ponieważbiblijnytekstniezawieraniczego,copozwoliłobyzakotwiczyćgowabsolutnejchronologiidziejów.Wświeciestarożytnymuwagichronologicznemiały
charakterwzględny(„wpiątymrokupanowaniakrólaX”),podobniejestwtekściebiblijnym(tutaj,wczterdziestymrokuodwyjściaIzraelitówzEgiptu).Nieznanowówczasżadnegoabsolutnego
systemuchronologicznego(„rok1385”).Zob.DatawyjściaIzraelitówzEgiptu.

PopokonaniuSichona,królaAmorytów,mieszkającegow

Cheszbonie,iOga,królaBaszanu,mieszkającegowAsztarotwEdrei,

1,4.Historia.RelacjaotychbitwachzostałapodanawLb21,21-35.Ztrzechmiejsc,któretutajwymieniono,tylkowCheszbonieprowadzonopracewykopaliskowe(zob.komentarzdoLb

21,25-28).AsztarotwEdreiuważasięzastolicęBaszanu.OAsztarotwspominasięwtekstachegipskichiasyryjskichorazwlistachzAmarny.Niektórzyuczenisądzą,żeAsztarotpojawiasięteżw
tekściezUgaritjakomiejsce,wktórympanujebógEl.WzmiankioSichonieiOguniepojawiająsięwdokumentachpozabiblijnych.

zaJordanem,wkrajuMoabu,począłMojżeszwpajaćtoprawo,

mówiąc:

RozkazopuszczeniaSynaju

Pan,naszBóg,mówiłdonasnaHorebie:Jużdośćwaszego

pobytunatejgórze.

1,6PierwszamowaMojżesza(1,6—4,40)tostreszczeniehistoriiIzraelaodwyruszeniaspodSynajuażdoosiągnięciaPisginawschodnimbrzegudolnegoJordanu,poczymnastępuje

przypomnienieprzymierzaijegowymagań.Padająwniejteżsłowaowygnaniujakookarzezaniewierność,ajednocześnieoperspektywienawróceniaipowrotu.Tacałośćnależydodrugiegowydania
Pwt,conastąpiłonawygnaniu.MowaMojżeszanawiązujewczęścidoopowieścijahwistycznych,azwłaszczaelohistycznychWjiLb,dokonujesięwnichjednakselekcjiorazredagujejez
odmiennegopunktuwidzenia:zeszczególnymnaciskiempodkreślasięopatrznośćBożąorazwybranieIzraela,atematemcentralnymjestdarZiemiObiecanejprzezBoga.Rozdz.1-3,stanowiącerodzaj
prologuocharakterzewyraźniehistorycznym(zwłaszczaod1,19),gdzietentematjestszczególnieuwypuklony,mogąbyćuważanezawstępdotzw.historiideuteronomistycznej,prowadzonejażdo
końca2Krl,azamkniętejopowieściąoutracieziemidarowanejIzraelowi.

1,6.Horeb.HorebtoinnanazwagórySynaj,przypuszczalniepołożonejwpołudniowejczęściSynaju.Natematdodatkowychinformacjizob.komentarzdoWj19,1-2.

Ruszajcie,idźcie,ciągnijciekugóromAmorytów,dowszystkich

pobliskichnarodów[osiadłych]wArabie,wgórach,wSzefeli,w
Negebie,nadbrzegiemmorskim,wziemiKananejczykówiw
Libanie:ażpowielkąrzekęEufrat.

1,7.Geografia.Opispodanywtymwerseciedotyczywdużejczęściregionówtopograficznych.GórzystakrainaAmorytówmożeoznaczaćcałyrejonpołudniowy,wprzeciwieństwiedo

ziemiKananejczyków,którabyłabyrejonempółnocnym.ArabaoznaczarówtektonicznydolinyJordanu,odAkabynapółnocy,zaśkrainagórzystarozciągasięzpółnocynapołudnie,wzdłuż
zachodniegobrzegurzekiJordan,przecinającdolinęJizreel.NapołudniuSzefele(„zachodniepogórze”)opadająodpodnóżygórkuwybrzeżuMorzaŚródziemnego.Negebjestpustyniąokształcie
trójkątnym,położonąpomiędzyMorzemMartwym,MorzemŚródziemnymizatokąAkaba.Libanznajdowałsięwpółnocnympaśmiegórskim,jegogranicępółnocnąwyznaczałapółnocno-wschodnia
częśćEufratu.

Patrzcie,wydajęwamtenkraj.Idźcie,posiądźcietęziemię,

którąPanpoprzysiągłdaćAbrahamowi,Izaakowi,Jakubowi,apo
nichichpotomstwu.

Ustanowieniesędziów

Irzekłemwamwowymczasie:Jasamniemogęjużnosić

ciężaruwaswszystkich.

Pan,waszBóg,rozmnożyłwas:dziś

jesteścieliczninibygwiazdynaniebie.

APan,Bógojcównaszych,

niechwasjeszczetysiąckrotniepomnożyibłogosławiwam,jakto
obiecał.

1,11PoprawkateologicznadoLb11,11-15,gdzieMojżeszuskarżasięnazbytniąliczebnośćIzraela.TutajjestonaznakiembłogosławieństwaBożego

Jakzdołamsamudźwignąćwaszciężar,waszebrzemięiwasze

spory?

Wybierzciesobiewwaszychpokoleniachmężów

rozumnych,mądrychiszanowanych,abymichpostawiłwamna
czele.

Odpowiedzieliściemi:Dobrejest,cozamierzaszuczynić.

Wtedywybrałemspośródgłówwaszychpokoleńmężówmądrych,

szanowanychidałemwamichzawaszychprzewodników:
naczelnikównadtysiącamiinaczelnikównadsetkami,naczelników
nadpięćdziesięciomainaczelnikównaddziesięciomajako
zwierzchnikównadwaszymipokoleniami.

Wtedytorozkazałem

waszymsędziom:Przesłuchujciebraciwaszych,rozstrzygajcie
sprawiedliwiespórkażdegozeswymbratemczyteżzprzybyszem.

1,16.StrukturysądowniczenaBliskimWschodzie.Egipskieichetyckiedokumentyztegookresupotwierdzająistnienierozbudowanegosystemusądowniczego,zaśchetyckiePouczenia

dlaurzędnikówidowódcówświadczą,żefunkcjesędziowskiepełnilidowódcywojskowi,podobniejakwwersecie13.Wskazujetonaistnienieścisłychzwiązkówpomiędzydziałalnościąwojskowąi
sędziowską,coteżzakładaKsięgaSędziów.Wwiększościinnychsystemówsądowniczychtrudnesprawyprzesyłanodorozsądzeniakrólowi;wtymprzypadkurolęnajwyższejinstancjipełniłMojżesz.
NaBliskimWschodzieprzywódcy(plemienni,wojskowi,naczelnicymiast,prowincjilubwładcynarodów)mieliobowiązekrozsądzaniaspraw,którenależałydoichjurysdykcji.Oskarżonyniestawał
przezławąprzysięgłych,chociażczasamigrupastarszychwspólniedokonywałarozstrzygnięciasprawy.Gdysędziabyłjeden,realnestawałosięniebezpieczeństwofaworyzowaniamożnychibogatych.
WdokumentachzBliskiegoWschoduiwPiśmieŚwiętymcenisiębezstronnośćiumiejętnośćrozsądzania.Wczasachstarożytnychniebyłoprawników,więcwiększośćludzisamareprezentowała
własneinteresyprzedsądem.Możnabyłowzywaćinnychnaświadków,aprzysięgiodgrywaływażnąrolę,bowiemnieznanowiększościnaukowychmetodgromadzeniamateriałudowodowego.

Wsądzeniuunikajciestronniczości,wysłuchujciemałegoi

wielkiego,nielękajciesięnikogo,gdyżjesttosądBoży.Gdybywam
sprawawydawałasięzatrudna,mniejąprzedstawcie,abymją
wysłuchał.

1,17unikajciestronniczości.Miećwzglądnaosoby,dosł.:„podnosićtwarz”,czyliokazywaćżyczliwość,ajeszczeogólniej—daćdowódstronniczościwsprawachsądowych(16,19;Kpł

19,15itd.).SędziowiewinninaśladowaćsuwerennąbezstronnośćBoga(10,17+;Prz24,23).Prorocy—posługującsięinnąterminologią—częstobędąwracalidoprzypominaniategoobowiązku(Iz
10,2;Jr5,28;Ez22,12;Am2,6;5,7.10;Mi3,9.11).

Wowymczasiepoleciłemwamwszystko,comacieczynić.

WKadesz

PotemopuściliśmyHorebiszliśmyprzezcałątępustynię

wielkąistraszną,którąwidzieliście,wkierunkugórAmorytów,jak
nampoleciłPan,naszBóg,idoszliśmydoKadesz-Barnea.

1,19.Amoryci.AmorycibylirównieżznanijakoAmurru(wjęzykuakadyjskim)iMartu(wjęzykusumeryjskim).Termin„Amoryci”(„mieszkańcyzachodu”),podobniejak

„Kananejczycy”,używanybyłogólnienaokreślenieludówKanaanu.JakogrupaetnicznaAmorycipojawiająsięwźródłachpisanychjużwpołowieIIItysiącleciaprzedChr.Większośćuczonych
uważa,żeichojczyznąbyłaSyria,zktórejwyszli,zajmującwieleobszarówBliskiegoWschodu.

Wtedywampowiedziałem:PrzyszliścieażdogórAmorytów,

którenamdajePan,naszBóg.

Patrz!Pan,twójBóg,wydałtobietę

ziemię.Wejdź,weźjąwposiadanie,jakciobiecałPan,Bógtwoich
ojców.Nielękajsię,nietraćducha!

1,21Pewnośćzwycięstwajestjednązcechcharakterystycznychświętejwojny.WPwtczęstosiętęcechępodkreśla(por.w.29;7,21;20,1;30,8itd.).

Wysłaniewywiadowców

Wtedyprzystąpiliściedomniewszyscyirzekliście:Wyślijmy

mężówprzedsobącelemzbadaniakrajuipoznaniadrogi,którąmamy
iść,orazmiast,doktórychmamywkroczyć.

1,22Tolud,anieJahwe,jakwLb13,2,proponujewysłaćzwiadowców.Jużtozachowaniewypływazbrakuwiary.Jestonoprzygotowaniemdalszegociąguopowieści:oodmowie

wkroczeniadoKanaanuioukaraniuludu.WPwtztymwłaśniegrzechemwiążesięwykluczenieMojżesza,podczasgdywLb20,12maonozwiązekzepizodemwMeriba.Całatahistoriauwypukla
razjeszczetematZiemiObiecanej.

Rzeczwydałamisiędobra.Iwziąłemspośródwasdwunastu

mężów,pojednymzkażdegopokolenia.

Oniwyruszyli,poszliw

góryidotarliażdodolinyEszkol,którązbadali.

1,24.DolinaEszkol.Wrejonietymjestwielestrumieni(wadi),trudnowięcpowiedzieć,októryznichtutajchodzi.WokolicydzisiejszegoHebronuzprodukcjiwinogronsłyniepołożone

nadstrumieniemRametel-Amleh.

Wzięliwręcetrochęzowocutejziemi,przynieśliwamitakie

złożylisprawozdanie:Kraj,którynamdajePan,naszBóg,jestdobry.

Buntludu

LeczniechcieliścieiśćiwzgardziliścienakazemPana,waszego

Boga.

Szemraliściewnamiotach,mówiąc:Znienawiścidonas

wyprowadziłnasPanzziemiegipskiej,bywydaćnaswręce
Amorytównazagładę.

Gdzieżpójdziemy?Nasibracianapełnilinam

sercestrachem,mówiąc:Ludtojestliczniejszyiwyższywzrostemod
nas,miastaogromne,obwarowaneażdonieba.Widzieliśmytam
nawetsynówAnaka.

1,28Anakici,podobniejakEmici,RefaiciiZamzummici(alboZuzyci,2,10-11.20-21;por.Rdz14,5)tolegendarnenazwypierwszychmieszkańcówPalestynyiTransjordanii.Łączonoichz

mitycznymiNefilitami,czyligigantami(Lb13,33;Rdz6,4),atakżeprzypisywanoimistniejącetuiówdziepomnikimegalityczne(por.Pwt3,11).AnakicijeszczewczasachJozuegotworzyli
arystokracjęzamieszkującągórzysteterenywokółHebronuorazokolicenadmorskie(Jozll,21n;14,12-15;15,13-15;21,11).RefaiciutrzymalisięwkrainieBaszan(Pwt3,13;Joz12,4n;13,12),ale
nawetwsamejJudeipamięćonichzachowałasięwnazwie„dolinaRefaim”,miejscapołożonegonapołudniowyzachódodJerozolimy(Joz15,8;18,16;2Sm5,18),aludzieDawidapokonaliostatnich
potomkówRafy,ichprzodkaprotoplasty(2Sm21,16-22;por.1Krn20,4-8).SłoworefaimoznaczałotakżecienieSzeolu(por.Hi26,5n;Ps88,11;Iz14,9;26,14.19).

1,28.Anakici/synowieAnaka.OpotomkachAnakawspomnianowLb13,22.28.Gdynadawanonazwyludom,nazwanoichHurytami(biblijnymiChorytami;zob.komentarzdoPwt2).

PotomkówAnakauważanopowszechnieza„olbrzymów”(Lb13,33;Pwt2,10-11;2Sm21,18-22),chociażbardziejwłaściwewydajesięokreślenie„olbrzymiegowzrostu”.Niewspominasięo
Anakitachwinnychstarożytnychźródłach,jednakwegipskimliściezpapirusuAnastasiI(XIIIw.przedChr.)opisanogroźnychwojownikówKanaanuowzrościeponad2m.WTelles-Saidija
odnalezionodwaszkieletykobieceowysokościok.2mpochodzącezXIIw.przedChr.

Irzekłemwam:Niedrżyjcie,nielękajciesięich.

Pan,Bóg

wasz,któryidzieprzedwami,będziezawaswalczył,podobniejak
uczyniłwEgipcienawaszychoczach.

Widziałeśteżinapustyni:

Panniósłcię,jakniesieojciecswegosyna,całądrogę,którąszliście,
ażdotarliściedotegomiejsca.

JednakmimotonieufaliściePanu,

Boguwaszemu,

idącemuprzedwamiwdrodze,bywamszukać

miejscapodobóz–nocąwogniu,bywamoświetlaćdrogę,azadnia
wobłoku.

Kara

GdyusłyszałPangłosmówwaszych,rozgniewałsięiprzysiągł,

mówiąc:

Anijedenczłowiekztegoprzewrotnegopokolenianie

ujrzypięknejkrainy,którąpoprzysiągłemdaćprzodkomwaszym,

wyjątkiemKaleba,synaJefunnego.Onjązobaczy.Jemuijegosynom
damtenkraj,poktórymchodził,gdyżonokazałpełneposłuszeństwo
Panu.

PrzezwasinamnierozgniewałsięPan,mówiąc:Itytamnie

wejdziesz.

Jozue,synNuna,którycisłuży,ontamwejdzie.Jemu

dodajodwagi,gdyżonwprowadziIzraelawposiadanie[tejziemi].

Maleństwawasze,októrychmówiliście,żestanąsięłupem,i

synowiewasi,którzydziśdobraodzłanieodróżniają,onitamwejdą,
damjąim,ionijąposiądą.

Awyzawróćcieiidźcieprzezpustynię

wkierunkuMorzaCzerwonego.

Bezskutecznawyprawa

Odpowiedzieliściemi:ZgrzeszyliśmyprzeciwPanu,pójdziemy

ibędziemywalczyć,jaknamrozkazałPan,naszBóg.Ikażdyzwas
przypasałsobiebroń,bouznaliściezałatwewejścienagóry.

Irzekł

Pandomnie:Powiedzim:Niechodźcie,niewalczcie,gdyżnie
jestemwśródwas;byścieniebylirozgromieniprzezwrogów.

Ostrzegałemwas,leczniechcieliściesłuchać,wzgardziliście

nakazemPana,ruszyliście,poszliściewgóry.

Wyszlinaprzeciw

wamAmoryci,mieszkającywtychgórach,goniliwas,jaktoczynią
pszczoły,ipobiliwaswSeirzeażdoChorma.

1,44.WSeirzeażdoChorma.SeiruważasiępowszechniezagórzystącentralnączęśćEdomu(terennawysokościponad1500mn.p.m.),pomiędzyWadial-GuwajirnapółnocyaRasen-

Nakbnapołudniu.Chormajestmiejscemoddalonymo12KrnnawschódodBeer-Szeby,wstępnieidentyfikowanymzTelMasos(Chirbetel-Meszasz).ZSeirudoChormajestok.80kmdrogąwiodącą
napółnocnyzachód.

WróciliścieipłakaliścieprzedPanem,aniewysłuchałPan

waszegowołaniainiezwróciłnawasuwagi.

Zatrzymaliściesięw

Kadesznawieledni–nacałyczaswaszegopobytu.

1,46.Kadesz-Barnea.Kadesz-BarneajestzwykleutożsamianezAinel-Kudeiratpołożonymok.50kmnapołudnieodBeer-Szeby,któramanajobfitszeźródławodywtymrejonie.Nie

natrafiononażadneśladyarcheologiczneztegookresu,leczmiejscetooddawnasłużyłozaprzystanekdlanomadówiBeduinów,zaśdużeilościceramikiz„Negeb”(naczyńglinianychdatowanychz
tegookresu)wskazują,żebyłotakrównieżwokresiewędrówkiIzraelitów.

Pwt2

NiegrozićEdomitom!

Wtedyzawracając,ruszyliśmyprzezpustynięwkierunkuMorza

Czerwonego,jakmipowiedziałPan.Przezdługiczasokrążaliśmy
górySeir.

2,1-37Podobniejakwstarymźródle(Lb14,25),MorzeTrzcinzostałopodanejakopierwszykierunekdrogi,wdalszymciągujednakPwtwskazujenamarszrutęprzezpustynię,ku

terytoriomMoabuiAmmonu.WtamtychczasachEdommiałswojesiedzibynazachódodArabyoraznadzatokąAkaba(MorzeTrzcin),wtejwersjinieistniejewięcproblemzakazuprzejściaprzez
jegoziemie(por.Lb20,14-21):Izraelowszemprzejdzieprzeznie,aleniewolnomunicznichuszczknąć.TaksamonieotrzymaonniczterytoriówMoabuiAmmonu,októrychmilczałostareźródło.
IzraelicinajprawdopodobniejobeszliMoabidącprzezpustynię,niedotarlijednakdoziemAmmonitów(por.2,19+).TeologicznytematdaruZiemiObiecanej(1,6-8;por.1,5+)łączysiętuzszerszą
sprawą:toBógjesttym,któryprzydzielaludomterytoria.Edom,MoabiAmmon,ludypokrewneIzraelowi,zachowająswojeziemie(por.2,5+),leczSichonjestAmorytąiBógdajegokrólestwo
Izraelowi(w.24).

2,1Nazwa„Seir”,częstowystępującarównolegleznazwą„Edom”(por.Rdz32,4;Lb24,18;Sdz5,4),określaterytoriumEzawaiEdomu(Rdz33,14;36,8),któresiępierwotnierozciągało

nawschódodAraby.Tutajjednak—podobniejakwJoz11,17;12,7—„góraSeir”jestzlokalizowanawokolicachKadesz,niedalekoChormy(por.1,44).Odzwierciedlasięwtymsytuacjazczasów,
kiedyzostałnapisanytentekst:EdomiciprzekroczyliwtedynaturalnągranicęAraby(por.Lb20,23;20,22+).PozniszczeniupaństwajudzkiegoposunęlisięoniażdoHebronu,takżecałataokolica
przyjmienazwę„Idumea”(por.1Mch5,3+;Mk3,8).

2,1.Geografia.PodróżdrogąwiodącądoMorzaCzerwonegozaprowadziłaIzraelitównapołudnie,wzdłużAraby,jednakprzypuszczalnieniedotarlidoElatnakońcuzatokiAkaba.Wydaje

się,żezawróciliraczejnapółnocprzyjednymzbiegnącychzewschodunazachódstrumieniwpołudniowymrejonieSeiru,bypójśćnimnapółnockurówninomMoabu.

IPanmipowiedział:

Dosyćtegokrążeniapotychgórach.

Zwróćciesięnapółnoc.

Leczdajpolecenieludowi:Przejdziecie

przezposiadłośćbraciwaszych,synówEzawa,mieszkającychw
Seirze.Onisięwaslękają,leczstrzeżciesiębardzo.

Niezaczepiajcie

ich,gdyżniedamwamniczichziemi,nawettyle,costopazakryje,
boEzawowidałemnawłasnośćgórySeir.

2,5Edomitom,potomkomAbrahama(Rdz36),MoabitomiAmmonitom(w.9119),potomkomLota(Rdz19,30n),podobniejakIzraelowiJahweprzydzieliłterytorium,należąceprzedtem

doinnychnarodów,którychnazwywspomnianowdodanychw.10-12i20n.

Pokarmdojedzeniakupujcieodnichzapieniądze!Nawetwodę

dopicianabywajcieodnichzazapłatą!

PrzecieżPan,twójBóg,

którycibłogosławiłwpracachtwychrąk,opiekujesiętwoją
wędrówkąpotejwielkiejpustyni.OtoczterdzieścilatPan,twójBóg,
jestztobą,iniczegociniebrakowało.

NienapadaćnaMoabitów!

Odeszliśmywięcodbracinaszych,synówEzawa,

mieszkającychwSeirze,przezArabę,ElatiEsjon-Geber.
ZawróciliśmyiwyruszyliśmywkierunkupustyniMoabu.

2,8.PrzezArabę.DrogaprzezArabęprzebiegazpółnocynapołudnie,odzatokiAkabadoMorzaMartwego,przezdolinęrowutektonicznego.
2,8.ElatiEsjon-Geber.ElatleżywpobliżuwspółczesnegomiastaAkaba,nakońcuzatokiAkaba.Esjon-GeberbyłomiastemportowymnadzatokąAkaba(1Krl9,26).Możenimbyć

dzisiejszeTellel-Chelefa(którepewniuczeniutożsamiajązElat)lubwyspaJeziratFaron(jedynemiejscewtymrejonie,gdziezachowałysięśladywiększegoobszaruportowego).

WtedyrzekłdomniePan:NienapadajnaMoabitów,nie

podejmujznimiwojny,bonieoddamciniczichzieminawłasność,
gdyżsynomLotadałemnawłasnośćAr.

2,9.Ar.„Ar”uważasięczasamizawariantnazwy„Aroer”.Chociażniektórzybadaczesądzą,żejesttonazwaregionu,innisugerują,żenależyjąłączyćzChirbetBalu,leżącymnadjednym

zdopływówArnonuwsąsiedztwieTraktuKrólewskiego-szlakuprowadzącegozpołudnianapółnocprzezwschodniączęśćJordanu.

–PoprzedniomieszkaliwniejEmici,naródwielki,licznyi

wysokijakAnakici.

2,10.Emici.OludzietymczytamyrównieżwRdz14,6,niewiadomojednakonimnicwięcej.
2,10.Anakici.Zob.komentarzdoPwt1,26-46.

ZaliczanoichdoRefaitów,jakiAnakitów.LeczMoabici

nazywająichEmitami.

2,11.Refaici.RefaitówwspomnianojakojednązgrupetnicznychzamieszkującychziemięKanaanuwRdz15,20,wiadomojednakonichwyłączniezBiblii.Tekstyugaryckiezawierają

wzmiankioRefaim,którychpewnibadaczeuważająza„cienie”zmarłychbohaterówikrólów.Niemajednakpowodu,byotejgrupiebiblijnejmyślećwtakichwłaśniekategoriach,chociażRefaim,o
którychwspominasięwtekstachpoetyckich,np.wKsiędzeIzajasza(takżewKsiędzeHiobaiPsalmach),mogąbyćduchami.

WSeirzemieszkalidawniejChoryci,leczsynowieEzawa

wypędziliichiwyniszczyli,abysięosiedlićnaichmiejscu,jak
uczyniłIzraelwziemi,którąmuPandałwposiadanie.–

2,12NiemapowoduidentyfikowaćtychChorytówzHurrytamiznanymizdokumentówklinowych.CiostatniprzybylidoPalestynyok.1500r.przedChr.wmałejliczbieibardzoszybko

sięzasymilowali.NazwywłasneświadcząoichobecnościwniektórychmiastachleżącychnazachódodJordanu,alenigdzieniemaśladuichbytnościwTransjordanii.Wyraz„Choryta”jest—jaksię
zdaje—jedynieokreśleniempseudoetnicznym:łączyonozterytoriamiEdomu-Seiru(por.Rdz36,20)terminHuru,jednązegipskichnazwPalestynywokresieosiedlaniasięwniejIzraelitów.

2,12.Choryci.WinnychutworachBliskiegoWschoduChoryciwystępująjakoHuryci.ByłatoindoeuropejskagrupaetnicznazamieszkującaobszarwzdłużrzekiEufratwIIIiIItysiącleciu

przedChr.WpołowieIItysiącleciaprzedChr.założylioniimperiumznanepodnazwąMitanni,jednakupadłoonowokresie,wktórymmiałymiejsceopisywanetutajzdarzenia.WieluHurytówstałosię
ludźmiwyzutymizziemi,niektóreichgrupyzawędrowałydoSyriiiPalestyny.HurycistanowilidominującągrupęetnicznąwNuzi;skupiskaHurytówznanesąrównieżztekstówzAlalach,Mari,
UgaritiAmarny.EgipcjanieczęstookreślaliKanaanjakokrajChurri.

Aterazwdrogę!PrzejdźcieprzezpotokZared!Przeszliśmy

więcprzezpotokZared.

2,13.Dolina/potokZared.DolinaZaredustanowiłagranicępomiędzyEdomemaMoabem.PłynąłniąstrumieńnazywanydzisiajWadial-Hesa,wypływającyzpołudniowegowybrzeża

MorzaMartwegoiliczącyok.48kmdługości.

CałyczaspodróżyodKadesz-BarneadopotokuZaredwynosił

trzydzieściosiemlat,ażwyginęłowoboziecałepokoleniemężów
zdatnychdowalki,jakimtoPanpoprzysiągł.

Takzaciążyłanad

nimirękaPana,abyichusunąćzobozu,ażdozupełnegozniknięcia.

NiezaczepiaćAmmonitów!

Skorowyginęlispośródluduwszyscymężowiezdatnidowojny,

rzekłdomniePan:

TydziśmaszprzejśćAr,granicęMoabu,

aby

przybliżyćsiędosynówAmmona.Niezaczepiajich,niewszczynajz
nimiwojny,gdyżniedałemcinawłasnośćniczegozziemisynów
Ammona,ponieważsynomLotadałemjąnawłasność.

2,19TerytoriumAmmonitówbyłousytuowanenapółnocodkrólestwaSichona,dochodzącażdogórnegobiegurzekiJabbok(por.3,16;Lb21,24).Mimowięzówpokrewieństwamiędzy

IzraelemiAmmonem,cowtymtekścieszczególniepodkreślone(por.w.37),tedwaludyodczasówsędziówpozostawałyzsobąwustawicznejwojnie(Sdz10,7n),szczególnieuporczywejza
panowaniaDawida(2Sm10,6n;11).PóźniejAmmonicipowiększąswojeterenykosztemGada(por.Jr49,1).NajstarszatradycjaPwtteżbyławstosunkudonichwroga(por.23,4).

2,19.Ammonici.AmmonicimieszkalinadrzekąJabboknapółnocodMoabu.WdokumentachasyryjskichwystępująjakoBit-Ammon,zaśichziemiajakoBenammanu.Osiedlilisiętamw

okresiewędrówkiIzraelitów.

–RównieżtęziemięzamieszkiwalipoprzednioRefaici,których

AmmonicinazywaliZamzummitami.

2,20.Zamzummici.ZamzummicipojawiająsięwRdz14,5jakoZuzim,niewielejednakonichwiadomooprócztego,żełączyłyichzwiązkizRefaitami.

Naródtowielki,licznyiwysokijakAnakici.WytraciłichPan

przedAmmonitami,którzyichwypędziliiosiedlilisięnaichmiejscu.

TakteżuczyniłmieszkającymwSeirzesynomEzawa,wytracając

przednimiChorytów,którychoniwypędziliisamizamieszkalinaich
miejscuażdotegoczasu.

2,22.EdomiciiChoryci.NicniewiadomonatemattejhistorycznejwojnypomiędzypotomkamiEzawaaHurytami.Nieudałosiędotejporyuzyskaćarcheologicznychdowodów

potwierdzającychobecnośćHurytówwEdomie.

WtensposóbiChiwwitów,zamieszkującychmiejscowościaż

doGazy,wytraciliKaftoryci,którzyprzybylizKaftor,bysięnaich
miejscuosiedlić.

2,23KaftorycitoFilistyniprzybylizKretyalbozAzjiMniejszej(por.Joz13,2+).
2,23.ChiwwiciiKaftoryci.KaftorutożsamiasięzKrętą,częstouważanązaojczyznęFilistynów(Rdz10,14;Am9,7).GazabyłajednymzpięciumiastFilistynównarówninie

nadmorskiej.Chiwwicipozostająnieznani-pozakilkomaniejasnymiwzmiankami,którenaichtematpojawiająsięwBiblii.

ZwycięstwonadSichonem

Wstańcie,zwińcienamioty,przekroczciepotokArnon!Patrz,

dałemciwręceSichona,Amorytę,królaCheszbonu,ijegoziemię.
Zacznijjązajmować.Wypowiedzmuwojnę!

2,24.PotokArnon.PotokArnonutożsamiasięzWadial-Mawdżib,którypłynieok.48kmnapółnocnyzachódizachódprzezTransjordanię,późniejzaśwpadadoMorzaMartwegow

połowiejegoliniibrzegowej.ArnonczęstopełniłrolępółnocnejgranicyMoabu,chociażwpewnychokresachMoabicirozciągaliswojąkontrolęnadinnyminarodaminapółnocażdoCheszbonu.

Oddziśzaczynamnapełniaćbojaźniąistrachemprzedwami

wszystkienarodypodcałymniebem.Ktotylkootobieusłyszy,
zaczniesiębaćidrżećprzedtobą.

2,25.Bojaźńistrachrozniecanyprzezbogów.Siejąceprzestrachbóstwo,ukazanejakomocarzwojny,częstokroczyłoprzedpotężną,zwycięskąarmią,idącądobitwy.Tekstyegipskie

sianieprzestrachuprzypisująbogowiAmonowiwinskrypcjachTotmesaIII,zaśwdokumentachchetyckich,asyryjskichibabilońskichpojawiająsięboscywojownicy,którzysiejąstrachwsercach
nieprzyjaciół.

WysłałemwięcposłówzpustyniKedemotdoSichona,króla

Cheszbonu,zesłowamipokojowymi:

2,26-37Pwtłączysiętuzczęstojużwspominanymstarymźródłem,zarównowprzekazieohistorycznympodbojukrólestwaSichona,jakiwlegendarnejopowieścidotyczącejOga.
2,26zpustyniKedemot.Innemożliwetłumaczenie:„zpustyniwschodniej”.
2,26.SichonAmorejczyk/królCheszbonu.BitwatazostałaporazpierwszyopisanawLb2LSichonznanyjestjedyniezewzmianekbiblijnych,zaśarcheologiadostarczaniewielu

informacjinatematjegostolicyikrólestwa.

2,26.Cheszbon.DzisiejszeTell-Cheszbanpołożonejest80kmnawschódodJerozolimy.Jednakarcheologomnieudałosięodkryćżadnychdowodów,wskazującychżemiejscetobyło

zasiedloneprzed1200przedChr.Niektórzybadaczepodejrzewają,żeCheszbon,którebyłostolicąpaństwaSichonawokresiepóźnegobrązu,znajdowałosięwinnymmiejscu,np.wTellDżalul.
Prowadzoneostatniopracewykopaliskowedoprowadziłydoodkrycianatymtereniewiększejilościceramikizokresupóźnegobrązu,trudnojednakokreślićcharakterzasiedleniategomiejscawowym
czasie.

2,26.PustyniaKedemot.ChodzioobszarpustynnyrozciągającysiępozawschodniągranicąMoabu.StarożytnemiastoKedemotutożsamiasięwstępniezSalijanapołudniowymkrańcu

tegoobszaru.

Pozwólmiprzejśćprzeztwąziemię.Pójdęgościńcem,nie

skręcającniwprawo,niwlewo.

Żywnośćsprzedaszmiza

pieniądze,bymmiałcojeść.Nawetwodędaszmizaopłatą,bymmiał
copić.Pozwólmitylkoprzejśćpieszo,

jakmitouczynilisynowie

Ezawa,mieszkającywSeirze,iMoabici,mieszkającywAr,aż
przejdęprzezJordandoziemi,którąmidajePan,naszBóg.

Lecz

Sichon,królCheszbonu,niezgodziłsięnanaszeprzejścieobok
niego,gdyżPan,twójBóg,uczyniłnieustępliwymjegoduchai
twardymjegoserce,abygooddaćwtweręce,jaktojestdzisiaj.

2,24-30.Zajęteziemie.ObszarśrodkowejTransjordanii,któryopisanotutajjakokrólestwaSichonaiOga,rozciągałsięoddolinyrzekiArnonnapołudniuporzekęJabboknapółnocy.

ObejmowałonMoab,alenieAmmon.Wydajesięprawdopodobne,żewowymczasie„królestwa”teniebyłzorganizowanymipaństwamiiżeichpodbicieumożliwiłoIzraelitomjedyniebezpieczne
przejście;pokoleniaIzraelitównieobjęłykontrolinadtymiziemiamiinieosiedliłysięnanich.

WtedytakrzekłmiPan:Patrz,zacząłemoddawaćcinałup

Sichonaijegoziemię.Zacznijzajmować,bierzwposiadaniejego
kraj!

IwyszedłprzeciwnamSichonicałyludjegonawojnędo

Jahsy.

2,32.Jahsa.JakomiejscebitwystoczonejzkrólemAmorytówSichonempodajesięJahsę.Przypuszczalnie,cowynikazrelacjihistorykaKościołaEuzebiusza(IVw.poChr.)iinskrypcji

Meszy(IXw.przedChr.),miejscetoznajdowałosiępomiędzyobszaremMadabyiDibonu,wdzisiejszymChirbetel-Medeijna,nawschodnimkrańcuMoabu,nadWadial-Temed.Obitwietej
wspominasięrównieżwPwt2,33iSdz11,20.

Pan,Bógnasz,wydałgonamipobiliśmyjegosamego,synów

jegoicałyjegolud.

Wtymczasiezdobyliśmywszystkiejegomiasta

iklątwąobłożyliśmykażdemiasto,mężczyzn,kobietyidzieci,nie
oszczędzającniczego

2,34.Całkowitezniszczenie.Zob.komentarznalemat„klątwy”wPwt7,2.

opróczzwierząt,któresobiezabraliśmy,iłupuzmiastprzeznas

zajętych.

OdAroeru,leżącegonabrzegupotokuArnon,iodmiasta,

którejestwdolinie,ażdoGileaduniebyłodlanasgrodu
niedostępnego:wszystkienamdałPan,Bógnasz.

Aledokraju

synówAmmonaniezbliżyłeśsięanidookolicypotokuJabbok,anido
miastwgórach,anidożadnegomiejsca,doktóregozabroniłciiść
Pan,Bógnasz.

2,36-37.Geografia.AroerbyłtwierdzągranicznąutożsamianązdzisiejszymArairpołożonymnapółnocodstrumieniaArnon,wpunkcie,wktórymzakręcaonkupółnocy.Odnaleziono

tamśladyzokresupóźnegobrązu.IzraeliciodnosilizwycięstwanaludamizamieszkującymiTransjordanięodArnonu(północnagranicaMoabu)ażpoJabbok(ziemiaAmmonitów)-naobszarzeo
długościpięćdziesięciu(północ-południe)iszerokościdwudziestupięciumil(wschód-zachód).

Pwt3

WojnazOgiem,królemBaszanu

NastępniezawróciliśmyiposzliśmywkierunkuBaszanu,

któregokról,Og,wyszedłnamnaprzeciwzcałymswymludem,by
wydaćnambitwęwEdrei.

3,1.Baszan.PopokonaniuSichona,IzraelicipowędrowalinapółnocdokrólestwaOga,któreznajdowałosięnaobszarzedzisiejszychwzgórzGolan.GraniczyłoonozgórąHermonna

północy,zDżebelDruze(góraHauran)nawschodzieiJezioremGalilejskimnapołudniu.KrólOgponiósłklęskępodEdrei(dzisiejszeDeraoddaloneo48kmnawschódodJezioraGalilejskiego).
ObszarwłaściwegoBaszanu,ograniczonydorejonu(górnego?)bieguJarmuku,jestrozległąurodzajnąrówninąznanązpastwisk(Ps22,12;Am4,1-3).

3,1.Og.Niesąznanepozabiblijneźródłahistorycznychlubarcheologicznychinformacji,którerzuciłybyświatłonatępostać.

WtedyrzekłdomniePan:Nielękajsięgo,bowydałemwtwoje

ręcejegosamego,całyjegoludiziemię.Postąpiszznimjakz
Sichonem,królemAmorytów,którymieszkawCheszbonie.

IPan,

Bógnasz,wydałnamwręcerównieżOga,królaBaszanu,icałyjego
lud.Iwytępiliśmygotak,żeniktnieocalał.

Wtymczasie

zdobyliśmywszystkiejegomiasta,niebyłogroduniezajętego:
sześćdziesiątmiasticałyobszarArgob,królestwoOgawBaszanie.

3,4.Argob.Zopisupodanegowtekściebiblijnymwynika,żerejonArgobbyłgęstozaludniony.CzasamiutożsamianogozBaszanem;hebrajskiesłowomożeteżoznaczaćobszarleżącyna

południeodJarmuku,wpołowieobjętyzakolemrzeki.AsyryjscykrólowiezIXw.przedChr.równieżnatrafilinawielemiastwokolicachgóryHauranizdobylije.

PRZYMIERZAITRAKTATYNASTAROŻYTNYMBLISKIMWSCHODZIE.ArcheolodzyodnaleźliwielestarożytnychtraktatówpochodzącychzIIiItysiącleciaprzedChr.,

zawieranychprzeznarodyiichwasali.DokumentyzIItysiącleciaprzedChr.sągłównietraktatamiChetytówiinnychludów,zaśtraktatyzItysiącleciaprzedChr.pochodzązczasówpanowania
asyryjskichkrólówAssarhaddonaiAsurbanipala(VIIw.przedChr.).FormaowychdokumentówjestuderzającopodobnadoformykilkudokumentówprzymierzowychzPismaŚwiętego,główniez
KsięgiPowtórzonegoPrawa.Traktatyterozpoczynająsiępreambułą,wktórejwskazujesięsuzerena,któryzawieraprzymierze.Opróczwymienieniajegotytułówiprzymiotów,podkreślasięjego
wielkośćorazprawodoproklamowaniatraktatu.WKsiędzePowtórzonegoPrawapreambułęstanowipierwszychpięćwersetówrozdziału1.Następnączęściąstarożytnychtraktatówjesthistoryczny
wstęp,wktórymdokonujesięprzeglądustosunkówmiędzystronami,najwięcejmiejscapoświęcającłaskawościimocyzwierzchnika.WKsiędzePowtórzonegoPrawahistorycznywstęptworzy
fragmentPwt1,6-3,29(niektórzybadaczerozciągajątęczęśćdokońcarozdziałuU).Najważniejszymelementemtraktatubyłynakazy,wktórychszczegółowoopisywanoobowiązkikażdejzestron.
KsięgaPowtórzonegoPrawadokonujetego,przedstawiającPrawowrozdziałach4-26.Starożytnetraktatykończyłysiętrzemaczęściamizawierającymimateriałyprawne,m.in.instrukcjedotyczące
sporządzonegodokumentu,świadkówporozumieniaorazbłogosławieństw/przekleństw,którebędąwynikiemprzestrzegania/naruszaniapostanowieńtraktatu.KsięgaPowtórzonegoPrawazajmujesię
tymizagadnieniamiwrozdziałach28i31.

OdkryciewspólnejformystarożytnychdokumentówiPismaŚwiętegowskazuje,żePanwykorzystałpopularnystarożytnygatunekliteracki,byobwieścićswojeprzymierzeIzraelowi.

Izraelicirozumieli,żeBógukazujesiebiewrolizwierzchnika,onizaśmielisięzachowywaćjakwasale.Byłtozwiązekdającywsparcieiochronęwasalowi,oileokazywałwiernośćswojemu
zwierzchnikowi.

Towszystkosąmiastaobwarowanewysokimimurami,

potężnymibramamiizaworami,nieliczącwielumiastotwartych.

3,5miastotwartych.TakWulgata,wktórejuwzględnionoetymologięsłowahapperazî.BJ:„miastaPeryzzytów”,zagrec.—Peryzzycitowieśniacy,ichosadyniesąfortyfikowane.
3,5.UfortyfikowanemiastaZajordania.Wrejonietymprowadzononiewielepracwykopaliskowych,jednaktakiemiejscajakTelSoregmogąbyćtypowymprzykładem

nieufortyfikowanychsiedliskwspólnotrolniczychmieszkającychwtymrejonie.WzmiankaosiedmiumiastachpołożonychnawschódodJezioraGalilejskiegopojawiasięwtekstachzAmarny
pochodzącychzXIVw.przedChr.;leżałyonenaobszarzenazywanymGaru(=Geszur?).BadaniaarcheologicznenawzgórzachGolandoprowadziłydoodkryciadwudziestusiedmiumiast
zamieszkanychpodkoniecokresuśredniegoorazośmiuzokresupóźnegobrązu.

3,5.Bramyizawory.Kompleksbramskładałsięzwyklezwielupomieszczeń(bramywewnętrzneizewnętrzne);czasamiwewnątrzbramyznajdowałsięzakos.Bramazewnętrzna

odnalezionawTellen-Nasbe,pochodzącazokresużelaza,miałazaworywchodzącewuczynionewkamieniuotwory.Mieszkańcymiastazamykalibramyiumieszczalizaworywotworachw
kamiennymmurze.

Obłożyliśmyjeklątwą,jakuczyniliśmySichonowi,królowi

Cheszbonu;klątwiepodlegałomiasto,mężczyźni,kobietyidzieci.

wszystkiezwierzętaiłupzmiastazostawiliśmydlasiebie.

PodziałZajordania

Przejęliśmywowymczasiezrąkdwóchkrólówamoryckich

ziemięzaJordanemodpotokuArnonażdogórHermonu.

SydończycynazywająHermonSirion,AmorycizaśzwągoSenir.

3,9.Hermon/Sirion/Senir.HermonznajdujesięwpaśmieAntylibanu.Jegonajwyższyszczyt,owysokości2780mn.p.m.,jestzwyklepokrytyśniegiem.Termin„Sirion”pojawiasięw

dokumentachegipskich,chetyckichiugaryckich.WmateriałachugaryckichzIXwiekuprzedChr.nazywanyjestSaniru.

Wszystkiemiastanarówninie,całyGilead,całyBaszan–ażdo

SalkaiEdrei,miastwkrólestwieOgawBaszanie,

3,10.SalkaiEdrei.EdreiłączysięzobecnymDerawSyrii,oddalonymook.95kmnapołudnieodDamaszkui48kmnawschódodJezioraGalilejskiego,wpobliżurzekiJarmuk.Nie

prowadzonotamżadnychpracarcheologicznych.OmieścietymwspominasięrównieżwtekstachzEgiptuiUgarit.Salka,dzisiejszeSalhad,leży40kmnawschódodEdrei.

gdyżOg,królBaszanu,byłostatnimzRefaitów.Jego

grobowiecżelaznyjestwRabbatAmmonitów:dziewięćłokcidługi,
czteryłokcieszeroki,[mierzony]wedługłokciazwyczajnego.

3,11Jegogrobowiecżelazny.BJ:„jegołożejestłożemżelaznym”.Owo„łożeżelazne”(albozrdzawegobazaltu)tomożejedenzdolmenów—grobowców,któremożnaoglądaćw

okolicachAmmanu.—Dziewięćłokcirównasięmniejwięcejczteremm.

3,11.ŻelaznełożeOga[BT:„żelaznygrobowiec”].Chociażwielukomentatorów,anawetniektóreprzekłady,podaje,żebyłtobazaltowysarkofag,językoryginałujestwystarczająco

jasny,byzachowaćtłumaczenie„żelaznełoże”.Podobniejakwieluinnychprzedmiotów,opisanychjakozłote,srebrnelubzkościsłoniowej,niewykonanoztychmateriałów,leczjenimiozdobiono,
pokrytonazewnątrzlubpozłocono/posrebrzono,niemusitutajchodzićołożewykonanegozlitegożelaza.Biblijnarelacjadotyczywydarzeńzokresubrązu,gdyżelazouważanebyłozacenne;nie
byłobywięcniczymdziwnym,gdybyotymfakciewspomniano,jakoczymśgodnymodnotowania.Łożemiałook.4indługościi1,8inszerokości.IdentycznerozmiaryposiadałołożeMardukaw
świątyniSagilawBabilonie.Łożaużywanebyłynietylkodosnu,lecztakżejakomiejscespoczywaniapodczasucztiświątecznychobchodów.Pewnestarożytnereliefyukazująkrólówspoczywających
nawspaniałychsofach.

3,11.Refaim.Zob.komentarzdoPwt2,11.

Posiedliśmywtymczasiecałątęziemię,odAroerunad

potokiemArnon.PołowęgórGileaduzjegomiastamioddałem
ludziomzpokoleniaRubenaiGada.

ResztęGileaduicałyBaszan–

królestwoOga,dałempołowiepokoleniaManassesa:całyobszar
ArgobicałytenobszarBaszanunosiłnazwęZiemiaRefaitów.

Jair,

potomekManassesa,zdobyłcałyobszarArgobażpogranicę
GeszurytówiMaakatytówinazwałgoswoimimieniem.Idodziś
dniazwątęczęśćBaszanu„OsiedlamiJaira”.

Makirowioddałem

Gilead,

aRubenitomiGadytomdałemczęśćGileaduażdodoliny

potokuArnonzgranicąpośrodkudoliny,potemażdopotokuJabbok,
dogranicsynówAmmona;

wkońcujeszczeArabęzJordanemjako

granicą,odKinneretdomorzaAraby,MorzaSłonego,dostoków
Pisgaodwschodu.

3,12-17.Geografia.GileadznajdowałsięwgórzystejczęściZajordania,międzyrzekąJabboknapołudniuarzekąJarmuknapółnocy.Południowaczęśćtychziemorazterytoriazabrane

Sichonowi,napołudnieodArnonu(północnagranicaMoabu),przekazanezostałypokoleniomRubenaiGada.CzęśćGileadu,któraznajdujesięwokolicylukurzekiJarmuk(rejonArgob?)orazpewne
ziemienapółnocodJarmuku(wszystkieodebraneOgowi)zostałydanepokoleniuManassesa.PominiętoobszarGeszuriMaaka,chociażnajwyraźniejstanowiłonczęśćkrólestwaOga.Geszurtomały
regionpołożonynawschódodJezioraGalilejskiego.MaakależynapółnocodGeszuriciągniesięażdoHermonu.Wspominasięoniejwegipskichtekstachzłorzeczących.

3,17.Pisga.PisgatonazwajednegozeszczytówwpaśmieAbarim(Lb27,12)łączonegozniecoodniejwyższągórąNebo.GóryteutożsamiasięzdwomaszczytamiDżebelSzajchan

położonymiok.8kmnapółnocnywschódodMedebyioddalonymiodsiebieo2,5km.Wodległościok.16kmodnichpłynierzekaJordan.

ZarządzeniaMojżesza

Wtymczasiedałemwamtakinakaz:Pan,Bógwasz,dałwam

wposiadanietęziemię;wywszyscyzdolnidonoszeniabroni
pójdziecieuzbrojeninaczelewaszychbraciIzraelitów.

Tylkowasze

żony,dzieciitrzody–gdyżmaciewielkietrzody–zostanąw
waszychmiastach,którewamoddałem,

ażPandaodpoczynek[po

wędrówce]waszychbraci,jakiwaszej,ioniposiądąziemiędanąim
przezPana,Bogawaszego,zaJordanem.Wtedywrócikażdydoswej
posiadłości,którąwamprzydzieliłem.

Wtymczasiepoleciłem

Jozuemu:Twojeoczywidziaływszystko,couczyniłPan,Bógwasz,
dwomkrólom;taksamoPanuczyniwszystkimkrólestwom,do
którychtyprzyjdziesz.

Niebójsięich,boPan,Bógwasz,będzieza

waswalczył.

WtedyprosiłemPana:

Paniemój,Boże,Tyśzaczął

swojemusłudzeobjawiaćswąmocirękępotężną.Któryżbógna
niebielubnaziemidokonałtakichdziełiczynówpotężnychjak
Twoje?

Chciałbymprzejść,byzobaczyćtępięknąziemięza

Jordanemitepięknegóry,iLiban.

Leczprzezwasrozgniewałsięna

mniePaniniewysłuchałmnie.IrzekłPandomnie:Dość,niemów
Miotymwięcej!

WejdźnaszczytPisgaipodnieśoczynazachód,

północ,południe,wschód,ioglądajkrainęnawłasneoczy,botego
Jordanunieprzejdziesz.

3,27.WidokzPisga.ChociażgóraPisgajestniższaodgóryNeboook.120m,leżydalejnapółnocnyzachód;roztaczasięteżzniejlepszywidoknadolinęJordanuiziemiępodrugiej

stronierzeki.MorzeŚródziemneznajdujesięwodległościok.95kmnazachód,leczniejestwidoczne,ponieważzasłaniająjewzgórzapozachodniejstronieJordanu.WpogodnydzieńzPisgimożna
zobaczyćHermon,oddalonąook.80kmnapółnoc,orazgórynapółnocnymzachodzie,któreprzylegajądodolinyJizreel(TaboriGilboa),górycentralnejkrainygórzystej(EbaliGerizim)iobszar
rozciągającysiędalejnapołudniowywschódażdoEngaddi.

WydajpolecenieJozuemu,umocnijgoiutwierdź,gdyżon

pójdzienaczeletegoluduionmudawposiadanieziemię,którą
zobaczysz.

TakpozostaliśmywdolinienaprzeciwBet-Peor.

3,29.DolinanaprzeciwBet-Peor.WadiAjjunMusaustópgóryNebouważasięnajczęściejzastarożytnądolinęBet-Peor,zaśmiejscezwaneChirbetAjunMusazamiastootejnazwie.

Pwt4

Zachowanieprzykazań–mądrością

Ateraz,Izraelu,słuchajprawinakazów,któreuczęwas

wypełniać,abyścieżyliidoszlidoposiadaniaziemi,którąwamdaje
Pan,Bógwaszychojców.

Nicniedodaciedotego,cojawam

nakazuję,inicztegonieodejmiecie,zachowującnakazyPana,Boga
waszego,którenawasnakładam.

Widzieliścienawłasneoczy,co

uczyniłPanwBaal-Peor,jakkażdegoczłowieka,któryposzedłza
BaalemzPeor,wytraciłPanspośródwas;

4,3.Baal-Peor.Baal-Peortobóg,któregoczczonowBet-Peor.OpisanetutajwydarzeniałącząsięzincydentemzLb25,kiedytoIzraelicizostalinakłonieniprzezMoabitkido

bałwochwalczychpraktyk.Przypuszczalniebyłtoichpierwszykontaktzkananejskimkultempłodności.Kultypłodnościbyłyzjawiskiempowszechnymwspołeczeństwachrolniczych,których
przetrwaniezależałoodopadówdeszczuiżyznościgleby.Wkultachowychczęstopojawiasięmotyw„umierającegoizmartwychwstającego”boga,stosowniedocyklicznychzmianpórroku.Związek
ludzkiejpłodnościzurodzajnościąziemidoprowadziłdowykształceniasięseksualnychelementówzawartychwreligijnymrytuale.

awy,cościeprzylgnęlidoPana,Bogawaszego,dzisiajwszyscy

żyjecie.

Patrzcie,nauczałemwasprawinakazów,jakmirozkazał

czynićPan,Bógmój,abyściejewypełnialiwkraju,doktórego
idziecie,byobjąćgowposiadanie.

4,5Powolnewypracowywanie„prawinakazów”doprowadzidopowstaniaogólnejwizjiprawa,któresięstanieczynnikiemdominującymwcałejreligiiIzraela.Pierwszeznaczeniesłowa

tôrahto„instrukcja”,„praktycznepouczenie”:obejmieonocałądziedzinękultuorazpostępowanialudzi,inspirowanegoprzezrosnącącorazbardziejświadomośćprzymierzaorazBoga,któryje
zaproponowałiprzypieczętował(Rdz15,1+).ObjawienieBożeoraznauczanieprzekazywanewstarychtekstachiprzezprorokówbędącorazintensywniejprzenikać„życie”całegoludu(w.1;8,3+;
30,14+;Ps19,8-15;77,1;94,12;119,1+;Syr1,26;24,23itd.;por.Dz7,38+).Jezusoświadczy,żeprzyszedł„wypełnić”PrawoiProroków(Mt5,17+;por.Mt22,34-40p),aPawełwyjaśni,wjakisposób
„Prawo”zastąpiławiarawChrystusa(Rz3,27+;10,4).

Strzeżcieichiwypełniajcieje,boonesąwasząmądrościąi

umiejętnościąwoczachnarodów,któreusłyszawszyotychprawach,
powiedzą:Zpewnościątenwielkinaródtoludmądryirozumny.

któryżwielkinaródmabogówtakbliskich,jakPan,Bógnasz,ilekroć
Gowzywamy?

4,7PodczasgdyinnetradycjePięcioksięgupodkreślajądystansdzielącyBogaodczłowieka(por.Wj33,20+),wPwtakcentujesięJegobliskośćizniżaniedoswegoludu:Bógmieszka

pośródniego(12,5).TensamduchdeuteronomistycznydochodzidogłosuwopowieściopoświęceniuświątyniSalomonowej(1Krl8,10-29).MyśltajestobecnatakżewEz48,35.Ostatniesłowowtej
sprawiezostaniewypowiedzianewNT(J1,14+).

4,7.BliskośćBóstwa.WMezopotamiikrólprzedkładałsweprawabogusprawiedliwości(Szamaszowi)nadowód,żejestsprawiedliwymwładcą.Królotrzymywałprawostanowieniapraw

odbogów-bogów,którzybylistrażnikamiprawakosmicznego.Prawatraktowanojakoelementwszechświata,miałyteżonewjakiśsposóbodzwierciedlaćbezosoboweprawakosmiczne.Wmyśli
IzraelitówprawowypływałojednakzcharakteruBożego,Bógbyłteżuważanyzaźródłopraw.Mojżeszniebyłprawodawcą-byłnimJahwe.Ogłaszającprawo,Panobjawiłsamegosiebiewsposób,
któryodróżniałGoodinnychbogówstarożytnegoświata.NatympolegałaJego„bliskość”,naktórązwracauwagętekstbiblijny.

Któryżwielkinaródmaprawainakazytaksprawiedliwe,jak

całetoPrawo,którejawamdziśdaję?

4,6-8.Wynikpraw.Prawaukazanotutajjakodowódmądrościisprawiedliwości,któryróżniIzraelitówodinnychnarodów.WpewnychzbiorachdokumentówprawnychBliskiego

Wschodupojawiasięprologiepilogwyjaśniający,żeprawadowodzą,jakmądryisprawiedliwyjestkról.PodobniemądrośćSalomonaznalazławyrazwjegodekretachiprawach.KrólowieBliskiego
Wschoduzwykleufali,żezbioryichprawprzekonająbogów,iżsąmądrymiwładcami.TutajtoPanobjawiawłasnąmądrośćisprawiedliwośćswojemuludowiiświatu.

Unikaćbałwochwalstwa!

Tylkosięstrzeżbardzoipilnujsiebie,byśniezapomniałotych

rzeczach,którewidziałytweoczy,byztwegosercanieuszłypo
wszystkiednitwegożycia,aleuczichswychsynówiwnuków.

dniu,wktórymstanąłeśprzedobliczemPana,Bogaswego,na
Horebie,rzekłPandomnie:ZgromadźMinaród,niechusłysząme
słowa,abysięnauczyliMniebaćprzezwszystkiedniżycianaziemii
nauczylitegoswoichsynów.

4,10.Horeb.HorebtoinneokreśleniegórySynajpołożonejprzypuszczalniewpołudniowejczęściSynaju.Zob.komentarzdoWj19,1-2.

Wtedyprzybliżyliściesięistanęliściepodgórą,agórapłonęła

ogniemażdonieba,okrytamrokiem,ciemnościąichmurą.

4,11ciemnościąichmurą.Zatekstemhebr.Wgrec.dodane:„potężnygłos”.BJ:„chmuramiciemnymiigrzmiącymi”.

IprzemówiłdowasPan,Bógwasz,spośródognia.Dźwięksłów

słyszeliście,alepozagłosemniedostrzegliściepostaci.

Oznajmił

wamsweprzymierze,gdyrozkazałwamwypełniaćDziesięć
Przykazańinapisałjenadwóchtablicachkamiennych.

4,13.Dwiekamiennetablice.Zob.komentarzdoWj24,12;32,15-16.

WtymczasierozkazałmiPanuczyćwasprawinakazów,

byściejewypełnialiwkraju,doktóregowchodzicie,byobjąćgow
posiadanie.

4,14Autorodróżnia„DziesięćSłów”(por.5,4n)napisanychprzezsamegoBoganatablicachkamiennych(Wj34,28;Pwt5,22)od„prawinakazów”danychprzezMojżesza.Teostatnie

stanowiątreśćKodeksudeuteronomicznego(por.12,1;26,16).

Baczciepilnie–skoroniewidzieliścieżadnejpostaciwdniu,w

którymmówiłdowasPanspośródognianaHorebie–

4,15Wtymhomiletycznymrozwinięciu(w.15-20)zakazsporządzaniaobrazówmotywujesięteofaniąnaHorebie,gdzieBógsiępozwoliłsłyszeć,aleniewidzieć.JednakpokazujesięOn

niektórymuprzywilejowanymosobom,np.Mojżeszowi(Wj34,18-23)istarszymludu(Wj24,10-11).

abyścieniepostąpiliniegodziwieinieuczynilisobierzeźby

przedstawiającejpodobiznęmężczyznylubkobiety,

podobiznę

jakiegokolwiekzwierzęcia,którejestnaziemi,podobiznę
jakiegokolwiekptakalatającegopodniebem,

podobiznę

czegokolwiek,copełzapoziemi,podobiznęryby,którajestw
wodach–podziemią.

4,15-18.Zakazsporządzaniaobrazów.ZawartetuprzykazaniedotyczysposobuoddawaniaczciJahwe,bowiembożki,którychsporządzaniazakazuje,miałybyćJegoprzedstawieniem(w

pierwszymprzykazaniuobalonotezęoistnieniuinnychbogów).Przykazanietoniemanicwspólnegozuprawianiemsztuki,chociażstarożytnerzeźbybyłyniewątpliwiedziełamiowysokiejwartości
artystycznej.Zwyklewykonywanojezdrewnaipokrywanokutymsrebremlubzłotem,następniezaśubieranownajświetniejszeszaty.Jednakbiblijnyzakazdotyczyraczejsposobu,wjakisiębożkami
posługiwano,tozaśłączysięzistotąwładzy.WizerunkibogówBliskiegoWschoduprzedstawiałybóstwowsposóbszczególny,takbliski,żerzeźbakultowastawałasięsamymbogiem(gdydarzył
swoichczcicieliwielkąprzychylnością),chociażstanowiłajedyniejegomanifestację.Zpowodutegozwiązkubożkiwykorzystywanodozaklęć,czarówiinnychczynnościmagicznych,byzagrozić,
związaćlubzmusićdoczegośbóstwo.Bożkibyływięcodzwierciedleniemświatopogląduikoncepcjibóstwa,którabyłasprzecznazobjawieniemJahwe.

Gdypodniesieszoczykuniebuiujrzyszsłońce,księżyci

gwiazdy,iwszystkiezastępyniebios,obyśniepozwoliłsięzwieść,
nieoddawałimpokłonuiniesłużył,boPan,Bógtwój,przydzieliłje
wszystkimnarodompodniebem.

4,19.KultciałniebieskichnaBliskimWschodzie.Bogowieciałniebieskich(szczególniebógsłońca,bógksiężycaiWenus;wBabilonieodpowiednioSzamasz,SiniIsztar)zajmowali

czołowemiejscewwiększościstarożytnychreligii.Sprawująckontrolęnadkalendarzemiczasem,poramirokuipogodą,bylionipostrzeganijakonajpotężniejsizbogów.Dostarczaliśmiertelnikom
znaków,napodstawiektórychodczytywanoomeny,ispoglądalinawszystkichzgóry.JahweostrzegłIzraelitówprzedkultempłodności(w.3),magiąimanipulowaniembóstwem(bałwochwalstwo,w.
16-18)orazomenamiiłączeniembogówzezjawiskamikosmicznymi(w.19)-głównymirysamistarożytnegopogańskiegopoliteizmu.

AwasPanwybrałsobie,wyprowadziłwaszpiecadotopienia

żelaza,zEgiptu,abyściesięstaliJegoludem,Jegowłasnością,jak
dziśjesteście.

4,20.Piecdotopieniażelaza.Wstarożytnościnieznanopiecahutniczego,któregoużywasiędzisiajdoprodukcjiżelaza.Żelazotopisięwtemperaturze1537st.C-temperaturze,którejnie

możnabyłootrzymaćprzyużyciustarożytnejtechnologii.Jednakpopodgrzaniumetaludotemperatury1100st.Cżelazostawałosięmiękkie,miałopostaćpółstałąimożnajebyłokuć.Piecopalanybył
zwyklewęglemdrzewnym,dziękiczemudostarczanomateriałuniezbędnegodoprzeprowadzeniaprocesuchemicznego.Jakośćżelazazależałaodilościwęgla,którezdołałowchłonąć.Imniższabyła
temperatura,tymczęściejtrzebabyłopowtarzaćcałyproces,bypozbyćsięzanieczyszczeńiosiągnąćwłaściwyprodukt.Chociażpiecjestmetaforąucisku,ogieńpiecadotopieniażelazaniema
charakteruniszczącego,leczbudujący.Piecprzekształcarudęwtrwałenarzędzie.DoświadczenieWyjściaprzekształciłoIzraelitówwludBożegoSprzymierza.

ZwaszegopowodurozgniewałsięnamniePaniprzysiągł,że

nieprzejdęJordanu,niewejdędopięknejziemi,którąwamdajePan,
Bógwasz,wposiadanie.

Jabowiemumręwtejziemi,nieprzejdę

Jordanu,leczwygoprzejdziecieiposiądziecietępięknąziemię.

Strzeżciesię,byścieniezapomnieliprzymierzaPana,Boga

waszego,którezawarłzwami,inieuczynilisobiewyobrażeniaw
rzeźbietegowszystkiego,cowamzabroniłPan,Bógwasz.

BoPan,

Bógwasz,jestogniemtrawiącym.OnjestBogiemzazdrosnym.

Odstępstwopowodemutratyziemi

Gdywydacienaświatsynówiwnukówidożyjeciestarościw

tymkraju,asprzeniewierzyciesięiuczyniciesobieposągi,podobiznę
czegokolwiek,czyniącto,cojestzłewoczachPana,waszegoBoga,
drażniącGo,

biorędziśnieboiziemięprzeciwkowamnaświadków,

żeprędkozostanieciewytracenizpowierzchniziemi,doktórej
idziecieprzezJordan,abyjąposiąść.Niedługozabawicienaniej,
gdyżnapewnozostanieciewytępieni.

4,26.Nieboiziemiajakoświadkowie.PodczaszawieraniatraktatówludyBliskiegoWschoduwzywałyzwyklebogównaświadków,moglionibowiemrozsądzićwszelkieuchybieniaw

zachowywaniuprzyjętychpostanowień.Nieboiziemianiezostałytutajuosobionejakobóstwa,leczjakosymbolświatastworzonego-oznaczajązatem,żeprzymierzebędzietrwałodłużejodludzkiego
życia.ImplikacjetegofaktuzostaływyraźniejprzedstawionewPs89,28-29.34-37(zob.teżJr33,20-21).

RozproszywasPanmiędzynarodamiimałozwaszostanie

wśródobcychludów,dokądwasPanuprowadzidoniewoli.

Będziecietamsłużylibogomcudzym:dziełomrąkludzkichz

drewnaizkamienia,któreniewidzą,niesłyszą,niejedząinieczują.

4,28.Sposóbpostrzeganiabożków.Innefragmenty,którewyrażająpodobnypogląd,toIz44;Jr10iPs115,4-8.Natematwierzeńzwiązanychzbożkami,którefunkcjonowaływ

praktykachreligijnychBliskiegoWschodu,zob.komentarzdoPwt4,15-18.Oddawnaintrygowałobadaczy,żetekstniepiętnujemitologiianiistnieniapogańskichbogów,leczwystępujeprzeciwko
postrzeganiubożków.Ostatecznie,trudnobyłoprzecieżudowodnićkomuś,żebogowie,wktórychwierzy,nieistnieją.Możnabyłojednakwykazać,żebogowieniedziałająwtakisposób,jakwierzono.
Wedługbiblijnychautorów„bożek”jakofetyszbyłnajbardziejnarażonymnaośmieszenieelementemwiarypogańskiej.Jeślibogowieniemanifestowalisięzapośrednictwemswoichwizerunków,
zagrożonychbyłowieleinnychelementówpopularnegoświatopoglądustarożytnego.

WtedybędziecieszukaliPana,Bogawaszego,iznajdziecieGo,

jeżelibędzieciedoNiegodążylizcałegosercaizcałejduszy.

swymutrapieniu,gdywszystkotowasspotka,wostatnichdniach
nawróciciesiędoPana,Bogaswego,ibędzieciesłuchaćJegogłosu.

GdyżBogiemmiłosiernymjestPan,Bógwasz,nieopuściwas,nie

zgładziiniezapomnioprzymierzu,którepoprzysiągłwaszym
przodkom.

WielkośćBożegowybrania

Zapytajdawnychczasów,którebyłyprzedtobą,zaczynającod

dnia,wktórymBógstworzyłczłowiekanaziemi,[zapytaj]od
jednegokrańcaniebiosdodrugiego,czynastąpiłotakwielkie
wydarzeniejaktolubczysłyszanooczymśpodobnym?

Czysłyszał

jakiśnaródgłosBożyzognia,jaktysłyszałeś,ipozostałżywy?

4,33głosBoży.Takteksthebr.WBJ:„głosBogażywego”,zagrec.(por.5,26).

CzyusiłowałBógprzyjśćiwybraćsobiejedennaródspośród

innychnarodówprzezdoświadczenia,znaki,cudaiwojny,ręką
mocnąiwyciągniętymramieniem,dziełamiprzerażającymi,jakto
wszystko,cotobieuczyniłPan,Bógtwój,wEgipcienatwoich
oczach?

4,32-34.WyjątkowedoświadczeniaIzraelazBogiem.Dwaaspekty,któretekstbiblijnyukazujejakowyjątkowe,tojednocześniedwagłównerysyprzymierza:wybranie(w.34i37)i

objawienie(w.33i35).ZapomocątychdziełJahweodróżniłsięodinnychbogówBliskiegoWschodu.Bogowieczasamiwybieralijednostkilubrodziny,byobdarzyćjeswoimbłogosławieństwem.
Zwyklebylitokrólowie,którypowiadali,żedanebóstwojestichopiekunem.Jednakbezobjawieniatakie„wybranie”byłojedyniedomysłemlubczystąpropagandą.BogowieBliskiegoWschodunie
objawialisięzwykleśmiertelnikom,niezdradzaliteżtego,cowzbudzaichupodobanie/odrazę.Wszystkotoczcicielemusielisamiwywnioskowaćlubwydedukować.Wprzeciwieństwiedonich,Jahwe
postanowiłobjawićsięwPrawie(„Bądźcieświętymi,ponieważJajestemświęty!”,Kpł11,44)iswoichdziełach(przymierzezpraojcami,plagiegipskie,wyjściezEgiptu,przyprowadzenieIzraelitów
doZiemiObiecanejitd.).

Widziałeśtowszystko,byśpoznał,żePanjestBogiem,apoza

Nimniemainnego.

4,35Wyraźnestwierdzenie,żeinnibogowienieistnieją(por.Iz43,10-11;44,6;45,5;itd.).Dekalogzabraniałjedyniekultuobcychbogów.Przezdługiczasuważanoichzaniższychod

Jahwe,bezsilnych,godnychpogardy.Terazwkroczonownowyetap:owibogowienieistnieją.

Zniebiospozwoliłcisłyszećswójgłos,abyciępouczyć.Na

ziemidałcizobaczyćswójogieńogromnyisłyszećswojesłowa
spośródognia.

Ponieważumiłowałtwychprzodków,wybrałponich

ichpotomstwoiwyprowadziłcięzEgiptusamogromnąswoją
potęgą.

Natwoichoczach,zewzględunaciebiewydziedziczyłobce

narody,większeisilniejszeodciebie,bycięwprowadzićw
posiadanieichziemi,jaktojestdzisiaj.

Zakończenie

Poznajdzisiajirozważwswymsercu,żePanjestBogiem,ana

niebiewysokoinazieminiskoniemainnego.

StrzeżJegoprawi

nakazów,którejadziśpolecamtobiewypełniać;bydobrzecisię
wiodłoitwymsynompotobie;byśprzedłużyłswedninaziemi,którą
nazawszedajeciPan,Bógtwój.

Miastaucieczki

WtedyMojżeszwyznaczyłtrzymiastazaJordanemna

wschodzie,

4,41-43Takrótkawzmiankaomiastachucieczki(por.Joz20,1+)jestdodatkiemwłączonymmiędzydwiemowyMojżesza.

bytammógłucieczabójca,którybynieumyślniezabił

bliźniego,niemającprzedtemdoniegonienawiści.Chroniącsiędo
jednegoztychmiast,będziemógłocalićżycie.

4,42.Miastaucieczki.Natematdodatkowychinformacjiomiastachucieczki,zob.komentarzdoLb35.BesertoobszarwokółMedeby.WzmiankaonimpojawiasięnainskrypcjiMeszy

(IXw.przedChr.),leczidentyfikacjaarcheologicznajestniepewna.GłównymikandydataminastarożytneBeserjestUmmal-Amad(ok.11,5kmnapółnocnywschódodMedeby)iTellDżalul(5lub
6,5kmnawschódodMedeby).RamotwGileadzieutożsamiasięogólniezTellRamitwpobliżudzisiejszegoRamta,napołudnieodEdrei,przyTrakcieKrólewskim.Pracearcheologiczneprowadzone
wtymmiejscuniedoprowadziłydoodkryciaśladówsprzedczasówSalomona.GolantodzisiejszeSahmel-DżolannawschodnimkrańcuwzgórzGolan,powschodniejstronierzekiel-Allan.

Besernapustyni,napłaskowyżu–dlaRubenitów;Ramotw

Gileadzie–dlaGadytówiGolanwBaszanie–dlaManassytów.

DrugamowaMojżesza

TakieprawodałMojżeszIzraelitom.

4,44—11,32Pokrótkiejwskazówce,dotyczącejczasuimiejsca(4,44-49;por.1,4-5),zaczynasiędrugamowaMojżesza(5,1—11,32),którajestwstępemdowielkiegoKodeksu

deuteronomicznego(12,1—26,15)iktórabędziekontynuowanaw26,16—28,68.Podobniejakpierwsza,itapowracarazjeszczedoprzeszłościIzraela,cofającsiętymrazemdoteofaniinaHorebiei
doDekalogu.Prawdopodobniemowataistniałakiedyśoddzielnie,wrozmaitychwariantach,któretupołączono,azanimużytojejjakowprowadzeniadoKodeksudeuteronomicznego,służyładocelów
katechetycznychikultowych.

Takieświadectwa,nakazyipostanowieniaogłosiłMojżesz

IzraelitompowyjściuzEgiptu,

zaJordanemwdolinie,naprzeciw

Bet-Peor,wkrajuSichona,królaAmorytów,którymieszkałw
Cheszbonie.PokonałgoMojżesziIzraelicipowyjściuzEgiptu

zawładnęlijegokrajem,jaki[krajem]Oga,królaBaszanu;dwu
królówamoryckichzaJordanemnawschodzie

odAroerunabrzegu

potokuArnon,ażdogórySirion,tojestHermonu,

4,48.Granice.OstatecznieopisanyzostałcałyobszarZajordania,odrzekiArnonnapołudniu(północnagranicawłaściwegoMoabu)pogóręHermonnapółnocy.Opisemobjętorównież

rówtektonicznyJordanuorazMorzeMartwe(MorzeAraby).

icałąArabęzaJordanemnawschodzie,ażdomorzaArabyu

stópPisga.

Pwt5

DziesięcioroPrzykazań

MojżeszzwołałcałegoIzraelairzekłdoniego:Słuchaj,Izraelu,

prawiprzykazań,którejadziśmówiędotwychuszu,uczsięichi
dbajoto,abyjewypełniać.

5,1Jesttoogólnazapowiedźprawadeuteronomicznego,anietylko„SłowaPana”(w.5),czyliDekalogu.Por.także6,1.5,9Por.Wj20,5+.

Pan,Bógnasz,zawarłznamiprzymierzenaHorebie.

5,2.Horeb.HorebtoinnanazwagórySynaj,przypuszczalniepołożonejwpołudniowejczęściSynaju.Natematbardziejszczegółowychinformacjizob.komentarzdoWj19,1-2.

NiezawarłPantegoprzymierzazojcaminaszymi,leczznami,

którzytudzisiajwszyscyżyjemy.

SpośródognianagórzemówiłPan

zwamitwarząwtwarz.

WtymczasiejastałemmiędzyPanema

wami,abywamoznajmićsłowaPana,gdyściesiębaliogniainie
weszlinagórę.AOnmówił:

JamjestPan,Bógtwój,którycię

wyprowadziłzziemiegipskiej,zdomuniewoli.

Niebędzieszmiał

cudzychbogówobokMnie.

Niebędzieszczyniłsobieżadnejrzeźby

aniżadnegoobrazutego,cojestnaniebiewysokoalbonaziemi
nisko,anitego,cojestwwodzie,podziemią.

Niebędzieszoddawał

impokłonuaniniebędzieszimsłużył,boJa,Pan,twójBóg,jestem
Bogiemzazdrosnym,którykarzenieprawośćojcównasynachdo
trzeciegoiczwartegopokolenia–tych,którzyMnienienawidzą,

okazujełaskędotysiącznegopokoleniatym,którzyMniemiłująi
przestrzegająmoichprzykazań.

NiebędzieszwzywałimieniaPana,

Bogatwego,wbłahychrzeczach,boniedozwoliPan,bypozostał
bezkarnyten,ktowzywaJegoimieniawbłahychrzeczach.

Będziesz

zważałnaszabat,abygoświęcić,jakcinakazałPan,Bógtwój.

Sześćdnibędzieszsiętrudziłiwykonywałwszelkątwąpracę,

lecz

dzieńsiódmyjestszabatemPana,Bogatwego.Niebędziesz
wykonywałżadnejpracyanity,anitwójsyn,anitwojacórka,anitwój

sługa,anitwojasłużąca,anitwójwół,anitwójosioł,aniżadnetwoje
zwierzę,aniprzybysz,któryprzebywawtwoichbramach;aby
wypoczęlitwójniewolnikitwojaniewolnica,jakity.

Pamiętaj,że

byłeśniewolnikiemwziemiegipskiejiwyprowadziłcięstamtądPan,
Bógtwój,rękąmocnąiwyciągniętymramieniem:przetocinakazał
Pan,Bógtwój,strzecdniaszabatu.

5,15MotywacjaprawaszabatuinnaniżwWj20,11.Zszabatemzwiązanotuwspomnienieuwolnieniazniewoliegipskiej,codajemudwojakieznaczenie:jesttodzieńradości(por.tosamo

odnośniedoŚwiętaTygodni;16,11-12)atakżedzień,wktórymsłudzyicudzoziemscyniewolnicysąwolniodswojejuciążliwejpracy(por.tęsamąmotywacjęwprawodawstwieochraniającym
biednych;24,18.22).Teuzupełnienia—niewątpliwykroknaprzód—dodanowepoce,kiedyszabatzyskiwałcorazbardziejnaznaczeniu.

Czcijswegoojcaiswojąmatkę,jakcinakazałPan,Bógtwój,

abyśdługożyłiabycisiędobrzepowodziłonaziemi,którącidaje
Pan,Bógtwój.

Niebędzieszzabijał.

Niebędzieszcudzołożył.

Nie

będzieszkradł.

Niebędzieszmówiłfałszywieprzeciwbliźniemu

swemujakoświadek.

Niebędzieszpożądałżonyswojegobliźniego.

Niebędzieszpragnąłdomuswojegobliźniegoanijegopola,anijego
niewolnika,anijegoniewolnicy,anijegowołu,anijegoosła,ani
żadnejrzeczy,któranależydotwojegobliźniego.

5,6-21.DziesięcioroPrzykazań.Zob.komentarzdoWj20.

TesłowawyrzekłPandowaszegozgromadzenianagórze

spośródognia,obłokuiciemnościdonośnymgłosem,niczegonie
dodając.Napisałjenadwutablicachkamiennychidałmije.

5,22.Dwietablicekamienne.Użyciedwóchtablicdowodzi,żeMojżeszotrzymałprzypuszczalniedwiekopie,niezaś,żepewneprzykazaniaznajdowałysięnajednej,zaśinnenadrugiej.

Fakt,żebyłyonekamienne,wskazujenawiększyrozmiarodtabliczekglinianych,chociażkamiennetabliczki(np.kalendarzzGezer)byłytakmałe,żemieściłysięwewnętrzudłoni.Wokresietym
Egipcjaniejakokamiennetablicewykorzystywalikamienneodłamkiskał.Gdytablicazostałazapełnionapojednejstronie,pisarzzapisywałdrugąstronę.Nawettabliczkiorozmiarzedłonimogły
pomieścićodpiętnastudodwudziestuwierszy.

Mojżeszpośrednikiem

Gdyusłyszeliściegłosspośródciemności,agórapłonęła

ogniem,podeszlidomniewszyscywodzowiepokoleńistarsi,

rzekli:OtoPan,Bógnasz,okazałnamswojąchwałęiwielkość.Głos
Jegosłyszeliśmyspośródognia.Dziświdzieliśmy,żeBógmoże
przemówićdoczłowieka,aonpozostanieżywy.

Czemuterazmamy

umrzeć?Tenbowiemogromnyogieńnaspochłonie.Jeślijeszcze
nadalbędziemysłuchaćgłosuPana,Boganaszego,pomrzemy.

KtóraistotacielesnausłyszałagłosBogaŻywego,przemawiającego

spośródognia,jakmy,ipozostałażywa?

5,26Wyznawać,żeBógjestBogiemŻywym,tojednazpierwszychformwiarywprawdziwegoBoga(6,4+),zakładającaodrzuceniewszystkichbogówfałszywych,którzyniemajążycia,

takjakichpodobizny(Joz3,10;1Sm17,26.36;Iz37,4;Jr10,8-10;Oz2,1;Ps84,3itd.;por.Mt16,16;26,23;Rz9,26;1Tes1,9;1Tm3,15itd.).

Przybliżsięisłuchajtegowszystkiego,comówiPan,Bógnasz.

Mównamwszystko,copowiedociebiePan,Bógnasz,amy
usłuchamyiwykonamyto.

Panusłyszałwaszegłośnesłowa,gdy

mówiliściedomnie.IrzekłmiPan:Usłyszałemgłośnesłowatego
ludu,którewypowiedzielidociebie.Słusznejestwszystkoto,coci
powiedzieli.

ObyzawszemieliwsercutęsamąbojaźńprzedeMnąi

zachowywalizawszewszystkiemojeprzykazaniapowszystkiedni,
abysiędobrzepowodziłoimisynomichnawieki.

Idźipowiedzim:

Wróćciedoswoichnamiotów!

AtyzostańtutajzeMną.Oznajmięci

wszystkiemojepolecenia,prawainakazy,jakichmaszichnauczyć,
abyjewypełnialinaziemi,którąJaimdajęnawłasność.

Przeto

starajciesięwypełniaćwszystko,cowamnakazałPan,Bógwasz:Nie
odstępujcieodtegoaninaprawo,aninalewo.

5,32—11,32Poretrospektywiehistorycznejprzychodziczęśćkatechetyczna:jesttoszeregkrótkichfragmentówhomiletycznych,którereasumująduchareligiideuteronomicznej.

IdźciedokładniedrogąwyznaczonąwamprzezPana,Boga

waszego,byściemogliżyć,bydobrzewamsięwiodłoibyściedługo
przebywalinaziemi,którąmacieposiąść.

Pwt6

MiłośćBoga

Takiesąpolecenia,prawainakazy,którychnauczyćwaspolecił

miPan,Bógwasz,abyściejewypełnialinaziemi,doktórejidziecie,
byjąposiąść.

BędzieszsiębałPana,Bogaswego,zachowując

wszystkieJegonakazyiprawa,którejatobierozkazujęwypełniać,
tobie,twymsynomiwnukom,powszystkiedniżyciatwego,byś
długomógłżyć.

6,2„BaćsięJahwe”stajesiętypowymwyrażeniemwiernościprzymierzu.Bojaźń(Wj20,20+)będzieodtądzawieraławsobiemiłość—odpowiedźnamiłośćBogadonas(4,37)oraz

całkowiteposłuszeństwowszystkiemu,coOnnakazuje(6,2-5;10,12-15;por.Rdz22,12).Religijnaimoralnatreśćtejbojaźnibędziesięstaleoczyszczaćipogłębiać(Joz24,14;1Krl18,3.12;2Krl4,1;
Prz1,7+;Iz11,2;Jr32,39;itd.).

Słuchaj,Izraelu,ipilnietegoprzestrzegaj,abycisiędobrze

powodziłoiabyśsiębardzorozmnożył,jakciprzyrzekłPan,Bóg
ojcówtwoich,żecidaziemięopływającąwmlekoimiód.

6,3.Mlekoimiód.ZiemiaKanaanzostałaopisanajako„opływającawmlekoimiód”.Oddajetojejobfitośćdlapasterskiegostylużycia,niekonieczniezaśprzyosiadłejuprawieroli.Mleko

byłoproduktemhodowli,zaśmiódsymbolizowałnaturalnezasoby,przypuszczalnieraczejsyropzdaktyliniżmiódpszczeli.PodobnewyrażeniepojawiasięwugaryckimeposieoBaaluiMocie,w
którymprzywróceniepłodnościziemiopisanozapomocąobrazupotokówmiodempłynących.Tekstyegipskie,nawettakwczesnejakOpowieśćoSinuhe,opisująziemięKanaanjakokrainębogatąw
naturalnezasobyipłodyrolne.

Słuchaj,Izraelu,PanjestnaszymBogiem–Panjedynie.

6,4BJ:„Jahwe,naszBóg,jestjedynymJahwe”.Inne,niekiedyproponowanetłumaczenie:„tojestJahwe,naszBóg,Jahwejedyny”.Wyrażenietojest—jaksięzdaje—afirmacją

monoteizmu.StaniesięonopoczątkiemSzema(„Słuchaj”),jednejznajulubieńszychmodlitwpobożnościżydowskiej.—WdługiejhistoriiIzraelawiarawjedynegoBoganieprzestawałasięrozwijać,z
corazwiększąprecyzją,zwiarywwybranieiprzymierze(Rdz6,18;12,1+;15,1+;itd.).Istnienieinnychbogównigdywdawnychczasachniebyłoprzedmiotemwyraźnychstwierdzeń,jednakowoż
wyznawanieBogaŻywego(5,26+),jedynegowładcyświataorazswegoludu(Wj3,14+;1Krl8,56-60;18,21;2Krl19,15-19;Syr1,8-9;Am4,13;5,8;Iz42,8+;Za14,9;Mi1,11)pociągałozasobą
corazsilniej—jakonieodłącznieztymzwiązaną—systematycznąnegacjęfałszywychbogów(Mdr13,10+;14,13;Iz40,20+;41,21+).

6,4.Rodzajemonoteizmu.Możnawyróżnićkilkaodmianmonoteizmu,którecharakteryzowaływierzeniaIzraelitówwróżnychokresachhistorycznych.Ostatecznąpostaćmonoteizmu

określasięmianemmonoteizmufilozoficznego,tj.poglądu,żezawszeistniałtylkojedenBóg.Henoteizmuznajeistnienieinnychbogów,leczzwyklepodkreślawyższośćwłasnegobóstwa.Podobnie,
„monochwalstwo”(lub„jednochwalstwo”)opisujesytuację,wktórejczłowieklubgrupapostanawiająoddawaćcześćtylkojednemubóstwu,niezależnieodtego,czyinnibogowieistnieją,czynie.Na
koniec,jestmonoteizmpraktyczny,wktórymuznajesięistnieniewielubogów,leczwiększośćczynnościreligijnychikultowychkoncentrujewokółpostacijednegobóstwa.MateriałzawartywKsiędze
PowtórzonegoPrawaniepozwalanawykryciewkulciewIzraelapraktycznegomonoteizmu,pozwalajednaknaprzyjęciehipotezyohenoteizmieijednochwalstwie.

6,4.Jahwejestjeden/Panemjedynym.Stwierdzenie,żebóstwojestjednolubjedyne,winnychtekstachBliskiegoWschodu(np.wstwierdzeniachoEnlilu[sumeryjskich]iBaalu

[kananejskich])łączysięogólniezwyższościąjegopanowania.Innąmożliwościąjest,żestwierdzenietopodkreślajednolitewyobrażenieJahwe.PonieważnaBliskimWschodzieważnebóstwomogło
miećwieleróżnychmiejsckultu,każdemogłoukazywaćjezinnejperspektywy,WMezopotamiiinaczejukazywanoIsztarzArbelaniżIsztarzUruk.InskrypcjeodnalezionewPalestyniepotwierdzają,
żebyłotoprawdątakżewIzraelu,zdarzająsiębowiemwzmiankioJahwezSamariiiJahwezTemanu.

6,4.MonoteizmnaBliskimWschodzie.WokresieStaregoTestamentunaBliskimWschodzieistniałydwanurty,któreinterpretowanojakomonoteistyczne.Pierwszyłączyłsięegipskim

faraonemEchnatonem,któregopanowanieprzypadałoogólnienaokresPięcioksięgu;drugizbabilońskimkrólemNabonidem,którypanowałwokresiepoprzedzającymupadekBabilonupodnaporem
perskiegokrólaCyrusa.Żadenztychnurtównieprzetrwałdłużejniżdwadzieścialat.Echnatonstarałsięustanowićwyłącznykultsłońca(dyskusłońca),Atona,bogapozbawionegomitologii,
nieposiadającegoludzkiejpostaci.Jegokultobywałsiębezwidzialnychobrazów,niewielebyłoteżliturgiiświątynnejirytuału.PodejmowanowszelkieśrodkiwceluusunięciakultubogaAmona-Re,
zaśbóstwosłoneczneogłoszonezostałojedynymbogiem(niepodejmowanojednakpróbusunięciawieluinnychbogów).ChociażreformaEchnatonamogłazmierzaćdofilozoficznegomonoteizmu
(niektórzybadaczestaralisięnawetwykazaćjegotrynitarnycharakter),niewydajesię,bywielupoddanychprzyjęłowiaręswegowładcy.Nabonidpodjąłsięoficjalnegowspieraniakultubogaksiężyca,
Sina,odnawiającjegoświątynięwHarran.PrzezdziesięćlatmieszkałwtedywTeimawpółnocno-zachodniejArabii,najwyraźniej(wedługpewnychinterpretacji)oddanysprawieustanowieniakultu
Sina.Małojestjednakdowodów,żedokonywałosiętokosztemzakazaniakultuinnychbogów.ChociażNabonidopowiadałsięzakultemSina,pojawiałsięwświątyniachinnychbogówisłałdarydla
innychświątyń.JegopobytwTeimamógłwynikaćzpopadnięciawkonfliktzkapłanamiwBabilonie,mógłteżmiećzwiązekzpolitykąhandlulubbyćmotywowanyinnymicelami.Abstrahującod
pobudek,trudnomujednakprzypisywaćpodjęciepróbyreformymonoteistycznej.Niezależnieodtego,czywiaręIzraelitówwtymokresieuznaćzamonoteizm,czyhenoteizm,niewielemogłosięznią
równaćwświeciestarożytnym.

BędzieszwięcmiłowałPana,Bogatwojego,zcałegoswego

serca,zcałejduszyswojej,zewszystkichswychsił.

6,5MiłośćdoBoganiezostałatuprzedłożonajakoprzedmiotludzkiegowyboru,leczjakoprzykazanie.BędącodpowiedziąnamiłośćBogadoJegoludu(4,37;7,8;10,15),zawieraonaw

sobiebojaźńBożą,obowiązeksłużeniaJemusamemuorazzachowywanieJegonakazów(tuiw.13;10,12-13;11,1;por.30,2).PrzykazaniemiłościnigdziepozaPwtniezostałowyraźniesformułowane,
jednakjegoodpowiednikznajdujesięw2Krl23,25iwOz6,6.MimobrakuformalnegoprzykazaniauczuciemiłościdoBogaprzenikaksięgiprorockie,azwłaszczaOziJr,orazPs.Jezus,cytując6,5,
miłośćdoBoganazwienajwiększymprzykazaniem(Mt22,37p).Miłośćtawiążesięzsynowskąbojaźnią,natomiastwykluczabojaźńniewolniczą(1J4,18).

Pozostanąwtwymsercutesłowa,którejacidziśnakazuję.

6,6.Metaforyocharakterzeanatomicznym.Podobniejakjęzykpolski,hebrajskiwmetaforycznysposóbposługujesięróżnymiczęściamiciałanaoznaczenieróżnychaspektówludzkiej

osoby.„Ręka”możeoznaczaćautorytetlubwładzę;„ramię”-moc;„głowa”-przywództwoitd.Wieletychmetaforprzeniknęłodojęzykównowożytnychzuwaginaswojąwewnętrznąlogikęlubz
powoduroli,którąBibliaodegraławkrajachchrześcijańskich.Jednakniewszystkiemetaforyocharakterzeanatomicznymmajątakiesamoznaczeniewjęzykuhebrajskimipolskim.Naprzykładw
kulturzehebrajskiejnerkipełniłyrolęośrodkasumienia,zaśgardłołączonozżyciemiistotąludzkiejosoby.Polskiesłowo„serce”jestużywanemetaforyczniejakoośrodekuczuć,wprzeciwieństwiedo
logikiirozumu.Językhebrajskiposługujesięnimjakoośrodkiememocji,atakżerozumu/intelektu.Podobniejestonoużywanewpokrewnychjęzykachsemickich,np.ugaryckim,aramejskimi
akadyjskim.

Wpoiszjetwoimsynom,będzieszonichmówił,przebywającw

domu,wczasiepodróży,kładącsięspaćiwstajączesnu.

Przywiążeszjedotwojejrękijakoznak.Onecibędąozdobąmiędzy

oczami.

6,8.Symbolenarękachiczole.OpaskinoszonenaczoleiramieniubyłyrozpowszechnionenaobszarzeSyro-Palestyny,chociażniemaprzekonywającychdowodów,żeIzraelicijenosili.

MieszkańcyBliskiegoWschoduczęstonosiliamuletychroniąceprzedzłymiduchami.Zaszczególnieskutecznepodtymwzględemuważanoszlachetnemetaleikamienie.Czasaminaamuletach
umieszczanomagicznesłowalubzaklęcia.Jeśliichtutajużyto,przekształconezostaływprzypomnienieprawa;winnychmiejscachzawierająmodlitwylubbłogosławieństwa,np.namałychsrebrnych
zwojachodkrytychw1979wgrobowcuwpobliżuJerozolimy,pochodzącychzokresuprzedniewoląbabilońską.TeminiaturowezwojezawierajątekstbłogosławieństwzLb6,24-26isąnajstarszą
kopiątekstubiblijnego,jakizachowałsiędonaszychczasów.Istniejąrównieżdowody,żesymbolenoszonenaczoleiramieniubyłyznakiemlojalnościwobeckonkretnegobóstwa.

Wypiszjenaodrzwiachswojegodomuinatwoichbramach.

6,9.Napisynaodrzwiachdomuibramach.Odrzwiapełniłyrolęwejściadodomuibyłymiejscemwymagającymszczególnejochrony;zachowałysięteżdowodyświadcząceo

umieszczaniuświętychinskrypcjinaodrzwiachwEgipcie.Służyłyonezjednejstronyzachowaniuciągłościżyciawsensiepozytywnymorazpodtrzymaniuwzajemniekorzystnejrelacjizbóstwem;z
drugiej,zapobieganiunegatywnymkonsekwencjomniebezpiecznychsytuacji.ChociażkrewumieszczonanaodrzwiachdomówpodczaspierwszegoŚwiętaPaschysłużyładrugiemucelowi,fragmenty
Prawanaodrzwiachsłużącelowipierwszemu.Pogląd,żetekstspisanydostarczaochrony,pojawiasięwmezopotamskimEposieErra,wktóryminwazjibogaplagimożnabyłozapobiectakdługo,jak
długotekstKsięgiznajdowałsięwdomu.

GdyPan,Bógtwój,wprowadziciędoziemi,októrej

poprzysiągłprzodkomtwoim:Abrahamowi,IzaakowiiJakubowi,że
datobiemiastawielkieibogate,którychniebudowałeś,

domypełne

wszelkichdóbr,którychniezbierałeś,wykopanestudnie,którychnie
kopałeś,winniceigajeoliwne,którychniesadziłeś,kiedybędziesz
jadłinasyciszsię,

6,10-11.MiastaKanaanuwokresiepóźnegobrązu.Wokresiepóźnegobrązu(1550-1200przedChr.)zmniejszeniuuległapopulacjaKanaanu,mniejbyłoteżufortyfikowanychmiastniż

wokresieśrodkowegobrązu.Znacznyupadekdajesięzauważyćnawetwmiasteczkachiosadachwiejskich.WlistachzAmarny(korespondencjipomiędzyKanaanemiEgiptemzXIVw.przedChr.),
ChasoriMegiddobyłydwomanajpotężniejszymipaństwami-miastaminapółnocy,Sychemwrejoniecentralnym,zaśJerozolimaiGezernapołudniu.Badaniaarcheologicznedoprowadziłydoodkrycia,
żezamożniejsimieszkańcymiastmieliwygodnedomy,stojącezwyklewokółcentralnychplaców.Większośćmiastotaczałygruntyrolneuprawianeprzezichmieszkańców.Kopaniestudniidrążenie
kamiennychcysternnawodę,przygotowywanieziemiinawadnianiestanowiłytradycyjnyrysrolniczegostylużyciawKanaanie.Dozałożeniagajulubwinnicyorazuzyskaniazbiorówpotrzebabyło
zwyklewielulat,jednakpracatazostałajużwykonana.

strzeżsię,byśniezapomniałoPanu,którycięwyprowadziłz

ziemiegipskiej,zdomuniewoli.

BędzieszsiębałPana,Bogaswego,

będzieszMusłużyłinaJegoimiębędzieszprzysięgał.

6,13.PrzysięginaimięJahwe.Ponieważwierzono,żeprzysięgiposiadająolbrzymiąmociskuteczność,ichtreśćwskazywała,którebóstwonaprawdęuważanozapotężne.Chociaż

Izraelicimieliodziedziczyćmiasta,domyigospodarstwaKananejczyków,niemogliprzejąćichbogów,którychwiązanozobronąmiastizapewnianiemurodzajnościziemi.Jednymzesposobów
odrzuceniapogańskichbogówbyłaodmowaprzysięginaichimię.

Niepójdzieciezacudzymibogami,spomiędzybogów

okolicznychnarodów,

boPan,Bógtwój,któryjestuciebie,jest

Bogiemzazdrosnym;bysięnierozpaliłnaciebiegniewPana,Boga
twego,iniezmiótłcięzpowierzchniziemi.

Niebędziecie

wystawialinapróbęPana,Bogawaszego,jakwystawialiścieGona
próbęwMassa.

6,16.Massa.MassatonazwanadanamiejscuwRefidim,wpobliżuSynaju,wktórymwodawytrysnęłazeskały(zob.Wj17,7).

BędzieciepilniestrzecpoleceńPana,Bogawaszego,Jego

świadectwaipraw,którewamzlecił.

Czyń,cojestpraweidobrew

oczachPana,abycisiędobrzepowodziłoiabyśwreszciewziąłw
posiadaniepięknąziemię,którąpoprzysiągłPanprzodkomtwoim,

przepędzającprzedtobąwszystkichwrogówtwoich.Tak

zapowiedziałPan.

Gdysyntwójzapytaciękiedyś:Jakiejest

znaczenietychświadectw,prawinakazów,którewamzleciłPan,Bóg
nasz?

odpowieszswojemusynowi:Byliśmyniewolnikamifaraonaw

EgipcieiwyprowadziłnasPanzEgiptumocnąręką.

Uczyniłna

oczachnaszychznakiicudawielkieprzeciwkoEgiptowi,faraonowii
całemujegodomowi.

Wyprowadziłnasstamtąd,byiśćznamii

przyprowadzićnasdoziemi,którąpoprzysiągłnaszymprzodkom.

WtedyrozkazałnamPanwykonywaćwszystkieteprawa,baćsię

Pana,Boganaszego,abyzawszedobrzenamsięwiodłoiabynas
zachowałprzyżyciu,jaktodziśczyni.

Natympoleganasza

prawość,abypilnieprzestrzegaćwszystkichtychpoleceńwobec
Pana,Boganaszego,jaknamnakazał.

Pwt7

Izrael-narodemwybranym

GdyPan,Bógtwój,wprowadziciędoziemi,doktórejidziesz,

abyjąposiąść,usunielicznenarodyprzedtobą:Chittytów,
Girgaszytów,Amorytów,Kananejczyków,Peryzzytów,Chiwwitówi
Jebusytów:siedemnarodówliczniejszychipotężniejszychodciebie.

7,1TastereotypowalistasześciulubsiedmiuszczepówprzedizraelskichzamieszkującychPalestynęznajdujesię,zparomawariantami,w20,17,aponadtowRdz15,20;Wj3,8.17;13,5;

23,23;33,2;34,11;Joz3,10;9,1;11,3;12,8;24,11;Sdz3,5;1Krl9,20;Ezd9,1;Ne9,8;2Krn8,7.KananejczycystanowiągrossemickiejludnościPalestyny.Amorycisąpóźniejsząfaląimigracyjną
semicką,któradotarłatuwkońcutrzeciegotysiąclecia.Wtradycjijahwistycznejużywasięnajczęściejpierwszejnazwy,welohistycznejpreferujesiędrugą;wJoz11,3odróżniasięjegeograficznie(por.
Joz9,10).ChittycisąludemzamieszkującymAzjęMniejszą,którychnazwazostałaniewłaściwieprzeniesionanajakąśniesemickągrupęludnościowąPalestyny(Rdz23).Girgaszyci,Peryzzycii
Chiwwicizajmująniewielemiejsca.JebusycitodawnimieszkańcyJerozolimy(2Sm5,6+).

7,1.LudyKanaanu.ChetycipochodzilizAnatolii(współczesnejTurcji),jednakChetytamibyłynazywanetakżegrupyzamieszkującerejonSyriiiKanaanu,którezpierwszymimogły,lecz

niemusiałybyćspokrewnione.ChetycimieszkającywKanaanienosiliimionasemickie,zaśChetycizAnatoliibyliludemindoeuropejskim.Girgaszycisąmałoznani,chociażichistnieniejest
poświadczonewtekstachugaryckich.Amoryci(wMezopotamiinazywaniAmurrulubMartu)pojawiająsięwdokumentachpisanychjużodpołowyIIItysiącleciaprzedChr.Większośćuczonych
uważa,żezajęlioniwieleobszarówBliskiegoWschodu,rozprzestrzeniającsięzeswejpierwotnejsiedzibywSyrii.Termintenmożerównieżoznaczaćobszargeograficzny(„mieszkańcyZachodu”)lub
grupęetniczną.NiektórzyAmorycibylinomadami,wSyriiodnalezionojednaktakżepozostałościamoryckichpaństw-miastpochodzącezeschyłkuIIItysiącleciaprzedChr.Kanaanwymieniasięjużna
tabliczkachzEbla(XXIVw.przedChr.);KananejczycybyligłówniemieszkańcamiufortyfikowanychmiastZiemiObiecanej,chociażwydajesię,żeniejejrdzennymimieszkańcami.Wlistachz
Amarny(połowaIItysiącleciaprzedChr.)królowietychziemokreślająsamychsiebiemianem„Kinanu”-słowem,którepojawiasięrównieżwinskrypcjachegipskichztegookresu.Nadaltrwająspory,
czytermin„Peryzzyci”macharakteretniczny,czysocjologiczny(oznaczającyludzizamieszkującychwpozbawionychumocnieńosadach).ChiwwicisączasamiłączenizHurytami,mogąbyćwięc
Hurianami.JebusycizamieszkiwaliregionzwiązanypóźniejzpokoleniemBeniamina,szczególniemiastoJerozolimę;częstołączonoichzPeryzzytamiumieszczanymiwtymsamymregionie.W
dokumentachpozabiblijnychniemawzmiankioPeryzzytach,ChiwwitachaniJebusytach.

Pan,Bógtwój,oddajetobie,atyjewytępisz,obłożyszje

klątwą,niezawrzeszznimiprzymierzainieokażeszimlitości.

7,2.Klątwa(cherem).Klątwajestsłowem,którewprzekładachoznaczacałkowitezniszczenienakazanewwersecie2irozwiniętewwersetach5-6.Podobniejakpewnerodzajeofiar

należaływyłączniedoPana,zaśinnemogłyzostaćpodzielonemiędzykapłanaiofiarodawcę,pewnełupymiałyzostaćoddzieloneodpozostałychjakonależącewyłączniedoPana.Podobniejakofiara
całopalnabyławcałościspalananaołtarzu,klątwawymagałacałkowitegozniszczeniatego,cozostałoniąobłożone.WojnazostałanakazanaprzezJahweisymbolizowałaJegosądnad
Kananejczykami,zaśIzraeliciuczestniczyliwBożejmisjipodwodząJahwe.PonieważbyłatoJegowojna,nieich,iOnbyłzwycięzcą,łupnależałdoNiego.ChociażmotywBoskiego
wojownika/mocarzawojnypojawiasięnacałymBliskimWschodzie,koncepcjacheremmabardziejograniczonycharakter-pojawiasięjeszczetylkowinskrypcjinastelimoabickiegokrólaMeszy;
ideęcałkowitegozniszczeniaznaleźćmożnarównieżwpewnychmateriałachchetyckich.Wpewnychmiejscach,np.wGezer,natrafiononawyraźnąwarstwępopiołów,którałączysięzokresem
późnegobrązu.Wwarunkachoblężeniawarunkisanitarnebyłynajgorszeiczęstogroziłyepidemiechorób.Zwyczajpaleniawszystkiegopozdobyciumiastamawięcrównieżelementzdrowotny.

Niebędzieszznimizawierałmałżeństw:ichsynowinieoddasz

zamałżonkęswojejcórkianinieweźmieszodnichcórkidlaswojego
syna,

7,3.Zakazzawieraniazwiązkówmieszanych.Wdokumentachchetyckichpochodzącychztegookresupewnemiastaotrzymałystatusmiastświątynnychorazszczególneprzywileje.W

celuichochronymieszkańcomowychmiastzakazywanozawieraniamałżeństwzczłonkamiinnychwspólnot;wpodobnysposóbcałaziemiaIzraelanazwanazostała„ziemiąBożą”,zaśIzraelici
„królestwemkapłańskim”.Zakazzawieraniazwiązkówmałżeńskichchroniłwięcprzywilejeprzymierza,atakżeczystośćideałówreligijnychIzraelitów.

gdyżodwiodłabytwojegosynaodeMnie,bysłużyłcudzym

bogom.WówczasrozpaliłbysięgniewPananawasiprędkobywas
zniszczył.

Aletakimmacieuczynić:ołtarzeichzburzycie,ichstele

połamiecie,aszerywytniecie,aposągispalicieogniem.

7,5.Świętekamienie/stele.Pionowekamienielubmassebothbyłytypowącechąreligiikananejskiej;pojawiająsięteżjakopomnikipamiątkowewpewnychizraelskichkontekstach

przymierzowych(zob.Wj24,3-8;Joz24,25-27).ZwiązekzAszerą,BaalemiinnymibóstwamiKananejczykówstanowiłpodstawęichpotępieniajakorywaliizagrożeniadlakultuJahwe.Archeolodzy
odkryliświętekamienie/stelewGezer,Sychem,ChasoriArad.Wtrzechostatnichmiejscachstelestałynaterenieświątynnymistanowiłyelementpraktykkultowych,któretamodbywano.Kamieniez
Chasorzawierająpłaskorzeźbywzniesionychramionisłonecznegodysku.

7,5.Aszery.Aszeratoimięboginipłodnościlubnazwaprzedmiotukultowego(jaktutaj).BoginitabyłapopularnawpogańskichkultachwIzraelu,czasamiteżpełniłarolępośredniczki

błogosławieństwJahwe.DowodytejwiarypojawiająsięwinskrypcjachzKuntilletAdżrudiChirbetel-Kom.WmitologiikananejskiejbyłaAszeramałżonkąnajwyższegobóstwa,Ela.Wzmiankioniej
pojawiająsięteżwliteraturzemezopotamskiejjużwXVIIIw.przedChr.,gdziejestmałżonkąamoryckiegoboga,Amurru.Symbolkultowymógł,chociażniemusiał,nosićznakbóstwa.Słupmógł
symbolizowaćdrzewo,bowiemAszerabyłaczęstowiązanazeświętymigajami.Czasamiprzedmiotkultowywytwarzanolubbudowano,kiedyindziejsadzono.Mamyniewieleinformacjinatematroli
tychsłupówwpraktycerytualnej.

TybowiemjesteśnarodempoświęconymPanu,Bogutwojemu.

CiebiewybrałPan,Bógtwój,byśspośródwszystkichnarodów,które
sąnapowierzchniziemi,byłludembędącymJegoszczególną
własnością.

7,6Podobniejakw14,2itujestafirmacjąwybraniaIzraela.Bógposzedł„szukaćsobieludu”,używającprzytymcudownychśrodków(4,34;por.4,20;26,7-8).Motywytegowybraniasą

podaneww.7-8:miłośćiwiernośćobietnicomdanymzupełniedarmowopraojcom(por.4,37;8,18;9,5;10,15).Wybranietoprzypieczętowanezostajeprzymierzem(tuw.9oraz5,2-3)iczynizIzraela
ludpoświęconyBogu(w.6i26,19).Teologiawybrania,takmocnowyrażonawPwt,leżyupodstawcałegoST,gdzieIzraeljestludemodróżniającymsięodinnych(Lb23,9),ludemBoga(Sdz5,13),
Jemupoświęconym(Wj19,6+),którywszedłzNimwprzymierze(Wj19,1+),Jegosynem(1,31+),narodemEmmanuela,„Bogaznami”(Iz8,8.10).Towybranieczynizeńludodrębnyodpozostałych
narodów,jednakprorocyzapowiadają,żeonewszystkieuznająJahweiżeJegozbawieniebędziepowszechne(Iz49,6;45,14+;Za14,16).ToeramesjańskazapoczątkowanaprzyjściemJezusa.

Wybranie-dowodemumiłowaniaBożego

Panwybrałwasiznalazłupodobaniewwasniedlatego,że

liczebnieprzewyższaciewszystkienarody,gdyżzewszystkich
narodówjesteścienajmniejszym,

leczponieważPanwasumiłowałi

chcedochowaćprzysięgidanejwaszymprzodkom.Wyprowadziłwas
mocnąrękąiwybawiłwaszdomuniewoli,zrękifaraona,króla
egipskiego.

Uznajwięc,żePan,Bógtwój,jestBogiem,Bogiem

wiernym,zachowującymprzymierzeimiłośćdotysiącznego
pokoleniawzględemtych,którzyGomiłująistrzegąJegopraw,

lecz

któryodpłacakażdemuztych,coGonienawidzą,niszczącich.Nie
pozostawiabezkarnietego,ktoGonienawidzi,odpłacającjemu
samemu.

7,10BJ:„któryodpłacakażdemuznienawidzącychGo.Onniszczybezzwłokitego,ktoGonienawidzi”.Zamiast„bezzwłoki”możnateżprzełożyć:„nieszukającinnego”.Wtymwierszu

podkreślonaodpowiedzialnośćindywidualna(por.24,16)—postępwstosunkudoWj34,7,etapnadrodzedoEzechiela(por.Ez14,12+;18).

Strzeżprzetopoleceń,prawinakazów,którejatobiepolecam

dzisiajwypełniać.

7,6-11.Więziprzymierza.Pojawiającasiętutajterminologiamiłości,wiernościiposłuszeństwajestczęstymelementemmiędzynarodowychtraktatówztegookresu.Chetyckie,akadyjskie,

ugaryckieiaramejskieprzykładydowodzą,żepozytywnedziałaniezwierzchnikawobecwasalawyrażałosięmiłością,uprzejmościąiłaskawością,nacowasalwinienbyłodpowiadaćposłuszeństwemi
wiernością.

Zasłuchanietychnakazówipilneichwykonywaniebędzieci

Pan,Bógtwój,dochowywałprzymierzaimiłości,którepoprzysiągł
przodkomtwoim.

Będziecięmiłował,błogosławiłciirozmnożycię.

Pobłogosławiowoctwojegołonaiowoctwojegopola:twojezboże,
moszcz,oliwę,przychówekodtwychkrówipomiotodtwoichowiec,
naziemi,copoprzysiągłtwoimprzodkom,żedajątobie.

Obfitsze

błogosławieństwootrzymaszniżinnenarody.Pomiędzyludźmii
pomiędzytrzodamitwoiminiebędzieniepłodnegoaniniepłodnej.

Panoddaliodciebiewszelkąchorobę,nieześlenaciebieżadnejze

zgubnychplagegipskich,którychbyłeśświadkiem,aześlejena
wszystkich,którzycięnienawidzą.

7,15.ChorobyEgiptu/plagiegipskie.Niektórzybadaczeuważają,żejesttoaluzjadoplagegipskich,zaśinniłączątesłowazchorobamitypowymidlaEgiptu.Gdybyracjęmieliciostatni,

trudnobyłobypodaćbardziejkonkretneinformacjenatematowychchorób,chociażbadaniamumiiwskazująnarozpowszechnienieospy,malariiichorobyHeine-go-Medina.Istniejądowody,że
Egipcjaniechorowalinaodmęigruźlicę.Medycynaegipskaznanabyłazleczeniachoróboczuorazchoróbukładupokarmowegoiukładuwydalniczego/moczowego.Możetowskazywaćna
powszechnycharaktertychchorób.Sytuacjępogarszałyprymitywnewarunkisanitarne,nawetwdomachludzizamożnych,copotwierdzająodkryciaarcheologiczne.WporzesuszywEgipcieszerzyły
sięlicznechoroby,któreustawaływporzecorocznychwylewówNilu.

Wytępiszwszystkienarody,którecidajePan,Bógtwój.Nie

zlitujesiętwojeokonadnimi,abyśniesłużyłichbogom,gdyż
stałobysiętosidłemdlaciebie.

PotęgaBoga

Jeślipowieszsobie:Narodytesąodemnieliczniejsze,nie

zdołamichwytępić,

nielękajsięich!Pamiętaj,couczyniłPan,Bóg

twój,faraonowiiwszystkimEgipcjanom.

Pamiętajopróbach

ogromnych,którewidziałytwojeoczy,oznakachicudach,omocnej
ręceiwyciągniętymramieniu,którymwyprowadziłcięPan,Bóg
twój.TaksamouczyniPan,Bógtwój,wszystkimnarodom,którychty
sięlękasz.

NadtojeszczePan,Bógtwój,będziezsyłałnanich

szerszenie,ażreszta,którasięprzedwamiukryje,wyginie.

7,20.Szerszeń.Owadysłużączęstojakometaforawojsk,np.pszczołyimuchy(Iz7,18-19)orazszarańcza(Jl1-2).Jednakniektórzykomentatorzyuważają,żechodzitutajogręsłów

opartąnasłowie„Egipt”(zob.komentarzdoWj23,28)luboaluzjędoEgiptuzapośrednictwemowada,którysymbolizowałDolnyEgipt.Innikomentatorzytłumaczątohebrajskiesłowojako„plagę”
lub„grozę”.

Niedrżyjwięcprzednimi,boPan,Bógtwój,jestpośródciebie,

Bógwielkiigroźny.

ZwolnaipotroszewypędziPan,Bógtwój,te

narodysprzedtwoichoczu.Niebędzieszmógłichprędkowytępić,
abydzikiezwierzętanierozmnożyłysiędokołaciebie.

7,22WierszparalelnydoWj23,29,takjakw.20—doWj23,28.MamytudeuteronomistycznąinterpretacjępowolnościzdobywaniaPalestyny(por.Wj23,30+;Sdz2,6+).W9,3

przeciwnie—zostaniepodkreślonabudzącaprzerażenieinterwencjaJahwewojownika.

Pan,Bógtwój,wydajetobie,wywoławśródnichogromne

zamieszanie,ażwyginądoszczętu.

Królówichwydawtweręce,

abyśwytraciłichimiępodniebem.Niktsięznichnieostoiprzed
tobą,ażichwytępisz.

Posągiichbogówspalisz,niebędziesz

pożądałsrebraanizłota,jakiejestnanich,inieweźmieszgodla
siebie,abyciętonieusidliło,gdyżPan,Bógtwój,siętymbrzydzi.

Nicobrzydłegoniewprowadziszdotwegodomu,gdyżbyłbyś

przedmiotemklątwyjakono.Będzieszuważałtozarzeczwstrętną,
obrzydzisztosobie,jesttobowiemobłożoneklątwą.

Pwt8

Próbanapustyni

Pilnieprzestrzegajciewykonaniakażdegopolecenia,któreja

wydajędzisiaj,abyścieżyli,rozmnażalisięiweszliwposiadanie
ziemi,którąPanpoprzysiągłwaszymprzodkom.

8,1-6Przeciwnieniżprorocy,którzyuważalipobytnapustynizaepokęidealną(por.Oz2,16+),wPwtprzedstawiasięoweczterdzieścilatjakookrespróby(por.już4,35).Redaktor

kapłańskiLb14,26-35uczynizniegokarę.

Pamiętajnawszystkiedrogi,którymicięprowadziłPan,Bóg

twój,przezteczterdzieścilatnapustyni,abycięutrapić,wypróbować
ipoznać,cojestwtwymsercu:czystrzeżeszJegonakazu,czyteż
nie?

Utrapiłcię,dałciodczućgłód,żywiłcięmanną,którejnie

znałeśanity,anitwoiprzodkowie,bochciałcidaćpoznać,żenie
samymtylkochlebemżyjeczłowiek,aleczłowiekżyjewszystkim,co
pochodzizustPana.

8,3Jahwe,którymożewszystkostworzyćswoimsłowem,możeteżdawaćIzraelitomżyciedziękiprzykazaniom(micwah),którewychodzą(moca’)zJegoust.—Natemattegotekstu,

cytowanegowMt4,4p,zob.Am8,11;Ne9,29;Prz9,1-5;Mdr16,26;Syr24,19-21;J6,30-36.68+.

8,3.Manna.Trudnojestdokładnieokreślićpokarm,którymodżywialisięIzraelicipodczaswędrówkiprzezpustynię.Natematróżnychmożliwościzob.komentarzdoWj16,4-9.

Niezniszczyłosięnatobietwojeodzienieanitwojanoganie

opuchłaprzezteczterdzieścilat.

8,4.Nieniszczącesięodzienie.WEposieoGilgameszuUtnapisztimpouczaGilgamesza,by,udającsięwpodróżpowrotnądodomu,przywdziałszatę,którasięniezużywa.WHi13,28

opisanoszatęulegającązniszczeniujako„ubraniezjedzoneprzezmole”lub,byćmoże,spleśniałe.Wersettenwskazujenanadprzyrodzonąochronęprzedzniszczeniem.

Uznajwsercu,żejakwychowujeczłowiekswegosyna,takPan,

Bógtwój,wychowujeciebie.

StrzeżwięcnakazówPana,Boga

twego,chodzącJegodrogami,byżyćwbojaźniprzedNim.

AlbowiemPan,Bógtwój,wprowadziciędoziemipięknej,ziemi

obfitującejwpotoki,źródłaistrumienie,któretryskająwdolinieoraz
nagórze

8,7.Źródławody.Wtekściewspominasięopotokach,źródłachistrumieniach.Pierwszepochodziłyzeźródełnawyżejpołożonychterenach,dwaostatnie,zeźródełpodziemnych.Na

ziemiach,naktórychpadająjedyniesezonowedeszcze,częstoniewielkie,nawadnianiejestniezbędnedouprawyroli,zaśźródławodyważnezarównodlastadbydła,jakidlaludzkichosad.Chociażna
zachódodJordanupłynieniewielestrumieni,istniejewieleźródełdostarczającychwodymiastomiwioskom.

doziemipszenicy,jęczmienia,winorośli,figowcaidrzewa

granatudoziemioliwek,oliwyimiodu

8,8.Przykładypłodówrolnych.Kilkawymienionychtutajpłodówrolnychtogłówneproduktytegoobszaru.WegipskiejOpowieścioSinuheopisanoziemięKanaan,wspominająco

sześciuzsiedmiuwymienionychtutajpłodachrolnych(niewspomnianojedynieoowocachgranatu).Winoioliwazoliwekbyłygłównymiproduktamieksportowymitegoregionu,zaśinnepłody
stanowiływażnyskładnikpożywienia.Miódoznaczatutajsyropzdaktyli,niezaśmiódpszczeli.

doziemi,gdzienieodczuwającniedostatku,nasyciszsię

chlebem,gdzieciniczegoniezabrakniedoziemi,którejkamienie
zawierajążelazo,azjejgórwydobywanajestmiedź.

8,9.Żelazoimiedź.TekstbiblijnyopisujerównieżnaturalnezłożaZiemiObiecanej.WPalestyniewystępująliczniezłożarudyżelazaniskiejjakości,niewielejestjednakwartościowych

pokładówrudy.JedyneważniejszezłożarudyżelazawdzisiejszejPalestynieznajdująsięwMucharatel-WardehnawzgórzachAjlunnadrzekąJabbok.Miejscawydobywaniamiedziznajdowałysię
głównienaterenachZajordania.Chociażrudężelazamożnabyłowydobywaćmetodąodkrywkową,wydobywaniemiedziwymagałodrążeniaszybów.

Najeszsię,nasyciszibędzieszbłogosławiłPana,Bogatwego,

zapięknąziemię,którącidał.

Strzeżsię,byśniezapomniałoPanu,

Bogutwoim,lekceważącprzestrzeganieJegonakazów,poleceńi
praw,którejacidzisiajdaję.

Agdysięnajeszinasycisz,zbudujesz

sobiepięknedomyiwnichzamieszkasz;

gdycisięrozmnożybydło

iowce,obfitowaćbędzieszwsrebroizłoto,agdywzrosnątwedobra
–

niechsiętwesercenieunosipychą,niezapominajoPanu,Bogu

twoim,którycięwywiódłzziemiegipskiej,zdomuniewoli.

Oncię

prowadziłprzezpustynięwielkąistraszną,pełnąwężówjadowitychi
skorpionów,przezziemięsuchą,bezwody,Onciwyprowadziłwodę
zeskałynajtwardszej.

Onżywiłcięnapustynimanną,którejnie

znalitwoiprzodkowie,chcąccięutrapićiwypróbować,abyciw
przyszłościwyświadczyćdobro.

Obyśniepowiedziałwsercu:To

mojasiłaimocmoichrąkzdobyłymitobogactwo.

PamiętajoPanu,

Bogutwoim,boOnudzielacisiłydozdobyciabogactwa,aby
wypełnićdzisiajprzymierze,jakiepoprzysiągłtwoimprzodkom.

LeczjeślizapomniszoPanu,Bogutwoim,ipójdzieszzabogami

cudzymi,abyimsłużyćioddawaćimpokłon,oznajmiamcidzisiaj,
żezginiesznapewno.

Jaktenarody,którePanwygubiłsprzed

twegooblicza,takiwyzginieciezato,żeniesłuchaliściegłosuPana,
Bogawaszego.

Pwt9

Zwycięstwo-daremBoga

Słuchaj,Izraelu,tydzisiajmaszprzejśćprzezJordan,aby

wydziedziczyćnarodywiększeimocniejszeodciebie,miasta
ogromneiumocnionepodniebo,

9,1.Miastaumocnione.Umocnieniamiastbyłysprawąnajwyższejwagiwtychniespokojnych,burzliwychczasach.TakimczasembyławKanaaniedrugapołowaokresuśrodkowegobrązu

(XVIII-XVIw.przedChr.),wówczasteżwzniesionotamwieleumocnionychmiast.Schyłektegookresuprzyniósłzesobązniszczeniewielutwierdz;wieleniezostałoodbudowanychwokresie
późnegobrązu(1550-1200przedChr.).Powszechniesądzisię,żebyłotozwiązanezkontroląEgiptunadtymrejonemibezpieczeństwem,któremuzapewniał.Zachowałasięjednakpewnaliczba
ufortyfikowanychmiastsłużącychjakoegipskieośrodkiadministracyjne.Rodzajeumocnień,którewykształciłysięwokresieśrodkowegobrązu,tostromewałyziemne(niektóresięgały15m
wysokości)stanowiąceprzedmurze,orazokalającejefosywydrążoneażdoskalistegopodłoża.Teumocnieniautrudniałydostępmachinoblężniczychiuniemożliwiałydrążenietunelipodmurami.
Kamiennemurybyłyszerokiena7,5-9mimiały,byćmoże,9mwysokości.

ludmocnyiwysoki,synówAnaka,znanychci,októrych

słyszałeś:KtóżsięostoiwobecsynówAnaka?

9,2.Anakici/synowieAnaka.Zob.komentarzdoPwt1,28.

Niechciwięcdzisiajbędziewiadomo,żePan,Bógtwój,kroczy

przedtobąjakogieńtrawiący.Onichzniszczy,Onichponiżyprzed
tobą,prędkoichwypędzisz,wytępisz,jakcitoprzyrzekłPan.

Nie

mówwsercu,gdyPan,Bógtwój,pokonaichprzedtobą:Dziękimej
sprawiedliwościdałmiPantęziemięwposiadanie;bozpowodu
nieprawościtychludówPanwypędziłjeprzedtobą.

Niedzięki

twojejsprawiedliwościaniprawościsercatwojegoprzychodzisz
wziąćichkrajwposiadanie,leczzpowoduniegodziwościtychludów
Pan,Bógtwój,wypędziłjeprzedtobą,atakżeabydopełnićsłowa
przysięgidanejtwoimprzodkom:Abrahamowi,IzaakowiiJakubowi.

Wiedz,żeniezewzględunatwojąprawośćPan,Bógtwój,dajecitę

pięknąziemięnawłasność,bojesteśludemotwardymkarku.

BałwochwalstwonaSynaju

Pamiętajiniezapomnij,jaknapustynipobudzałeśdogniewu

Pana,Bogaswego.Oddnia,kiedywyszedłeśzziemiegipskiej,ażdo
przyjścianatomiejscebyliścieoporniwzględemPana.

9,7-10,11Tusięzaczynanowacałość,prowadzonaażdopodanegomiejsca.Mojżesz,mówiącwpierwszejosobie,przypominahistorięzłotegocielca,tablicePrzymierzarozbiteiuczynione

nanowoatakżeswojewstawiennictwo.Rodzajliterackitejsekcjiprzypominarozdz.1-3.OpowieśćparalelnadoWj32,jednakzpewnymiróżnicami.Niewyszłaonaspodjednegopióra,znaćwniej
wielepóźniejszychdopisków(np.9,20.22-24;10,6-7.8-9),częsteteżsąpowtórzenia.

NaHorebiedogniewupobudzaliściePana,irozgniewałsięna

wasPantakbardzo,żechciałwaswytępić.

9,8.Horeb.HorebtoinnanazwagórySynaj,położonejnajprawdopodobniejwpołudniowejczęściSynaju.Zob.komentarzdoWj19,1-2.

Gdywszedłemnagórę,byotrzymaćkamiennetablice

przymierza,zawartegozwamiprzezPana,iczterdzieścidnioraz
czterdzieścinocyprzebywałemnagórze,niejedzącchleba,niepijąc
wody,

9,9.Kamiennetablice.Zob.komentarzdoPwt5,22.

dałmiPandwiekamiennetablicepisanepalcemBożym.Były

nanichwyrytewszystkiesłowa,którewyrzekłdowasPannagórze
spośródogniawdniuzgromadzenia.

9,10wdniuzgromadzenia.WielokrotniewPwtsłowoqahaloznaczareligijnezgromadzenieluduBożego,zwłaszczawdniuogłoszeniaprawa(18,16;por.4,10;23,2-9).Pojęcie

„zgromadzenie”będziesiędalejrozwijało(2Krn31,18+),ażznajdzieuwieńczeniew„Kościele”NT(Mt16,18+;Dz7,38).

PodkoniecczterdziestudniiczterdziestunocydałmiPandwie

kamiennetablice–tabliceprzymierza.

IrzekłdomniePan:Wstań,

zejdźstądprędko,boniegodziwiepostąpiłtwójlud,który
wyprowadziłeśzEgiptu.Szybkozeszlizdrogi,którąimzaleciłeś.
Uczynilisobieposągulanyzmetalu.

IdalejmówiłdomniePan:

Widzę,żetennaródjestnarodemotwardymkarku.

Pozwól,żeich

wytępię,usunęichimiępodniebem,azciebieuczynięnaród
mocniejszyiliczniejszyodnich.

Odwróciłemsięizszedłemzgóry

–agórapłonęłaogniem–trzymającwrękachdwietablice

przymierza.

Ujrzałemwtedy,żegrzeszyliścieprzeciwPanu,Bogu

swojemu,czyniącsobiecielcaulanegozmetalu,takprędko
odstąpiwszyoddrogi,którąwyznaczyłwamPan.

9,16.Cieleculanyzmetalu.Posągibykalubcielcawykonanezbrązulubstopówróżnychmetaliodnalezionowkilkustanowiskacharcheologicznych(nagórzeGilboa,wChasori

Aszkelonie);mająonejednakjedynie8-19cmdługości.SymbolcielcajestdobrzeznanywkontekściekulturykananejskiejzIItysiącleciaprzedChr.,wktórejbyłsymbolempłodnościimocy.Bóstw
nieprzedstawianozwyklepodpostaciąbykówlubcielców,leczjakopostaciestojącenagrzbieciezwierząt.Mimotokultwizerunkutegozwierzęcianiebyłzjawiskiemnieznanym,niewieleteżwtekście
biblijnymwskazuje,żeIzraelicirozumielirzeźbęcielcajedyniejakopiedestał(podobniejakArkęPrzymierza).Fakt,żecielcowioddawanocześćwkontekścieświętaJahwe,wskazuje,żemogłodojść
raczejdozłamaniadrugiegoniżpierwszegoprzykazania.

Wtedypochwyciłemobietabliceirzuciłemoburącz,abyje

potłucnawaszychoczach.

IleżałemprzedPanem,jakzapierwszym

razem,przezczterdzieścidniiczterdzieścinocy,niejadłemchleba,
niepiłemwodyzacałytengrzech,któregosiędopuściliście,czyniąc
to,cojestzłewoczachPana,ipobudzającGodogniewu.

Przeląkłemsiębowiem,widzącgniewizapalczywość,jakimi

zapłonąłnawasPan,takżechciałwaswytępić.Leczwysłuchałmnie
Panjeszczeitymrazem.

NaAaronarównieżPanbardzosię

rozgniewał,chcącgozgładzić,leczwtymczasiewstawiłemsiętakże
zaAaronem.

Arzeczgrzeszną,którąuczyniliście,cielca,

chwyciłem,spaliłemwogniu,połamałem,starłemnadrobnyprochi
wrzuciłemdopotokuwypływającegozgóry.

ModlitwaMojżeszazpowoduinnychprzestępstw

WTabeera,MassaiKibrot-HattaawajeszczedrażniliściePana.

9,22.Tabeera,MassaiKibrot-Hattaawa.WewszystkichtychmiejscachIzraelicidoświadczylisąduBożego.TabeeraiKibrot-HattaawapojawiająsięwLb1.1wzwiązkuzplagą

związanązjedzeniemprzepiórek;MassawiążesięzincydentemopisanymwWj16,kiedytoludkusiłPana,domagającsięwody.

GdywysłałwasPanzKadesz-Barnea,mówiąc:Idźcie,

posiądźcieziemię,którąwamdałem,wzgardziliścienakazemPana,
Bogaswojego,niebyliścieMuwierniiniesłuchaliścieJegogłosu.

9,23.Kadesz-Barnea.Kadesz-BarneabyłomiejscemgłównegoobozowiskaIzraelitówwokresiewędrówkiprzezpustynię.Zob.komentarzdoPwt1,46.

OporniepostępowaliściewzględemPanaoddnia,kiedywas

poznałem.

9,24kiedywaspoznałem.Zatekstemhebr.WBJ:„kiedywaspoznał”,zagrec.isam.

ZanosiłembłaganiadoPanaprzezczterdzieścidniiczterdzieści

nocy;zanosiłembłagania,boPanzamierzałwaswyniszczyć.

ModliłemsiędoPana,mówiąc:Panienasz,Boże,niezatracajludu

swegoiswegodziedzictwa,któreśuwolniłdziękiswejwielkościi
wyprowadziłzEgiptumocnąręką.

Pomnijnasługitwoje:

Abrahama,IzaakaiJakuba.Niezwracajuwaginaupórtegoludu,na
jegonieprawośćijegogrzech,

abyniemówionowkraju,zktórego

naswyprowadziłeś:Panniemożedoprowadzićichdokraju,któryim
przyrzekł.Znienawiścikunimwyprowadziłich,abypomarlina
pustyni.

9,28.Wojowniczebóstwa.Chociażtwierdzeniewypowiedzianewwersecie28możesięwydawaćniedorzeczne,myśltaniebyłaczymśniezwykłymwkręgumyślireligijnejBliskiego

Wschodu.Wreligiachpoliteistycznychbogowieniebyliwszechmocni,mogliwięcniezdołaćdokonaćczegoś,cozamierzali.Oprócztegonieuważanoichzaprzyjacielskonastawionych,otwartychlub
przewidywalnych.PrzykłademmożebyćmezopotamskibógEa,którypowiedziałswemu„ulubieńcowi”,Adapie,żepokarm,którymupodadzą,będzie„chlebemśmierci”,podczasgdywrzeczywistości
mógłmuzapewnićżyciewieczne.WEposieoGilgameszuEaradzioszukanieludzi,bymyśleli,żebłogosławieństwoniespadnienanich,dopókiUtnapisztimnieopuściichwswojejłodzi.Gdygo
odprawiają,zostajązalanideszczemwsposóbzupełnienieoczekiwany-nadchodzipotopiniszczyich.Około1200przedChr.Libijczycynarzekali,żebogowieobdarzyliichpoczątkowym
zwycięstwemnadEgiptemjedyniewceludoprowadzeniadoichostatecznegozniszczenia.Wegipskichtekstachgrobowych(tekstyzpiramidinapisynatrumnach)pojawiająsięsłowaskierowane
przeciwkowrogimbóstwom.

AonisąprzecieżTwoimludem,Twojąwłasnością,którą

wyprowadziłeśzogromnąmocąiwyciągniętymramieniem.

Pwt10

ArkaPrzymierza,wybórLewiego

WtymczasiepowiedziałmiPan:Wyciosajsobiedwiekamienne

tablice,podobnedopierwszych,iwejdźdomnienagórę.Uczyńteż
arkęzdrewna.

Napiszęnatablicachprzykazania,którebyłyna

pierwszychtablicach–stłuczonychprzezciebie–iwłożyszjedo
arki.

Uczyniłemarkęzdrewnaakacjowego,wyciosałemdwie

kamiennetablice,podobnedopierwszych,iwszedłemnagórę,mając
wrękachobietablice.

AOnnapisałnatablicach,takimpismem,jak

poprzednio,DziesięćPrzykazań,którePandowaswyrzekłnagórze
spośródogniawdniuzgromadzenia,idałmijePan.

Odwróciłemsię

izszedłemzgóry,byzłożyćtablicewarce,którąuczyniłem,itam
pozostały,jakmiPanrozkazał.

IzraeliciwyszlizBeerot,posiadłości

synówJaakana,iudalisiędoMosery.TamumarłAaronitamgo
pogrzebano,ajegosyn,Eleazar,zostałzamiastniegokapłanem.

10,6doMosery.Lb33,39podajegóręHorjakomiejsceśmierciAarona;nazwa„Mosera”możeoznaczaćtosamomiejsce,zresztąniezidentyfikowane.
10,6.(Studnie)synówJaakana,Mosera,Gudgoda,Jotbata.MiejscatepojawiająsięrównieżwopisietrasywędrówkizLb33,30-34.Położeniawiększościznichnieudałosięustalić,

wydajesięjednak,żeJotbatałączysięzTaba,oaząpołożonąnazachodnimbrzeguzatokiAkaba.

StamtądwyruszylidoGudgoda,azGudgodadoJotbata,kraju

obfitującegowpotoki.

WtymczasiewybrałPanpokolenieLewiego

donoszeniaArkiPrzymierzaPańskiego,bystaliprzyPanu,służyli
MuibłogosławiliwJegoimieniu,[codziejesię]dodziśdnia.

10,8Dodaniew.8-9jestniezależneoddodatkuw.6-7,wybórpokoleniaLewiegoniemawięcwPwtżadnegozwiązkuześmierciąAarona.WedługWj32,25-29otrzymałoonoswągodność

wnagrodęzadokonanierzezinaswoichbraciach,którzyzłożyliofiaręzłotemucielcowi;możewłaśnietaokolicznośćusprawiedliwiławłączenietychwierszywobecnykontekst.WedługLb1,50;3,6-8
sprawamasięinaczej:lewicizostaliodłączeniodswychbraciprzezsamegoBogajakozastępstwopierworodnychIzraela(Lb3,12;8,16).

DlategoLewiniemadziałuanidziedzictwawśródswoichbraci,

gdyżdziedzictwemjegojestPan,jakpowiedziałdoniegoPan,Bóg
twój.

Jazostałemnagórze,jakpoprzednio,czterdzieścidnii

czterdzieścinocy,iwysłuchałmniePantakżeitymrazem:niechciał
Panciebiewytępić.

IrzekłdomniePan:Wstań,idźnaczeleludu,

bywyruszyłiposiadłziemię,którąpoprzysiągłemdaćichprzodkom.

Obrzezanieserca

Ateraz,Izraelu,czegożądaodciebiePan,Bógtwój?Tylko

tego,byśsiębałPana,Bogaswojego,chodziłwszystkimiJego
drogami,miłowałGo,służyłPanu,Bogutwemu,zcałegoswojego
sercaizcałejswejduszy,

10,12-11,32WtymostatnimfragmenciedrugiejmowyMojżeszanastępujepowrótdostyluzwracaniasięwprostdosłuchaczyiwyliczaniawarunkówprzymierza,powrótzapożyczający

wieleelementówzdawnychformularzytakichpaktów,np.deklaracjęwstępną(10,12n),przypomnieniehistorii(11,2-7),opiskraju(11,10-12.24),błogosławieństwaiprzekleństwa(11,16-17.22-23.26-
29).

strzegłpoleceńPanaiJegopraw,którejacipodajędzisiajdla

twegodobra.

DoPana,Bogatwojego,należąniebiosa,niebiosa

najwyższe,ziemiaiwszystko,cojestnaniej.

10,14niebiosanajwyższe.Dosł.:„niebiosaniebios”.Tenzwrothebr.jestsuperlatywem—tonajwyższeniebiosa.

TylkodotwoichprzodkówskłoniłsięPanzmiłością;spośród

wszystkichnarodówwybrałichpotomstwo,czyliwas,jakjestdzisiaj.

Dokonajciewięcobrzezaniawaszychserc,niebądźcienadalludem

otwardymkarku,

10,16ObrzezaniebyłoznakiemprzynależnościdoluduJahwe(Rdz17,10+),lecztaprzynależnośćmaobjąćtakżeduchowewładzeczłowieka,jegoserce(Rdz8,21+;Jr4,4+).

albowiemPan,Bógwasz,jestBogiemnadbogamiiPanemnad

panami,Bogiemwielkim,potężnymistraszliwym,któryniema
względunaosobyinieprzyjmujepodarków.

10,17niemawzględunaosobyinieprzyjmujepodarków.Bógudzielaswojejłaskiwsposóbzupełniewolnyibezżadnejstronniczości(1,17;por.2Krn19,7;Hi34,19;Mdr6,7-8).Takiej

samejformułychętnieużywanowNT(Dz10,34;Rz2,11;Ga2,6;Ef6,9;Kol3,25;Jk2,1;1P1,17).

10,17.TytułyBoże.WymienienietytułówbóstwaijegoatrybutówbyłopowszechnąformąchwaleniastosowanąnaBliskimWschodzie.Byćmożenajbardziejgodnymuwagiprzykładem

jestbabilońskieposostworzeniu,EnumaElisz,wktórymwymienionopięćdziesiąttytułówMarduka,głównegobogaBabilonu.

10,17.Bogowieprzyjmującypodarki.WmyślireligijnejBliskiegoWschodubogamimożnabyłomanipulować,wierzonobowiem,żebóstwamająpotrzeby.Składanieofiari

utrzymywanieświątynistanowiłoelementprogramuotaczaniaopiekąikarmieniabogów.Dostarczającbóstwompożywienia,ubraniaimiejscaschronienia,którychpotrzebowali,ludziezdobywalisobie
ichprzychylność.Tekstbiblijnyczynijasnym,żeoJahwenienależymyślećwtakisamsposóbjakobóstwachnarodówsąsiadującychzIzraelem.TekstodzwierciedlarównieżwyobrażenieJahwejako
sprawiedliwegosędziego,któryniechcenaginaćprawadlaosobistejkorzyści.

Onwymierzasprawiedliwośćsierotomiwdowom,miłuje

cudzoziemca,udzielającmuchlebaiodzienia.

Wytakżemiłujcie

przybysza,bosamibyliścieprzybyszamiwziemiegipskiej.

Bójcie

sięPana,Bogaswego,Jemusięoddajcie,służcieMuinaJegoimię
przysięgajcie.

Onwasząchwałą,OnwaszymBogiem,Ondlawas

uczyniłterzeczystraszliwe,którewidziaływaszeoczy.

Wliczbie

siedemdziesięciuosóbzstąpiliprzodkowiewasidoEgiptu,ateraz
Pan,Bógwasz,uczyniłwaslicznymijakgwiazdynaniebie.

Pwt11

Bożemiłosierdzie

MiłujcieprzetoPana,Bogaswojego,iwiernieprzestrzegajcie

Jegopraw,poleceńinakazówpowszystkiedni.

11,1-32Wydajesię,żedomowyMojżeszanależałypoczątkowotylkow.1-17,późniejzaśdodanodonichnowezakończenie(w.18-25).W.26-32łączątęmowęzKodeksem

deuteronomicznym(por.4,44+).

11,1.WyobrażeniemiłującegobóstwanaBliskimWschodzie.WlistachzAmarny(odwasalnychkrólówKanaanudoichegipskiegozwierzchnika)„miłość”oznaczaprzyjazneilojalne

stosunkimiędzynarodowe.Oddajezamiarwasala,bybyćwiernymiprzestrzegaćpostanowieńzawartegotraktatu.WPiśmieŚwiętymistniejewyraźnytegoprzykładw1Krl5,15.Wliteraturze
mezopotamskiejznaleźćmożnarzadkieprzykłady,wktórychjednostkęwzywasiędomiłowaniabóstwa;ogólnierzeczbiorąc,bogowieBliskiegoWschoduniezabiegaliomiłośćswychczcicielianinie
zawieraliznimiSprzymierza.

Wypoznaliściejedzisiaj,aniedzieciwasze,którenieznałyi

niewidziałypouczeniaPana,Bogawaszego,Jegowielkości,Jego
mocnejrękiiwyciągniętegoramienia,

11,2.Wyciągnięteramię.„Wyciągnięteramię”tometaforaużywanaprzezegipskichfaraonównaoznaczenieichmocyiwładzy.WyciągnięteramięJahweroztoczyłoJegomocnad

Egiptem,przynoszącuwolnienieJegoludowi.Zob.komentarzdoPwt26,8.

znakówidzieł,wszystkiego,czegodokonałwEgipcie

względemfaraona,królaegipskiego,icałejjegoziemi;

couczynił

wojskuegipskiemu,jegokoniomijegorydwanom,jakjekazał
zatopićwodomMorzaCzerwonegopodczaspościguzawami,
wygubiłichPanażpodzieńdzisiejszy;

11,4.MorzeCzerwone/MorzeSitowia.Wysuwanoróżnehipotezynatemattegozbiornikawodnego,októrytutajchodzi.NajczęściejwskazujesięjezioroBalahlubjezioroBuheiretel-

Timsah.Zob.komentarzdoWj13,18.

couczyniłwamnapustyni,ażdowaszegoprzyjścianato

miejsce;

couczyniłDatanowiiAbiramowi,synomEliaba,potomka

Rubena,gdyziemiaotwarłaswąpaszczęipochłonęłaichspośród
Izraelarazemzichrodzinami,ichnamiotamiicałymichdobytkiem.

WaszebowiemoczywidziałycałetowielkiedziełoPana,któreOn

uczynił.

BłogosławieństwowPalestynie

Strzeżcieprzetowszystkichnakazów,którewamdzisiajdaję,

abyściebylidośćmocni,bywejśćiposiąśćziemię,doktórejdziś
idziecie,żebyjąposiąść;

byściedługożyliwziemi,którą

poprzysiągłPandaćprzodkomwaszymipotomstwuich:ziemię
opływającąwmlekoimiód.

11,9.Ziemiaopływającawmlekoimiód.Zob.komentarzdoPwt6,3.

Gdyżziemia,którąidziecieposiąść,niejestpodobnadoziemi

egipskiej,skądwyszliście,awktórąposiawszynasienie,
doprowadzaliściewodęjakdoogroduwarzywnegozapomocąnóg.

11,10zapomocąnóg.Prawdopodobniealuzjadokołahydraulicznego,poruszanegonogami.
11,10.MetodynawadnianiaziemiwEgipcie.Naszkicowanetutajprzeciwieństwonieprzedkładaopadówdeszczunadnawadnianie,bowiemwszyscyuznawaliwartośćisukcesymetodi

technologiinawadniania.Cowięcej,tekstbiblijnyniesugeruje,żerzadkieopadydeszczówwPalestyniesąwartościowszeodregularnychiobfitychdorocznychwylewówNilu.Nieistniejeznana
metodairygacjiokreślanajako„doprowadzeniewodyprzypomocynóg”,jednakzwrotten,jakoeufemistyczneokreślenieoddawaniamoczu,pojawiasięwniektórychzachowanychrękopisach2Krl
18,27.Jeśliotoznaczenietutajchodzi,przeciwieństwodotyczyłobynietechnikiirygacyjnejiobfitościnaturalnychzasobówwody,leczczystościwodyużywanejdouprawyroliijejpłodów.

Ziemia,którąidziecieposiąść,jestkrajemgóridolin,pijącym

wodęzdeszczuniebieskiego.

Toziemia,którąstalenawiedzaPan,

Bógwasz,naktórejspoczywająoczyPana,Bogawaszego,od
początkurokuażdokońca.

Jeślibędzieciesłuchaćpilnienakazów,

którewamdziśdaję,miłującPana,Bogawaszego,isłużącMuz
całegosercaizcałejduszy,

ześleOndeszcznawasząziemięwe

właściwymczasie,jesienny,jakiwiosenny,awyzbierzeciewasze
zboże,moszczioliwę.

11,14ześleOn.BJ:„ześlę”,zatekstemhebr.,którywtymmiejscunieoczekiwanieprzechodziwbezpośredniąmowęBoga(por.tosamow7,4;17,3;28,20).

Dateżtrawęnapolachdlawaszegobydła.Będzieciemieli

żywnościdosyta.

11,11-15.PoryrokuwIzraelu.WIzraeluwystępujeporadeszczowa(miesiącezimowe)isucha(miesiąceletnie).Porędeszczowąrozpoczynająjesiennedeszcze(„wczesnedeszcze”,

październik-listopad),kończązaśdeszczewiosenne(„późnedeszcze”,początekkwietnia).Sąoneważne,bowiemdeterminująpoziomwilgotnościglebyorazzmiękczajągrunt,umożliwiającorkę.
Zbożezbieranowiosną(jęczmieńwmaju,pszenicęwczerwcu),młóconojeiprzesiewanowmiesiącachletnich(lipiecisierpień).Zbiorywinogronprzypadałynajesieni,zaśzbioryoliwekzimą.

Strzeżciesię,bysercewaszeniepozwoliłosięomamić,abyście

nieodeszliiniesłużylicudzymbogom,inieoddawaliimpokłonu,

borozpaliłbysięgniewPananawasizamknąłbyniebo,abynie

padałdeszcz,ziemianiewydałabyplonów,iprędkozginęlibyściez
tejpięknejziemi,którąwamdajePan.

Zakończenie

Weźciesobieprzetotemojesłowadosercaiduszy.Przywiążcie

jesobiejakoznaknaręku.Niechonebędąwamozdobąmiędzy
oczami.

Nauczcieichwaszedzieci,powtarzającjeim,gdy

przebywaciewdomu,gdyidzieciedrogą,gdykładzieciesięi
wstajecie.

Napiszeszjenaodrzwiachswojegodomuinaswoich

bramach,

abysiępomnożyłytwojedniidnitwoichdzieciwkraju,

któryprzodkomwaszympoprzysiągłdaćPan,dnitakdługie,jakdni
niebios,któresąnadziemią.

11,18-21.Znakinaręce,czoleiodrzwiach.Zob.komentarzdoPwt6,8-9.

Jeślipilniestrzecbędzieciewszystkichtychpoleceń,któreja

wamdziśnakazujęwypełniać–miłującPana,waszegoBoga,
postępującwedługwszystkichJegodrógiJegosiętrzymając–

wypędziPanwszystkietenarodyprzedwamiiusuniecienarody

większeimocniejszeodwas.

Każdemiejsce,poktórymbędą

chodzićwaszestopy,będziewasze.Granicewaszesięgaćbędąod
pustyniażdoLibanu,odrzekiEufratażdoMorzaZachodniego.

11,24.DoLibanu,odrzekiEufrat,NatematogólnychinformacjidotyczącychgranicZiemiObiecanejzob.komentarzdoPwt1,7.

Niktprzedwamisięnieostoi,strachprzedwamiiprzerażenie

będziesiałPan,Bógwasz,pocałejziemi,poktórejbędzieciechodzić,
jakwamzapowiedział.

Widzicie,jakładędziśprzedwami

błogosławieństwoiprzekleństwo.

Błogosławieństwo,jeśli

usłuchaciepoleceńPana,waszegoBoga,którejawamdzisiajdaję;

przekleństwo,jeślinieusłuchaciepoleceńPana,waszegoBoga,jeśli

odstąpicieoddrogi,którąjawamdzisiajwskazuję,apójdziecieza
bogamicudzymi,którychnieznacie.

GdyPan,Bógwasz,

wprowadziwasdoziemi,którąidziecieposiąść,ogłosicie
błogosławieństwonagórzeGarizim,aprzekleństwonagórzeEbal.

11,29.GarizimiEbal.GarizimiEbaltogóry,któreokalająmiastoSychempołożonewcentralnymrejoniegórzystym:Garizimodstronypołudniowej(860mn.p.m.),Ebalodpółnocnej

(925mn.p.m.).Miejscetowybranonauroczystość,ponieważwierzono,żeznajdujesięwsamymśrodkuZiemiObiecanej(Sdz9,37),atakżedlatego,żerozciągałsięstamtądszerokiwidok.Dolina
biegnącapomiędzydwiemagórami,WadiNablus,stanowiłajedynądrogęprzejściaprzeztenrejon.Napołudniowo-wschodnimkrańcudolinajestbardzowąska(niższewzgórzaznajdująsięw

odległościniecowiększejod400m)imogłyzłatwościązostaćwykorzystanedooczekiwanejceremonii.

11,29.Błogosławieństwaiprzekleństwa.Międzynarodowetraktatyztegookresuzawierałybłogosławieństwaiprzekleństwa,skierowanedostronodpowiedzialnychzaprzestrzeganie

warunkówprzymierza.Zwyklemiałybyćonewykonywaneprzezbóstwa,wimieniuktórychowetraktatyzawarto.Formułybłogosławieństwasąrzadziejspotykane;zaśformułyprzekleństwuległy
wydłużeniuwokresieodIIdoItysiącleciaprzedChr.

CzyżniesątegóryzaJordanem,zadrogązachodniądoziemi

KananejczykówmieszkającychwArabie,naprzeciwGilgal,niedaleko
dębówMore?

11,30Wierszjestglosą,wktórejsłowa:„doziemiKananejczyków,mieszkającychwArabie,naprzeciwGilgalniedalekodębówMore”,odnosządoGilgalwpobliżuJerycha(Joz4,19+)

tekstdotyczącyokolicySychem,gdziesięznajdujądębyMore(Rdz12,6).

11,30.Gilgal.NiejesttotosamoGilgal,któregoIzraeliciużywalijakobazywypadowejwKsiędzeJozuego-leżydalejnapółnoc,wokolicachSychem.Jednązmożliwychjegolokalizacji

jestmiejscezwaneEl-Unukpołożoneok.6,5kmnawschódodSychemwzdłużWadiFarah.

BowyprzejdziecieprzezJordan,idącposiąśćziemię,którą

wamdajePan,Bógwasz.Gdyjąposiądziecieibędzieciewniej
mieszkać,

wypełniajciepilniewszystkieprawainakazy,któreja

wamdzisiajdaję.

Pwt12

KODEKSDEUTERONOMICZNY

Takiesąprawainakazy,którychbędziecieprzestrzegaćwkraju,

którywamdałPan,Bógprzodkówwaszych,wposiadaniepo
wszystkiedniwaszegożycianaziemi.

12,1—26,15WzaczynającymsiętuKodeksiepołączono—bezwidocznegoporządku—kilkazbiorówprawróżnegopochodzenia.NiektóreznichpowstałyzapewnewKrólestwie

Północnym,skądpoupadkuSamariizostałyprzeszczepionedoJudy.Tenzbiór,uwzględniającyspołecznąireligijnąewolucjęludu,wintencjiswoichredaktorówmiałprawdopodobniezastąpićdawny
KodeksPrzymierza(Wj20,22—23,33).WgłównymzarysiejestonidentycznyzezwojemprawaznalezionymwświątynizapanowaniaJozjasza(2Krl22,8n).

Miejscekultu

Zniszczyciedoszczętniewszystkiemiejsca,gdzienarody,

którychwypozbawiciedziedzictwa,służyłyswoimbogom:nagórach
wysokich,nawzgórzachipodkażdymdrzewemzielonym.

12,2-12Prawoustanawiającejednośćmiejscakultu,któresięstanieprawemfundamentalnymdlareligiiIzraela,chce—wtymsamymduchucoprorocy—bronićkultujahwistycznego

przedjakimkolwiekskażeniemkultamikananejskimi.Dlategopolecaonozniszczeniewszystkich„wyżyn”,gdzieuprawianotekulty,orazwybórjednegotylkomiejscaprzeznaczonegodlaczczenia
Jahwe.Sformułowanie:„miejscewybraneprzezBoga,bywnimumieścićsweimię”(w.5,21),„bymieszkałotamJegoimię”(w.11;por.14,23;16,11;itd.)albojeszcze„bytamwspominanebyłoJego
imię”(Wj20,24),mogłobyoznaczaćkażdemiejsce,gdziesięobjawiłBógigdziewobectegokultzostałuprawomocnionyprzezNiegosamego(por.Jr7,12,gdychodzioSzilo);rzeczywiścieprzedPwt
tosformułowaniebyłotakpojmowaneikultJahwepraktykowanowwielusanktuariach(por.Sdz6,24.28;13,16;1Krl3,4;itd.).WPwttaformułaodnosisięwyłączniedoJeruzalem.Prawoojedyności
sanktuariumbędziejednymzzasadniczychpunktówreformyJozjasza(2Krl23)

Wywrócicieołtarze,połamiecieichstele,ichaszeryogniem

spalicie,porąbieciewkawałkiposągiichbogów.Wytępicieichimię
natymmiejscu.

12,2-3.Odkrytemiejscakultu.Wydajesię,żewkulturzeKananejczykówrozpowszechnionebyłymiejscakultuznajdującesięnaotwartympowietrzu.Owelokalnemiejscakultuzostały

przezautoraKsięgiPowtórzonegoPrawauznanezazgorszenie,ponieważpromowałyreligię„popularną”,którazawierałaelementykananejskiegokultusprzecznezdoktrynąnakazującąoddawanieczci
wyłącznejJahwe.Ztegopowoduzakazanezostaływszelkielokalneołtarze,świętesłupypoświęconeAszerze,świętesadyiinnemiejscazwiązanezkultemBożympozaJerozolimą,„miejscem,które
sobiewybierzePan”(Pwt12,5).Odkrytemiejscakultoweróżniąsięod„wyżyn”(bamah),częstowskazywanychjakolokalneośrodkireligijnezwiązanezposzczególnymimiasteczkamiimiastami(1
Krl1.1,7;Jr7,31;Ez16,16;2Krn21,11;inskrypcjaMeszy).Wyżynabyłaprzypuszczalniezamkniętąbudowląwzniesionąwceluprzechowywaniaświętychsprzętów,posiadającąołtarzipomieszczenia
dlakapłanów.Wyraźnerozróżnieniepomiędzytymidwomarodzajamibudowlisakralnychznaleźćmożnaw2Krl17,9-11.

12,3.Świętekamienie/stele.Zob.komentarzdoPwt7,5.
12,3.Aszery.JednązewspólnychcechkultukananejskiegoisynkretycznegokultuIzraelitówsprawowanegonawyżynachorazwmiejskichośrodkachkultubyłowznoszenieaszer(słupów

Aszery)(Sdz3,7;1Krl14,15;15,13;2Krl13,6).Niewiadomodokońca,czybyłytozwyczajnedrewnianesłupymającesymbolizowaćdrzewa,zawierająceniekiedyrzeźbionewyobrażeniabogini
płodności,czyteżznajdowałysięonewświętymgaju.Wzmiankapojawiającasięw2Krl17,10,wktórejwspominasięoaszerach„podkażdymdrzewemzielonym”,wydajesięsugerować,żebyłyto
słupywznoszonewcelachkultowych,niezaśzasadzoneświętedrzewa.JakomałżonkaEla,Aszerabyłapopularnąboginią(zob.2Kil18,19);ojejkulciewspominasięwtekstachugaryckich(1600-
1200przedChr.).Częstewzmianki,którepojawiająsięnajejtematwbiblijnejnarracji,wskazują,żekultboginistanowiłgłównezagrożeniedlareligiiJahwe(zob.zakazwWj34,13;Pwt16,21).Fakt
tenwyjaśnialiczbęsytuacji,wktórychopisujesięwznoszenieioddawanieczcisłupomAszery,stanowczyzakaztychpraktykorazścinanieipalenieaszer(Sdz6,25-30;2Krl23,4-7).Natemat
dodatkowychinformacjizob.komentarzdoPwt7,5.

NiepostąpicietakzPanem,Bogiemwaszym,

leczszukać

będzieciemiejsca,któresobiewybierzePan,Bógwasz,spomiędzy
wszystkichpokoleń,bytamsprawićswemuimieniumieszkanie;tam
pójdziecie,

12,3-5.Zniweczycieichimię,Panumieścisweimię.Narracjebiblijnewyraźniepotwierdzająpotęgęimoc,którąstarożytniprzypisywaliimionomorazczynnościichnadawania(zob.Rdz

17,5;41,45;Wj3,13-15;Pwt5,11).Jednymzprzykładówjestpraktykastarożytnawymazywaniaimionskompromitowanychurzędników,anawetfaraonówzpomnikówwstarożytnymEgipcie.Imiona
pojawiająsięteżwformułachzłorzeczącychwystępującychnacałymBliskimWschodzie-wzwrotachmającychzsyłaćprzekleństwonanieprzyjaciółisprowadzaćnanichzagładęzrękibogów(Lb
22,6;Jr19,3-15).EgipskietekstyzłorzeczącezIItysiącleciaprzedChr.wspominająoimionachwładcówinazwachmiastumieszczanychnaprzedmiotach,którebyłynastępnieniszczone.Wezwanie
IzraelitówdowymazaniaimieniaKananejczykówiichbogówoznaczałousunięcieichzkarthistorii.Całkowitezniszczeniewświeciezwiązanymzesłużbąnarzeczwładcówibogówposiadających
imięmogłozostaćdokonanejedyniepoprzezcałkowiteusunięcieichimionzpamięci.Podokonaniutegodziełapozostałobytylkojednoimię,niebyłobywięcpowoduanipragnieniaoddawaniaczci
innemu(zob.Iz42,8).

tamzaniesieciewaszecałopalenia,krwaweofiary,dziesięciny,

ofiarywaszychrąk,to,coślubowaliście,iwaszeofiarydobrowolne
orazpierworodnezwiększegolubdrobnegobydła.

Tamteżprzed

Panem,Bogiemwaszym,będziecieucztowaćzeswymirodzinami,
cieszyćsięzdóbr,którewaszarękaosiągnęła,wczymbłogosławił
wamPan,Bógwasz.

12,7WKodeksiedeuteronomicznympodkreślanyprzywieluokazjachradosnycharakterświątorazucztobrzędowych(por.w.12i18;16,11.14itd.).
12,5-7.Ofiaryskładanewobecnościbóstw.NaBliskimWschodziepanowałoprzekonanie,żebóstwamająswojesferywpływów,sąwięczwiązanezokreślonymimiejscami(np.Marduk

zBabilonemlubBelzebubzEkronem).Oczekiwano,żeczcicieletychbóstwbędąprzybywalidogłównychświątyń,byskładaćofiary,ogłaszaćprzysięgi,formalizowaćumowylubtraktatyorazskładać
zeznaniawświętychpomieszczeniachprzybytkubóstwa(np.wKodeksieHammurabiegoiprawachŚrodkowegoPaństwaasyryjskiego).Wtensposóbczcicielmógłwziąćboganaświadka,nadając
przeztoszczególnąmocwykonanejczynności.Dodawałototeżwiarygodnościświątynijakomiejscu,wktórymmanifestowałasięBożaobecność.

Niebędzieciewięcczynićwszystkiego,jakmytudzisiaj

czynimy:każdy,comusięwydajesłuszne;

bojeszczenie

przyszliścieterazdomiejscastałegopobytu,dowłasności,którąwam
dajePan,Bógwasz.

LeczgdyprzejdziecieJordaniosiądzieciena

ziemi,którąPan,Bógwasz,dajewamnawłasność,aOnudzieliwam
pokojuzestronywszystkichwrogówokolicznych–żyćbędziecie
bezpiecznie.

GdywybierzesobiePan,Bógwasz,miejscena

mieszkaniedlaimieniaswego,tamzaniesieciewszystko,cojawam
dziśnakazuję:całopalenia,ofiarykrwawe,dziesięciny,darywaszych
rąk,wszystko,coprzeznaczycieślubemdlaPana.

12,11.Przysięga/ślub.Zob.komentarzdoKpł27,2-13.

PrzedPanem,Bogiemwaszym,cieszyćsiębędzieciewy,

synowiewasiicórki,słudzy,niewolnice,atakżelewitaprzebywający
wwaszychmurach,boonniemadziałuanidziedzictwarazemz
wami.

Ofiary

Bacz,byśnieskładałswychofiarcałopalnychnakażdym

miejscu,którezobaczysz,

12,13-28Prawoojedynościmiejscakultupociągałozasobąrozróżnieniemiędzyświeckimzabijaniemzwierzątdomowych,dozwolonymwszędzie,azabijaniemichnaofiaręreligijną.To

ostatniemogłomiećmiejscetylkowwybranymprzezBogasanktuarium.WKpł17,3nniemategorozróżnienia(por.Kpł17,4+;por.także1Sm14,32n).

bocałopaleniaswebędzieszskładałtylkonamiejscu,które

sobieobierzePanpośródjednegoztwoichpokoleń,itamzaniesiesz
wszystko,cojacinakazuję.

Wszakżezależnieodtwejchęci,

stosowniedobłogosławieństwa,jakiegoPan,Bógtwój,ciudzieli,
możeszuprawiaćubójijeśćmięsowobrębietwychmurów.Możeje
spożywaćczystyinieczysty,jaksięjegazelęijelenia.

12,15gazelęijelenia.Dzikichzwierzątniedotyczyłżadenzakaz.

Tylkoodkrwibędzieszsięwstrzymywał,wylejeszjąjakwodę

naziemię.

12,16.Wylaniekrwiprzedzjedzeniemmięsa.WliteraturzereligijnejzUgaritiMezopotamiikrewukazanazostałajakożyciowasiłazwierzęcia.Wtradycjiizraelskiejkrewjakosiła

życiowanależaładodawcyżycia,Boga-Stwórcy,Jahwe.DlategoIzraeliciniemoglispożywaćmięsazawierającegokrew.Tenświętypłynmusiałzostaćodsączonyi„wylanyjakwodanaziemię”.W
kontekstachofiarniczychkrewwylewanonaołtarz(zob.Kpł17,11-12).

Niebędzieszspożywałwobrębieswychmurówdziesięcinze

zbożatwego,zmoszczu,oliwy,zpierworodnychztwegowiększegoi
drobnegobydłaanizewszystkiego,coślubowałeśPanu,Bogu
swemu,anizofiardobrowolnych,anizdarówtwoichrąk,

gdyż

wobecPana,Bogaswego,namiejscu,któresobieobierzePan,Bóg
twój–spożyjeszjety,syntwójicórka,twójsługa,twojaniewolnica,
atakżelewita,któryjestwobrębietwychmurów.Tambędzieszsię
cieszyłwobecPana,Bogaswego,zewszystkiego,corękatwoja
przyniesie.

Bacz,byśpowszystkietwojedninatwojejzieminie

pomijałlewity.

GdyPan,Bógtwój,rozszerzytwegranice,jakci

przyrzekł,atypowieszsobie:Chcęjeśćmięso,gdyduszatwoja
zapragniejeśćmięso,możeszjeśćmięsodowoli.

12,20.Spożywaniemięsa.Obietnica,żeIzraelicibędąmoglijeśćmięsodosyta,łączysięzprzymierzowąobietnicąziemiipłodności.JednakspołeczeństwoIzraelitównigdynieposiadało

tyluzwierząt,bymogłojeśćmięsodowoli.Składanieofiarzezwierzątbyłowięcświętymiuroczystymwydarzeniem.Mięsoofiarmogłobyćjedynymmięsem,spożywanymodwielutygodni.

Jeślidalekoodciebiebędziemiejsce,któreobrałPan,Bógtwój,

bytamumieścićsweimię,możeszzabijaćzwiększegoidrobnego
bydła,którecidałPan,stosowniedomojegonakazu,ilezechcesz,i
będzieszspożywałwobrębieswychmurówdowoli.

Alejeść

będziesz,jaksięjegazelęijelenia;takmożeszjespożywać.Zarówno
czysty,jakinieczystymogąjespożywać.

Alesięwystrzegaj

spożywaniakrwi,bowekrwijestżycie,iniebędzieszspożywałżycia
razemzciałem.

Niebędzieszjejspożywał,alejakwodęnaziemięją

wylejesz.

Niespożyjeszjej,abycisiędobrzedziałoisynomtwoim

potobiezato,żeuczyniłeś,cosłusznejestwoczachPana.

Lecz

nakazanetobieofiaryświęteiprzyrzeczoneprzezciebieślubem
weźmieszzesobąnatomiejsce,któresobieobierzePan.

Całopalenia–mięsoikrew–złożysznaołtarzuPana,Bogaswego:

krewżertwwylejesznaołtarzuPana,Bogaswego,amięsospożyjesz.

Pilniesłuchajiprzestrzegajtegowszystkiego,cojacidziśnakazuję,

abydobrzebyłotobieitwemupotomstwunawiekizato,żebędziesz
czyniłto,codobreiprawewoczachPana,Bogatwego.

Kultkananejski

GdyPan,Bógtwój,wytępiprzedtobąnarody,któretyidziesz

wydziedziczyć,gdyjewydziedziczyszizamieszkaszwichziemi,

bacz,byśniedałsięskusićdopójściawichślady.Apoich

wytępieniu–byśnieszukałichbogów,mówiąc:Jaktenarodysłużyły
swymbogom,takteżijabędępostępował.

Nieuczynisztakwobec

Pana,Bogaswego,botowszystko,czymbrzydzisięPaniczego
nienawidzi,oniswymbogomczynili,nawetswychsynówicórkiw
ogniupalilidlaswychbogów.

12,4.30-31.KultKananejczyków.Dozabronionychelementówreligiikananejskiejnależałoposługiwaniesiębożkamiwcelumanipulowaniabóstwem,praktykizwiązanezkultem

płodności(byćmożeobejmującestosunkiseksualnezeświątynnymiprostytutkami,zob.jednakkomentarzdoPwt23,17-18),składanieofiarzdzieci,wróżeniei.rytuałysłużąceprzebłaganiubóstwa.

Pwt13

Tychwszystkichrzeczy,przezemnienakazanych,pilnie

będziecieprzestrzegać,byjewykonać:niczegoniedodasziniczego
nieujmiesz.

Bałwochwalstwo

Jeślipowstanieuciebieproroklubwyjaśniaczsnówizapowie

znaklubcud,

ispełnisięznakalbocud,jakcizapowiedział,apotem

cipowie:Chodźmyzabogamicudzymi–którychnieznałeś–i
służmyim,

13,1-3.Prorokzachęcającydooddawaniaczciinnymbogom.WceluustanowieniareligiijedynegoBoga,Jahwe,KsięgaPowtórzonegoPrawamusiałazdyskredytowaćizdezawuować

naukiiwypowiedziwszystkichinnychbogóworazichproroków.Oprorokach,wróżbitachikapłanachinnychbogówdziałającychwśródKananejczykówiinnychgrupwspominasięwtekstachzMari,
wnarracjioBalaamiewLb22-24orazwinskrypcjachzDeirAlla.JakorzeczszczególnieodrażającąwymieniasiętutajjednakprzemawianieIzraelitówwimieniuinnychbogów.Tenrodzaj
wewnętrznegoprozelityzmuodznaczałsięwiększymstopniemwiarygodnościidlategobyłnajbardziejskuteczny(zob.Lb25,5-11).Jeślisłowalubprzepowiednieprorokówspełniałysię(co
uwiarygodniałoichjakoprawdziwychproroków,Pwt18,22).Izraelicimusieliwówczaszważać,byznakiteprzypisaćJahwe.Jeśliproroctwosięniespełniło,Izraelitówczekałsprawdzianwierności:
musieliodrzucićprorokaiskazaćgonaśmierćzawywieranieszkodliwegowpływunalud.

nieusłuchaszsłówtegoprorokaalbowyjaśniaczasnów.Gdyż

Pan,Bógtwój,doświadczacię,chcącpoznać,czymiłujeszPana,
Bogaswego,zcałegoswegosercaizcałejduszy.

ZaPanem,

Bogiemwaszym,pójdziecie.Jegosiębędzieciebać,przestrzegając
Jegopoleceń.Jegogłosubędzieciesłuchać,Jemubędzieciesłużyći
doNiegoprzylgniecie.

13,1-5.PrzepowiadaniezapomocąsnównaBliskimWschodzie.NaBliskimWschodziesnybyłytradycyjnymsposobemotrzymywaniaprzesłaniaodbóstwa(zob.JakubwRdz28,12;

JózefwRdz37,5-11;NabuchodonozorwDn2,4).Wzmiankionichpojawiająsięwstarobabilońskichtekstachomenówobokwzmianekobadaniuwątrobyowiec,analizyanomaliipogodowychi
narodzinzwierzątorazinnychrzekomychznakówwolibogów.DonajbardziejznanychnależysenGudeizLagasz(ok.2150przedChr.),któryotrzymałweśniepoleceniezbudowaniaświątyniod
postaciprzypominającejapokaliptycznegomężazwizjiDaniela,orazznarracjioprorockimpowołaniuEzechiela(Dn7;Ez1,25-28).KrólewskakorespondencjazMari(ok.1750przedChr.)zawiera
okołodwudziestuwypowiedziprorockichdotyczącychsnów,zwyklepochodzącychodludziniezwiązanychzawodowozprofesjąprorocką.Tezwiastunybyłytraktowanebardzopoważnieiskrupulatnie
analizowane.ZawodowikapłanizMezopotamiiiEgiptuuczenibylisztukiwyjaśnianiasnówiinnychomenów(zob.pojawieniesięmędrców,wróżbitówiastrologówwRdz41,8iDn2,4-11).

Ówzaśproroklubwyjaśniaczsnówmusiumrzeć,bochcąccię

odwieśćoddrogi,jakąiśćcinakazałPan,Bógtwój,głosiłodstępstwo
odPana,Bogatwego,którycięwyprowadziłzziemiegipskiej,
wybawiłcięzdomuniewoli.Wtensposóbusunieszzłospośród
siebie.

Jeśliciębędzienakłaniałskrycietwójbrat,syntwojejmatki,

twójsynlubcórkaalbożona,conałonietwymspoczywa,albo
przyjacieltakcimiły,jaktysam,mówiąc:Chodźmy,służmybogom

cudzym,bogom,którychnieznałeśanity,aniprzodkowietwoi–

13,7twójbrat.WBJpotychsłowachdodane:„syntwojegoojca”,zagrec.isam.Wtekściehebr.pominięte.

jakiemuśspośródbóstwokolicznychnarodów,czyteżdalekich,

odjednegokrańcaziemidodrugiego–

nieusłuchaszgo,nie

ulegnieszmu,niespojrzysznaniegozlitością,niebędzieszmiał
miłosierdzia,niebędziesztaiłjegoprzestępstwa.

Winieneśgozabić,

pierwszypodniesieszrękę,abygozgładzić,apotemcałylud.

13,10.Ukamienowaniejakoformakaryśmierci.Oprócztego,żekamieniebyłypowszechniedostępnewIzraelu,ukamienowaniewybranonaformęegzekucjizuwaginato,żemiałoono

charakterwspólnotowy.Żadenczłowiekniebyłodpowiedzialnyzaśmierćskazanegoprzestępcy,leczwprzypadkuprzestępstwocharakterzepublicznym(odstępstwo,bluźnierstwo,czary,kradzież
rzeczyobłożonychklątwą/erem)każdyobywatelmusiałprzyłożyćrękędooczyszczeniaspołecznościzezła(zob.Pwt17,5;Kpł20,27;24,14;Joz7,25).Przestępstwaprzeciwkorodzinie,takiejak
cudzołóstwoipowtarzającesięnieposłuszeństwo,byłyrównieżkaraneukamienowaniemi,ponownie,wwymierzaniukaryuczestniczyłacaławspólnota(Pwt21,21;22,21).Ukamienowaniejakoforma
karyśmierciniejestwymienianenigdzieindziejpozaPismemŚwiętym.KodeksyprawneBliskiegoWschoduwspominająjedynieoutopieniu,spaleniu,wbiciunapaliścięciu;wkażdymprzypadkuza
wymierzeniekaryodpowiedzialnyjestjakiśurząd,niezaścaławspólnota.

Ukamienujeszgonaśmierć,ponieważusiłowałcięodwieśćod

Pana,Bogatwojego,którycięwyprowadziłzziemiegipskiej,zdomu
niewoli.

CałyIzrael,słyszącto,ulękniesięizaniechategozła

pośródsiebie.

Jeśliusłyszyszwjednymzmiast,którePan,Bóg

twój,dajecinamieszkanie,

żewyszlispośródciebieludzie

przewrotniiuwodząmieszkańcówswegomiasta,mówiąc:Chodźmy,
służmycudzymbogom!,którychnieznacie,

13,14ludzieprzewrotni.Dosł.:„synowieBeliala”.Prawdopodobnysens:„ludzienieużyteczni”,azatem„nicponie”(takBJ),„przewrotni”.Stopniowo„Belial”zaczętorozumiećjakoimię

własne,mającezwiązekzmocamizła(por.Ps18,5;„Beliar”wNT(2Kor6,15)iwapokryfach).

przeprowadziszdochodzenie,zbadasz,spytasz,czytoprawda.

Jeśliokażesięprawdą,żetakąobrzydliwośćpopełnionopośród
ciebie,

mieszkańcówtegomiastawybijeszostrzemmiecza,asamo

miastorazemzezwierzętamiobłożyszklątwą.

13,16razemzezwierzętami.Zatekstemhebr.WBJpominiętezagrec.

Całyswójłupzgromadzisznaśrodkuplacuispaliszwogniu–

miastoicałyłupjakoofiarękuczciPana,Bogatwego.Zostanieono
nawiekizwaliskiem,jużgonieodbudujesz.

13,17.Łupjukoofiaracałopalni).DwarodzajełupównależaływyłączniedoBoga:wziętepodczasherem(świętejwojny,Joz6,18-19)orazpochodzącezwioskipotępionejzaodstępstwo,

któregosiędopuściła.Zatrzymaniektóregokolwiekztychprzedmiotówprowadziłodoskalaniaczłowieka,którysiętegodopuścił,inarażałocałyludnagniewBoży(Joz7).

13,17.Zwalisko.Hebrajskimsłowem,któreBTtłumaczyjako„zwalisko”,jesttel.Przekształciłosięonowewspółczesnesłowotell(tali)oznaczającekopiecskładającysięzwieluwarstw

archeologicznych,odpowiadającychruinomstarożytnychzasiedleń.

Nieprzylgniedotwejrękiniczrzeczypoddanychklątwie,aby

Panzaniechałzapalczywościswegogniewu,aokazałlitośći
miłosierdzie,rozmnażająccię,jakprzysiągłtwymprzodkom,

13,1-18.Przyczynybuntu.Wefragmencietymukazanoproroków,bliskichkrewnychiprzewrotnychmieszkańcówKanaanujakopotencjalnezarzewiebuntu.Wpouczeniachasyryjskiego

królaAssarhaddonaudzielonychjegowasalom,władcadomagasię,byjegopodanidonosilimuokażdejniestosownejlubnegatywnejwypowiedzizustnieprzyjacielalubsprzymierzeńca,krewnych,
proroków,ekstatykówlubwyjaśniaczysnów.

jeślibędzieszsłuchałgłosuPana,Bogaswego,przestrzegając

wszystkichpoleceń,którejatobiedziśdaję,iczyniącto,cosłuszne
jestwoczachPana,Bogatwego.

Pwt14

Innepraktykizabobonne

WyjesteściedziećmiPana,Bogawaszego.Pozmarłymnie

będziecienacinaćsobieskóryanistrzyckrótkowłosównadczołem,

14,1Pozmarłym.Naogółwidzisiętuzakazkultuzmarłych(por.Kpł19,27+),jednakmożnatakżepostawićpytanie,czyowym„zmarłym”,ojakimtumowa,niejestbożekBaal,którego

śmierćobchodzononapoczątkujesieni(por.26,14;1Krl18,28),kiedyzaczynaustawaćwegetacja(por.takżeEz8,14).

bowyjesteścieludempoświęconymPanu,Boguswemu.Was

wybrałPanspośródwszystkichnarodów,któresąnaziemi,byściesię
staliludembędącymJegowyłącznąwłasnością.

14,1-2.Rytuałyodprawianewintencjizmarłych.KultprzodkówirytuałyzwiązanezżałobąiupamiętnieniemzmarłychbyłypowszechniepraktykowanewIzraelu.Kryłosięzanimi

przeświadczenie,żezmarli,chociażbytującynapodobieństwocieni,mogąprzezjakiśczaswywieraćwpływnalosżyjących(zob.1Sm28,13-14).Dlategopodczasposiłkówwylewanoofiaryzpłynów,
zaśobchodzącyżałobęprzywdziewalispecjalneszaty.Wprzeciwieństwiedopublicznegokultu,rytuałyodprawianezazmarłychmiałyjednakwymiarprywatny,dlategotrudniejbyłonadnimi
zapanować.Praktykitestałysięcelematakówwschyłkowymokresiemonarchii,gdypodejmowanowysiłkizmierzającedonadaniakultowiJahwecharakterunarodowego,orazpodczasprzejściado
radykalnegomonoteizmuzapanowaniakrólówEzechiaszaiJozjasza(2Krl23,24).Konkretnepraktyki(takiejaknacinanieskóry)zakazanewKsiędzePowtórzonegoPrawapojawiająsięrównieżw
cykluopowieścioBaaluorazweposieAkchatzUgarit(ok.1600-1200przedChr.).Ichzwiązekzmagiąipoliteistycznąkulturąsprawiał,żestałysięobiektematakówpisarzyizraelskich.Zob.
komentarzdoLb3,12-13iPwt26,14.

14,2.Wyłącznawłasność.Określenie„wyłącznawłasność”opartejestnasłowiewystępującympowszechniewinnychjęzykachstarożytnychnaoznaczeniemajątkuzgromadzonegoprzez

podziałłupówlubodziedziczeniewłasności.To,żewtensposóbmożnabyłookreślaćludzi,wynikazkrólewskiejpieczęcizAlalach,naktórejkrólnazywasiebie„wyłącznąwłasnością”bogaHadada.
PodobniewtekścieugaryckimuprzywilejowanystatuskrólaUgaritoddano,nazywającgo„wyłącznąwłasnością”jegochetyckiegozwierzchnika.Oprócztegowiadomo,żenaBliskimWschodzie
panowałpogląd,żemiastolubgrupaludzimożezostaćuwolnionaspodzwierzchnościkrólaiumieszczonapodbezpośredniąwładząbóstwa.PodobnieIzrael,uwolnionyzniewoliegipskiej,otrzymał
świętystatus.

Podziałzwierzątnaczysteinieczyste

Niebędzieciejedlinicobrzydliwego.

Otozwierzęta,które

możeciejeść:wół,baran,koza,

jeleń,gazela,daniel,koziorożec,

antylopa,bawółikozica.

Możeciejeśćkażdezwierzę,którema

rozdzielonekopyto,tojestparzystorozłożonąracicę,iktóre
przeżuwa.

Niebędzieciejeśćspośródtych,które[tylko]przeżuwają

albo[tylko]mająkopyto,tojestrozdzielonąracicę,jakwielbłąd,
zającigóralek.Teprzeżuwają,leczniemająrozdzielonychkopyt
uważaćjebędzieciezanieczyste.

Wieprz,ponieważmarozdzielone

kopyto,lecznieprzeżuwa,jestnieczysty,mięsajegojeśćnie
będziecieipadlinyjegosięniedotkniecie.

14,8.Świnia/wieprz.Asyryjskaliteraturamądrościowanazywaświnięzwierzęciembezbożnym,niepasującymdoświątyniibudzącymodrazębogów.Znanyjestteżopissnu,wktórym

jedzeniewieprzowinyodczytanezostałojakozłyznak.Mimotojestjasne,żewieprzowinabyłastałymelementempożywieniamieszkańcówMezopotamii.PewnerytuałyChetytówwymagałyzłożenia
ofiaryześwini.Milgromzauważajednak,żewtakichrytuałachzwierzęniebyłoumieszczanenaołtarzujakopokarmbogów,leczwchłaniałonieczystość,anastępniebyłopalonelubzakopywanejako
ofiaradlabóstwpodziemnegoświata.PodobniewMezopotamiiskładanoświnięwofierzedemonom.WEgipcieświniebyłyhodowanedlamięsa,zaśHerodotpodaje,żewykorzystywanojepodczas
składaniaofiar.Wźródłachegipskichczytamyotrzodachświńtrzymanychwposiadłościachświątynnychorazoświniach,któreczęstoskładanowdarzedlaświątyń.Świniabyłauważanazazwierzę
świętewkulciebogaSeta.WiększośćświadectwnatematskładaniaofiarześwińpochodzijednakzGrecjiiRzymu,gdzieofiarowanojegłówniebóstwompodziemnegoświata.Wmiastachświnieipsy
częstowłóczyłysiępoulicach,żywiącsięodpadkami,coczyniłojejeszczebardziejodpychającymi.PostawaIzraelitówwobecświńzostaławyraźnieukazanawIz65,4;66,3.17(pierwszyz
wymienionychfragmentówłączytozwierzęzkultemzmarłych).Możliwe,żeskładanieofiarześwińbyłosynonimemofiardlademonówlubzmarłych.

Będzieciespożywaliztego,cojestwwodzie:wszystko,coma

płetwyiłuski,będzieciespożywali.

Aniebędzieciespożywalinicz

tego,coniemapłetwiłusek.Uważaćtobędzieciezanieczyste.

14,6-10.Kryteriaklasyfikacjizwierząt.Głównymikryteriamipodziałuzwierzątbył(1)sposóbporuszaniasięi(2)cechyfizyczne.Nicniewspominanoosposobieichodżywianiasięani

warunkachpanującychwichsiedliskach.Antropolodzysugerowali,żezwierzętauznawanozaczystelubnieczystezależnieodtego,czymiaływszystkiecechyuważaneza„normalne”dladanej
kategorii.Inniwskazująnakryteriazwiązanezezdrowiemihigieną.Słabośćkażdejzhipotezpoleganatym,żenieobejmujeonawieluprzykładów.Powszechnymwyjaśnieniemjest,żezakazane
zwierzętabyływjakiśsposóbzwiązanezrytuałamipogańskimi.WrzeczywistościpraktykiofiarneludówsąsiadującychzIzraelemwydająsięuderzającopodobnedopraktykIzraelitów.Nową
obiecującąhipoteząjestpogląd,że„jadłospis”Izraelitówwzorowanybyłna„jadłospisie”Bożym-jeślidanezwierzęniemogłozostaćzłożonewofierzeBogu,nienadawałosięteżdospożyciaprzez
ludzi.

Wszelkieptactwoczystejeśćmożecie;

tychzaśspośród

ptakówjeśćniebędziecie:orła,sępaczarnego,orłamorskiego,

wszelkichodmiankani,sępaisokoła,

14,13Teksthebr.jesttuskażony,awięcidentyfikacjeptakówniepewne.

żadnegogatunkukruka,

strusia,sowy,mewy,żadnejodmiany

jastrzębia,

puszczyka,ibisa,łabędzia,

pelikana,nurka,ścierwika,

bociana,żadnejodmianyczapli,dudkainietoperza.

Każdyowad

skrzydlatyjestdlawasnieczysty,niebędzieciegospożywać.

Wszelkieptactwoczystemożeciespożywać.

Niebędziecie

spożywaćżadnejpadliny.Dasztodospożyciaprzybyszowi,któryjest
wtwoichbramach,albosprzedaszobcemu,botyjesteśludem
świętymdlaPana,Bogatwego.Niebędzieszgotowałkoźlęciaw
mlekujegomatki.

14,21Przepisymoralne,prawneikultoweKpł17,15;18,26;19,33-34;24,22;także5,14;Wj12,49;20,10(prawoszabatu)podkreślajązgodnie,żecudzoziemiecmabyćtraktowanynarówni

z„obywatelem”,natomiastPwtrozróżniaich,gdyżtegowymagają—jaksięzdaje—wybranieiświętośćIzraela(por.także15,3;23,21).Teksty24,14.17n,nieczyniącetegorozróżnienia,odtwarzają
starszeprawa.TojednaknieprzeszkadzawPwtafirmowaćmiłościBogadocudzoziemca(10,18).

14,21.Wykorzystaniepadliny.Naobszarzetakspragnionymprotein,jakimbyłIzrael,zmarnowaniemięsabyłotraktowaneniemaljakprzestępstwo.Ponieważpadlinaniebyłaodsączonaz

krwi,Izraeliciniemoglijejspożywać(zob.Pwt12,16;Kpł11,40;17,50).Mięsomiałobyćwięcrozdzielonemiedzyobcych(jednazchronionychwarstwspołeczeństwaIzraelitów,Pwt1,16;16,11;
26,11).Możnabyłoteżsprzedaćjecudzoziemcom,którzyniemieszkalinastałewIzraelu.

14,21.Gotowaniekoźlęciawmlekujegomatki.Zob.komentarzdoWj23,19.
14,3-21.Zakazypokarmowe.WMezopotamiiistniałylicznedni,wktórychzabronionebyło,przezkrótkiczas,spożywaniepewnychpokarmów.ŚwiadectwazBabiloniiwskazują,że

istniałypewneograniczeniacodozwierząt,jakieniektórzybogowieprzyjmowalinaofiarę.Nigdzienieistniałjednaktakcałościowysystemjakprzedstawionytutaj.Chociażwstarożytnymświecienie
maniczego,comogłobyodpowiadaćizraelskiemusystemowizakazówpokarmowych,dopuszczonedospożywaniazwierzętafigurowaływtypowymmenudlaówczesnegoBliskiegoWschodu.

Rocznedziesięciny

Złożyszdziesięcinęzplonuwszelkiegotwegozasiewu,ztego,

corokrocznieziemiarodzi.

14,22-27Dziesięcinajestjakbyrocznymczynszempobieranymprzezwłaścicielaziemi:madoniejprawoJahwejakowłaścicielziemiIzraela.WedługPwtdziesięcinębierzesięzpłodów

rolnychizanosidoświątyni(tuorazw.22-27i12,6-7.17-19),acotrzylata(w.28-29)—pozostawiaubogim.WedługLb18,21-32dziesięcinajestrodzajempodatkunależnegolewitom,którzyzkolei
dziesiątąjegoczęśćoddająkapłanomjakoofiarędlaJahwe.Kpł27,30-32rozciągająnabydło.W14,25iKpł27,31przewidujesięmożliwośćuiszczeniadziesięcinywpieniądzach.

BędzieszspożywałwobliczuPana,Bogaswego–namiejscu,

któresobieobierzenamieszkaniedlaimieniaswojego–dziesięcinęz
twegozboża,moszczuioliwy,pierworodneztwegowiększegoi
drobnegobydła,byśpowszystkiedninauczyłsiębaćPana,Boga
swego.

14,23.Spożywaniedziesięciny.Jestmałoprawdopodobne,bydającydziesięcinęspożywałjąwcałości.Podważyłobytojejrolęjakośrodkazapewniającegoutrzymaniespołeczności

kapłańskiejorazrezerwydlaludzipozbawionychśrodkówdożycia.Przykazaniedotyczyraczejprzyniesieniadziesięciny(lubjejwartościwsrebrze)doświątyniBożejwJerozolimieiokazaniaprzezto
pobożności(zob.Pwt14,24-26).Spożywanaczęśćmogłapełnićrolęposiłkuprzymierzowego,podobnegodospożywanegowWj24,9-11.

Jeślidalekabędzietwojadroga,niezdołasztegozanieść,

ponieważdalekobędziemiejsce,któresobieobierzePan,Bógtwój,
bytamumieścićsweimię–gdyPan,Bógtwój,będziecibłogosławił
–

zamieniszdziesięcinęnasrebro,weźmieszsrebrowsakiewcedo

rękiipójdziesznamiejsce,któresobieobierzePan,Bógtwój.

Kupisztamzasrebrowszystko,czegozapragnietwojadusza:

większeidrobnebydło,wino,sycerę,wszystko,czegożyczysobie
twojadusza,ispożyjesztamwobliczuPana,Bogaswego.Będziesz
sięcieszyłtyitwojarodzina.

Niepominieszteżlewity,któryjestw

twoichmurach,boniemaonudziałuanidziedzictwaztobą.

Dziesięcinytrzyletnie

Przedupływemtrzechlatodłożyszwszystkiedziesięcinyz

plonutrzeciegorokuizostawiszwtwychbramach.

Wtedyprzyjdzie

lewita,boniemadziałuanidziedzictwaztobą,przybysz,sierotai
wdowa,którzysąwtwoichbramach,będąjedliinasycąsię,abyci
błogosławiłPan,Bógtwój,wkażdejpracytwychrąk,którejsię
podejmiesz.

14,27-29.Zaopatrzeniedlalewitów.Zgodnieztym,cozostałodokładnieopisanewPwt18,1-8,lewicimieliprawodoczęścidziesięciny,bowiempopodbojuKanaanuniewydzielonoim

ziemijakinnympokoleniom.Jako„personel”religijnyotrzymywaliczęśćzpłodówrolnych,podobniejakurzędnicyirzemieślnicyotrzymywaliracjezbożaiwinawugaryckichdokumentach
handlowych(zob.komentarzdoPwt14,22-29).Oczekiwanozatem,żelewicibędąsystematyczniewynagradzani.

14,29.Zaopatrzeniedlanajsłabszychgrupspołecznych.GłównymelementemtradycjiprawnejIzraelitówbyłozapewnienieutrzymaniapewnymgrupomspołeczeństwauznanymzasłabe

lububogie:wdowom,sierotomiobcym(zob.Wj22,22;Pwt10,18-19;24,17-21).Zgodnieztązasadądziesięcinazebranawtrzecimroku(niechodziododatkowądziesięcinę,któramiałabybyć
wówczaszbierana)musiałazostaćodłożonaiużytadowspieranianajsłabszychgrupspołecznych.TroskaopotrzebującychpojawiasięteżwmezopotamskichzbiorachprawnychzpołowyIIItysiąclecia
przedChr.,chodzitamjednakogólnieoochronęprawizagwarantowaniesprawiedliwościwsądach,niezaśopomocfinansową.

14,22-29.Dziesięcinyipodatki.NaBliskimWschodzieistniałaniewielkaróżnicamiędzydziesięcinąapodatkiem.Jedneidrugiepobieranoodwiosekjakodaninęnarzeczpaństwa;

dziesięcinyipodatkiprzechowywanoteżwkompleksachświątynnych,zktórychzboże,oliwaiwinorozdzielanourzędnikomkrólewskimiświątynnym.Podczaszbieraniairozdzielaniazebranej
dziesięcinyzatarciuulegałpodziałnaświeckieiświęte.Królówuważanozawybrańcówbożych,zaśspichlerzebyłyjednocześnieośrodkamireligijnymi.Usługamidostarczanymiwzamianza
dziesięcinę/podatekbyłyczynnościadministracyjneireligijne.Procestenzostałdobrzeukazanyw1Sm8,10-17-wtekścieopisującymkróla,którylud„obciążydziesięcinąioddająswoimdworzanom
isługom”.Tasamaprocedurazostałaopisanawugaryckichtekstachhandlowychorazwkorespondencjikrólewskiej.Wymienienisąteżróżnispecjaliści(rzemieślnicy,urzędnicy,personelświątynny)
orazczęśćdziesięciny,któraimsięnależała.StarożytneprzedsięwzięciabudowlaneprowadzonenaBliskimWschodziewymagałyoszacowaniarocznejprodukcjizkrólewszczyzn.Dziesięcinazplonu
stanowiodzwierciedlenietegorodzajuplanowaniapodejmowanegoprzezpaństwo.Natematdodatkowychinformacjizob.komentarzdoLb18,21-23.

Pwt15

Rokszabatowy

Podkoniecsiódmegorokuprzeprowadziszdarowaniedługów.

Natymbędziepolegałodarowaniedługów:każdywierzycieldaruje

pożyczkęudzielonąbliźniemu,niebędziesiędomagałzwrotuod
bliźniegolubswegobrata,ponieważogłoszonejestdarowaniekuczci
Pana.

15,2WBJinaczejrozumianyniełatwyteksthebr.:„Każdy,ktoprzetrzymujejakąśosobędanąmuwzastawprzezbliźniego,podarujemudług;niebędziewyzyskiwałswegobliźniegolub

brata,kiedytenbędziewzywaćJahwe,bymudarowano”.Dłużnikzobowiązywałsięczasamikontraktemdooddaniawniewolęktóregośzeswoichdziecilubdowłasnejpracynakontowierzyciela,jeśli
niebędziewstaniezwrócićmupożyczki.

Odobcegomożeszsiędomagaćzwrotu,leczcocisięnależyod

brata,darujetwaręka.

15,2-3.Darowaniedługów.Wprowadzającdarowaniewszystkichdługówpodkoniecsiódmegoroku,prawozKsięgiPowtórzonegoPrawarozwijapierwotneprzepisydotycząceroku

szabatowego(Wj23,10-11),któredotyczyłypozostawianiaziemiodłogiem.Wmiaręrozwojugospodarczegopotrzebnebyłoposzerzenieprawa,byobjęłoonosprawędługóworazzwrotuziemi,która
zostałaprzekazanapodzastawprzedudzieleniempożyczki(zob.przepisydotyczącerokujubileuszowegowKpł25).Przypuszczalniechodziraczejocałkowitedarowaniedługówniżozawieszenie
spłatnajedenrok,copotwierdzadekretmisharumstarobabilońskiegokrólaAmmisaduki(1646-1626przedChr.).Wdokumencietympodkarąśmiercizakazujesięwierzycielomściąganiapożyczekpo
ogłoszeniudekretu.Jednak,podobniejakwprawiezKsięgiPowtórzonegoPrawa,kupcy,którzyczęstobyliludźmiobcejnarodowościlubnowymiosadnikami(obcymiwPwt15,3),musielizwrócić
pieniądzeinwestorom,byłatobowiemraczejtransakcjahandlowaniżdług.

Aleuciebieniepowinnobyćubogiego.Panbowiem

pobłogosławicinaziemi,którąPan,Bógtwój,dajeciwposiadanie,

jeżelibędzieszsłuchałwierniegłosuPana,Bogaswego,wykonując

dokładniewszystkiepolecenia,którejatobiedziśdaję.

BoPan,Bóg

twój,pobłogosławicitak,jakcitopowiedział.Będzieszpożyczał
wielunarodom,asamodnikogoniebędzieszpożyczał;będziesz
panowałnadwielunarodami,aonenadtobąniezapanują.

15,6.Rokszabatowy.Nakazpozostawianiaziemiodłogiemwsiódmymroku,będącywyrazemuznaniadziełaStwórcyorazprzykłademdobrejpraktykiuprawyroli,pojawiasięporaz

pierwszywWj23,10-11.Prawotozostałopóźniejrozwinięte,wKpł25,2-7,okonkretnezastosowaniadoziemiiludu.PrzepisyzKsięgiPowtórzonegoPrawadotycząwwiększymstopniudarowania
długów,uwalnianianiewolników(Pwt15,12-18)ikształcenialudupoprzezpubliczneodczytywaniePrawa(Pwt31,10-13)wrokuszabatowym.ChociażpozaBibliąnieistniejąbezpośrednie
odpowiednikiprzepisówdotyczącychszabatulubrokuszabatowego,ugaryckieposoBaaluzawierawzmiankęnatematcyklurolniczegotrwającegosiedemlat,którymożebyćspokrewnionyz
koncepcjąbiblijną.KodeksHammurabiegowymagałuwolnieniapo3latachkobietidziecisprzedanychdoniewoli.

Jeślibędzieuciebieubogiktóryśztwychbraci,wjednymz

twoichmiast,wkraju,którycidajePan,Bógtwój,nieokażesz
twardegosercawobecniegoaniniezamknieszswejrękiprzed
ubogimswymbratem,

leczotworzyszmuswądłońiszczodrzemu

udzieliszpożyczki,ilemubędziepotrzeba.

Strzeżsię,bynie

powstaławtwymsercuniegodziwamyśl:Bliskojestroksiódmy,rok
darowania,byśzłymokiemniepatrzałnaubogiegotwegobrata,nie
udzielającmupomocy.OnbędziewzywałPanaprzeciwkotobie,aty
obciążyszsięgrzechem.

Chętniemuudziel,niechsercetwenie

boleje,żedajesz.ZatobędzieciPan,Bógtwój,błogosławiłwkażdej
czynnościiwkażdejpracytwychrąk.

Ubogiegobowiemnie

zabrakniewtymkraju,dlategojanakazuję:Otwórzszczodrzedłoń
bratuuciśnionemulububogiemunatwejziemi.

15,1-11.SystemyfinansoweBliskiegoWschodu.PonieważbogactwonarodówBliskiegoWschoduopierałosięnadwóchpodstawachekonomicznych-zasobachnaturalnych(kopalniachi

rolnictwie)orazhandlu-wceluwspieraniatychprzedsięwzięćmusiałzostaćrozwiniętyskomplikowanysystemfinansowy.Naprzykładkapitałzałożycielski(złoto,srebro,drogocennekamienie,
przyprawyitd.)byłzapewnianyprzezkrólówiprzedsiębiorcówiprzekazywanyżeglarzom,pływającymśródziemnomorskimiszlakaminaCypriKretę,orazszlakamihandlowymiwiodącymina
południe,wzdłużMorzaMartwegodoArabii,AfrykiiIndii.Pożyczkioferowanorównieżkupcom,przemierzającymszlakamikarawancałyBliskiWschód(oczekiwanąstopązyskubyło100%
wniesionegokapitału),irolnikom,bymoglizakupićnasionainarzędziaprzednowymsezonemupraw.Pożyczektychudzielanozazwyczajnaprocent(chociażwówczesnymsystemieistniałarównież
formapożyczkibezprocentu).KodeksHammurabiegozawieraliczneprzykładyprocentówustalanychprzezpaństwo,anawetnakazprzepadkuzainwestowanegokapitału,gdybywierzycielztytułu
odsetekzażądałwięcejniż20%.Poszczególnirolnicy,którzymielizłeżniwa,częstozaciągalipożyczkę,bynabyćżywnośćnanadchodzącyrokorazzbożenazasiew.Powtarzającesięzłeżniwamogły
doprowadzićdoutratyziemilubsprzedaniarodzinyrolnika,awkońcujegosamego,doniewolizadługi.

Jeślisiętobiesprzedabrattwój,Hebrajczyk,lubHebrajka,

będzieniewolnikiemprzezsześćlat.Wsiódmymrokuwypuściszgo
wolnymodsiebie.

15,12.Hebrajczyk.Możliwe,żepierwotniesłowo„Hebrajczyk”,podobniejakHabiruwystępującewtekstachakadyjskich,byłoogólnymokreśleniemludziwyzutychzziemi,

bezpaństwowców,którzysłużylijakożołnierzenajemni,robotnicyisłudzy.Określenietoniemusibyćrozumianenegatywnie.Pojawiająsięwnimpewneodcieniepejoratywne,bowiemmieszkańcy
starożytnegoświataokreślaliswątożsamośćzapośrednictwemgrupy,doktórejnależeli,lubziemi,którązamieszkiwali.Zważywszyjednaknafakt,żepierwszy„Hebrajczyk”,Abraham,nieposiadał
ziemiibyłemigrantem,słowotomogłomiećogólneznaczeniepodobnedotego,któremadzisiejszeokreślenie„Cygan”.Izraelscywieśniacyuważalisięzawolnychwłaścicieliziemskich.Dlatego
słowo„Hebrajczyk”mogłosięodnosićdoIzraelity,któryutraciłziemię(por.Jr34,9)lubmieszkałwobcymkraju(Sdz19,16).Azatem,HebrajczykwWj21,2,Pwt15,12iJr34,9mógłbyćIzraelitą,
który,wprzeciwieństwiedonie-Izraelity,niemógłzostaćsprzedanywniewolę.Towłaśnieprawoumożliwiająceodzyskaniewolnościodróżniałogoodnie-Izraelity.

Uwalniającgo,niepozwoliszmuodejśćzpustymirękami.

Podarujeszmucośztwegodrobnegobydła,zklepiskaitłoczni.

Daszmucośztego,wczymPan,Bógtwój,tobiepobłogosławił.

Przypomniszsobie,żebyłeśniewolnikiemwziemiegipskiejiże

wybawiłcięPan,Bógtwój.Dlategocidajędzisiajtennakaz.

Jeśli

oncipowie:Niepójdęodciebie,bomiłujeciebieidomtwój,gdyż
dobrzemuuciebie–

weźmieszszydło,przekłujeszmuucho,

przyłożywszyjedodrzwi,ibędzietwoimniewolnikiemnazawsze.Z
niewolnicąpostąpisztaksamo.

15,16-17.Obrzędprzekłuciaucha.Zob.komentarzdoWj21,5-6.Jedynaróżnicawopisachtegoobrzędupoleganatym,żewPwt15,17dodanosłowa„zniewolnicąpostąpisztaksamo”,

bowiemtawersjaprawauwalnianianiewolnikówszerzejomawiasposóbpostępowaniazniewolnikamiobupłci.

Niechcisiętoniewydajeprzykre,żepuszczaszgowolnood

siebie,gdyżsłużącciprzezsześćlat,jestwartpodwójnejzapłaty
najemnika,aPanbędziecibłogosławiłwewszystkim,couczynisz.

Pierworodnezezwierząt

MaszpoświęcićPanu,Boguswemu,każdegopierworodnego

samca,którysięurodzizwiększegolubdrobnegobydła.Niebędziesz
używałdopracypierworodnegozcielcówiniebędzieszstrzygł
pierworodnegoswejowcy.

15,19.Sposóbtraktowaniapierworodnychzwierząt.ZwyczajskładaniapierworodnychzwierzątwofierzeniejestpoświadczonywinnychkulturachBliskiegoWschodu,chociaż

niektórzybadaczetwierdzą,żewzmiankiotakichpraktykachpojawiająsięwtekstachugaryckich.Nawetjeślitakrzeczywiściebyło,utworytedostarczająnamniewieluinformacjinatematwyobrażeń,
któresięzatymkryły.

Będzieszjespożywał,tyitwójdom,przedobliczemPana,Boga

twego,rokroczniewmiejscu,któresobieobierzePan.

Jeślibędzie

miałojakąśskazębędziekulawe,ślepelubjakąkolwiekinnąskazę,
niezłożyszgonaofiaręPanu,Boguswemu;

spożyjeszjewswoim

mieście.Czystyinieczystyczłowiekmożejejeść,jaksięjegazelę
lubjelenia.

15,22Czystyinieczystyczłowiekmożejejeść.Zwrottenwskazujewyraźnie,żetakaucztaniemacharakterukultowego.

Tylkokrwiniebędzieszspożywał,alejakwodęwylejeszjąna

ziemię.

15,23.Spożywaniekrwi.Zob.komentarzdoKpł17,11iPwt12,16.20-tekstówdotyczącychzakazuspożywaniakrwizwierzątrazemzichmięsem.

Pwt16

ŚwiętoPaschy

PrzestrzegajmiesiącaAbibiświęceniaPaschykuczciPana,

Bogaswego,gdyżwmiesiącuAbib,nocą,Pan,Bógtwój,
wyprowadziłcięzEgiptu.

16,1-8Jesttotekstzłożony.W.1,2,4b-7odnosząsiędoPaschy(wprzeciwieństwiedodawnegorytuałuofiarapaschalnamożebyćwziętatakżezdużychzwierząt(w.2)imożebyć

„pieczona”zamiastsmażona(w.7);w.3,4ai8dotycząPrzaśników(określeniePrzaśnikówjako„chlebaupokorzenia”jestunikalne).Połączenieobydwuświąttotutajzabiegliteracki,wrzeczywistości
dopieropoJozjaszu—obchodzonemniejwięcejwtymsamymczasie—uległywreszciezlaniu.InnowacjawPwtpoleganatym,żezPaschy,świętadotądrodzinnego,zrobionopielgrzymkędo
Jerozolimy.TowłaśniewedługtegonowegorytuałuobchodzonoPaschęzaczasówJozjasza(2Krl23,21-23;por.2Krn35,7n)—międzyzwierzętamiofiarnymiwspominasiętamwoły.

16,1.Abib.MiesiącAbib(marzec-kwiecień),związanyzwydarzeniamiWyjścia(zob.Wj13,4;23,15),byłpierwszymmiesiącemwkalendarzuIzraelitów.Jesttojednaznazwmiesięcy,

którazdaniembadaczyzostałazapożyczonazkalendarzakananejskiego.Pierwszymiesiącpóźniej,kiedynazwymiesięcydyktowałkalendarzbabiloński,nazwanoNisan.WWj23,15Abibłączysięze
ŚwiętemPrzaśników,zaśwprawiedeuteronomicznympowiązanyjestzeŚwiętemPaschy.

ZłożyszofiarępaschalnąkuczciPana,Bogaswego,zdrobnego

iwiększegobydławmiejscu,któresobieobierzePannamieszkanie
dlaimieniaswego.

Niebędzieszjadłwrazzniąchlebakwaszonego.

Przezsiedemdnibędzieszjadłztymiofiaramichlebprzaśny–chleb
upokorzenia,gdyżwpośpiechuwyszedłeśzziemiegipskiejabyś
pamiętałodniuwyjściazziemiegipskiejpowszystkiedniswego
życia.

Niezobaczysięuciebiekwasu,wcałejtwejposiadłości,

przezsiedemdni.Zmięsa,którezłożysznaofiaręwieczoremdnia
poprzedniego,niczegoprzeznocniezostawiszdorana.

Niebędziesz

mógłskładaćofiarypaschalnejwżadnejmiejscowości,którącidaje
Pan,Bógtwój,

leczwmiejscu,któresobieobierzePan,Bógtwój,na

mieszkaniedlaswegoimienia–tamzłożyszofiarępaschalną
wieczoremozachodziesłońca,wgodziniewyjściaswegozEgiptu.

Upieczeszispożyjeszjąnamiejscu,któresobieobierzePan,Bóg

twój,aranozawróciszipójdzieszdoswoichnamiotów.

Sześćdni

będzieszjadłchlebprzaśny,asiódmegodniabędzieuroczyste
zgromadzeniekuczciPana,Bogatwego:żadnejpracyniebędziesz
wykonywał.

16,1-8.ŚwiętoPaschy.Zob.komentarznatematŚwiętaPaschywWj12.Todeuteronomiczneprawodawstwouwzględniazmiany,któredokonałysięwspołeczeństwieIzraelitówodczasu

WyjściadocentralizacjiobchodówŚwiętaPaschyw„wmiejscu,któresobieobierzePan,Bógtwój,namieszkaniedlaswegoimienia”(w.6),tj.wJerozolimie.

16,8.Uroczystezgromadzenie.UroczystezgromadzenialubświętezwołaniastanowiływażnyelementpraktykreligijnychBliskiegoWschodu.Byłytolokalnelubogólnonarodowe

zgromadzeniawcelupublicznego,zbiorowegokultu.Wydarzeniatakiewiązałysięzprzerwaniemwykonywanejpracyzawodowej.

ŚwiętoTygodni

Odliczyszsobiesiedemtygodni.Gdysierpzacznieżąćzboże,

rozpocznieszliczyćtesiedemtygodni.

16,9.Zboże.ŚwiętoTygodni(zob.Wj23,16)połączonejestzezbioramijęczmienianaprzełomiemarcaikwietnia.WkalendarzuzGezermiesiąctenokreślasięjakoczas„zbiorówi

świętowania”.Ponieważwróżnychczęściachkrajuzbożedojrzewałodożniwawróżnymczasie,na„żniwazboża”przeznaczonowkalendarzusiedemtygodni.

IbędzieszobchodziłŚwiętoTygodnikuczciPana,Bogatwego,

zofiarąwedługwspaniałomyślnościtwejręki,złożonąstosowniedo
tego,jakcipobłogosławiłPan,Bógtwój.

Będzieszsięcieszyłprzed

Panem,Bogiemtwoim,wmiejscu,któresobieobierzePan,Bógtwój,
namieszkaniedlaimieniaswojego,ty,syntwójicórka,sługatwóji
niewolnica,atakżelewita,któryjestwtwoichbramach,przybysz,
sierotaiwdowa,którzyżyjąuciebie.

Przypomniszsobie,żebyłeś

niewolnikiemwEgipcie,dlategobędzieszprzestrzegałtychpraw.

16,9-12.ŚwiętoTygodni.Todrugiezgłównychświątrolniczychprzypadałosiedemtygodnipozbiorachwczesnychzbóż(Wj34,22);nazywanojeteżŚwiętemŻniwlubPięćdziesiątnicą

(Wj23,16).Wcyklurolniczymwydarzenietowyznaczałokonieczbiorówpszenicy,zaśwtradycjiizraelskiejbyłołączoneznadaniemPrawanaSynaju.Wiązanojerównieżzodnowieniemprzymierzai
pielgrzymką.Podczasświątecznychobchodówskładanoofiarękołysaniadwomabochenkamichleba,ofiaryzezwierząt(siedemrocznychbaranków,jednegocielcaidwabarany)orazofiaręzpłynów
jakodziękczynieniezaudaneżniwa.Wofierzezagrzechyluduskładanokozła.

ŚwiętoNamiotów

BędzieszobchodziłŚwiętoNamiotówprzezsiedemdnipo

zebraniuplonówztwegoklepiskaitłoczni.

Wtoświętobędzieszsię

radowałty,syntwójicórka,sługatwójiniewolnica,atakżelewita,
przybysz,sierotaiwdowa,którzysąwtwoichbramach.

Przez

siedemdnibędzieszświętowaćkuczciPana,Bogaswego,wmiejscu,
któresobieobierzePan,zato,żecibłogosławiPan,Bógtwój,we
wszystkichtwoichzbiorach,wkażdejpracytwychrąk,abyśbyłpełen
radości.

Pielgrzymki

TrzyrazydorokukażdymężczyznaukażesięprzedPanem,

Bogiemtwoim,wmiejscu,któresobieobierze:naŚwiętoPrzaśników,
naŚwiętoTygodniinaŚwiętoNamiotów.Nieukażesięprzed
obliczemPanazpróżnymirękami.

16,13-16.ŚwiętoNamiotów.OstatnimświętemwrokuliturgicznymIzraelitów,obchodzonymnajesieniprzedrozpoczęciemporydeszczowej,byłoŚwiętoNamiotów.Wyznaczałoono

począteknowegorokurolniczego(piętnastydzieńsiódmegomiesiąca).Wtymczasiezbieranoostatniezbożaigromadzonojewspichlerzach.TesiedmiodnioweobchodyznanesąteżpodnazwąŚwięta
Zbiorów(Wj23,16),zaśjegosymbolemjestwznoszenieprzezżniwiarzyszałasówudekorowanychliśćmi.Użyciesłowa„szałasy”wodniesieniudotegoświętapojawiasięporazpierwszywKsiędze
PowtórzonegoPrawaistanowiprzypuszczalnieodzwierciedleniepraktykistosowanejprzezżniwiarzy,którzyustawialiszałasywpolu,bymócpracowaćbezkoniecznościwracaniananocdodomów
(zob.Kpł23,42).Świętotojestrównieżzwiązanezizraelskątradycją-upamiętniawędrówkęIzraelitówprzezpustynię.ŚwiętoNamiotówstanowiłotłowydarzeniapoświęceniaświątyniSalomonaw
Jerozolimie(1Krl8,65).

16,16.Pielgrzymki.Zob.komentarzdoKsięgiWyjścianatematobowiązku,bywszyscyIzraelicitrzyrazywrokustawaliprzedobliczemPanajakopielgrzymi.Wpozostałychkrajach

starożytnegoświatakażdemiastomiałowłasneopiekuńczebóstwailokalneświątynie.Świętaiinneczynnościkultoweniewymagaływięcodbywaniadługiejpielgrzymki.Mimototakieświęta,jak
wielkieświętoAkitu(NowyRok)naczęśćMardukawBabilonie,niewątpliwieściągałypielgrzymów.JednymzgłównychelementówświątobchodzonychnaBliskimWschodziebyłyprocesje,podczas
którychnoszonowizerunkibogów,wykonującróżneczynnościoznaczeniusymbolicznym.Zamiastparaleldoinnychstarożytnychświętachreligijnych,pielgrzymkowyaspektświątizraelskichznajduje
odzwierciedleniewdokumentachtraktatowychChetytów,wktórychwymagasię,bywasalcojakiśczasodbywałpodróżdozwierzchniegowładcywcelupotwierdzeniaswojejlojalności(izapłacenia
dorocznejdaniny).

AdarkażdegobędziezależnyodbłogosławieństwaPana,Boga

twego,jakimcięobdarzy.

16,1-17.KalendarzreligijnyIzraela.InnewersjekalendarzareligijnegoIzraelamożnaznaleźćwWj23,12-19;34,18-26;Kpł23orazLb28-29(zob.komentarzedotychfragmentów).

Sędziowie

Ustanowiszsobiesędziówiurzędnikówwewszystkich

miastach,którecidajePan,Bógtwój,dlawszystkichpokoleń.Oni
sądzićbędąludsprawiedliwie.

16,18-20Wkażdymmieściemająistniećtrybunały.Sprawywiększenależyodsyłaćdonajwyższegotrybunału,znajdującegosięwJerozolimie,ajegowyrokisąbezapelacyjne(17,8-13).

PrawotoodzwierciedlareformęsądownictwazaczasówJozafata(2Krn19,5-11).

Niebędziesznaginałprawa,niebędzieszstronniczyipodarku

nieprzyjmiesz,gdyżpodarekzaślepiaoczymędrcówiwzłąstronę
kierujesłowasprawiedliwych.

16,19.ŁapówkinaBliskimWschodzie.Wkażdymczasieimiejscusędziowieiurzędnicypaństwowistaliprzedpokusąprzyjmowaniałapówek(zob.Prz6,35;Mi7,3).Wręczanie

podarkówstałosięniemalzinstytucjonalizowanymzwyczajemwsytuacji,gdyrywalizującezesobąstrony,stojąceprzedurzędnikiem,starałysięwzajemnieprzechytrzyć(zob.Mi3,11;Ezd4,4-5).
Jednak,przynajmniejwwarstwieidealnejretoryki,wysuwanoargumentyprzeciwkołapownictwuiwymierzanokarywceluwyeliminowanialubchoćbyograniczeniategozjawiska.Itak,Kodeks
Hammurabiegonakładasurowekarynasędziego,któryzmieniaswojądecyzję(przypuszczalniezpowoduotrzymanejłapówki),np.dużągrzywnęidożywotnieusunięciezurzędu.KsięgaWyjścia23,8
zabraniaprzyjmowaniapodarkówinaginaniasprawiedliwościjakogrzechuprzeciwkoBogu,przeciwkosłabyminiewinnymorazcałejwspólnocie(zob.Iz5,23;Am5,12).

Dążwyłączniedosprawiedliwości,byśżyłiposiadłziemię,

którącidajePan,Bógtwój.

16,18-20.InstytucjesądowniczenaBliskimWschodzie.ZprzedmowydoKodeksuHammurabiego(ok.1750przedChr.)orazsłów„wymownegowieśniaka”zegipskiejliteratury

mądrościowej(ok.2100przedChr.)możnawywnioskować,iżstarożytnioczekiwali,żeposiadającywładzębędąbronilibiednychisłabychczłonkówspołeczeństwa.Odkrólów,urzędników
królewskichiczłonkówmiejscowychwładzoczekiwano„sprawiedliwegosądzenia”(zob.Kpł19,15).Wistocie,motyw„świata,którystanąłnagłowie”,pojawiającysięwKsiędzeSędziówiliteraturze
prorockiej(Iz1,23),opisujespołeczeństwo,wktórym„uchwaloneprawasąignorowane”(naprzykład,wegipskichWidzeniachNeferti[ok.1900przedChr.]).NaBliskimWschodziesprawne
zarządzaniepaństwemwymagałowiarygodnegoprawaistanowczegojegoegzekwowania.Wtymceluwkażdymzorganizowanympaństwieistniałabiurokracja:sędziowieilokalniurzędnicy
rozstrzygającysprawycywilneikryminalne.Ichzadaniepolegałonawysłuchiwaniuzeznańświadków,badaniuoskarżeńiocenianiudowodów,anastępnienawymierzaniukary(szczegółymożna
znaleźćwprzepisachŚrodkowegoPaństwaasyryjskiegoorazwKodeksieHammurabiego).Pewnesprawywymagałyjednakdecyzjisamegokróla(zob.2Sm15,2-4),czasamiteżodwoływanosiędotej
najwyższejinstancji(przykładywtekstachzMari).

Nadużyciawzakresiekultu

NieustawiszaszeryzżadnegodrewnakołoołtarzaPana,Boga

swego,jakisobiezbudujesz.

16,21.Aszery/słupyAszery.Zob.komentarzdoWj34,13iPwt7,5;12,3.

Niepostawiszsobiesteli,którejnienawidziPan,Bógtwój.

16,22.Stele/świętekamienie.Zob.komentarzdoWj23,24iPwt7,5;12,3.

Pwt17

NiezłożysznaofiaręPanu,Boguswemu,cielcalubczegośz

drobnegobydła,jeślibymiałyskazęlubjakikolwiekbrak,gdyż
brzydzisiętymPan,Bógtwój.

Jeślisięznajdzieuciebie,wjednym

zmiasttwoichdanychciprzezPana,Bogatwego,mężczyznalub
kobieta,ktoś,ktoczynićbędzieto,cojestzłewoczachPana,Boga
twego,łamiącJegoprzymierze,

przechodzącdobogówcudzych,by

służyćimioddawaćpokłon,jaksłońcu,księżycowilubcałemu
wojskuniebieskiemu,czegonienakazałem–

17,3.Kultgwiazd.Oddawanieboskiejczciciałomniebieskim(słońcu,księżycowi,planetom,gwiazdom)byłozjawiskiempowszechnymnacałymobszarzeBliskiegoWschodu.Jednymz

głównychbóstwAsyriiiBabiloniibyłbógsłońca(Sza-masz),powszechnieoddawanocześćrównieżboguksiężyca(TotowiwEgipcie;SinowiwMezopotamii;Jarowiwreligiikananejskiej).Na
przestrzenidziejówIzraeliciutrzymywalikontaktyzAsyriąipozostawalipodjejsilnymwpływemreligijnymikulturalnym(zob.Pwt4,19;2Krl21,1-7;23,4-5).Zakazanepraktykibyłyprzyczyną
potępienialuduwokresieneobabilońskim,gdyIzraelicispalalikadzidło„zastępomniebieskim”naołtarzachznajdującychsięnadachachdomów(Jr19,13).Ponieważkultsiłprzyrodyumniejszał
pozycjęJahwejakojedynegowładcystworzenia,teformyreligiibyłyzakazane.JednakpopularneformytegokultuzachowałysięwliteraturzeprorockiejiKsiędzeHioba(zob.Hi31,26-28;38,7).Na
tematdodatkowychinformacjizob.komentarzdoPwt4.

skorocitozostaniedoniesione,wysłuchaszizbadaszdokładnie

sprawę.Jeśliokażesięprawdą,żetakąohydępopełnionowIzraelu,

zaprowadzisztegomężczyznęlubtękobietę–którzytejzłejrzeczy

siędopuścili–dobramymiastaibędziesztegomężczyznęlubtę
kobietękamienował,ażśmierćnastąpi.

17,5.Ukamienowaniejakometodawymierzaniakaryśmierci.Zob.komentarzdoPwt13,10.

Nasłowodwulubtrzechświadkówskażesięnaśmierć;nie

wydasięwyrokunasłowojednegoświadka.

Rękaświadków

pierwszasięwzniesieprzeciwniemu,abygozgładzić,apotemręka
całegoludu.Usunieszzłospośródsiebie.

17,6-7.Rolaświadkówwstarożytnymsystemiesądowniczym.Wzmiankioskładaniuzeznańpojawiająsięwróżnychkontekstachprawnychisątraktowanejakouroczystyobowiązek,

któregoniemożnanadużywać(Wj20,16;Lb35,30;Pwt19,16-19).Wśródczynnościsądowychwymieniasięwysłuchiwaniezeznańświadków,podpisywaniedokumentówcywilnychlubhandlowych,
składanieświadectwawsprawieprawnej(prawaUr-Nam-mu,KodeksHammurabiegoorazprawaśrodkowegoPaństwaasyryjskiego).Świadkowiepełniliważnąrolęwprocedurzeweryfikowaniatreści
transakcjihandlowych(Jr32,44;KodeksHammurabiego),takichjaksprzedażskładnikamajątku,zawarciemałżeństwaizmianastatususpołecznego(prawaŚrodkowegoPaństwaasyryjskiego).
Niekiedypełnilirolęprzedstawicieliluduwsprawachzanoszonychprzedobliczeboga(Wj24,9-11;KodeksHammurabiego).

Sądylewickie

Jeślizatrudnocibędzieosądzićjakiśwypadek,jakzabójstwo,

spórlubzranienie,jakikolwiekproceswtwymmieście,wstanieszi
pójdzieszdomiejsca,któresobieobierzePan,Bógtwój.

Tamudasz

siędokapłanów-lewitówisędziego,którywtychdniachbędzie
sprawowałurząd.Poradziszsię,aonicidadząrozstrzygnięcie.

17,9Poradziszsię.Teksthebr.:„zrobiszdochodzenie”.BJ:„zrobiądochodzenie”,zagrec.isam.

Zastosujeszsiędoorzeczenia,jakieciwydadząwmiejscu,które

sobieobierzePan,ipilniewykonaszwszystko,oczymciępouczą.

Postąpiszściślewedługichpouczeniaiwedługichrozstrzygnięcia,

jakiecidadzą,niezbaczającaninaprawo,aninalewoodich
orzeczenia.

Człowiek,którypychąuniesionynieusłuchakapłana

ustanowionegotam,abysłużyćPanu,Bogutwemu,czyteżsędziego,
zostanieukaranyśmiercią.UsunieszzłozIzraela.

Całylud,słysząc

to,ulękniesięijużwięcejniebędziesięunosiłpychą.

17,8-13.Orzekanienapodstawieznaków/omenów.Wsytuacji,wktórejnieistniałyżadnedowodymaterialnelubgdybyłyoneniewystarczające,orzekanonapodstawieodczytywania

znaków/omenów.Oznaczałoto,żeprawnicymusielizasięgaćradykapłanów(wPwt17,9-lewitów),którychsłużbapolegałanazasięganiuwyrocznibogów.Wśródmetodwróżeniastosowanychna
BliskimWschodziewymienićmożnabadaniewątrobyowiec(hepatoskopia),wyjaśnianiesnów(pewnetekstybabilońskiezawierająopisysnówiinterpretacjęichznaczenia-różnewydarzenia,śmierć,
zwycięstwolubklęskęmilitarną;zob.Dn2,9),analizowaniedziwnychzjawiskwprzyrodzieorazposługiwaniesiętablicamiastrologicznymi(szczególniewimperiumasyryjskimodXdoVIIw.przed
Chr.).WnarracjibiblijnejdoustalaniawoliBożejstosowanourimitummim(Wj28,30;Lb27,21);wieluprorokówwskazywałonagłód,suszęiinnekatastrofyjakoznaksąduBożegonadniewiernym
ludem(Am4,10-12;Ag1,5-11).

Królowie

Gdywejdzieszdokraju,którycidajePan,Bógtwój,gdygo

posiądziesziwnimzamieszkasz,jeślipowieszsobie:Chcęustanowić
królanadsobą,jakmająwszystkieokolicznenarody,

17,14-20KrólwogóleniezostałwspomnianywKodeksiedeuteronomicznym.To„prawokrólewskie”jestparalelnedoprawazamieszczonegow1Sm8,11-18;niewykazujeonowcale

przychylnościdlainstytucjikrólestwa.Obatekstynależądotegosamegonurtuwrogiegomonarchii,którymożnaodnaleźćtakżewOz7,3-7;13,9-11;itd.orazwEz34,1-10.

tegotylkoustanowiszkrólem,kogosobiePan,Bógtwój,

wybierzespośródtwychbraci–tegouczyniszkrólem.Niemożesz
ogłosićkrólemnadsobąkogośobcego,ktoniebyłbytwoimbratem.

Niebędzieontylkoposiadałwielukoniiniezaprowadzilududo

Egiptu,abymiećwielekoni.PowiedziałbowiemwamPan:Tądrogą
nigdywracaćniebędziecie.

17,16Tądrogąnigdywracaćniebędziecie.TakiegocytatuniemanigdziewBiblii,natomiasttakisenswLb14,3n(por.Wj13,17i14,11n).
17,16.Nabywaniewielukoni.Ponieważkoniebyłyużywaneprzedewszystkimdociągnięciarydwanówiprzewożeniawojownikówpodczasbitwy,nabywaniedużejliczbykoniłączyłosię

albozagresywnąpolitykązagraniczną,albozambicjamimonarchy,którystarałsięwywrzećwrażenienapoddanychisąsiadachswoimbogactwemiwładzą.WzmiankanatematEgiptuwymownie
ukazujeuzależnienieodtegopaństwajakomilitarnegosprzymierzeńcaiźródłabojowychrumaków(Iz36,6-9).Takiesojuszewkońcowymokresiemonarchiiokazałysiękatastrofalnewskutkachdla
IzraelaiJudyibyłyotwarciepotępianeprzezproroków(Iz31,1-3;Mi5,10).

Niebędziemiałzbytwielużon,abynieodwróciłosięjego

serce.Niebędziegromadziłwielkiejilościsrebraizłota.

17,17PrawdopodobnaaluzjadoSalomona(por.1Krl10,26nirozdz.11).
17,17.Królewskiemałżeństwajakoformazawieraniasojuszów.ZawieraniemałżeństwbyłopowszechnąmetodądyplomacjistosowanąnaBliskimWschodzie.Naprzykład,Zimri-Lim,

królMari(XIw.przedChr.)wydawałswojecórkizamąż,byutrwalaćsojuszeizawieraćtraktatyzsąsiednimikrólestwami.PodobnieczyniłfaraonTotmesIV(1425-1412przedChr.),aranżując
małżeństwozcórkąkrólaMitanni,bywtensposóbdaćwyrazdobrymstosunkomwzajemnymorazpołożyćkresustawicznymwojnomztymkrólestwem,leżącymwśrodkowymbieguEufratu.700żon
i300konkubinSalomonastanowiłomiaręjegowładzyibogactwa(podobniejakkoniewPwt17,16),szczególniejegomałżeństwozcórkąfaraona(1Krl3,1).Chociażpolitycznekorzyścitakich
związkówwydająsięoczywiste,niebezpieczeństwemokazałosięwprowadzeniekultuobcychbogówdoIzraelaprzezżonySalomona(1Krl11,4-8).

17,17.Królewskieskarby.Motywprzesadnegogromadzeniakrólewskichsymbolówwładzy(koni,żon,złotaisrebra)znajdujekontynuacjęwnapomnieniu,bynienakładaćnalud

podatkowychciężarówtylkopoto,bynapełnićkrólewskiskarbiec.Wszystkierodzajebogactwa,którezostałytutajprzedstawione,mająprowadzićdowybujałegoprzepychu,odstępstwaoraz
odrzucenialubpomniejszeniaroliJahwe(por.Pwt8,11-14).Próżnośćkrólów,którzygromadząbogactwozczystejpychy,pojawiasięwKoh2,8-11iJr48,7.Wświątynnychikrólewskichskarbcach
trzymanozwykleszlachetnemetalepochodzącezpodatkówiłupówwojennych.Chociażwśródskarbówmogłysięznajdowaćmonety,znacznączęśćmajątkuprzechowywanowformieklejnotów,
naczyńprzeznaczonychdoużytkurytualnego,przedmiotówkultowychorazróżnychsprzętówkrólewskichipochodzącychzzamożnychdomów.Zapłaceniedaninywymagałoczasamiczerpaniaze
skarbca,anawetjegocałkowitegoopróżnienia(zob.1Krl14,26;2Krl18,15).Pracewykopaliskoweiopisyświątyńipałacówpotwierdzająistnienieskarbcóworazzarządzającychnimiurzędników
królewskich.

Gdyzasiądzienakrólewskimswymtronie,sporządzisobiena

zwojuodpistegoPrawaztekstukapłanów-lewitów.

17,18ztekstukapłanów-lewitów.BJ:„poddyktandokapłanów-lewitów”.Innetłumaczenie:„każespisaćkapłanom-lewitom”.

Będziegomiałprzysobieibędziegoczytałpowszystkiedni

swegożycia,abysięnauczyłczcićPana,Bogaswego,strzegąc
wszystkichsłówtegoPrawaistosującjegopostanowienia,

uniknąćwynoszeniasięnadswychbraciizbaczaniaodprzykazańna

prawoczyteżlewo,abydługokrólowalionisynowiejegowIzraelu.

17,14-20.Królwybranyprzezbóstwo.SumeryjskaListaKrólów,mającazawieraćimionawszystkichwładcówodczasówpotopudoIIIdynastiiUr(ok.2000przedChr.),rozpoczynasię

słowami:„Kiedykrólowiezstąpiliznieba”.Wcałejhistoriimezopotamskiejpanowałoprzekonanie,żekażdywładcaOtrzymałprawodopanowaniaodbogów.WprzedmowiedoKodeksu
Hammurabiego(1792-1750przedChr.)Hammurabimówioustanowieniuprzezbogów„trwałegokrólewskiegopanowania”wBabilonie.WspominateżoswymwybraniuprzezbogówAnumaiEnlila,
bypanowałnadludem.Zpowoduwybraniaprzezbogówpowołaniemkrólabyłomądreisprawiedliwepanowanie,nienadużywaniewładzyorazposłusznewykonywaniepoleceńinakazówbogów.
SytuacjabyłaniecoinnawEgipcie,gdziekażdyfaraonuważanybyłzaboga.

17,18-20.Króljakoosobapoddanaprawu.WEgipcieiMezopotamiikrólbyłźródłemprawa.Jegozadaniembyłoodkrywanieistanienastrażyładupanującegowewszechświecie

(egipskiema’at;mezopotamskieme).Królniemógłby„dojśćdopoznaniasprawiedliwości”bezpomocybogów.Władcanieznajdowałsięponadprawem,chociażnieistniałymechanizmy,dzięki
którymmógłbyzostaćpostawionyprzedludzkimsądem.PodobniebyłowIzraelu,chociażprorocyjakorzecznicyBóstwamogliwzywaćkróladozdaniasprawyzeswegopostępowania.

Pwt18

Kapłani-lewici

Kapłani-lewici,całepokolenieLewiego,niebędziemiałodziału

anidziedzictwawIzraelu.Żywićsiębędązofiarspalanychkuczci
PanaizJegodziedzictwa.

18,1-8WedługPwtwszyscyczłonkowiepokoleniaLewiegosąkwalifikowanidokapłaństwa,stądwyrażenie„kapłani-lewici”(21,5;24,8;31,9;por.już17,9.18),niemoglionijednak

wykonywaćfunkcjikapłańskichpozaJerozolimą(w.6-7),gdziemieliutrzymaniezołtarza(w.1-5).Zuwaginato,żeichliczbabyłazbytwielka,bywszyscymogliznaleźćzatrudnieniewświątyni,
wielumieszkałonaprowincji,gdziepolecanoich—narównizcudzoziemcem,wdowąisierotą—miłosierdziuIzraelitów(12,18-19;itd.).Rozróżnieniemiędzykapłanamialewitami,ichsługami,
jeszczewięcnieistnieje,jestonojednakjużprzygotowywanefaktycznympodziałemnalewitówobsługującychsanktuariumcentralneinaczłonkówtegoplemieniarozproszonychpokraju.

18,1BJ:„żywićsiębędączęściamiofiarowanymiJahweizeswojejojcowizny”,„częściofiarowane”,hebr.’iszszě,tutajiw1Sm2,28znacząpoprostuczęściofiarprzeznaczonedlabóstwa

(któreczęściowoprzypadaływudzialekapłanom).WKpłorazwtradycjikapłańskiejsłowutemunadajesięznaczeniemniejmaterialne,wiążącjezwyrazem’esz,„ogień”,skądtłumaczenie:„ofiary
przezogień”lub„ofiaryspalane”(por.Kpł1,9+).

Niebędziemiałoonodziedzictwawśródswoichbraci:Panjest

jegodziedzictwem,jakmutopowiedział.

Takieuprawnieniema

kapłanwstosunkudoluduskładającegoofiary:zcielcalubsztuki
drobnegobydłaoddadząkapłanowiłopatkę,szczękęiżołądek.

18,3Uszczegółowienia,którepomogąuniknąćnadużyćpopełnianychnp.przezsynówHelegowSzilo(1Sm2,13).

Oddaszmupierwocinyswegozboża,moszczu,oliwyi

pierwocinyzestrzyżeniaowiec.

JegobowiemwybrałPan,Bógtwój,

spośródwszystkichpokoleńtwoich,abybyłnasłużbiekuczci
imieniaPana:onijegosynowiepowszystkieczasy.

18,1-5.Zaopatrzenielewitów.Niezależnieodtego,czyczcicielespożywaliczęśćofiary,ichliczbapowodowała,żeniebrakowałopokarmudlakapłanów.Podobniebyłowpraktyce

babilońskiej,wktórejkról,kapłaniisłużbaświątynnaotrzymywaliczęśćofiar.Jużwtekstachsumeryjskichzapoważneprzestępstwouważanospożycietego,cozostałouznanezaświęte.Zob.też
komentarzdoLb18,12-19natematdziesięcinypłaconejkapłanom.

Jeślilewita,przebywającywjednymztwoichmiastwcałym

Izraelu,zapragniekiedykolwiekpójśćdomiejscawybranegoprzez
Pana,

abyspełnićposługikuczciimieniaPana,Bogatwego,jak

wszyscyjegobracialewicibędącytamnasłużbieprzedobliczem
Pana,

będziejadłrównączęśćznimi,bezuszczerbkudlaswych

dochodówzojcowizny.

18,8bezuszczerbkudlaswychdochodówzojcowizny.BJ:„nielicząctego,comuprzypadazesprzedażyojcowizny”.Koniecwierszaniejasny.Byćmożechodzioprzeszkodzeniepraktyce

szacowaniaosobistychdóbrlewitów,bypomniejszyćichdochodyzsanktuarium.—Wrzeczywistościtegoprzepisu,przyznającegorówneprawawszystkimlewitom,nigdyniestosowano(por.2Krl
23,9+).

18,6-8.Rolalewitówwmiastach.WewczesnymokresieosiedleniaIzraelitówwKanaanielewicipełnilisłużbęwlokalnychświątyniachiprzyołtarzach.Ichrolapolegałanaświadczeniu

usługreligijnych,składaniuofiariuczeniuPrawa.Chociażniektórzylewicimoglibyćzdanymimiejscamizwiązaniodpokoleń(1Sm1,3),sąrównieżdowodyistnieniawędrownychlewitów,którzy
podróżowalipokrajuibylinajmowalidowykonywaniaposługiwlokalnychprzybytkachlubnawyżynach(Sdz17,7-13).Nieposiadającdziedzictwaziemi(Joz14,3-4),lewiciwyróżnialisięnatle

społeczeństwaowyraźnymcharakterzeterytorialnym.Obowiązkiemlewitówbyłonauczanieluduwłaściwegokultu,chociażzKsięgiSędziówwyraźniewynika,żeczasamiwywoływaliraczej
problemy,niżprzyczynialisiędoichrozwiązania.Mielistaćnastrażytradycjiiprawa,częstoteżpełnilifunkcjęsędziów.

Kultypotępione

Gdytywejdzieszdokraju,którycidajePan,Bógtwój,nieucz

siępopełnianiatychsamychobrzydliwościjaktamtenarody.

Nie

znajdziesiępośródciebienikt,ktobyprzeprowadzałprzezogień
swegosynalubcórkę,uprawiałwróżby,gusła,przepowiednieiczary;

18,10.Wróżby.Zob.komentarzdoKpł19,26.Wróżenieobejmowałoróżnemetodystosowaneprzezproroków(Mi3,11),jasnowidzów,mediaorazczarownikówwceluodgadywaniawoli

bogówiprzepowiadaniaprzyszłości.Zaliczałosiędonichbadaniewnętrznościzwierzątofiarnych,interpretowanieróżnegorodzajówznakóworazodczytywanieprzyszłościnapodstawiezjawisk
naturalnychinadprzyrodzonych(zob.Rdz44,5).ChociażwIzraeludopuszczalnebyłypewnemetodywróżb(urimitummim),potępionotutajgrupęludzizawodowozajmującychsięwróżbiarstwem.

18,10.Omeny.Jednązklaskapłańskichwspominanychwtekstachmezopotamskichsąwróżbicibaru.Ichzadaniepolegałonabadaniuwnętrznościzwierzątofiarnych(zwykleowiec),

analizowaniuichwątrobyiinterpretowaniuomenówwodniesieniudoosoby,któraprosiłaoodczytanieswojejprzyszłości.Barumoglisięradzićkrólowieidącynawojnę(por.1Krl22,6),kupcy
zamyślającywysłaniekarawanyhandlowejlubludziecierpiącynajakąśchorobę.Urzędnicypaństwowiczęstodołączalidoswoichlistówsprawozdanianatematomenów(tekstyzMari).Ponieważ
omenyniezawszemiaływyraźneznaczenie,przedpodjęciemdziałaniaradzonosięczęstokilkugrupwróżbiarzy.Wskazówkinatematodczytywaniaomenów(zopisamidawnychwydarzeńi
przepowiedni)przechowywanowświątyniachipałacach,bywróżbicimoglidonichsięgać.Doszkoleniamłodychadeptówużywanonawetglinianychmodeliwątroby.

18,10.Czary.Podobniejakczarnoksięstwo,czarybyłyogólnieuznawanezaniedozwolonąformęmagii.Ludziezajmującysięniąmogliprzebywaćnakrólewskimdworze,wświątynilub

pracowaćjakomiejscowizielarzeiwędrowniwróżbici,którzyzapieniądzepodejmowalisięwyrządzeniaszkodylubzniszczenianieprzyjaciela(zob.Kpł19,26;20,6;2Krl21,6).Mezopotamskipodział
nadobrąizłąmagięuległzatarciuwprawieIzraela,wktórymwyrokpotępienianakładanonaczarownice(Wj22,18),zaśsłowawróżbiarzyuważanozaniewiarygodne(Jr27,9;Ml3,5).

nikt,ktobyuprawiałzaklęcia,pytałduchówiwidma,zwracał

siędoumarłych.

18,11.Zaklęcia,media,spirytyści.Wywołującyduchyipraktykującyczaryzostalipotępienizpowoduichzwiązkuzreligiąkananejską,atakżedlatego,żeich„sztuka”miałanacelu

„obejście”Jahweprzezposzukiwaniepoznaniaimocyuduchów.Ludziecibyliprzedstawicielamitejreligii,którawydawałasiębliższaprostemuludowiidlawielupełniłarolę„religiicieni”.Czasami
związkizwróżbiarstwempowodowały,żerytuałyimetodyreligiiludowejstaływbezpośredniejsprzecznościzreligiąoficjalnąlubstanowiływobecniejalternatywę,doktórejmożnabyłosięgnąćw
chwilirozpaczy(zob.wyprawaSauladowyklętejprzezprawoczarownicyzEndorw1Sm28).CzaryieliksirystosowanewpraktykachmagicznychbyłyteżzabronionewKodeksieHammurabiego
orazwprawachŚrodkowegoPaństwaasyryjskiego,cowskazuje,żeichzakazorazobawa,którąwzbudzały,nieograniczałysiędoIzraela.

18,11.Zwracaniesiędozmarłych.ChociażwstarożytnejMezopotamiiniezachowałysięwyraźnedowodywiarywżyciepośmiertnelubpostrzeganiagojakonagrodylubkary,istniałkult

przodków;składanoteżofiaryduchomzmarłych.Grupaludzizajmującychsiępraktykowaniemmagiiwypracowałaśrodkiumożliwiająceradzeniesięduchówzmarłych,byuzyskaćodnichinformację
natematprzyszłości(zob.czarownicazEndorw1Sm28,7-14).Praktykętakąokreślasięmianemnekromancji;mogłosięwniejzawieraćradzeniesiękonkretnego,„znanego”ducha,lubprzywołanie
dowolnegoduchazapomocązaklęćwypowiadanychprzezmedium.Rytualnedoływypełnionechlebemikrwiąbyłypowszechniestosowanepodczasobrządkówodprawianychprzezchetyckich
wróżbiarzy,zaśgreckibohaterOdyseuszposłużyłsiędołemwypełnionymkrwią,byprzyzwaćduchypoległychtowarzyszy.Wierzono,żeskładaniezmarłymofiarypłynnejspowoduje,żeprzodkowie
dostarcząopiekiipomogążyjącym.WBabiloniewierzono,żebezcielesneduchy(utukki)lubzjawy(etemmu)mogąbyćbardzoniebezpieczne,jeślinieotoczysięichwłaściwąopieką;duchytakiebyły
teżczęstoobiektemzaklęć.Początkiemtroskiozmarłychbyłourządzenieimwłaściwegopochówku,późniejzaś-składanienieprzerwanychdaróworazczczenieimieniaipamięcitych,którzyodeszli.
Zakultprzodkówodpowiedzialnybyłpierworodnysyn,dlategoprzejmowałwdziedzictwierodzinnebożki(częstobyłytowizerunkizmarłychprzodków).

18,10-11.Zaklęcia.Ponieważwświeciestarożytnymmagiabyłametodąkontaktowaniasięzesferąnadprzyrodzoną,uważano,żemadwieodmiany:dobrąizłą.WMezopotamiiiwśród

Chetytówzłamagiabyłauważanazadomenęczarowników,zaśjejpraktykowaniekaranośmiercią.Czarnamagiaobejmowałaprzyrządzaniemagicznycheliksirów,wykorzystywaniefigurekoraz
przekleństwmającychsprowadzaćśmierć,chorobęlubnieszczęścienawrogów.Tenrodzajmagiiodróżnianoodmagiipraktycznejipożytecznej,stosowanejprzezzawodowychegzorcystóworaz„stare
niewiasty”.Odprawialionirytypodczaswznoszeniaipoświęceniaświątyńorazudzielaliludowipomocymedycznej.JedyniewEgipcieniebyłopodziałunabiałąiczarnąmagię.Ludziepraktykujący
czarystaralisięskłonićdemonyiinnesiłynadprzyrodzonedowykonywaniaokreślonychzadańichronieniaprzedprzekleństwami.PrawoIzraelitówcałkowicieodrzucałotepraktykizpowoduich
politeistycznegocharakteruipomniejszaniaroliJahwejakoPanastworzenia(zob.Wj22,18).

ObrzydliwyjestbowiemdlaPanakażdy,ktotoczyni.Zpowodu

tychobrzydliwościwypędzaichPan,Bógtwój,sprzedtwegooblicza.

TycałkowiciepozostanieszprzyPanu,Boguswoim.

18,10-13.Światopoglądowapodstawazakazuuprawianiaczarów.WramachświatopogląduprzedstawionegowStarymTestamencieJahwejestjedynymBogieminajwyższąwładząwe

wszechświecie.JaskrawymprzeciwieństwemtegowyobrażeniasąpoliteistycznereligieBliskiegoWschodu,którenieuznawałyswoichbogów(anawetichgrup)zanajwyższąsiłęwkosmosie.Zamiast
tegowierzonowbezosobowąprzedwiecznąmacierz,którabyłaźródłempoznaniaimocy.Wróżbiarstwostarałosiępołączyćzowąsferąwceluzdobyciawiedzy,wypowiadającyzaklęciastaralisięzaś
wykorzystaćjejmocdlawłasnychcelów.WróżenieizaklęciamogąbyćzatempostrzeganejakowyrazświatopoglądusprzecznegozobjawionąroląJahwe.

Tenarodybowiem,któretywydziedziczysz,słuchały

wróżbitówiwywołującychumarłych.Lecztobieniepozwalanato
Pan,Bógtwój.

Prorocy

Pan,Bógtwój,wzbudzidlaciebieprorokaspośródtwoichbraci,

podobnegodomnie.Jegobędzieszsłuchał.

Właśnieotoprosiłeś

Pana,Bogaswego,naHorebie,wdniuzgromadzenia:Niechwięcej
niesłuchamgłosuPana,Bogamojego,iniechjużniewidzętego
wielkiegoognia,abymnieumarł.

IodrzekłmiPan:Dobrze

powiedzieli.

Wzbudzęimprorokaspośródichbraci,takiegojakty,i

włożęwjegoustamojesłowa,będzieimmówiłwszystko,comu
nakażę.

18,18Mamytu,równolegledoinstytucjikrólestwa(17,14-20),instytucjęprofetyzmu,którąwedługMojżeszaustanowiłJahwepodczasteofaniinaHorebie(por.Wj20,19-21iPwt5,23-28).

AluzjedotejdrugiejznajdująsięwNT:zob.św.Piotr(Dz3,22-26)iśw.Szczepan(Dz7,37).NapodstawietegotekstuPwtŻydzioczekiwaliMesjaszajakonowegoMojżesza(por.J1,21+).Ewangelia
podkreśliparalelizmmiędzyJezusemaMojżeszem(por.J1,17+).

Jeśliktośniebędziesłuchaćmoichsłów,któreonwypowiew

moimimieniu,Jaodniegozażądamzdaniasprawy.

Leczjeśliktóry

prorokodważysięmówićwmoimimieniuto,czegomunie
rozkazałem,albowystąpiwimieniubogówcudzych–takiprorok
musiponieśćśmierć.

Jeślipomyśliszwswymsercu:Awjakisposób

poznamsłowo,któregoPanniemówił?–

18,21Jakodróżnićprorokówprawdziwychodfałszywych?Usunięciutegoniepokojącegopytania(por.1Krl22;Jr28)służądwakryteria:wiernośćdoktryniejahwistycznej(por.Pwt13)i

spełnieniesięzapowiedzianychwydarzeń(tutajw.22).

gdyprorokprzepowiecoświmieniuPana,asłowojegobędzie

bezskutkuiniespełnisię,[znaczyto,że]tegoPandoniegonie
mówił,leczwswoimzuchwalstwiepowiedziałtosamprorok.Nie
będzieszsięgoobawiał.

18,14-22.Kolaproroka.Prorokniebyłzwykłymwyznawcąjakiejśreligii.Chociażniektórzyprorocynależelidospołecznościkapłańskiej,znajdowalisięniejakonazewnątrzniej.Ichrola

polegałanarzucaniuwyzwaniaklasierządzącejiporządkowispołecznemu,przypominaniuprzywódcomiludowioobowiązkachwobecprzymierzaorazostrzeganiuokarzezwiązanejzjegołamaniem.
Prorokmiałszczególnyautorytet,miałteżprzesłanielubmisjędospełnienia,doświadczałszczególnegoprzymusuwewnętrznego,związanegozpowołaniemprorockim.Przyjęciapowołaniamożnabyło
napewienczasuniknąć(zob.ucieczkaJonasza),wkońcujednaktrzebabyłojezaakceptować.Należyzwrócićuwagę,żeprorocyczęstoociągalisięzprzekazywaniemwłasnemuludowisurowego
przesłania.Prorokdoświadczałjednakwewnętrznegoprzymusuprzemawiania,któremuniepotrafiłsięprzeciwstawić(J20,9).PonieważprorocywygłaszaliprzesłaniepochodząceodBogai
dystansowalisięodwypowiadanychprzezsiebiesłów,niemoglibyćoskarżeniozdradęstanu,działalnośćwywrotowąlubwieszczenieklęski.Przesłaniejestzatemnajważniejszymelementeminstytucji
prorockiej,niezaśosobaproroka.Oczywiście,pewniprorocy,tacyjakBalaamiEliasz,cieszylisiędużymautorytetem,wynikałotojednakzogłaszanegoprzeznichprzesłaniaorazzdolności
przemawianiawimieniuBoga.Abyprorokmógłuchodzićzawiarygodnegowoczachludu,musiałosięspełnićjegoproroctwo.Chociażprorokówzaliczasięczasamidospołecznościkultowej
(kapłanów)(np.IzajaszaiEzechiela)lubuznajezaprorokówdworskich(Natana),zawszemoglisięzdystansowaćodtychinstytucji,byjekrytykowaćiwskazywać,wjakisposóbłamałyprzymierzez
Bogiem.Wewczesnymokresiemonarchiiprorocyzwracalisięzwykledokrólaijegodworu,podobniejaktoczyniliichodpowiednicyzinnychkrajówBliskiegoWschodu(określasięichjako
proroków„przedklasycznych”).JednakjużodVIIIw.przedChr.prorocycorazczęściejprzemawialidoluduipełnilirolęspołecznych/duchowychkomentatorówwydarzeń;zazwyczajkojarzymyichz
instytucjąprorocką(prorocy„klasyczni”lub„piszący”).Ichrolapolegałanietylenaprzepowiadaniu,ilenadoradzaniuwsprawiezamiarówiplanówBożych.

18,20-22.Fałszyweproroctwo.PodobniejakwtekściezPwt13,1-3izawartymtamkomentarzunatematosóbwzywającychdooddawaniaczciinnymbogom,fałszywiprorocybyli

zwykleludźmiprzemawiającymiwimieniuinnychbogów.KsięgaPowtórzonegoPrawaobalaistnienieinnychbogów,awięcrównieżprawdziwośćichproroków.Gdyprorocytwierdzili,że
przemawiająwimieniuJahwe,leczczynilitobezJegozezwolenia,sprawdzianemprawdybyłospełnieniesięichsłów.Wtekściebiblijnymcytujesiękilkaprzykładówfałszywegoproroctwa.Jeremiasz
atakujefałszyweproroctwowoskarżeniuskierowanympodadresemAnaniasza(Jr28,12-17),orazostrzegającprzedinnymiprorokami,przepowiadającymiszybkikoniecwygnania(Jr29,20-23).W
pewnychprzypadkachsytuacjabyłatakskomplikowana,żemusiałyzajśćpewnewydarzenia,zanimmogłosięokazać,któryprorokjestprawdziwy(zob.1Krl22).NietylkoIzraeliciwystrzegalisię
fałszywegoproroctwa.Jednakwinnychkulturachstarożytnychdopotwierdzeniaprzesłaniaprorokaczęstowykorzystywanowróżby,couIzraelitówbyłoniemożliwe.

18,14-22.ProroctwonaBliskimWschodzie.ZachowanetekstypochodzącezMezopotamii,SyriiiAnatoliizawierajądużąliczbęwypowiedziprorockich,codowodziistnieniaprorokóww

niemalcałejhistoriiBliskiegoWschodu.Chociażniektóreutworymożnawłaściwiezaliczyćdoliteraturymądrościowejlubdotekstówwyjaśniającychomeny,wwieluwspominasięoludziach
twierdzących,żeotrzymaliprzesłanieodbóstwa.Najbardziejznanespośródnichtook.pięćdziesięciutekstówzMari(XVIIIw.przedChr.),którezawierająprzesianiaróżnychproroków(mężczyzni

kobiet),np.ostrzeżenieospiskunażyciekróla,napomnienieodbogów,byzbudowaćświątynięlubzłożyćofiarępogrzebową,zapewnienieoprzyszłymzwycięstwiemilitarnym.Prorocyprzedstawiali
sweprzesłaniejakopochodząceodbogów,któreotrzymalizapośrednictwemsnówlubomenów.Inniwpadaliwstantransuiprzemawialijakoprorocyekstatyczni.Tenrodzajproroctwapojawiasię
równieżwpochodzącejzXIw.przedChr.egipskiejopowieścioWenamonieorazw1Sm10,5-11i2Krl3,15.

Pwt19

Prawozemsty-miastaucieczki

GdyPan,Bógtwój,wytępinarody,którychziemięcidaje,abyś

jezniejwypędziłizamieszkałwichmiastachidomach,

19,1.Kananejskiemiastazokresupóźnegobrązu.Większośćnaszejwiedzynatematkananejskichmiastzokresupóźnegobrązupochodzizwykopaliskarcheologicznychorazanalizy

inskrypcjiegipskichfaraonów,którzypanowaliwtymrejonie.Sądowody,żegłówneówczesnemiasta(Jerozolima,Sychem,Megiddo)otaczanomurami;poszczególnesiedliskaludzkiebyłyjednak
rozproszonenaznaczniejprzestrzeni,wdużejodległościodsiebie.Do1200przedChr.centralnyobszargórzystybyłsłabozaludniony.Tamtejszaludnośćmiałacharaktermieszany-byłytoludy
pochodzącezkrólestwaChetytów,zSyrii,zMezopotamiiorazzpustynnychterenówArabii.Egipcjaniemielinajwyraźniejpewneproblemyzesprawowaniemrządównatymterenieiwielokrotnie
musieliposyłaćekspedycjewojskowe,bytłumićbuntyilikwidowaćbandyrabusiów(czytamyotymwlistachzAmarnypochodzącychzXIVw.przedChr.orazwzwycięskichinskrypcjachfaraona
AmenofisaII[ok.1450-1425przedChr.]orazMerenptaha[ok.1208przedChr.]).

ustanowiszsobietrzymiastawkraju,którycidajePan,Bóg

twój,abyśgoposiadł.

Drogędonichutrzymaszwdobrymstanieina

trzyczęścipodzieliszobszarkraju,którycidajePan,Bógtwój,aby
tamschronienieznalazłkażdyzabójca.

19,2-3.MiastaucieczkinaBliskimWschodzie.Zob.komentarzdoLb35,6-34,wktórymopisanomiastaucieczkiwIzraelu.Koncepcjaazylulubmiejscaschronieniajestbardzostara.

Tekstybabilońskieichetyckiewspominająoświętychmiejscach,wktórychwszyscymogliczućsiębezpieczni.Mieszkańcywielkichmiastświątynnych:Nippur,SippariBabilonumieliszczególny
statuszpowoduochronyudzielanejtymmiejscomprzezichopiekuńczebóstwa.Istniałazasada,żetylkobógmożepozbawićochronyczłowieka,którywnichprzebywa.Niewolnobyłprzelewaćkrwi
ichmieszkańcówbezomenulubznakupochodzącegoodbóstwa(Herodotpodajeprzykładzokresuklasycznego).Egipskatradycjazwiązanazpojęciemmiejscaazyluwydajesięodnosićwyłączniedo
pomieszczeńświątyni,niezaśdocałegomiasta.Miałobytoodpowiednikwtekstachbiblijnych,wktórychuciekinierznajdujeschronienieprzyołtarzu(1Krl1,50-52;2,28-34).

Wnastępującymprzypadkuzabójca,którybytamuciekł,może

pozostaćprzyżyciu:jeślibyzabiłbliźniegonieumyślnie,nieżywiąc
przedtemdoniegonienawiści.

Jeślinaprzykładposzedłzdrugimdo

lasuciąćdrzewo,uchwyciłrękąsiekierę,byściąćdrzewo,żelazozaś
odpadłooddrzewcaitrafiłośmiertelniebliźniego–takimoże
schronićsiędojednegoztychmiast,byratowaćsweżycie,

aby

ścigającymścicielkrwi,wzburzonygniewem,niedosięgnąłgoze
względunazbytdalekądrogęiżyciagoniepozbawił,gdyżtennie
jestwinienśmierci,bonieżywiłprzedtemnienawiścidozmarłego.

19,6.Mścicielkrwiisystemwymiarusprawiedliwości.Zob.komentarzdoLb35,9-34,wktórymomówionoobowiązekpomszczeniaśmiercikrewnegospoczywającynarodzinie.

Możliwe,żeokreślenie„mścicielkrwi”wyłoniłosięzobowiązkurodzinnego,nakazującegodokonaniezemstykrwi,gdyjedenzczłonkówklanuzostałzabity.Takisposóbpostępowania,
charakterystycznydlaspołeczeństwaplemiennego,utrudniałutrzymanieładuwramachzorganizowanegopaństwa.Wrezultacie„mścicielkrwi”(termintenpojawiasięjedyniewkontekściemiast
ucieczki)mógłbyćwyznaczanyprzezpaństwowinteresietegopaństwairodziny-stawiałoskarżonegoprzedsądemiwykonywałkaryśmierci,jeśliwinęuznano.

Dlategojacirozkazuję:trzymiastasobieustanowisz.

Gdy

poszerzyPan,Bógtwój,twegranice,jaktopoprzysiągłtwym
przodkom,ioddacicałąziemię,którąpoprzysiągłdaćprzodkom,

jeślibędzieszstrzegłpilniecałegotegoprawa,którejacidzisiaj

przedkładam,miłującPana,Bogaswego,chodzącJegodrogamipo
wszystkiedni,wtedydodaszjeszczedotychmiastdalszetrzymiasta,

byniewylewaćniewinnejkrwiwtymkraju,któryciPan,Bógtwój,

dajewposiadanie.Wprzeciwnymraziekrewciążyćbędzienatobie.

Jeślijednakczłowiekznienawiścidoswegobliźniegoczatowałna

niego,powstałprzeciwniemu,uderzyłgośmiertelnie,takiżtamten
umarł,ipotemuciekłdojednegoztychmiast,

starsitegomiasta

pośląponiego,zabiorągostamtądioddadząwręcemścicielakrwi,
byumarł.

19,12Doktrynajahwistycznawprowadzawtensposóbdoprawodawstwakarnegoproblemintencji(por.takżeLb35,20-23).

Nieulitujesięnadnimtwojeoko,leczusunieszspośródIzraela

krewniewinnieprzelaną,bycisiędobrzepowodziło.

19,11-13.Karaśmierci.WPiśmieŚwiętymkaręśmiercinakładasięzaodstępstwo(Kpł20,2),bluźnierstwo(Kpł24,14),czary(Kpł20,27),łamanieszabatu(Lb15,35-36),kradzież

przedmiotówobłożonychklątwą(herem)(Joz7,25),poważnenieposłuszeństwowobecrodziców(Pwt21,21),cudzołóstwo(Pwt22,21),kazirodztwo(Kpł20,14)orazcelowezabójstwo(Lb35,9).
Chociażnajczęstsząformąegzekucjibyłoukamienowanie,pewneprzestępstwawymagałyspalenialubzabiciamieczem.Wkażdymprzypadkucelemdziałaniabyłousunięciezespołeczeństwa
elementówwywołującychskalanie,awięcwyeliminowaniezła,któregroziłoodejściemluduodprzymierza.

Słupygraniczne

Nieprzesunieszmiedzyswegobliźniego,postawionejprzez

przodkównadziedzictwieotrzymanymwkraju,którydałciw
posiadaniePan,Bógtwój.

19,14.Przesuwaniekamienigranicznych/miedzy.PonieważludIzraelaotrzymałziemięodBogaizostałaonapodzielonazgodniezpodanąprzezNiegozasadą,przesuwaniekamieni

granicznych/miedz,awięcbezprawnezagarnianieziemi,byłoprzestępstwem-kradzieżąwymierzonąprzeciwkoBogu.Starożytneprawadotyczącewłasnościziemipotwierdzająkasyckieinskrypcjena
kudurru(kamieniachgranicznych)pochodzącychzXVIw.przedChr.,napomnieniazegipskiejliteraturymądrościowej(XIw.przedChr.)zabraniająceprzesuwaniakamienimierniczych(Nauki
Amenemope)orazprzekleństwozOz5,10.Wkażdymprzypadkuwzywasiębogów,bychroniliprawaprzysługującewłaścicielowi.

Świadkowie

Nieprzyjmiesięzeznaniajednegoświadkaprzeciwnikomu,w

żadnymprzestępstwieiwżadnejzbrodni,leczkażdapopełniona
zbrodniamusibyćpotwierdzonazeznaniemdwulubtrzech
świadków.

Jeślipowstanieświadekzłośliwyprzeciwkomuś,

oskarżającgooprzekroczeniePrawa,

dwuludziwiodącychmiędzy

sobąspórstaniewobecPanaprzedkapłanamiiprzedsędziami
urzędującymiwtymczasie.

Jeślicisędziowie,zbadawszysprawę

dokładnie,dowiodąfałszuświadkowijeżeliświadektakifałszywie
oskarżyłbrataswego

uczyńciemu,jakonzamierzałuczynićswemu

bratu.Usunieszzłospośródciebie,

areszta,słyszącto,ulękniesięi

nieuczyniwięcejnictakiegopośródsiebie.

19,15-20.Rolaświadkówwstarożytnymsystemieprawnym.Świadkowiebyliważnymelementemsystemusądowniczegofunkcjonującegowstarożytności.Dowodzitegom.in.prawo

Izraelitównakazująceprzedstawieniedwóchświadków,bymożnabyłoskazaćczłowiekazapopełnieniejakiegośprzestępstwa(Lb35,30;Pwt17,6;1Krl21,13).WKodeksieHammurabiegoiprawach
ŚrodkowegoPaństwaasyryjskiegokładziesięsilnynacisknaobecnośćświadków,którzypotwierdzalitreśćtransakcjigospodarczychlubdawaliświadectwowsprawachcywilnychikryminalnych.

Tweokoniebędziemiałolitości.Życiezażycie,okozaoko,

ząbzaząb,rękazarękę,nogazanogę.

19,21Przywołanieprawatalionujestumotywowaneww.19.
19,21.Lextalionis.Zasadaprawna„okozaoko”lublextalionis(„prawozemsty”)pojawiasięzarównowbiblijnychkodeksachprawnych,jakiwkodeksachzobszaruMezopotamii.

Biblijneprzykłady(Wj21,24;Kpł24,20)wyrażająpragnieniewyeliminowaniazespołeczeństwaelementunieczystegolubwywołującegoskalanie.Wzywasię,by„nieokazywaćlitości”winowajcy.
Prawomezopotamskiezawierazarównoidealnąwersjęzasadylextalionis,jakijejkorektęwyznaczającągranicęzemsty.Naprzykład,prawaEsznunnaustalajągrzywnęwwysokościminysrebraza
pozbawieniekogośoka.WprawachdotyczącychosobistychzobowiązańzKodeksuHammurabiegozranienieodwzajemnianotakimsamymzranieniem,grzywnąlubokaleczeniem,zależnieódpozycji
społecznejposzkodowanegoioskarżonego.Nawetwprzypadkugdywymaganodokładnegoodwzajemnieniawyrządzonegozła,wprawiemezopotamskimmożnabyłozapłacićekwiwalentpieniężny
jakozadośćuczynienie(nawetjeśliniezostałotosformułowanebezpośrednio),zamiastfaktycznegopozbawieniawinowajcyokalubzęba.

Pwt20

Świadkowie

Jeślisięudasznawojnęprzeciwtwemuwrogowi,azauważysz,

żekoni,rydwanówiludzijesttamwięcejniżuciebie,nielękajsię
ich,gdyżztobąjestPan,Bógtwój,którycięwyprowadziłzziemi
egipskiej.

Gdybędzieciezaczynaliwalkę,wystąpikapłaniprzemówi

donarodu.

20,2.Kapłanprzemawiającydoarmii.Ponieważwojnauważanabyłazaprzedsięwzięcieocharakterzereligijnym,oczekiwano,żekapłaniisłużbaświątynnabędątowarzyszyliwojskom.

Wtekstachireliefachasyryjskichukazanezostałyróżnerolepełnioneprzezkapłanów.Kapłaninieśliwizerunki/symbolebóstwiopiekowalisięnimi(zob.Joz6,4-5;1Sm4,4),wykonywalirytuały
religijneiskładaliofiary,przemawialiteżdowojskwimieniubogów.Wskładtegoostatniegozadaniamogłowchodzićodczytywanieomenów,zapewnianieopomocybóstwaizachęcanieżołnierzydo
walkizawybranegoprzezbóstwokróla(np.wrocznikachTukulti-NinurtyI[1244-1208przedChr.]iAssurnasirpalaII[883-859przedChr.]).

Powieim:Słuchaj,Izraelu!Zaczynaciedzisiajwalkęprzeciw

wrogomwaszym,niechtrwogaprzednimiwasnieogarnia!Niech
sercewamniedrży!Niebójciesię,nielękajciesię!

Gdyżzwami

wyruszaPan,Bógwasz,bywalczyćprzeciwwrogomwaszymidać
wamzwycięstwo.

Zwierzchnicyniechpowiedząnastępnienarodowi:

Ktozwaszbudowałnowydom,ajeszczegoniepoświęcił,niech
idzieiwracadoswegodomu,bomógłbyzginąćnawojnie,iktośinny
bygopoświęcił.

Ktozwaszałożyłwinnicę,aniezebrałjejowoców,

niechwracadodomu,bomógłbyzginąćnawojnie,iktośinnyby
zebrałjejowoce.

Ktozaręczyłsięzkobietą,ajeszczejejnie

poślubił,niechwracadodomu,bomógłbyzginąćnawojnie,iktoś
innybyjąpoślubił.

Niechjeszczezwierzchnicypowiedządonarodu:

Ktosięlęka,czyjesercedrży,niechwracadodomu,byniestruchlało
sercejegobraci,jakjego.

Gdyzwierzchnicyskończąmówićdoludu,

naczelenarodustanąwodzowie.

20,5-9.Zwolnienieodobowiązkusłużbywojskowej.Chociażoczekiwano,żesłużbęwojskowąbędąpełniliwszyscyzdrowimężczyźnibędącywolnymiobywatelami,wpewnych

przypadkachczynionowyjątki,np.wobeckapłanów(wtekstachzMari),młodychmężów(Pwt24,5)iludzi,którzymielidowykonanianiektóreobowiązkireligijne(zob.Kpł19,23-25).Stawaniedo
poborubyłoniezbędnewceluwypełnieniafeudalnegoobowiązkuwobeckróla.Pobórprzeprowadzanonawielesposobów,rn.in.ogłaszającspislubprzymusowąbrankę(wMari).Biblijnynakaz,by
„bojaźliwi”opuściliszeregiarmii,mógłwynikaćzchęciutrzymaniadyscyplinyimoralearmii;zgłoszeniesiędowojskabyłoteżjednakdowodem,żeci,którzychcąwalczyćsąpewni,żeJahweudzieli
impomocypodczasbitwy(zob.Sdz7,1-3).Starożytnezbioryprawnezawierajączasamisprzecznepostanowienianatematnajemników,którzyzapieniądzeodbywalisłużbęwojskową.PrawoChetytów
zezwalałonastosowanietejpraktyki,byłaonajednakzakazanawKodeksieHammurabiego.Wostatnimprzypadkurozstrzygnięcieprawnewynikałozbezpośredniegonakazuwzięciaudziałuw
kampaniikrólewskiej.Możliwe,żeistniałyjakieśrozwiązaniadlaarystokracji,któreuprzedzaływszelkieniezręcznesytuacje.WkananejskimeposieKeretkrólzwołujearmięwtakważnejsprawie,że
zwykłezwolnienia(np.nowożeńców)nieobowiązują.

Zdobywaniemiast

Jeślipodejdzieszpodmiasto,byznimprowadzićwojnę,

[najpierw]ofiarujeszmupokój,

20,10-20Codoregułpodanychwtychwierszach,togdyzaJozjaszaPwtzostałoogłoszone,nieistniałyokazjedoichstosowania:niebyłojużKananejczyków,którychmożnabywydaćna

całkowitezniszczenie(por.Joz6,17+),takżeIzraelicinieoblegalijużcudzoziemskichmiast.Toodrodzeniesięzainteresowaniaświętąwojnąmiałoprawdopodobniezwiązekznarodowąimilitarną
odnowąwepoceJozjasza.

agdyonociodpowiepokojowoibramyciotworzy,niechcały

lud,którysięwnimznajduje,zejdziedorzędurobotników
pracującychprzymusowo,ibędącisłużyli.

Jeślicinieodpowie

pokojowoizacznieztobąwojować,będzieszjeoblegał.

SkoroPan,

Bógtwój,wydacijewręce–wszystkichmężczyznwytnieszostrzem
miecza.

Tylkokobiety,dzieci,trzodyiwszystko,cojestwmieście,

całyłupzabierzeszibędzieszkorzystałzłuputwoichwrogów,
którychciwydałPan,Bógtwój.

Takpostąpiszzewszystkimi

miastamidalekoodciebiepołożonymi,niebędącymiwłasnością
pobliskichnarodów.

20,10-15.Typowezwyczajewojenne.Wstarożytnościnieistniałapraktykawypłacaniażołdużołnierzom.Zamiasttegootrzymywalioniczęśćłupówpochodzącychzezdobytychwioseki

miast.Ponieważwojnabyłaczęstopostrzeganajakomisjaboża,nakazanaprzezbogówimożliwadowygraniadziękiboskiejinterwencji,wszelkiełupywziętewbitwiestanowiływłasnośćbogów.Z
tegopowodutrzebabyłoprzestrzegaćdrobiazgowychprocedurpodziałułupu,byzapobiecnaruszeniuświętości.Naprzykład,wtekstachzMaridowódcyskładająprzysięgę,żeniebędą„jedliasakkum”
(tj.niebędąnaruszaliprawdołupów)swoichtowarzyszyiżołnierzyniższejrangi.Tym,którzyłamalitęzasadę,groziływysokiegrzywny.Zgodnieztymzwyczajemwojskamezopotamskie,podobnie
jakwojskaIzraelitów,częstobrałyjakołupwojennykobietyidzieci,atakżezwierzętadomoweimajątekruchomy;mężczyznzwyklezabijano(zob.Rdz34,25-29;asyryjskierocznikiSennacheryba).W
tensposóbnagradzanowysiłekzwycięskiejarmii,zaśefektpsychologiczny,którywywoływałwidokspustoszonychmiast,służyłumocnieniunarodu,którydokonałpodboju,orazjegobogów.

Tylkowmiastachnależącychdonarodów,którecidajePan,

twójBóg,jakodziedzictwo,niczegoniezostawiszprzyżyciu.

KlątwąobłożyszChittytę,Amorytę,Kananejczyka,Peryzzytę,

ChiwwitęiJebusytę,jakcirozkazałPan,Bógtwój,

abyściesięnie

nauczyliczynićwszystkichobrzydliwości,któreoniczyniąkuczci
bogówswoich,ibyścieniegrzeszyliprzeciwPanu,waszemuBogu.

20,16-18.Proceduryświętejwojny.Wniezwykłychokolicznościachwojskorezygnowałozbraniajeńcówlubłupów,poświęcającichcałkowiciebogu,któryudzieliłzwycięstwa.Wjęzyku

hebrajskimpraktykętęokreślanomianemherem.Byłaonabardzorzadkostosowanajakometodaprowadzeniawojny.Jedyniewkilkuprzypadkachdokonanocałkowitegozniszczeniamiasta:Jerychaw
Joz6,17-24;ChasorwJoz11,10-11;SefatwSdz1,17oraznaroduAmalekitówwPwt2,34-35i3,6-7(zabitowszystkichludzi,zaśbydłozabranojakołup).Wświadectwachpozabiblijnychtakie
podejściedowalkipoświadczonejestjużwIXw.przedChr.wopisiewojny,którąkrólMoabitów,Mesza,podjąłprzeciwkopokoleniuGada.Podobnakoncepcjamogłaznaleźćodzwierciedleniew
annałachkilkuasyryjskichkrólów,którzytaktykęcałkowitegozniszczeniastosowalizewzględówpsychologicznych,byskłonićdouległościbuntującesięnarody.

Jeśliprzezwielednibędzieszoblegałmiastoiwalczyłznim,

niezetnieszjegodrzew,przykładającsiekierę,bobędzieszspożywałz
nichowoce.Dlategoichniezniszczysz.Czydrzewotoczłowiek,byś

jeoblegał?

Tylkodrzewaznanecijakonieowocowezetnieszi

zbudujeszsobienarzędziaoblężniczeprzeciwmiastu,któreztobą
toczywojnę,ażjezdobędziesz.

20,20.Praceoblężnicze.Wceluzdobyciaumocnionegomiastatrzebabyłoprzeprowadzićróżnepraceoblężnicze,m.in.zbudowaćnasypy(2Sm20,15;2Krl19,32),wznieśćwieże

oblężnicze(Iz23,13;Ez21,22)lubustawićrównoległemuryzewnętrznewceluuniemożliwieniawrogowiucieczki(Ez26,8;Mi5,1).Drewnopotrzebnebyłodowytwarzaniataranówzgłowicami(Ez
26,9)orazpodpórtunelidrążonychpodmuramimiasta.TłumaczytopojawiającesięwPwtzezwolenienawycinaniedrzew.NaasyryjskichreliefachzokresupanowaniaAssurnasirpalaII(883-859
przedChr.)przedstawiającychzdobycieNimrudukazanowielemachinoblężniczychorazmetodprowadzeniawojny.

Pwt21

Wypadeknieznanegomordercy

Gdywkraju,którycidajewposiadaniePan,Bógtwój,znajdzie

sięnapoluleżącytrupczłowiekazabitego,aniewiadomo,ktogo
uderzył,

wtedyprzyjdąstarsiisędziowie,byodmierzyćodległośćod

zwłokdookolicznychmiast.

21,2starsiisędziowie.Takteksthebr.WBJ:„starsiipisarze”,zasam.

Jeślichodziomiasto,którejestnajbliżejtrupa,starsitegoż

miastawezmąjałowicę,którajeszczeniepracowałainienosiła
jarzma.

Jałowicętęstarsimiastasprowadządorzekinie

wysychającej,namiejscenieuprawioneinieobsiane,izłamiąjej
karkwrzece.

Wtedynadejdąkapłani,synowieLewiego;boPan,

Bógtwój,wybrałich,byMuposługiwali,błogosławiliwJego
imieniuibyichwyrokiemrozsądzanowszelkispórisprawęo
zranienie.

Wszyscystarsimiasta,któreleżynajbliżej

zamordowanego,umyjąręcenadjałowicą,którejkarkzłamanow
rzece,

21,6Zwierzęzabijasięwmiejscupustynnyminiemażadnejwzmiankiokrwi:niechodzituwięcoofiarę,aleojakiśdawnyrytmagicznypodobnydowspomnianychwKpł14,2-9;16,5-

10.21-22;Lb19,2-10,aprzyswojonyprzezjahwizm(por.w.8).

ipowiedzątesłowa:Naszeręcetejkrwiniewylały,aoczynasze

jejniewidziały.

Panie,oczyśćzwinyludswój,Izraela,któregoś

wybawił,inieobarczajkrwiąniewinnąluduswego,Izraela.I
odpuszczonabędzieimtakrew.

21,8oczyśćzwiny.Dosł.:„przykryj”.Pierwotnie„przykryćtwarz”byłorównoznacznez„daćsięprzebłagać”(por.Rdz32,21).Słowotozbiegiemczasustałosięokreśleniemtechnicznym,

oznaczającympokutęijejryty(Wj25,17+;Kpł1,4+;16;itd.).

Wtensposóbusunieszspośródsiebiekrewniewinnieprzelanąi

uczyniszto,cojestsłusznewoczachPana.

21,1-9.Sposóbpostępowaniaiwyobrażeniazwiązanezprzelaniemniewinnejkrwi.Zob.komentarzdoLb19,wktórymopisanorytuałoczyszczeniaorazobrzędzużyciemczerwonej

jałówki.Uwagi,którezostałytampodane,dotycząrównieżprzebłaganiazaprzelanie„niewinnejkrwi”.PrawoChetytówstanowiło,żejeśliciałoznaleziononaotwartejprzestrzeni,dziedziczabitego
miałprawodoodszkodowaniaodmiastaznajdującegosięnajbliżejtegomiejsca,wpromieniu5km.Przepistenłączysięraczejzprawamispadkobiercyniżzzagadnieniemprzelanianiewinnejkrwi.

Omałżeństwieirodzinie

Jeśliwyruszysznawojnęzwrogami,awydaichPan,Bógtwój,

wtwojeręceiweźmieszjeńców,

aujrzyszmiędzyjeńcamikobietęo

pięknymwyglądzieipokochaszją,możeszjąsobiewziąćzażonę

wprowadzićdoswegodomu.Onaogoliswągłowę,obetniepaznokcie

izdejmiezsiebieodzieżbranki.Zamieszkawszywtwymdomu,

opłakiwaćbędzieswegoojcaimatkęprzezmiesiąc.Potempójdziesz
doniej,zostanieszjejmężem,aonatwążoną.

Jeślicisięprzestanie

podobać,odeśleszją,gdziezechce,niesprzedaszjejzasrebroaninie
obejdzieszsięzniąjakzniewolnicą,ponieważobcowałeśznią
wbrewjejwoli.

21,10-14.Sposóbtraktowaniabranek.Jednymzezwyczajówwojnybyłsposóbpodziałujeńców.Chociażniektórebrankitraktowanojakniewolnice(2Krl5,2-3),wieleznichjednak

żołnierzebralisobiezażony.Prawodeuteronomicznedotyczyprocesutransformacji,wktóregowynikuwziętedoniewolikobietybyływłączanedospołeczeństwaizraelskiego.Zprzejściemtym
związanebyłoogoleniegłowy,zmianaubioruorazokresopłakiwaniadawnegożyciairozpoczęcianowego(por.przemianęJózefawRdz41,41-45).WtekstachzMariznaleźćmożnainformacjena
tematubioruizajęćwziętychdoniewolikobiet.PozaślubieniukobietytemiałypodobneprawajakinneżonyIzraelitów,nietraciłyteżnowegostatusu,jeślidoszłodorozwodu.Podobnepodejście
pojawiasięwprawachŚrodkowegoPaństwaasyryjskiego,którewymagają,bybranki,którezostaływziętezażony,ubierałysiępodobniejakinneasyryjskiekobietynależącedoichklasy.

Jeślijakiśmążbędziemiałdwieżony,jednąkochaną,adrugą

niekochaną,ioneurodząmusynów–kochanainiekochana–a
pierworodnymbędziesynniekochanej,

towdniuprzekazywania

dziedzictwaniemożezapierworodnegouznaćsynakochanej,gdy
pierworodnymjestsynniekochanej.

Jeślipierworodnymjestsynnie

kochanej,musimuprzyznaćpodwójnączęśćwszystkiego,coposiada,
gdyżonjestpierwocinąjegomocy.Onmaprawodopierworodztwa.

21,17musimuprzyznaćpodwójnączęść.Tadyspozycjaprawnanakorzyśćpierworodnegoznajdujesięwewszystkichprawodawstwachwschodnich.Por.2Krl2,9(gdzietosamowyrażenie

masensmetaforyczny).

21,15-17.Prawapierworodnego.Prawadziedziczeniaopartebyłynaprawiepierworództwa.Nakazywałoono,bypierworodnysynotrzymałpodwójnączęśćwłasnościojca.Byłato

normalnaproceduranaBliskimWschodzie,copotwierdzapraktykaopisanawtekstachzeŚrodkowegoPaństwaasyryjskiego,zLarsa,MariiwdokumentachzNuzi(bywymienićtylkoniektóre).
Intencjąowychprawbyłozapewnieniesprawnegoprzekazaniawłasnościkolejnemupokoleniu.KodeksHammurabiegodawałojcuprawowyróżnieniadowolnegosyna.WdokumentachzNuziojciec
mógłzmienićprawaprzysługującepierworodnemu.Starożytneprawo,najbliższepodanemuwtekściebiblijnym,znaleźćmożnawprzepisachKodeksuHammurabiego,którepowiadają,żedzieciżony-
niewolnicy,jeślizostanąuznaneprzezojca,majątakisaniudziałwjegodziedzictwiejakdzieciwolnychżon.

Jeśliktośbędziemiałsynanieposłusznegoikrnąbrnego,nie

słuchającegoupomnieńojcaanimatki,takżenawetpoupomnieniach
jestimnieposłuszny,

ojciecimatkapochwycągo,zaprowadządo

bramy,dostarszychmiasta,

ipowiedząstarszymmiasta:Otonasz

synjestnieposłusznyikrnąbrny,niesłuchanaszegoupomnienia,
oddajesięrozpuścieipijaństwu.

Wtedymężowietegomiastabędą

kamienowaligo,ażumrze.Usunieszzłospośródsiebie,acałyIzrael,
słyszącotym,ulękniesię.

21,18-21.Egzekucjakrnąbrnegoinieposłusznegosyna.Rozpadwięzirodzinnych,wypowiedzenieprzezsynaposłuszeństwarodzicomorazodmowaudzieleniaimnależnegowsparcia,

stanowiłyzagrożeniedlacałejwspólnoty.Językwyraźniewskazuje,żesytuacjętękojarzonozodrzuceniemprzymierza.Wzmiankinatematrozpustyipijaństwatraktowanojakowskazówkę,że
zachowaniasynaniemożnanaprawić.Podczasprocesurodzicemusielizłożyćzeznanieoprzestępstwie,wówczasteżokreślanowspólnotowąformęegzekucji(zob.komentarzdoPwt13,10).
Przestępstwotobyłotakimsamymzagrożeniemdlaprzymierzajakoddawanieczciinnymbogom.RównieżprawoMezopotamiibronirodziców,alepoprzestajenawydziedziczeniulubokaleczeniu
krnąbrnegosyna.Zob.komentarzdoWj21,17.Prawodawstwotoograniczawładzęrodziców,nakazujebowiemzwróceniesiędostarszych,zamiastpodejmowaniasamodzielnychdziałań.

Karapowieszenia

Jeśliktośpopełnizbrodniępodlegającąkarześmierci,zostanie

straconyipowiesiszgonadrzewie–

trupniebędziewisiałna

drzewieprzeznoc,lecztegożdniamusiszgopogrzebać.Bowiszący
jestprzeklętyprzezBoga.Niezanieczyściszswejziemi,którąPan,
Bógtwój,dajeciwposiadanie.

21,22-23.Wystawieniezwłokzabitychprzestępcównawidokpubliczny.Ponieważprawodeuteronomicznerzadkozajmujesięsprawamirytualnejczystościielementamipowodującymi

skalanie(zob.Kpł13-17ikomentarzedoKpł20,10-16;22,3-9),byćmoże„zanieczyszczenieziemi”związanejesttutajzodoremiwidokiemrozkładającegosięciała.Ciałozmarłegouważanoza
przedmiotwywołującyskalanie(Kpł22,8;Lb5,2),awięcstanowiącyzagrożeniedlażyjących.Wnielicznychbiblijnychnarracjachopisanojednakpraktykęwystawianiaciałazabitychnawidok
publiczny(Joz8,29;10,26-27;2Sm4,12;21,8-13).Jestmałoprawdopodobne,byzastosowanątutajmetodąegzekucjibyłopowieszenie.Nadrzewalubsłupywbijanoraczejciałaskazańców,by
wystawićjenawidokpubliczny.AsyryjskiereliefyzpałacuSennacherybawNiniwie(704-681przedChr.)przedstawiajążołnierzywznoszącychpale,naktórewbitociałamężczyznzLakisz.Byćmoże
przerażającycharaktertejformyhaniebnegowystawieniazabitychnawidokpublicznyspowodował,żewprawieIzraelitównakazywano,byciałozostałousunięteipogrzebanepozachodziesłońca,
zamiastpozostawiaćjenapastwęptakówiinnychzwierząt(Rdz40,19;2Sm21,10).

Pwt22

Zgubaznaleziona

Jeślizobaczyszzbłąkanegowołuswegobrataalbosztukę

drobnegobydła,nieodwróciszsięodnich,leczzaprowadziszjez
powrotemdoswegobrata.

Jeślibrattwójniejestbliskociebieijeśli

gonieznasz,zaprowadziszjedoswegodomu,będąuciebie,aż
przyjdzieichszukaćtwójbrat,wtedymujeoddasz.

Takpostąpiszz

jegoosłem,takpostąpiszzjegopłaszczem,takpostąpiszzkażdą
rzeczązgubionąprzeztwegobrata–ztym,comuzginęło,atyś
znalazł;niemożeszodtegosięodwrócić.

22,1-3.Utratawłasności.PodobniejakwWj23,4,oczekujesię,żeIzraelitazwrócicudząwłasność(zwierzęta,szatęitd.)albozatrzymająbezpieczniedoczasu,ażzgłosijejwłaściciel.

Łączącobydwaprzepisy,maksymastosujesiędoinnychIzraelitóworazdonieprzyjaciół.RównieżprawaEsznunnaiKodeksHammurabiegozajmująsięzagadnieniemutraconejwłasności,lecz
poszerzająpodanątutajzasadęoobowiązkiznalazcyorazprawaprzysługującewłaścicielowi,gdyjegowłasnośćzostaniesprzedanaprzezznalazcę.

Różneprzepisy

Jeślizobaczysz,żeosiołtwegobrataalbowółjegoupadłna

drodze–nieodwróciszsięodnich,aleznimrazemjepodniesiesz.

22,4WPwtrozciągasięnawszystkichIzraelitów(„braci”)przepisy,którewWj23,4-5dotyczyły„wrogów”(zgodniezkontekstemsąnimiprzeciwnicywprocesie).

Kobietaniebędzienosiłaubiorumężczyznyanimężczyzna

ubiorukobiety;gdyżkażdy,ktotakpostępuje,obrzydłyjestdlaPana,
Bogaswego.

22,5PrawdopodobnaaluzjadopewnychnieczystychpraktykkultowychKanaanu.
22,5.TranswestytyzmnaBliskimWschodzie.Wstarożytnymświecieszatywskazywałynapozycjęspołecznąipłećczłowieka.Wkulturzeklasycznejubieraniesięwszatyinnejpłci

miałomiejscewteatrze(wktórymkobietyniemogływystępować),stanowiłoteżelementpraktykhomoseksualnych.Większośćprzypadków,wktórychtekstyzBliskiegoWschoduwspominająo
ubieraniuszatinnejpłcilubtranswestytyzmie,dotyczysytuacjikultowychlubprawnych.Naprzykład,kiedyginieugaryckibohaterAkhat,jegosiostraPaghatprzywdziewamęskistrój,byprzyjąćrolę
mścicielakrwiwsytuacjibrakukrewnegopicimęskiej.Wasyryjskichtekstachmądrościowychpojawiająsiędialogipomiędzymężemiżoną,któraproponujemałżonkowizamianęszat,awięcprzejęcie
roliinnejpłci.Możetobyćobrzędzwiązanyzkultempłodnościlubuczczeniembogini.Byćmożetowłaśniezwiązkizinnymireligiamisprawiły,żetranswestytyzmuznanowKsiędzePowtórzonego
Prawazarzecz„obrzydłą”;możesiętojednakłączyćrównieżzzacieraniemróżnicmiędzypłciami.WtekstachChetytówpojawiająsięwzmiankioużywaniuprzedmiotóworazszatmającychzwiązekz
płcią,wpewnejliczbieobrzędówmagicznych,bywpływaćnaczyjśstatusseksualny,osłabiaćlubzmieniaćpłećprzeciwnika.Przedmiotamikobiecymibyłyzwierciadłoikądziel,męskimi-rozmaita
broń.

Jeślinapotkaszprzedsobąnadrodze,nadrzewielubnaziemi,

gniazdoptakazpisklętamilubjajkamiwysiadywanymiprzezmatkę,
niezabierzeszmatkizpisklętami.

Matkęzostawiszwspokoju,a

pisklętamożeszzabrać;abycisiędobrzepowodziłoiabyśdługożył.

22,6-7.Postępowaniezptasimgniazdem.Opróczwyraźnychmotywówhumanitarnych,związanychzdobremstworzeń,dbanieoprzyrodęnakazywałopozostawieniedorosłegoptaka,by

mógłponowniewydaćmłode.MożnatoporównaćzzakazemwycinaniadrzewowocowychzPwt20,19-20.Wobydwuprzypadkachzachowywanoprzyszłeźródłopożywienia,wskazującjakąś
alternatywęumożliwiającązaspokojeniedoraźnychpotrzeb.

Jeślizbudujesznowydom,uczynisznadachuogrodzenie,byś

nieobciążyłswegodomukrwią,gdybyktośzniegospadł.

22,8.Ogrodzenienadachu.Ponieważdachtraktowanojakoprzestrzeńużytkową(zob.2Sm11,2;2Krl4,10),ogrodzeniebyłourządzeniemzapewniającymbezpieczeństwodomownikom.

Biblijneprawoczyniwłaścicieladomuodpowiedzialnymzazranieniegościaspowodowanezaniedbaniemodpowiednichpraktykbudowlanych.WKodeksieHammurabiego(prawa229-233)ostrzega
siębudowniczychprzedzaniżaniemstandardówistwarzaniemniebezpiecznychsytuacji,któremogłybydoprowadzićdozranienialubśmierciludzi.Zatoprzestępstwonakładanoróżnekary,odkary
grzywnypokaręśmierci.

Niezasiejeszwtwojejwinnicydwugatunkówroślin,aby

wszystkieniezostałyuznanezaświęte:nasionaposianeiplon
winnicy.

Niebędzieszorałrazemwołemiosłem.

Niewdziejesz

sukniutkanejnarazzwełnyilnu.

22,11Tetrzyostatniezakazysąpozostałościamijakichśpierwotnychtabu.
22,9-11.Mieszanieróżnychgatunków.Łączeniepewnychsubstancji/materiałówbyłozarezerwowanewyłączniedlaużytkusakralnego.Połączeniewełnyilnuzastosowanowprzybytkui

zewnętrznychszatachnajwyższegokapłana.PodobnainterpretacjapojawiasięwZwojachznadMorzaMartwego(4QMMT).Obsiewaniepoladwomarodzajamiziarnabyłozabronionepodkarąśmierci
równieżwprawachChetytów.Chociażniewiadomodokońca,czymbyłotospowodowane,możliwe,żeźródłembyłojakieśreligijnelubkulturowetabu.Fakt,żekapłanimusielitakierzeczyuważaćza
„skalane”,wskazujenajakieśimplikacjereligijnelub,byćmoże,nasprzeciwwobeckananejskiegorytuału"płodnościlubjakiejśpraktykiznimzwiązanej.WKpł19,19zakazdotyczykrzyżowania
dwóchgatunkówzwierząt,tutajzaśumieszczaniaichwjednymjarzmie.Sądowody,żeludzieprowadzilieksperymentyzłączeniemróżnychgatunkówjużwIIItysiącleciuprzedChr.

Zrobiszsobiefrędzlenaczterechrogachpłaszcza,którymsię

okrywasz.

22,12.Frędzle.WszyscydorośliIzraelicimusielinosićniebieskiefrędzlenaczterechrogachpłaszczajakostałeprzypomnienieprzykazańBożych(Lb15,37-41).Ozdobnerąbkiszatbyły

powszechniestosowanenaBliskimWschodzie,copotwierdzająlicznereliefy,malowidłaiteksty.Ozdobnerąbkiwskazywałynastatusluburządpiastowanyprzezczłowieka.Frędzlemiałyznaczenie
symboliczne:skłaniałyczłowiekadoprawegopostępowania,niebyłyjednakamuletemodpędzającym

Wtrosceoświętośćmałżeństwa

Jeśliktośpoślubikobietę,zbliżysiędoniej,apotemją

znienawidzi,

zarzucającjejzłeczyny,izniesławiją,mówiąc:

Poślubiłemtękobietę,azbliżywszysiędoniej,nieznalazłemuniej
oznakdziewictwa,

wtedyojciecimatkamłodejkobietyzaniosą

dowodyjejdziewictwadobramy,dostarszychmiasta.

Ojciec

młodejkobietyodezwiesiędostarszych:Dałemswącórkętemu
człowiekowizażonę,aonjąznienawidził.

Otozarzucajejzłe

czyny,mówiąc:Nieznalazłemucórkitwejoznakdziewictwa.Aoto
sądowodydziewictwamejcórki;irozłożytkaninęprzedstarszymi
miasta.

Wtedystarsimiastawezmątegomężaiukarzągo.

Skażą

gonasto[syklów]srebraidadząjeojcumłodejkobiety,gdyżokrył
niesławądziewicęizraelską;pozostaniejegożonąiniebędziejej
mógłprzezcałeżycieporzucić.

22,19.Stosyklówsrebra.WprawachHammurabiegowspominasięoprzypadkachfałszywychoskarżeńorozwiązłość,niepojawiająsięonejednakwkontekścieweselnym,niewyznacza

sięteżgrzywnypieniężnej.Wporównaniuzcenązaoblubienicę,określonąwPwt22,29na50syklów,karazafałszywepomówieniebyładwukrotniewyższa,stanowiławięc„zaporę”przedtakimi
oskarżeniami.Byłatokwotaodpowiadającawynagrodzeniuzadziesięćlatpracy.

Leczjeślioskarżenietookażesięprawdziwe,bonieznalazłysię

dowodydziewictwamłodejkobiety,

zaprowadząmłodąkobietędo

drzwidomuojcaikamienowaćjąbędąmężowietegomiasta,aż
umrze,bodopuściłasiębezeceństwawIzraelu,uprawiającrozpustęw
domuojca.Usunieszzłospośródsiebie.

22,13-21.Dowóddziewictwa.Zachowaniedziewictwadoczasuzawarciamałżeństwacenionojakogwarancję,żedzieciispadkobiercyczłowiekasąjegoprawdziwympotomstwem.Dobre

imięrodzinykobietyzależałoodtego,czypannamłodamogłaprzedstawićdowódswojegodziewictwa.Domaganosięokazaniamaterialnegodowodudziewictwa,np.prześcieradłapopierwszym
stosunku(zplamamikrwispowodowanymiprzerwaniembłonydziewiczej)lubświadectwaostatniegokrwawieniamiesięcznego,dowodzącegożeprzedzawarciemmałżeństwakobietaniebyławciąży.

Jeślisięznajdzieczłowiekaśpiącegozkobietązamężną,oboje

umrą:mężczyznaśpiącyzkobietąitakobieta.UsunieszzłozIzraela.

22,22.Cudzołóstwo.Utrzymywaniekontaktówseksualnychzżonąinnegomężczyznybyłokaraneśmierciązarównowbiblijnych,jakiinnychkodeksachprawnychBliskiegoWschodu.W

egipskiejOpowieściodwóchbraciachprzestępstwotonazywasię„wielkązbrodnią”,któranieprzyjdziedogłowyżadnemuuczciwemumężczyźnieanikobiecie.Czyntakiuważanozaataknadom
mężczyzny,kradzieżjegoprawadoprokreacjiorazzagrożeniedlasprawnegoprzekazywaniamajątkuspadkobiercom(zob.komentarzdoWj20,14).Czyntenprowadziłdoskalaniaobojga(Kpł18,20;
Lb13,5).Ponieważbyłtonietylkoatakwymierzonywświętośćdomu,leczrównieżprzyczynaogólnegoskalania,cudzołóstwopodawanozapowód,dlaktóregoBógwygnałludzizichziemi(Kpł
18,24-25).

Jeślidziewicazostałazaślubionamężowi,aspotkałjąjakiśinny

mężczyznawmieścieispałznią,

obojewyprowadziciedobramy

miastaikamienowaćichbędziecie,ażumrą:młodąkobietęzato,że
niekrzyczała,będącwmieście,ategomężczyznęzato,żezadał
gwałtżoniebliźniego.Usunieszzłospośródsiebie.

22,23-24.Kryterium„wmieście”.Gwałtpopełnionywmieścieprowadziłniejakoautomatyczniedowymierzeniakaryśmierci,ponieważkobietamogławołaćopomocioczekiwaćjej.

Brakwołaniaoznaczałjejzgodę.KodeksyprawnezMezopotamiirównieżuwzględniająmiejscepopełnieniagwałtu.Natomiastwprawachsumeryjskichuwagaprawodawcyskoncentrowanajest
bardziejnatym,czyrodzicedziewczynybyliświadomi,żeznajdowałasiępozadomem,orazczybyłakobietąwolną,czyniewolnicą(prawaUr-NammuiEsznunnanakładajągrzywnęzazgwałcenie
dziewicy,którajestniewolnicą).PrawodeuteronomicznenajbliższejestprzepisomKodeksuHammurabiego.Nakazująonestraceniegwałciciela,jeślizaatakowałkobietęnaulicy,iświadkowie
potwierdzą,żesiębroniła.PrawaŚrodkowegoPaństwaasyryjskiegozezwalają,byrodzicezgwałconejdokonalitegosamegonażoniegwałciciela.Istniejerównieżprzepisnakazującygwałcicielowi
poślubienieofiary,jeślijejrodzinanatoprzystanie,pozapłaceniuodpowiedniejcenyzaoblubienicę.

Leczjeślimężczyznaznalazłnapolumłodąkobietęzaślubioną,

zadałjejgwałtispałznią,umrzesammężczyzna,któryzniąspał.

22,23-25.Status„zaślubienia”.Kontraktmałżeńskiuważanozarzeczświętą,porównywalnądoprzymierzazawartegozJahwe(zob.Ez16,8).Umowa„zaślubienia”określała:(1)cenęza

oblubienicęatakżejejposag;(2)gwarantowała,żeoblubienicabędziewchwiliślubudziewicąi(3)wymagaławiernościodobydwustron.Związekmałżeńskibyłtakważnymczynnikiem
ekonomicznymispołecznymwkulturzeBliskiegoWschodu,żestanowiłtłowielupraw.NaprzykładwprawachEsznunnaiKodeksieHammurabiegoprawodawcawyjaśnia,dlaczegoważnejest
spisanieoficjalnegokontraktumałżeńskiego.PrawaHammurabiegodostarczająteżwskazówekdotyczącychcenyzaoblubienicęorazprzypadków,wktórychjednazestronchcezerwaćkontrakt
małżeński(zob.2Sm3,14).Gdyumowamałżeńskazostałajużzawarta,oczekiwano,żeinniludziebędątraktowalizaręczonąkobietętak,jakbybyłajużmężatką(zob.Rdz20,3).Wpełniobowiązywały
jąrównieżprawadotyczącecudzołóstwa,nawetprzedceremoniąweselnąifaktycznymskonsumowaniemzwiązku.

Młodejkobieciezaśnicnieuczynisz.Młodakobietanie

popełniłaprzestępstwagodnegośmierci.Przypadektenjestpodobny
dotego,gdyktośpowstajeprzeciwbliźniemuswemuiżyciago
pozbawi:

znalazłjąnapolu,młodakobietazaślubionakrzyczała,a

niktjejnieprzyszedłzpomocą.

22,25-27.Kryterium„napolu”.WtymprzypadkuprawoIzraelitówwskazujenainnekryterium,podkreślającniewinnośćkobiety,którazostałazgwałconanapolu,gdzieniktniemógł

usłyszećwołaniaiprzyjśćjejzpomocą.Domniemanieniewinnościopierasięnaprzypuszczalnymsprzeciwieprzeddokonaniem,gwałtu,couważanozaprawdopodobnewtakichwarunkach.Możliwe,
żeprawotostosowałosiędozamężnychizaręczonychkobiet,chociażwtekściewspominasięjedynieotychostatnich.PodobnaargumentacjapojawiasięwprawieChetytów,którewinimężczyznę
jedyniewówczas,gdyzgwałcikobietę„wgórach”,zaśniewiastę,gdydoprzestępstwadojdzie„w(jej)domu”(zob.cudzołożnąniewiastęzPrz5,3-14).

Jeślimężczyznaznajdziemłodąkobietę–dziewicęnie

zaślubioną–pochwycijąiśpiznią,aznajdąich,

oddaten

mężczyzna,któryzniąspał,ojcumłodejkobietypięćdziesiątsyklów
srebraizostanieonajegożoną.Zato,żejejgwałtzadał,niebędziejej
mógłporzucićprzezcałesweżycie.

22,29.Pięćdziesiątsyklów.Cenazaoblubienicębyłaprzypuszczalniezróżnicowanawzależnościodpozycjiizamożnościjejrodziny.50syklówsrebramogłobyćstandardowąopłatą

(ekwiwalentemcenyzadziewictwooblubienicyokreślonejwprawachŚrodkowegoPaństwaasyryjskiego).Podczasuroczystościwymienianoprzypuszczalnierównieżinneprzedmioty(por.Wj22,16-
17).WugaryckichtekstachreligijnychbógksiężycaYarihofiarowuje1000syklów(jakocenęzaoblubienicę)zaboginięksiężycaNikkal.Tekwotynależyinterpretowaćnatlefaktu,żeprzeciętne
rocznewynagrodzeniewynosiło10syklów.

22,29.Rozwód.Najbardziejwyraźnewypowiedzinatematrozwodu,pojawiającesięwkodeksachBliskiegoWschodu,znaleźćmożnawzbiorachprawnychŚrodkowegoPaństwa

asyryjskiego(prawo37).Czytamytam,żemężczyznamapraworozwieśćsięzżonąipodjąćdecyzjęwsprawiejejodprawy.Inneprzepisywymieniająpowodyrozwodu:zaniedbywanieobowiązków
domowychprzezżonę,którazajmujesięprowadzenieminteresów(KodeksHammurabiego);opuszczeniemężaprzezżonę(prawaśrodkowoasyryjskie);nieurodzeniedzieci(KodeksHammurabiego).
Możnaodnieśćwrażenie,żemężczyźnizEgiptuiMezopotamiimoglirozwieśćsięzżonązniemalkażdegopowodu.Winnychźródłachprzyjmujesięstałerozwiązanie:minęsrebradlagłównejżony,
półminydlabyłejwdowy(Ur-Nammu)iminę,jeśliniezapłaconocenyzaoblubienicę(KodeksHammurabiego).Należyzauważyć,żekobietymiałypewneprawawpostępowaniurozwodowym-
mogłyzatrzymaćkwotę,równąceniezapłaconejzaoblubienicę(prawaŚrodkowegoPaństwaasyryjskiego),otrzymaćzwrotwniesionegoposagu(KodeksHammurabiego)lubotrzymaćczęść
dziedzictwajakoposag(KodeksHammurabiego).Omówiononawetprzypadek,wktórymkobietamogłazerwaćnieudanyzwiązek,zabierającposag(KodeksHammurabiego).Jednakrozstrzygnięcie
zależałoodwynikubadaniajejprawości,cowprzypadkustwierdzeniawinymogłodoprowadzićdoegzekucji(KodeksHammurabiego).

Pwt23

WyłączeniezespołecznościIzraela

Niktniepoślubiżonyswegoojcainieodkryjebrzegupłaszcza

ojcaswego.

23,1BJ:„Niktniepoślubiżonyswojegoojcainieściągniezniejbrzegupłaszczaswegoojca”.„Rozciągnąćbrzeg(płaszcza)”najakąśkobietęznaczyłopoślubićją(Rt3,9;Ez16,8).

„Ściągnąćbrzeg”wyrażaaktprzeciwny:zamachnaprawamałżonkadojegożony.

23,1.Kazirodztwo.Kazirodztwotraktowanojakorzeczodrażającąwwiększościstarożytnychspołeczeństw(np.zakazywprawachChetytów).Najbardziejznanymwyjątkiembyłpodtym

względemEgipt,gdziekazirodztwobyłopowszechniepraktykowanewrodziniekrólewskiej(niewielewskazuje,byzwyczajtenbyłpraktykowanyprzezinnegrupyegipskiegospołeczeństwa)wcelu
wzmocnienialubskonsolidowaniawładzykrólewskiej.KoncepcjatapojawiasięrównieżwśródkrólówElamu.KodeksHammurabiegonakazujezabiciesyna,którywspółżyłzwłasnąmatkąpośmierci
ojca.

Nikt,ktomazgniecionejądralubodciętyczłonek,niewejdzie

dozgromadzeniaPana.

23,2-9WPwtzachowałysię,zkomentarzem,dawnereguły,rozstrzygającewwątpliwychprzypadkachkwestięudziałuwzgromadzeniachwspólnotyIzraela.

NiewejdziesynnieprawegołożadozgromadzeniaPana,nawet

wdziesiątympokoleniuniewejdziedozgromadzeniaPana.

23,3synnieprawegołoża.WyrazmamzerpojawiasięjeszczetylkowZa9,6ijegodokładneznaczeniejestnieznane.Idączaegzegezążydowską,rozumiesięgonaogółjakookreślenie

potomstwazrodzonegozmałżeństwmieszanychizraelsko-cudzoziemskich.PunktemodniesieniadlatejinterpretacjijestNe13,23(gdziejednaksamtenterminniewystępuje).

NiewejdzieAmmonitaiMoabitadozgromadzeniaPana,nawet

wdziesiątympokoleniu;niewejdziedozgromadzeniaPananawieki,

23,4Wprzeciwieństwiedo2,9.19,któresąwyjątkami,ujawniasiętutradycyjnawrogośćwstosunkudoMoabuiAmmonu.Obydwiemotywacjepodaneww.5odnosząsiędoMoabu(por.

2,1+;Lb22,2+)isąpóźniejsze.

zato,żeniewyszlionikuwamnadrogęzchlebemiwodą,

gdyścieszlizEgiptu,ijeszczeopłaciliprzeciwkotobieBalaama,syna
Beora,zPetorwAram-Naharaim,abycięprzeklinał.

23,5.DomBalaama.NiejestznanadokładnalokalizacjaziemzamieszkiwanychprzezsynówBalaama.WLb22,5;23,7iPwt23,4pojawiasięsugestia,żezamieszkiwalionirejongórnego

Eufratu,byćmożewokolicachPitru,19,5kmnapołudnieodKarkemisz;wspomnianoteżonichnamonolitycznejinskrypcjiasyryjskiegokrólaSalmanassaraIII(858-824przedChr.).Jednakopis
podróżyBalaamazLb22,21-35sugerujemniejsząodległość,byćmożezobszaruAmmonu.

LeczPan,Bógtwój,niechciałsłuchaćBalaamaiPan,Bógtwój,

zamieniłprzekleństwowzględemciebienabłogosławieństwo,boPan,
Bógtwój,umiłowałciebie.

Niebędzieszsięstarałoichszczęścieani

oichpowodzenie,jakdługobędzieszżył.

Niebędzieszsiębrzydził

Edomitą,bojesttwoimbratem,aniEgipcjaninem,boprzybyszem
byłeśwjegokraju.

23,1-8.Wykluczeniezezgromadzenia.Określenie„zgromadzeniePana”,podobniejakczęściejstosowane„zgromadzenieIzraela”,jestterminemoznaczającymwszystkichdorosłych

mężczyznuprawnionychdopodejmowaniadecyzji,uczestniczeniawczynnościachkultowychisłużeniawarmiiIzraela(Mi2,5).Ponieważbylioniludemwybranym,musielizachowywaćczystość
rytualnąbędącąelementemprzymierza(Wj19,6).Nieczyściiobcyprzybyszeniemogliuczestniczyćwczynnościachzgromadzenia.Jakoprzykładwykluczonychwymienionoludziokaleczonych
seksualnie(przypuszczalnieeunuchów),awięcniezdolnychdoprokreacji,mężczyznznieprawegołoża(potomstwozwiązkówkazirodczychimałżeństwmieszanych)orazpewnegrupy
narodowościowe,którebyłypozbawioneprawaprzyjęciadozgromadzenia.

Wtrzecimpokoleniujegopotomkowiemogąbyćdopuszczeni

dozgromadzeniaPana.

23,9ToprzychylnenastawieniedoEdomitówiEgipcjanbudzizdziwienie,jegotłemsąbyćmożedobrestosunkipolityczneKrólestwaPółnocnegoztymipaństwamiwVIIIw.przedChr.

WzmiankaoEdomitachjakoo„braciach”jestnawiązaniemdoinnychtekstów,wktórychEdomiIzraelsątaknazywani(Lb20,14;Am1,11;Ab10.12)mimorobieniaEdomowiwyrzutów,że
postępowałźle.

OczystościobozuIzraelitów

Gdywyjdzieszrozbićnamiotynaprzeciwtwegowroga,

będzieszsięwystrzegałwszelkiegozła.

Jeślisięznajdziewśród

ciebieczłowieknieczystyzpowoduzmazynocnej,wyjdziezobozui
doobozutwegoniewróci.

Podwieczórwymyjesię,aozachodzie

słońcamożewrócićdoobozu.

Będzieszmiałmiejscepozaobozemi

tampozaobózbędzieszwychodził.

Zaopatrzyszsięwkołek,agdy

wyjdziesznazewnątrz,wydrążysznimdołek,awracając,przykryjesz
to,czegośsiępozbył,

23,9-14.Urządzeniasanitarnewobozie.PonieważarmiaIzraelitówuczestniczyławświętejwojnie,musiałautrzymywaćstanrytualnejczystościodpowiadającyBożejświętości.Ztego

względupołożonowiększynacisknahigienęosobistąiotoczeniedomu(zob.Kpł15,16-17;por.Pwt8,11-20).

gdyżPan,Bógtwój,przechadzasiępotwoimobozie,aby

chronićciebie,awrogównałuptwójwydać.Stądobóztwójmusibyć
święty.Panniemożewnimujrzećnicodrażającego,abysięnie
odwróciłodciebie.

Drobneprzepisy

Niewydaszpanuniewolnika,którysięschroniuciebieprzed

swoimwłaścicielem.

23,15-16.Niewolnictwo.ChociażwstarożytnymIzraeluistniałoniewolnictwozadługi,byłoonoograniczonedosześciulat,późniejzaś,wsiódmymroku,niewolnikodzyskiwałwolność.

Istniałorównieżtrwałeniewolnictwo,leczdotyczyłowyłączniejeńcówwojennychobcejnarodowościorazIzraelitów,którzydobrowolniewybralitakistan(Wj21,2-11;Pwt15,12-18).Wtekście
biblijnymwspomnianoprzypuszczalniewłaśnieotejgrupie,bowiemniewolnicyzadługimoglioczekiwać,żepojakimśczasieodzyskająwolność.Izraelskieprawodotyczącegozbiegłychniewolników
stanowiwyjąteknatleinnychprawBliskiegoWschodu.MajednakzwiązekzpołożeniemIzraelitówjakoniewolnikówwEgipcieiwynikającejstądnarodowejnienawiścidoniewolnictwa(zob.Wj
22,21).KodeksHammurabiegotraktujeukrywaniezbiegłegoniewolnikajakoprzestępstwozagrożonekarąśmierciiustalanagrodę2syklówsrebrazazwrotzbiega.Podobniemiędzynarodowytraktat
zawartymiedzyfaraonemRamzesemIIakrólemChetytówHattusilisemII(ok.1280przedChr.)zawieraklauzulęekstradycji,nakazującązwrotzbiegłychniewolników.

Ztobąbędzieprzebywał,wtwymkraju,wmiejscu,któresobie

wybierze,wjednymztwoichmiast,gdziebędziesięczułdobrze.Nie
będzieszgodręczył.

Niebędzienierządnicysakralnejwśródcórek

Izraelaanimężczyznuprawiającychnierządsakralnywśródsynów
Izraela.

23,17-18.Prostytucjakultowa.Możnawyróżnićkilkarodzajówprostytucjikultowej.Wprostytucjisakralnejwszystkiedochodyznierząduszłynarzeczświątyni.Wprostytucjikultowej

chodziłoozapewnieniepłodnościzapomocąrytuałuocharakterzeseksualnym.Należyrównieżodróżnićokazjonalnąprostytucjęsakralną/kultową(np.Rdz38)odprostytucjizawodowej(sakralneji
kultowej,np.2Krl23,7).DowodywystępowaniaprostytucjikultowejwIzraelulubnaBliskimWschodzieniesąprzekonywające.Tekstykananejskiewymieniająnierządnicewśródsłużbyświątynnej,
zaśliteraturaakadyjskapotwierdza,żebyłykobiety,którepoświęciłysię,byprzezcałeżyciesłużyćwtensposóbświątyni.Chociażhebrajskiesłowo,którezostałotutajużyte,spokrewnionejestz
akadyjskimwyrazemoznaczającymnierządnicę,nieoznaczato,żechodzitutajojakiśrytuałreligijnylubpraktykękultową.Całkiemmożliwe,żenierządnicebyływynajmowaneprzezświątynięwcelu
zbieraniaśrodkówiżeniemiałyonestatusukapłanek.Cowięcej,ponieważkobietyczęstoniemiałyosobistegomajątku,czasamijedynymsposobemzarobieniapieniędzywceluspełnieniaślububyło
uprawianienierządu.ZakazzanoszeniadoświątynizarobkunierządnicymożebyćjednakreakcjąskierowanąprzeciwkopraktykomstosowanymprzezsługiświątyniIsztarwokresieneobabilońskim-
najmowalionikobietyzeswojejwspólnotyjakoprostytutki,oddającichzarobekdoświątynnegoskarbca.Wszystkotowskazujenaistnienieprostytucjisakralnej,dorywczejizawodowej,wIzraeluina
BliskimWschodzie.Jednakżeistnienieprostytucjikultowejnakażdympoziomiejesttrudniejszedodowiedzenia.Występowanieprostytucjikultowejnajłatwiejjestpotwierdzićnaobszarze
Mezopotamii,chybażestosowanetampraktykiuznasięzadoroczniespełnianyrytuałświętegomałżeństwa.Trudnosobiejednakwyobrazić,bynierządnicesłużącewświątyniIsztar(uosobieniesiły
seksualnej)nieodgrywałysakralnejroliwkulciepłodności.Wzmiankao„mężczyznachuprawiającychnierządsakralny”,pojawiającasięwprzekładzietekstuPwt23,18,opierasięnaodczytaniu
hebrajskiegosłowa,któreczęstooznacza„psa”.WpochodzącejzIVw.przedChr.inskrypcjizKition,terminutegoużytodlaokreśleniagrupy,któraotrzymujeświątynnyzarobek.Możliwe,choćnie
jesttopewne,żesłowotoodnosisiędourzędnikówświątynnychlubkapłanów.Niedawnebadaniawykazały,żeprzynajmniejwokresieperskim(VI-Vw.przedChr.)psyodgrywałypewnąrolęw
fenickichpraktykachkultowych.Kalbu(„pies”)mateżbardziejpozytywneznaczenie-„wierny”,codostrzecmożnawimionachosób(np.biblijnegoKaleba).(Zob.Wj34,16).

NiezaniesieszdodomuPana,Bogatwego,zarobkunierządnicy,

jaki„zapłatydlapsa”,jakorzeczyofiarowanejślubem.Takjednym,
jakidrugimbrzydzisięPan,Bógtwój.

23,19Prostytucjasakralnatojednazeskazkultówkananejskich(por.kultBaalazPeor,Lb25),którąsięzaraziłrównieżIzrael(1Krl14,24;22,47;2Krl23,7;Oz4,14).„Pies”—

pogardliwanazwamężczyznyuprawiającegotakąprostytucję.

Niebędzieszżądałodbrataswegoodsetekodpieniędzy,od

żywnościaniodsetekodczegokolwiek,cosiępożyczanaprocent.

23,19-20.Pobieranieodsetek.Zob.komentarzdoWj22,25.WKsiędzePowtórzonegoPrawa,wprzeciwieństwiedoKsięgiWyjścia,podajesięwprost,żemożnapobieraćprocentod

pożyczekudzielonychnie-Izraelitom.

Odobcegomożeszsiędomagać,aleodbrataniebędzieszżądał

odsetek,abyPan,Bógtwój,błogosławiłciwewszystkim,doczego
rękęprzyłożysznaziemi,którąidzieszposiąść.

Jeślizłożyszślub

Panu,Boguswemu,niebędzieszsięociągałzjegowypełnieniem,

gdyżPan,Bógtwój,będziesiętegodomagałodciebie,anatobie
będzieciążyłgrzech.

Jeślisięwstrzymaszodślubowania,niebędzie

grzechciążyłnatobie,

23,21-23.Śluby.WDekaloguznajdujesięprzykazanie:„NiebędzieszwzywałimieniaPana,Bogatwego,doczczychrzeczy”(Wj20,7).WezwanieimieniaBożegopodczasskładaniaślubu

powodowałopowstanieumowypomiędzyBogiemaczłowiekiem.KażdezaniedbaniezwiązanezwykonaniemślubunaruszałokontraktinarażałoczłowiekanagniewBoży(zob.Sdz11,35-36).
PouczenienatematprzysiągiślubówzawartewKsiędzePowtórzonegoPrawajestwypowiedziąocharakterzemądrościowym,podobnąpodwzględemformydotekstuzKoh5,4-7.Miałoonosłużyćza
przestrogęprzedniemądrąmowąiposiadałoliczneodpowiednikiwliteraturzemądrościowejBliskiegoWschodu.Naprzykład,wpochodzącymzVIIw.przedChr.asyryjskimutworzePouczenia
Ahikaraczytamy:„ludzkiesłowojestjakptak-wypuszczone,nigdyniezostanieschwytane”.WegipskichNapomnieniachAmenemopepadająsłowa:„przystanąćizastanowićsięprzed
wypowiedzeniemsłowa...tocechamiłabogom”(ok.1100przedChr.).Natematdodatkowychinformacjizob.komentarzdoKpł25iLb30.

leczcozusttwychjużwyszło,tegostrzeżiwypełnijślub,który

tweustazłożyłyjakodardobrowolnyPanu,Bogutwemu.

Gdy

wejdzieszdowinnicyswegobliźniego,możeszzjeśćwinogrondo
syta,ilezechcesz,leczdoswegokoszykaichnieweźmiesz.

23,24-25.Zrywaniepokłosiaręką.Podobniejakwdowy,któremogłyzbieraćpokłosienapolachiwsadach,bysięwyżywićzeżniwbędącychdaremPana,wędrowiecmógłsięgnąćpo

garśćowocówlubziarna,przechodzącprzezpole(zob.Pwt24,19-21).Zakradzieżuważanojednakceloweiplanowezbieraniepłodówrolnychnapolunależącymdosąsiada.Prawadotyczące
okazywaniagościnnościpodróżnymzostałyomówionerównieżwegipskiejOpowieściowymownymwieśniaku(ok.2100przedChr.).

Gdywejdzieszmiędzyzbożebliźniegoswego,rękąmożesz

zrywaćkłosy,leczsierpanieprzyłożyszdozbożaswegobliźniego.

Pwt24

Rozwód

Jeślimężczyznapoślubikobietęizostaniejejmężem,lecznie

będziejejdarzyłżyczliwością,gdyżznalazłuniejcośodrażającego,
napiszejejlistrozwodowy,wręczygojej,potemodeślejąodsiebie.

Jeśliona,wyszedłszyzjegodomu,pójdzieizostanieżonąinnego,

tendrugiteżjąznienawidzi,wręczyjejlistrozwodowyiusuniejąz
domu,albojeślitendrugimąż,któryjąpoślubił,umrze,

niebędzie

mógłpierwszyjejmąż,któryjąodesłał,wziąćjejpowtórniezażonę
jakoskalanej.TobowiembudziodrazęuPana,atyniemożesz
dopuścićdotakiejnieprawościwkraju,którycidajewposiadanie
Pan,Bógtwój.

24,1-4.Rozwód.Wtekściebiblijnympodstawądorozwodujestniezadowoleniemężazżony(podobniejakwprawachŚrodkowegoPaństwaasyryjskiego).Wtymznaczeniuprzyczyna

rozwodumusiałabyćwyraźnieokreślona(np.wKodeksieHammurabiegoiprawieŚrodkowegoPaństwaasyryjskiego).Sporządzanozatem„listrozwodowy”,wktórymszczegółowowymieniano
wszystkiepowodyniezadowolenia(zob.Jr3,8);jeślisprawarozwodowamiałaprzebiegpodobnydoinnychspraw,listrozwodowybyłnastępniebadanyprzezstarszych,wysłuchiwanorównieżzeznań
świadków(KodeksHammurabiego).Natematdodatkowychinformacjizob.komentarzdoPwt22,29.

24,4.Skalanie/splugawienie.Bardzonietypowaformahebrajskiegoczasownikaużytegowwersecie4wyraźniewskazuje,żewomawianymprzypadkustronąposzkodowaną,niezaś

winowajcą,jestkobieta.Zostałaonzmuszonadooznajmienia,żejestnieczysta,przeznieżyczliwienastawionegopierwszegomęża;jejkolejny,drugizwiązekdowiódł,żeinnymążpotrafiłzaradzić
wszelkiejnieczystości,którąmogłabyćdotknięta.Zakaztenmanaceluzapobieżeniesytuacji,wktórejpierwszymążpoślubiaponownietęsamążonę(mógłbywówczasodnieśćpewnekorzyści
finansowe);jeślikobietabyłarzeczywiścienieczysta,zakazskierowanybyłprzeciwkoniejiwykluczałkażdemałżeństwo.

Różneprzepisy

Jeślimążdopierocopoślubiłżonę,toniepójdziedowojskai

żadenpublicznyobowiązeknaniegonieprzypadnie,leczpozostanie
przezjedenrokwdomu,abyucieszyćżonę,którąpoślubił.

24,5.Prawodotyczącenowożeńców.TohumanitarneprawomożnaporównaćzzasadąpoborudowojskazawartąwPwt20,7.Wostatnimzfragmentówzaręczonymężczyznazwolniony

jestzobowiązkusłużbywojskowej,tutajzaśuwalniasięodniegonowożeńców.Wkażdymzprzypadkówchodziodaniemuczasunaspłodzeniedziedzicaizałożeniedomu.Jednakprawopodanew
rozdziale24nawiązujedoprawajednostkidozaznaniaprzyjemnościżyciaprzedudaniemsięnawojnę.

Niewolnobraćwzastawkamieniamłyńskiegogórnegoani

dolnego,gdyż[tymsamym]brałobysięwzastawsamożycie.

24,6.Kamieńmłyńskijakonarzędzieumożliwiająceprzeżycie.Żarnaskładałysięzdwóchkamieni,zwyklebazaltowych.Cięższydolnykamieńbyłplaskilubmiałlekkiewgłębienie,w

którymumieszczanoziarnomielonenamąkę.Kamieńgórny,lżejszy,miałkształtdłonimielącego.Ludzieubodzy,którychniestaćbyłonazakupmąki,musielicodzienniemlećziarnonażarnach.
Gdybyzostalizmuszenidodaniakamienimłyńskichjakozastawu,moglibyutracićwtensposóbmożliwośćwyżywieniasię.

Jeśliznajdączłowiekaporywającegokogośzeswychbraci,z

Izraelitów–czysambędziegoużywałjakoniewolnika,czyteżgo
sprzedatakizłodziejmusiumrzeć.Usunieszzłospośródsiebie.

24,7.HandelniewolnikaminaBliskimWschodzie.ChociażnaBliskimWschodziekupowanoisprzedawanoniewolników(zob.Rdz37,28-36),prawozakazywałoporywaniawolnych

obywateliisprzedawaniaichjakoniewolników(por.Wj21,16).PrawodeuteronomiczneiprzepisyKodeksuHammurabiegonakazywaływymierzenieporywaczowikaryśmierci.Wtensposób
nakładanopewneograniczenianahandelniewolnikami,pozwalającumieścićwichszeregachporzuconedziecilubdorosłychdoświadczonychprzezlos.Olbrzymiawiększośćniewolnikówzostała
sprzedanadoniewoliprzezwłasnąrodzinęlubtrafiładoniejjakojeńcywojenni.

Bardzopilnieuważajnaplagętrądu,abyuczynićwszystko,o

czymwaspoucząkapłani-lewici.Coimzleciłem,tegopilnie
będziecieprzestrzegali.

Przypomnijsobie,coPan,Bógtwój,uczynił

Miriamwdrodze,gdywychodziliściezEgiptu.

24,8-9.Trąd.Zob.komentarznatematdiagnozychoróbskórnychstawianejprzezkapłanówwKpł13,1-46.Przykazaniedeuteronomicznezwyczajniepodkreślaprerogatywyiwładzę

kapłanów,którzyustalali,czydanyczłowiekmiałchorobęskóry(zwyklełuszczycę,bowiemchorobaHansenaniebyłaznananaBliskimWschodzieprzedokresemhellenistycznym),zaśpojej
ustąpieniudokonywalirytuałuoczyszczenia.

Ochronasłabych

Jeślibliźniemuswemuudzieliszpożyczkizzabezpieczeniem,

niewejdzieszdojegodomu,byzabraćcośwzastaw.

Nadworze

będzieszstał,aczłowiek,któremupożyczyłeś,wyniesiecitenzastaw
nazewnątrz.

Wszakżejeślitojestczłowiekubogi,niepołożyszsię

spać[nakryty]tymzastawem,

24,12Napoczątku,wprzypadkuosobyubogiej,tymzastawemmógłbyćtylkopłaszcz(Wj22,25n).

leczzwróciszmuzastawprzedzachodemsłońca,abymógłspać

podswympłaszczem,błogosławiąctobie,aPan,Bógtwój,policzyci
tozadobryczyn.

Niebędzieszniesprawiedliwiegnębiłnajemnika

ubogiegoinędznego,czytobędziebrattwój,czyprzybysz,oilejest
wtwoimkraju,wtwoichbramach.

Tegosamegodniaoddaszmu

zapłatę,niepozwoliszzajśćnadniąsłońcu,gdyżjestonbiednyi
całymsercemjejpragnie;byniewzywałPanaprzeciwtobie,atoby
cięobciążyłogrzechem.

24,10-15.Przepisydotycząceudzielaniapożyczkizzabezpieczeniem.NaBliskimWschodziestosowano„zastaw”(traktowanyjakozabezpieczenie),polegającynawzięciujakiegoś

składnikamajątkudłużnikajakozabezpieczeniaspłatydługulubspełnieniainnychzobowiązańfinansowych.NaprzykładKodeksHammurabiegoiprawoChetytówwskazująziemięlubobsianepola
jakozastaw.PrzepisyKodeksuHammurabiegoiprawaŚrodkowegoPaństwaasyryjskiegoomawiająprawaosób,którezostaływziętew„zastaw”jakozabezpieczeniespłatydługu.Wporównaniuze
starsząwersjątegoprzepisu,zawartąwprawieprzymierza(Wj22,26-27),prawodeuteronomicznewyróżnianaciskzarównonaprawaludzkie,jakiczłowieczągodnośćdłużnika.Itak,wierzycielnie
możewejśćdodomudłużnika,bywziąćwzastawjakiśsprzęt.Prawochroniłozatemgodnośćdłużnika,stojącnastrażyjegodomuidającmudowyboruprzedmiotzastawu.Wtensposóbzapewniano
traktowanieubogichpodobniejakinnychIzraelitów.

Ojcowienieponosząśmiercizawinysynówanisynowieza

winyswychojców.Każdyumrzezaswójwłasnygrzech.

24,16Bardzoważnytekstoodpowiedzialnościindywidualnej.Zasadatajestnowością(por.5,9;Wj34,7;Joz7,24;itd.).Znalazłazastosowaniew2Krl14,6,potwierdzeniewJr31,29-30,a

rozwinięciewEz14,12-20;18,10-20.

24,16.Winarodziny.Zawartetutajpojęcieodpowiedzialnościindywidualnejcytowanejestw2Krl14,6jakopodstawaprawnaoszczędzeniasynówskazańca.Niejestjasne,jakizwiązek

łączyłjezzasadązbiorowejodpowiedzialności,októrejczytamynp.wPwt13,12-17i21,1-9.Wostatnimzprzytoczonychfragmentówcałynaródbyłodpowiedzialnyzazachowanierytualnejczystości
przezusunięcieelementówwywołującychskalanie.Jeślipojęciaodpowiedzialnościindywidualnejizbiorowejwspółistniałyzesobąjakodwieróżneideeprawne,wówczasprzypadki,wktórych
wybijanocałąrodzinęzpowodugrzechuojca(Joz7,24-26;2Sm21,1-9;2Krl9,26),byłytraktowaneraczejjakoprzejawkaryBożejniżdziałaniapodejmowaneprzezludzkiwymiarsprawiedliwości.

Niebędzieszłamałprawaprzybyszaisierotyaninieweźmiesz

wzastawodzieżyodwdowy.

24,17przybyszaisieroty.ZatłumaczeniamistarożytnymiiTargumami.Teksthebr.:„przybyszasieroty”.

Pamiętaj,żebyłeśniewolnikiemwEgipcieiwybawiłcię

stamtądPan,Bógtwój;dlategonakazujęcizachowaćtoprawo.

24,17-18.Wymierzaniesprawiedliwościbezbronnym.Ponowniewymienionoprzywilejeprawne„chronionychgrup”izraelskiegospołeczeństwa(wdów,sierot,obcychprzybyszów)(zob.

Wj22,21-24;Pwt26,12).JakopodstawęochronyitroskionichpodanoBożewspółczucieokazanewczasiewyjściaIzraelitówzEgiptuorazprzymierzowąobietnicęurodzajnejziemi.Tematochrony
prawnejbezbronnychpojawiasiępowszechnienaBliskimWschodzie(Wj23,6),szczególniewksięgachzliteraturymądrościowej.NaprzykładwegipskimutworzeNaukiAmenemopepojawiasię
napomnienie,by„nieokradaćubogich,nieoszukiwaćdotkniętychkalectwem...aniniekłusowaćnapoluwdowy”.Winnymutworzeegipskim,Opowieściowymownymwieśniaku,miejscowego
namiestnikaokreślasięmianem„ojcasieroty”i„mężawdowy”,przypominającwtensposóboprawachnajsłabszychczłonkówspołeczeństwa.

Jeślibędzieszżąłweżniwanaswoimpoluizapomniszsnopka

napolu,niewróciszsię,abygozabrać,leczzostaniedlaprzybysza,
sierotyiwdowy,abycibłogosławiłPan,Bógtwój,wewszystkim,co
czynićbędątweręce.

Jeślibędzieszzbierałoliwki,niebędziesz

drugiraztrząsłgałęzi;niechzostaniecośdlaprzybysza,sierotyi
wdowy.

Gdybędzieszzbierałwinogrona,nieszukajpowtórnie

pozostałychwinogron;niechzostanądlaprzybysza,sierotyiwdowy.

Pamiętaj,żeitybyłeśniewolnikiemwziemiegipskiej;dlatego

nakazujęcizachowaćtoprawo.

24,19-22.Zaspokojeniepotrzebubogich.PonieważobfiteżniwauważanozarealizacjęprzymierzowejobietnicyzłożonejprzezBoga,sprawiedliwebyło,bywłaścicielepólisadówdzielili

sięczęściązbiorówzinnymi(zob.komentarzdoWj22,22-24iPwt23,24-25).Takierozwiązaniesłużyłokilkucelom,m.in.zapewniałoudziałcałegospołeczeństwawdziałaniachhumanitarnych
mającychnacelupomocubogim(zob.Kpł23,22).Praktykazostawianianapoluczęścizbiorówmogłamiećzwiązekzregularnympozostawianiemziemiodłogiem(Wj23,10-11),bydaćglebie
odpocząćiprzywrócićjejurodzajność.NaBliskimWschodziepozostawianieczęściplonównapolumiałozwiązekzdaramiofiarnymidlalokalnychbóstwpłodności.Przeznaczającpłodyraczejdla
ubogichniżlokalnychbogów,biblijnyautorusuwaskazęfałszywegokultuiustanawiapraktycznysystemopiekispołecznej.

Pwt25

Chłosta.Dobroćdlazwierząt

Jeśliwynikniespórmiędzyludźmi,stanąprzedsądem,tamich

osądząizasprawiedliwegouznająniewinnego,askażąwinowajcę.

Oilewinowajcazasłużynakaręchłosty,sędziakażegopołożyćna

ziemiiwjegoobecnościwymierząmuchłostęwliczbie
odpowiadającejprzewinieniu.

Otrzymaniewięcejniżczterdzieści

uderzeń,abyprzezmnożenierazówponadtęliczbęchłostaniebyła
nadmiernainiezostałpohańbionytwójbratwtwoichoczach.

25,1-3.Karywymierzaneprzezsądy.Wspołeczeństwachmającychzłożonąstrukturę,sporyprawnerozstrzyganebyłyprzezsystemsądowniczy.Wskładowegosystemuwchodzili

sędziowieorazmiejsce,wktórymwysłuchiwanozeznańświadków.Wwiosce„starsi”gromadzilisięprzybramielubnaklepisku(zob.Pwt21,18-21;Rt4,1-12).Wmiastachsędziowiebyliurzędnikami
mianowanymiprzezpaństwo,rozpatrującymiodwołaniaodwyrokusądówwiejskich(Pwt17,9-10)izajmującymisięsprawaminależącymidowłasnejjurysdykcji(2Sm15,3;Jr26,10-19).Doich
obowiązkównależałowysłuchiwaniezeznańświadków,ogłaszaniewyrokuzgodnegozprawem,inadzorowaniewymierzeniazasądzonejkary(wprawieŚrodkowegoPaństwaasyryjskiegosędziowie
mieliobowiązekobserwowaniawykonaniakary).

25,2-3.Ograniczenieliczbyuderzeń.PrawaBliskiegoWschodu(prawoŚrodkowegoPaństwaasyryjskiegoorazKodeksHammurabiego)nakazywaływymierzaniemężczyznomikobietom

karychłostyzaróżneprzewinienia.Liczbuderzeńsięgałaoddwudziestudosześćdziesięciu.WKsiędzePowtórzonegoPrawaczterdzieściuderzeństanowijednakmaksymalnywymiarkary.Mógłmieć
onzwiązekzsymbolicznymznaczeniemtejliczbylubzestopniemokaleczeniaiosobistegoupokorzenia,któryIzraelitamógłznieść,niezostającnatrwałewykluczonymzespołecznegoireligijnego
życiawspólnoty.

Niezawiążeszpyskawołowimłócącemu.

25,4.Rolawołówwprocesieprzetwarzaniaziarna.WołybyłyużywaneprzezIzraelitówdooraniapóliciągnięciasańdomłóceniapoklepisku,pożniwach.Zebranezpolakłosy

kładziononaklepiskuwtakisposób,bymogłyponichprzejechaćciężkiesanie.Ziarnawyłuskiwałydodatkowokopytazwierząt.Nakazniezawiązywaniapyskamłócącemuwołowinawiązujedo
humanitarnegoduchapoprzednichpraw,zezwalajączwierzęciunazjedzenieczęściziarnajakozapłatęzajegopracę.Ponieważniewielurolnikówmiałowłasnąparęwołów,zwierzątdostarczali
urzędnicypaństwowi(wymienianiwtekstachzMari);niekiedywoływynajmowanoodzamożniejszychgospodarzy,anawetwypożyczanowinnychwioskach(np.wprawachLipit-IsztariKodeksie
Hammurabiego,wktórymwspominasięowynajmowaniuwołówiwynikającychztegozobowiązaniach).

Prawolewiratu

Jeślibraciabędąmieszkaćwspólnieijedenznichumrze,anie

będziemiałsyna,niewyjdzieżonazmarłegozamążzakogośobcego,
spozarodziny,leczszwagierjejzbliżysiędoniej,weźmiejąsobieza
żonę,dopełniającobowiązkulewiratu.

25,5-10Teksttenjestnazywany„prawemlewiratu”.Nazwapochodziodłac.levir,którejesttłumaczeniemhebr.jabam.Wdowę,któraniezdążyłaurodzićchłopca,poślubiałjejszwagier.

Pierwszysynurodzonyztegomałżeństwabyłuważanyzapotomkazmarłegoiotrzymywałnależnąmuczęśćdziedzictwa.Celemtejinstytucji,istniejącejtakżeuAsyryjczykówiChittytów,było
utrzymywanienieprzerwanejliniigenealogicznejorazgwarantowanietrwałościdóbrrodzinnych.PierwszyaspektzostałpodkreślonywhistoriiTamar(Rdz38),drugi—jestnapierwszymplaniew
historiiRut(Rt4),gdzieprawaiobowiązkilewirazostałyrozszerzonenamściciela(tzw.go’el;zob.Lb35,19+).PrawodawstwoPwtograniczatenobowiązekdoprzypadku,kiedybraciażyjąrazem,
tolerujerównieżuchyleniesięodniego.Instytucjalewiratuzachowałasięwpóźniejszymjudaizmie,mimooporówzestronyrozmaitychgrup.Saduceuszewyprowadzaliztegoprawadowódprzeciwko
nauceozmartwychwstaniuciał(por.Mt22,23n).

Anajstarszemusynowi,któregoonaurodzi,nadadząimię

zmarłegobrata,byniezaginęłojegoimięwIzraelu.

Jeśliniebędzie

chciałtenmężczyznawziąćswejbratowejzażonę,pójdziebratowa
dobramymiasta,dostarszych,ipowie:Niemamszwagra,któryby
podtrzymałimiębrataswegowIzraelu.Szwagierniechcenamoją
korzyśćdopełnićobowiązku,jakinanimciąży.

Starsitegomiasta

zawezwągoiprzemówiądoniego.Jeślibędzieobstawałprzyswoimi
powie:Niechcęjejpoślubić,

25,7-8.Starsiubrammiasta.Ponieważwbramachpanowałstałyruch(ludzieszlinapolelubzniegowracali)wmiastachBliskiegoWschodupełniłyonerolęmiejscarozpraworaz

dokonywaniatransakcjihandlowych.Kupcyustawialitamskładanestraganylubsiedzieliskryciwcieniuparasola,czekającnaklientów(zob.LotwRdz19,1).Gdypojawiłsięjakiśspórprawny,można
byłosięzwrócićdogrupystarszychsiedzącychwbramie(Prz31,23)lubzgromadzićjązprzechodzących(Rt4,1-2).

pójdziedoniegobratowanaoczachstarszych,zdejmiemu

sandałznogi,pluniemuwtwarzipowie:Taksiępostępujez
człowiekiem,któryniechceodbudowaćdomuswegobrata.

25,9.Zdjęciesandałaznogi.Sandały-typoweobuwiemieszkańcówBliskiegoWschodu-byłyteżjednocześniesymbolicznymelementemstroju,szczególniewodniesieniudowdowyijej

prawnegoopiekuna(małżeństwolewiratu).Wiązałosiętozfaktem,żemiarąnabytejziemibyłtrójkąt,którymożnabyłoprzejśćwciągugodziny,dnia,tygodnialubmiesiąca(1Krl21,16-17).Ziemię
mierzonotrójkątami,wznoszonoteżmiedzezkamienipolnychsłużącezaznakgraniczny(Pwt19,14).Ponieważpoziemichodzonowsandałach,stałysięoneprzenośnymtytułemwłasnościdoniej.
Usuwającsandałyznógswojegoopiekuna(Rt4,7),wdowaunieważniałajegoprawodozarządzaniaziemiąnależącądojejdomu.

IbędzienazwaneimięjegowIzraelu:Domtego,któremuzzuto

sandał.

25,10Rytowiwywłaszczenia,któregosymbolemjestzzuciesandała,towarzyszyłgestpogardyizniesławiająceprzezwisko.Niesąjasnekonsekwencjeprawnetychczynności,jednak

prawdopodobne—jaksięwydaje—żewtymprzypadkukobietapozostawaławłaścicielkądóbrswojegomęża.Ryttutajopisanyniemaściśletakiegosensu,jakwspomnianywRt4,8.

25,5-10.Małżeństwolewirackie.Natematdodatkowychinformacjiotymzwyczaju,zob.komentarzdoRdz38,6-26.Podobneprzepisypojawiająsięw193prawieChetytóworazw33

prawieśrodkowoasyryjskim,chociażwżadnymznichniepodajesięargumentacji,żechodziozapewnieniedziedzicarodowilubprzekazaniemajątkuwuporządkowanysposób.Obydwiekwestie
pojawiająsięwKsiędzePowtórzonegoPrawa.Zatemprawobiblijne,chociażzapewniałowdowietroskęopiekunaisyna,skupiałosięgłównienaprawachjejzmarłegomęża.Obowiązekwobec
zmarłego,spełnianyprzezjegobrata(najbliższegokrewnegopłcimęskiej),mógłsięwiązaćzekonomicznymciężarem(zob.Rt4).Drugiczłonprzedstawionegotutajprawapozwalakrewnemuna
publicznezrzeczeniesięobowiązkui,sądzącpoprzykładzieRut,umożliwiałwdowiepoślubieniekażdegoinnegomężczyzny,któregowybierze.Chociażkrewny,naktórymciążyłobowiązeklewiratu,
musiałwziąćnasiebiepublicznąhańbęizostaćuznanymzaodmawiającegowspółpracy,czynnikiekonomicznemogłytakiepostępowanieusprawiedliwiać.

Przyzwoitość

Jeślisiębićbędąmężczyźni,mężczyznaijegobrat,ipodejdzie

żonajednegoznich,achcącwyrwaćmężazrąkbijącego,wyciągnie
rękęichwycigozaczęściwstydliwe,

odetnieszjejrękę,niebędzie

tweokomiałolitości.

25,11-12.Prawo.BardzobliskaparaleladotegoprawapojawiasięwkodeksieprawŚrodkowegoPaństwaasyryjskiego,gdziekarawymierzonakobieciezależałaodtego,czyuszkodzone

zostałojedno,czyobydwajądra.Wydajesię,żekarawyznaczonawKsiędzePowtórzonegoPrawaniemazwiązkuzestopniemuszkodzeniagenitaliów,leczznieprzyzwoitościączynukobiety.Prawo
nakazujeodcięcieręki,ponieważtoonabyłanarzędziemwyrządzeniaszkody(zob.komentarznatematprawazemsty,Pwt19,21).Chociażkobietastarałasięprzyjśćzpomocąmężowi,popełniłaczyno
podłożuseksualnym,któryzhańbiłichoboje.

Przeciwchciwościwhandle

Niebędzieszmiałwtorbiepodwójnegociężarka:cięższegoi

lżejszego;

niebędzieszmiałwswoimdomupodwójnejefy:większej

imniejszej.

Będzieszmiałciężareknieumniejszonyidokładny;

będzieszmiałefęnieumniejszonąidokładną,abyśdługożyłna
ziemi,którącidajePan,Bógtwój;

gdyżbrzydzisięPankażdym,

którytakczyni,każdym,którypostępujeniesprawiedliwie.

25,13-16.Ciężarkiimiary.Wspołeczeństwie,wktórymnieznanobitejmonety,handelopierałsięnastosowaniustandardowychmiariwag.Wgrobowcachegipskichodkrytokamiennei

metaloweciężarkizwyrytymiznakami,oznaczającymiokreślonewagi;przedmiotytakieodnalezionorównieżwkilkumiejscachwIzraeluiMezopotamii(odważnikistylizowanewkształcielwa
odkopanowwarstwiezVIIIw.przedChr.wNimrudwAsyrii).Kupcy,którzystosowalifałszyweciężarki,oszukiwaliswoichdostawcówiklientów(zob.Prz11,1;20,23;Am8,5).Chociażpraktyki
takiebyłypotępianejakobudząceodrazę,zjawiskotowystępowałopowszechniewcałymstarożytnymświecie.DobrytegoprzykładznaleźćmożnawegipskiejOpowieściowymownymwieśniaku,
któryoskarżaurzędnikówpaństwowychiludzirozdzielającychzbożeo„rabowanie”ludu.

WypędzenieAmalekitów

Pamiętaj,cociuczyniłAmalekwdrodze,gdyśwyszedłz

Egiptu.

Zaszedłcidrogęinapadłnawszystkichosłabionych,na

twojetyły,gdytybyłeśzmęczonyiwyczerpany,onBogasięnie
lękał.

GdyPan,Bógtwój,zapewnicibezpieczeństwoodwszystkich

twoichwrogówokolicznych,wkraju,którycidajePan,Bógtwój,w
posiadanie,wytępiszimięAmalekaspodnieba.Niezapomnijotym!

25,17-19.Amalekici.Zob.komentarzdoLb24,20.AmalekiciprzemierzaliszerokieobszaryNegebu,ZajordaniaiPółwyspuSynajskiego.Wzmiankiotymludziepojawiająsięwyłączniew

Biblii,niemożnateżznimipołączyćżadnychświadectwarcheologicznych.Jednakpracewykopaliskoweprowadzonewewspomnianymrejoniepotwierdziłyistnieniewtymokresiegrupnomadówlub
półnomadów,podobnychdobiblijnychAmalekitów.Mimokilkupróbichwyeliminowania(Wj17,8-13;1Sm15,2-3),AmalekicibardzoczęstopojawiająsięjakonieprzyjacieleIzraela(Sdz6,3;1Sm
30,1;2Sm8,12;1Krn4,43).OdmowaudzieleniapomocyIzraelitom,gdyciwędrowaliprzezSynaj,wydajesię,podobniejaktutaj,pierwotnymźródłemwzajemnejwrogości;późniejszesporybyły
jednakprzypuszczalniezwiązanezziemiąinapadaniemnawioskirywala.

Pwt26

Postanowieniaobrzędowe.Pierwociny

Gdywejdzieszdokraju,którycidajePan,Bógtwój,w

posiadanie,zajmieszgoiosiądzieszwnim;

26,1-11Prawodotyczącepierwocin.Podobniejakto,copierworodneuczłowiekaiuzwierzątnależydoBoga(Wj13,11+),sąMuteżpoświęconepierwszepłodyrolne(Wj22,28;23,19;

34,26;Kpł2,12.14;23,10-17;Pwt18,4).WedługLb18,12mogąichużywaćkapłani(por.Ez44,30).Taofiarazpłodówziemi,którawdawnymkalendarzureligijnym(por.Wj23,16.19)wiązałasięz
kananejskiegopochodzeniaświętamiżniwaizbiorówjesiennych,otrzymujetunowąinterpretację,opartąnahistoriizbawienia:przypominaonaIzraeliciejegowejściedoZiemiObiecanej(w.1,3,9-
10).ItuzatempojawiasięcentralnytematPwt:darziemi(por.1,5+).

weźmieszpierwocinywszelkichziemiopłodówuzyskanych

przezciebiewkraju,którycidajePan,Bógtwój.Włożyszjedo
koszykaiudaszsięnamiejsce,którePan,Bógtwój,obierzesobiena
mieszkaniedlaimieniaswego.

Pójdzieszdourzędującegowtedy

kapłanaipowieszmu:OświadczamdziśPanu,Bogutwojemu,że
zaszedłemdoziemi,októrejPanprzysiągłprzodkom,żenamjąda.

Kapłanweźmiekoszykztwoichrąkipołożygoprzedołtarzem

Pana,Bogatwego.

AtywówczaswypowiesztesłowawobecPana,

Bogaswego:Ojciecmój,tułaczAramejczyk,zstąpiłdoEgiptu,
przybyłtamwniewielkiejliczbieludziitamsięrozrósłwnaród
ogromny,silnyiliczny.

26,5Wwyznaniuwiaryzawartymww.5-9streszczasięhistorięzbawienia,którejcentrumjestuwolnieniezEgiptu.Tesameelementyznajdująsięw„wyznaniach”6,20-23oraz—

poszerzone—wJoz24,1-13iNe9,7-25.Akcentowaniedaruziemipłynącejmlekiemimiodem(w.9)jestbardzonamiejscuwtejdeklaracjizwiązanejzofiarąpierwocin.Milczenieowydarzeniachna
Synajunieoznacza,żetowyznaniewiarynawiązujedotradycji,wktórejniconichniebyłowiadomo.Tekstniejestbardzostary,aprzypominanieogłoszeniaPrawanieznajdowałosięwjegopolu
widzenia.

26,5.Aramejczykbłądzący.Stwierdzenieto,mającecharakterwyznania,podkreślawędrownycharakterżyciaprzodkówIzraela.JakoojczyznęAbrahamaijegorodzinywymieniasię

ogólniePaddan-AramlubAram-Naharaim(zob.komentarzdoRdz11,28).WzmiankaoAramejczykachwzwiązkuzAbrahamemiJakubemstanowiprzypuszczalnienawiązaniedoszczepów
rozproszonychnaobszarzeGórnejMezopotamii,którewówczasnieutworzyłyjeszczejednegonaroduAram,pojawiającegosięwtekstachpóźniejszych.Napodstawieinformacjizliteraturyna
tabliczkachzapisanychpismemklinowymmożnawysnućprzypuszczenie,żenazwaArammogłaoznaczaćpierwotniewłaśnietenrejon(por.Sippar-Amnantumzokresustarobabilońskiego).Natemat
dodatkowychinformacjioAramejczykachzob.komentarzdoRdz28,5.

Egipcjanieźlesięznamiobchodzili,gnębilinasinałożylinanas

ciężkierobotyprzymusowe.

WtedywołaliśmydoPana,Bogaojców

naszych.Panusłyszałnaszewołanie,wejrzałnanasząnędzę,nasz
trudinaszeuciemiężenie.

WyprowadziłnasPanzEgiptumocnąręką

iwyciągniętymramieniemwśródwielkiejgrozy,znakówicudów.

26,8.Mocnarękaiwyciągnięteramięjakoegipskametafora.TedwaatrybutyBożepojawiająsięłączniewPwt4,34;5,15;7,19;11,2i26,8orazwliteraturzeprorockiej(Jr32,21;Ez

20,33).Pierwowzorumożnasiędopatrywaćwegipskichhymnachkrólewskichikorespondencjiurzędowej.Naprzykład,wXIVw.przedChr.,wlistachzAmarny,Abdi-Heba,namiestnikJerozolimy,
powołujesięna„mocneramiękróla”jakopodstawęswojejnominacji.Podobnie,wpochodzącymzXVIIIdynastiiHymniedoOzyrysa,jegodojściedodominacjioddanozapomocąfrazy„gdyjego
ramiębyłomocne”.WHymnienacześćTotaHoremheba,bogaksiężyca,opisanojakowiodącegoboskąnawęprzezniebiosana„wyciągniętychramionach”.

Przyprowadziłnasnatomiejsceidałnamtenkrajopływającyw

mlekoimiód.

26,9.Mlekoimiód.Zob.komentarzdoPwt6,3.

Terazotoprzyniosłempierwocinypłodówziemi,którądałeśmi,

Panie.RozłożyszjeprzedPanem,Bogiemswoim.Oddaszpokłon
Panu,Boguswemu,

ibędzieszsięcieszyłrazemzlewitąiz

przybyszem,któryjestuciebie,zewszystkichdóbr,którePan,Bóg
twój,dałtobieitwemudomowi.

26,11.Dzieleniesięzlewitąiobcym.Deuteronomicznyautorponowniewymienia„grupychronione”,nakazującdzielićsięznimiczęściąofiar.Wtymprzypadkusątolewiciiobcy-

ludzie,którzyniemogliposiadaćziemi,mieliwięcsłabsząpozycjęekonomiczną(zob.Pwt1,16;12,18;14,29;16,11).Wprzypadkulewitówotrzymanąpomocrównoważysłużbaświątynna,zaśw
przypadkuobcych-pracaświadczonaprzezwędrownychrobotnikównajemnych.

Dziesięcinytrzeciegoroku

Gdywtrzecimroku–rokudziesięciny–zakończyszoddawanie

wszystkichdziesięcinzezbiorów,gdyoddaszjelewicie,
przybyszowi,sierocieiwdowie,abywtwoichbramachjedlidosyta,

26,12.Trzecirok,rokdziesięciny.Zob.komentarzdoPwt14,29.

powieszwobecPana,Bogaswego:Wziąłemzdomu,co

poświęcone,idałemlewicie,przybyszowi,sierocieiwdowie,zgodnie
zewszystkiminakazami,jakiemidałeś;nieprzestąpiłemaninie
zapomniałemżadnegoztwoichnakazów.

26,12-13.Wspomaganiepotrzebujących.CzteremagrupamipotrzebującychwśródIzraelitówbylilewici,obcy,wdowyisieroty.Ponieważnieposiadalioniziemianiniemieliopieki

wynikającejzposiadaniadomu,obowiązkiemludubyłodostarczanieimpożywieniaiochronyprawnej(zob.Pwt1,16).Wtymprzypadkuwsparciemjestdziesięcinaskładanawtrzecimroku.Można
jednakdomniemywać,żeistniałydodatkowesposobyzaspokajaniatakichpotrzeb,stosowanecoroku(zob.Rt2,2-18).

Niespożyłemtegopodczasżałoby,niewynosiłemzdomuw

stanienieczystości,niedałemnicztegoumarłemu,usłuchałemgłosu
Pana,Bogaswego,czyniłemwszystko,cominakazałeś.

26,14Płodyskładającesięnadziesięcinę,poświęconeJahwe,mająbyćchronioneprzedwszelkąprofanacją:przedrytamiżałobnymi(por.Oz9,4)lubprzednieczystością(por.Ag2,13).

Ofiarazłożonazmarłemumożebyćjeszczejednymrytemżałobnymalbokultemidolatrycznymkuczcijakiegośbogaumierającegoiodradzającegosię(Baal-Adonis,por.14,1+).

26,14.Spożywaniepokarmuwokresieżałobylubnieczystości.Tatrzyczęściowalitania,związanazrytuałemczystościiposłuszeństwa,podobnaformądoHiobowego„przymierza”(Hi

31),wskazuje,żeofiarodawcanieskalałsię,spożywającświętyposiłekwstanienieczystości.Zanieczystegobyłuważany,naprzykład,człowiek,którydotknąłciałazmarłego(Kpł5,2).Wchetyckim
rytuale,związanymzprzygotowaniemposiłkudlakrólaorazofiaryzpokarmówdlabogów,przywiązywanowielkąwagędodrobiazgowegoprzestrzeganiazasadfizycznejczystościorazunikania
zwierzątuważanychzarytualnienieczyste(psówiświń)oraznieczystychrytualnieludzi.Prawodeuteronomicznemożebyćteżzwiązanezrytualnymiposiłkamiwkulcieprzodkówalbozkananejskimi
lubmezopotamskimirytuałamikultupłodności(zob.kobietyodprawiająceżałobępoDumuzi/TammuziewEz8,14).

26,14.Ofiarydlazmarłych.Zol),komentarzdoLb3orazPwt14,1-2natematrytuałówmającychzwiązekzkultemprzodków.Wtymprzypadkuzadbano,byposiłekofiarnyniezostał

skalanyprzezludzinieczystychrytualnielubprzezdziałaniawywołująceskalanie,np.ofiarowanieczęściposiłkuzmarłym.Mogłotoobejmowaćprzygotowywanieposiłkudlazmarłego,bywzmocnić
gowczasiepodróżydoSzeolu(jakwTb4,17),lubbydowiedziećsięczegośoprzyszłości(Pwt18,11).OprócztegowPs106,28wskazanonazwiązekpomiędzy„ofiaramidlabogówumarłych”a
kultemkananejskiegobogaBaala.WkażdejzsytuacjiludziepokładalizaufaniewkimśinnymniżJahwe,jedniidrudzyzostaliteżpotępieniprzezbiblijnegoautorajakopowodującyskalaniei
prowadzącyluddozagłady.

Zeswegoświętegomieszkania,zniebios,spojrzyji

pobłogosławIzraela,ludswój,podobniejakiziemię,którąnamdałeś,
jakpoprzysiągłeśnaszymprzodkom–krajopływającywmlekoi
miód.

26,12-15.DziesięcinanaBliskimWschodzie.Zob.komentarznatematdziesięcinydoPwt14,22-29iLb18,31-32.
26,1-15.OfiaryzpierwocinnaBliskimWschodzie.Religijnązasadą,doktórejnawiązująofiaryz„pierwocin”(zwierząt,płodówrolnychlubludzi)składanebogom,jestpromowanie

urodzajności.Odnajdawniejszychczasówpanowałoprzekonanie,żeżyciezostałostworzoneprzezbogów,iżeoczekująoniwłaściwejofiarywpostacipierwocinpłodówrolnychlubpierworodnych
łona.Religiaizraelskaograniczałatepraktyki,zezwalającnawykupienieniektórychzwierzątiwszystkichpierworodnychdziecipłcimęskiej(Wj13,11-13;Lb18,14-15).Składanieofiarzpierwocin
mogłomiećrównieżznaczeniepolityczne.WasyryjskichannałachSennacheryba(705-681przedChr.)odnajdujemynakaz,bypodbiteludyskładałyofiaryzpierwocinowiec,winaidaktylibogom
Asyrii.

Zakończenie

DziśPan,Bógtwój,rozkazujeciwykonaćteprawainakazy.

Przestrzegajich,wypełniajzcałegoswegosercaizcałejduszy.

26,16-28,68Od26,16zaczynasiędrugamowaMojżesza(por.4,44+).Kończysięonaw28,68,ajestprzerwanarozdz.27,będącympóźniejsząwstawką.Rozdz.28niejestkompozycją

jednolitą.

DziśuzyskałeśodPanaoświadczenie,iżbędziedlaciebie

Bogiem,oiletybędzieszchodziłJegodrogami,przestrzegałJego
praw,poleceńinakazóworazsłuchałJegogłosu,

aPan–żety

będziesz,jakcizapowiedział,ludemstanowiącymszczególnąJego
własność,ibędzieszprzestrzegałJegowszystkichpoleceń.

Oncię

wtedywywyższyweczci,sławieiwspaniałościponadwszystkie
narody,któreuczynił,abyśbyłludemświętymdlaPana,Bogatwego,
jakpowiedział.

26,16-19Kodeksdeuteronomiczny,któregoprezentacjawłaśniesięskończyła,jesttzw.dokumentemprzymierza,przedstawionymjakoumowa:JahwebędzieBogiemIzraela,aIzrael—pod

warunkiemzachowywaniaprzykazań—będzieJegoludem.Błogosławieństwaiprzekleństwa(rozdz.28)tosankcjadotrzymaniatejumowy.

Pwt27

MOWYKOŃCOWE

SpisaniePrawa

MojżeszrazemzestarszymiIzraelawydałtakinakaz:

ZachowajciecałetoPrawo,którejawamdziśogłaszam.

27,1-26Tenrozdziałzawieratrzyniejednorodneelementy:w.1-8,9-10,11-26.W.9-10mogłybyćkontynuacją26,19.Dwapozostałefragmentysąwstawkami.Niepodajesięwnich

żadnychogólnychpraw,leczprzepisujepewneaktykultowemającezwiązekzsanktuariumwSychem:wykorzystanotu,ponieznacznychretuszach,staretradycjesychemickie;wPwtniepoleconoby
nigdyzbudowaniaołtarzaiskładaniananimofiarnagórzeEbal(alboGarizim,w.4n),aprawowyrytenakamieniach(w.8)musiałobyćtekstemkrótszymniżspisanewksiędze(por.31,24-26).
Ceremonie,októrychmowaww.11-26,podobniejakcałaPwt,mająjakotłojednosanktuarium(por.przyp.dow.11).

ApoprzejściuJordanudoziemi,którącidajePan,Bógtwój,

postawiszwielkiekamienieipobieliszjewapnem.

27,2.Wielkiekamieniepobielonewapnem.Wśródstarożytnychtechnikpisarskichwymienićmożnapisanieatramentemnapapirusie(Egipt),rylcemnaglinianychtabliczkach

(Mezopotamia),wykonywanieinskrypcjiwkamieniulubrylcemnapokrytychwoskiemdrewnianychtablicach.Wykonywanieinskrypcjiwkamieniubyłobardzoczasochłonne;odmianątejtechniki
pisarskiejbyłopokrywaniekamiennejpowierzchnimiękkimtynkiemipisanienanim.TakieinskrypcjeodnalezionowPalestynie,wrejonieDeirAlla(zob.komentarzdoLb22,4-20)orazwKuntillet
Adżrud(zob.komentarznatematsłupówAszerywPwt7,5).

WypiszeszwszystkiesłowategoPrawapoprzejściu,aby

wkroczyćdoziemi,którąwamdajePan,Bógtwój–ziemi
opływającejwmlekoimiód–jakwamprzyrzekłPan,Bógojców
waszych.

GdyprzejdziecieJordan,postawicietekamienie,jakja

wamdziśnakazuję,nagórzeEbaliwapnemjepobielicie.

27,4nagórzeEbal.Sam.:„nagórzeGarizim”.Prawdopodobniejesttotekstpierwotny,zmodyfikowanypóźniejnaskutekpolemikiskierowanejprzeciwkoSamarytanom,dlaktórychgórata

byłamiejscemkultu,zachowywanymbyćmożezgodniezestarątradycją.Zresztąww.12-13,podobniejakw11,29,błogosławieństwazostanąwypowiedzianewłaśnienagórzeGarizim.

27,4.GóraEbal.GarizimiEbaltogóry,pomiędzyktórymileżymiastoSychem,wcentralnejkrainiegórzystej-Garizimznajdujesięnapołudniu(860mn.p.m.),Ebal,napółnocy(925m

n.p.m.).Ołtarz,októrymmowa,zostałfaktyczniezbudowany,oczymmówiJoz8.Niektórzyarcheolodzysądzą,żeodnalezionojegoruiny.Miałabytobyćbudowlaznajdującasięnajednymz
wierzchołkówgóryEbal,owymiarach11x9,5m,zmuramioszerokości1,7miwysokości2,9m,wykonanymizpolnychkamieni.Wśrodkuwypełnionyjestgruzemipopiołem.Jestteżcośwrodzaju
nasypuwiodącegonaszczytbudowli.Wokółbudowliznajdujesiędziedziniec;odkrytotakżewieleszczątkówzwierzęcych.Fragmentyceramiki,któretamodnaleziono,datowanesąnaokres,
począwszyod1200przedChr.

IwystawicietamołtarzkuczciPana,Bogaswego,ołtarzz

kamieni,którychnieobrabiałożelazo.

Zkamieninieciosanych

zbudujecietenołtarzdlaPana,Bogaswego,izłożycienanimofiary
całopalnekuczciPana,Bogaswego.

27,5-6.Ołtarzzbudowanyzpolnychkamieni,bezużyciażelaznychnarzędzi.PoleceniateodpowiadająudzielonymwWj20,25.Narzędziażelaznebyłyużywanedoociosywania

kamieni-nadawaniaimodpowiedniegokształtu,bybudowlabyłamocniejsza.OłtarzezciosanegokamieniaodkrytowJudzie(najlepszyzachowałsięwBeer-Szebie).Ołtarz,októrymtutajmowa,nie
miałzwiązkuzprzybytkiem;byćmożezachowaniutejróżnicysłużyłowykorzystanienieociosanychkamieni.OłtarzzkamienipolnychstałnadziedzińcuprzybytkuwtwierdzyArad(datowanyna
okresmonarchiiizraelskiej).

Jemuzłożycieteżofiarybiesiadne,spożyjeciejenamiejscui

będzieciesięcieszyćwobecPana,Bogaswego.

27,6-7.Celołtarza.Wydajesię,żeołtarztenniebyłbudowlątrwałą(innypowódzastosowanianieociosanychkamieni),leczzostałwzniesionyjedyniedlapotrzebopisanychtutaj

obchodów.Złożononanimofiarybiesiadne(zob.komentarzdoKpł3)-niebyłonatomiastofiaryoczyszczeniaipojednania.

NakamieniachwypiszeciewszystkiesłowategoPrawa.

Wyryjciejedobrze!

27,8.Prawospisanenamonumentalnychkamieniach.KodeksHammurabiegozostałwyrytynastelizdiorytuowysokości2,5m.Stelęustawionowmiejscupublicznym,bywszyscy

moglijąwidziećisprawdzaćzapisanenaniejprawa.Królewskieinskrypcjeznajdowałysięczęstowważnychmiejscach.Wświeciestarożytnyminskrypcjepamiątkoweumieszczanonakamieniach
grobowych,nakamieniachwęgielnychbudowliorazwróżnychważnychmiejscachhistorycznych.Czynionoto,bybyływidocznedlaludzi,przyciągałyichuwagęizapadaływpamięć.W
przeciwieństwiedonichdokumentytraktatoweBliskiegoWschoduznajdowałysięzwyklewmiejscachświętychiniebyłydostępnedlaludu.Celembyłotutajspisanieporozumieniaiumieszczeniego
przedobliczembogów,wktórychimieniuzostałyzawarte.

PotemMojżeszikapłani-lewicirzeklidocałegoIzraelate

słowa:Zamilknij,Izraelu,isłuchaj!Wdniudzisiejszymstałeśsię
narodemPana,Bogaswego.

BędzieszsłuchałgłosuPana,Boga

swego,iwypełniałJegopoleceniaiprawa,którejacidzisiajdaję.

Przekleństwaibłogosławieństwa

TegosamegodniawydałMojżeszludowitakiepolecenie:

27,11Wefragmenciew.11-26sąpołączonedwieceremonie.1.W.12-13:pokolenia,podzielonenadwiegrupy,wypowiadająnaprzemianbłogosławieństwaiprzekleństwa.Pierwotnytekst

zostałtuusuniętynakorzyśćjakiejśinnejceremonii;2.w.14-26:lewiciuroczyścieobwieszczajądwanaścieprzekleństw,aludodpowiada„Amen”.Pierwszeiostatniesąwwidocznysposób
deuteronomistyczne;dziesięćpozostałychodzwierciedladawnezakazy,doktórychparaleleznajdująsięwKodeksiePrzymierzaorazwnajstarszejwarstwieKpł18.

GdyprzekroczycieJordan,stanąnagórzeGarizim,by

błogosławićlud:Symeon,Lewi,Juda,Issachar,JózefiBeniamin.

27,12.GóryGarizimiEbal.Zob.komentarzdoPwt11,29.

AnagórzeEbalstaną,byprzeklinać:Ruben,Gad,Aser,

Zabulon,DaniNeftali.

Lewicizabiorągłosizawołajądocałego

Izraela:

Przeklętykażdy,ktowykonaposągrzeźbionylubzlanego

metalu–rzeczobrzydliwądlaPana,dziełorąkrzemieślnika–i
postawiwmiejscuukrytym.Awodpowiedzicałyludpowie:Amen.

27,15.Posługiwaniesiębożkami.Zob.komentarzdoPwt4,15-18.

Przeklęty,ktogardziswoimojcemlubmatką.Acałyludpowie:

Amen.

27,16.Przynoszeniehańbyrodzicom.Okazywanieczciiszacunkurodzicomobejmowałopoważnetraktowanieichnaukioprzymierzu.Oznaczałotoprzekazywaniereligijnego

dziedzictwazpokolenianapokolenie.Domuważanozaważne,niezbędneogniwowprzekazywaniunaukiprzymierzakolejnympokoleniom.Rodzicewinnibyćtraktowanizeczciąjakoprzedstawiciele
władzyBożej,atakżezewzględunazachowanieprzymierza.Przymierzebyłozagrożone,jeślidzieciniezważałynapouczeniarodzicówiodrzucałyichwładzę.Wzwiązkuztymwartozwrócićuwagę,
żeprzykazanietopołączonozobietnicąprzymierza-długiegożyciawziemi.NaBliskimWschodziebrakszacunkudlawładzyrodzicóworazzaniedbywaniesynowskichobowiązkówstanowiły
zagrożenienietylkodlareligijnegodziedzictwa,leczprzedewszystkimdlasamegospołeczeństwa.Przestępstwo,októrymtutajmowa,mogłopolegaćnauderzeniurodziców,przeklęciuich,
nieokazywaniutroskiostarychrodzicówinieurządzeniuwłaściwegopochówku(zob.Wj20,12).

Przeklęty,ktoprzesuwamiedzęswegobliźniego.Acałylud

powie:Amen.

27,17.Znaczeniekamienigranicznych/miedz.Zob.komentarzdoPwt19,14.

Przeklęty,ktosprawia,żeniewidomybłądzinadrodze.Acały

ludpowie:Amen.

Przeklęty,ktołamieprawoprzybysza,sierotyi

wdowy.Acałyludpowie:Amen.

27,19.Wymierzaniesprawiedliwościczłonkomupośledzonychklasspołecznych.JednymzgłównychaspektówtradycjiprawnejIzraelitówbyłostworzeniezabezpieczeńchroniących

grupyspołeczneuznawanezaubogielubsłabe:wdowy,sierotyiobcych(zob.Wj22,22;Pwt10,18-19;24,17-21).Temattroskiopotrzebującychpojawiasięrównieżwzbiorachprawnychzobszaru
Mezopotamii,pochodzącychjużzpołowyIIItysiącleciaprzedChr.Zwyklechodziwnichoochronęprawnajsłabszychorazgwarancjęwymierzaniasprawiedliwościwsądach.

Przeklęty,ktoobcujecieleśniezżonąswegoojca,gdyżodkrywa

brzegpłaszczaswojegoojca.Acałyludpowie:Amen.

Przeklęty,kto

obcujecieleśniezjakimkolwiekzwierzęciem.Acałyludpowie:
Amen.

Przeklęty,ktoobcujecieleśniezeswojąsiostrą,córkąojca

swegoalbocórkąswojejmatki.Acałyludpowie:Amen.

Przeklęty,

ktoobcujetakzeswojąteściową.Acałyludpowie:Amen.

27,20-23.Kazirodztwoicielesneobcowaniezezwierzęciem.Kazirodztwowywoływałoodrazęwwiększościstarożytnychspołeczeństw(zob.zakazypojawiającesięwprawach

Chetytów).WyjątkiempodtymwzględembyłEgipt,wktórymkazirodztwouprawianopowszechniewrodziniekrólewskiej(małojestjednakdowodów,byobyczajtenbyłstosowanyprzezczłonków
innychgrupspołecznych),bywzmocnićlubskonsolidowaćkrólewskąwładzę.KoncepcjatapojawiasięrównieżwśródkrólówElamitów.NaBliskimWschodziecielesneobcowaniezezwierzętami
byłopraktykowanewkontekścierytualnymlubmagicznym.WzmiankiotychpraktykachpojawiająsięwmitologiizUgarit(przypuszczalniebyłyonenaśladowanerytualnieprzezkapłanów);
starożytnetekstyprawnych(szczególnieprawaChetytów)zakazujątakichczynności.

Przeklęty,ktowukryciuwymierzycios[śmiertelny]bliźniemu.

Acałyludpowie:Amen.

Przeklęty,ktobierzepodarunek,byrozlać

krewniewinnego.Acałyludpowie:Amen.

27,25.Przyjmowaniepodarunku,byrozlaćkrewniewinnego.Niewiadomo,czyprzekleństwołączysięzwręczeniemzapłatyzabójcy(wówczasbyłabytoodmianasytuacjiopisanejw

poprzednimwersecie),czyzprzekazaniemłapówkisędziemulubświadkowi,byskazaćniewinnegonakaręśmierciiwtensposóbdoprowadzićdojegoegzekucji(por.1Krl21,8-14).Wkażdym
miejscuiczasiesędziowieorazurzędnicypaństwowistaliprzedpokusąprzyjęciałapówki(zob.Prz6,35;Mi7,3).Przyjmowaniepodarunkówstałosięniemalpowszechnąinstytucją,gdyprzedurzędem
stawałyrywalizującezesobąstrony,starającesięwymanewrowaćprzeciwnika(zob.Mi3,11;Ezd4,4-5).Jednak,przynajmniejwwarstwieidealnejretoryki,mnożonoargumentyprzeciwkotemu
procederowiinakładanokarywceluograniczeniaskalizjawiska.KodeksHammurabiego(prawo5)wymierzasurowekarysędziemu,któryzmieniłjednązeswoichdecyzji(przypuszczalniezpowodu
przyjęciałapówki),m.in.wysokągrzywnęidożywotnieusunięciezurzędu.TekstzWj23,8zakazujeprzyjmowaniapodarunkówinaginaniasprawiedliwości,uznająctozaobrazęBoga,słabychi
niewinnychorazcałejwspólnoty(zob.Iz5,23;Am5,12).

Przeklęty,ktonietrzymasięnakazówtegoPrawainiewypełnia

ich.Acałyludpowie:Amen.

27,15-26.Wyliczenieprzekleństw.Przekleństwa,którezostałytutajwymienione,niesązwykłymstwierdzeniemtego,cospotkaludziłamiącychprzymierze,leczwezwaniem,byokreślone

zachowanianaruszającejespowodowałyzesłaniebliżejnieokreślonegoprzekleństwa.Wczęścitejukazanouroczystąprzysięgęzłożonąprzezlud,związanązukrytymiprzypadkaminaruszania
przymierza.Takieuroczystościskładaniaprzysiągtradycyjnietowarzyszyłyzawieraniutraktatówmiędzynarodowych.

Pwt28

Błogosławieństwozawierność

JeśliwięcpilniebędzieszsłuchałgłosuPana,Bogaswego,

wierniewypełniającwszystkieJegopolecenia,którejacidziśdaję,
wywyższycięPan,Bógtwój,ponadwszystkienarodyziemi.

28,1-69Tenrozdziałjestkontynuacją26,16-19;27,9-10,gdzieKodeksdeuteronomicznyprzedstawionojakoumowęzawartąmiędzyJahweaIzraelem.Dokumenttakinawzórtraktatów

dyplomatycznychstarożytnegoWschodukończysiębłogosławieństwamiiprzekleństwami.UderzająceparaleleznajdująsięwasyryjskichtraktatachwasalskichzVIIw.przedChr.,styljesttujednak
deuteronomiczny.Pojawiasięteżwieletematówpodejmowanychprzezproroków.

Spłynąnaciebieipozostanąwszystkietebłogosławieństwa,

jeślibędzieszsłuchałgłosuPana,Bogaswego.

Będziesz

błogosławionywmieście,błogosławionynapolu.

Błogosławiony

będzieowoctwegołona,plontwejroli,przychówektwychzwierząt,
przyrosttwegowiększegobydłaipomiotbydładrobnego.

Błogosławionebędątwójkoszidzieża.

Błogosławionebędzietwoje

wejścieiwyjście.

Pansprawi,żetwoiwrogowie,którzypowstaną

przeciwtobie,zostanąpobiciprzezciebie.Jednąszlidrogąprzeciw
tobie,asiedmiomadrogamiuciekaćbędąprzedtobą.

Panrozkaże,

byztobąbyłobłogosławieństwowspichrzach,wewszystkim,do
czegorękęprzyłożysz.Onbędziecibłogosławiłwkraju,którycidaje
Pan,Bógtwój.

Panustanowicięswoimświętymludem,jakci

poprzysiągł,jeślibędzieszzachowywałpoleceniaPana,Bogaswego,i
chodziłJegodrogami.

Wtedyzobacząwszystkienarodyziemi,że

zostaliścienazwaniimieniemPana,ibędąsięciebielękały.

28,10zostaliścienazwaniimieniemPana.Wyrażenieprawniczeoznaczająceprzynależnośćdokogoś(por.2Sm12,28;Iz4,1;itd.).

NapełnicięPanwobfitościdobramizowocutwegołona,

przychówkiemtwegobydła,plonamipola,wkraju,októrym
poprzysiągłprzodkomtwoim,żedagotobie.

28,2-11.PrzekleństwaibłogosławieństwawtraktatachzBliskiegoWschodu.PrzekleństwaibłogosławieństwasątypowymelementemstarożytnychtraktatówzokresuodIIIdoI

tysiącleciaprzedChr.,chociażwróżnychokresachróżnesąichproporcjeirozmieszczenieakcentów.Ponieważdokumentytraktatoweprzypieczętowywanozwyklezłożeniemprzysięginaimiębogów,
przekleństwaibłogosławieństwabyłyzsyłaneraczejprzezbóstwoniżprzezludzkiestronyprzymierza.Właśnietutajpojawiasiępewnaróżnica,bowiemwtekściebiblijnymBógjestraczejstroną
przymierzaniżosobą,któraegzekwujejegorealizację.WieleprzekleństwwymienionychwtymfragmencieposiadaparalelefrazeologicznezasyryjskimitraktatamizVIIw.przedChr.Możnarównież
dostrzecpewnepodobieństwadoeposuAtrachasis,wktórymbogowieprzedzesłaniempotopuniszcząziemięróżnymiplagami-chorobą,suszą,głodem,sprzedażączłonkówrodzinydoniewolioraz
kanibalizmem.

Panotworzydlaciebieswojebogateskarbynieba,dającw

swoimczasiedeszcz,któryspadnienatwojąziemię,ibłogosławiąc
każdejpracytwoichrąk.Tybędzieszpożyczałwielunarodom,asam
unikogoniezaciągnieszpożyczki.

Panumieścicięzawszenaczele,

anienakońcu;zawszebędzieszgórą,anigdyostatni,bylebyśtylko
słuchałpoleceńPana,Bogaswego,którejacidziśnakazujępilnie
wypełniać.

Nieodstępujodsłów,którejacidzisiajobwieszczam,

aninaprawo,aninalewo,poto,byiśćzacudzymibogamiisłużyć
im.

Przekleństwazawystępki

JeślinieusłuchaszgłosuPana,Bogaswego,iniewykonasz

pilniewszystkichpoleceńipraw,którejadzisiajtobiedaję,spadnąna
ciebiewszystkieteprzekleństwaidotknącię.

Przeklętybędzieszw

mieścieiprzeklętynapolu.

Przeklętetwójkoszitwojadzieża.

Przeklętyowoctwegołona,plontwejroli,przyrosttwego

większegobydłaipomiotbydładrobnego.

Przeklętebędzietwoje

wejścieiwyjście.

Panześlenaciebieprzekleństwo,zamieszaniei

przeszkodęwewszystkim,doczegoprzyłożyszrękę,bytowykonać.
Zostanieszzmiażdżonyizginiesznaglewskutekprzewrotnychswych
czynów,ponieważMnieopuściłeś.

Pansprawi,żeprzylgniedo

ciebiezaraza,ażcięwytracinatejziemi,którąidzieszposiąść.

Pan

dotkniecięwycieńczeniem,febrą,zapaleniem,oparzeniem,śmiercią
odmiecza,zwarzeniemzbóżodgorącaiśniecią;będącięone
prześladować,ażzginiesz.

28,22.ChorobynaBliskimWschodzie.Dotknięciechorobamijestjednymzprzekleństw,októrychwspominasięwasyryjskichdokumentachtraktatowych.NaBliskimWschodzie

chorobybyłyzawszeujmowanawperspektywienadprzyrodzonegosprawstwa.Ogólnieuważano,żezachorobyodpowiedzialnesąalbonieprzyjazneludziomdemony,albobogowierozgniewani
naruszeniemprzezśmiertelnychjakiegośtabu.„Wycieńczenie”toprzypuszczalniegruźlica(rzadkowystępującawstarożytnymIzraelu)orazinnechorobycharakteryzującesięsymptomami
zewnętrznymi.Wwersecie22wymieniasięteżpewnerodzajechoróbcechującesięgorączkąizapaleniem.Wwersecie27opisanoróżnechorobyskóry,zaśsymptomypodanewwersecie28sątypowe
dlasyfilisu(naBliskimWschodziechorobataniemiałacharakteruwenerycznego).Chorobyróżnicowanozatemwedługobjawówpokrewnych.

Niebiosa,któremasznadgłową,będązbrązu,aziemiapodtobą

–żelazna.

Panześlenatwąziemięzamiastdeszczu–pył,apiasek

będzienaciebiespadałznieba,ażcięwyniszczy.

28,23.Niebiosazbrązu,ziemiazżelaza.BardzopodobnebrzmieniemaprzekleństwozasyryjskiegotraktatupochodzącegozVIIw.przedChr.(Assarhaddon),nietylkozpowoduużycia

analogiibrązuiżelaza,leczrównieżrozwinięciamyśli,żeziemiazawierającarudężelazaniejesturodzajna,zaśzniebaobarwiebrązuniepadadeszczanirosa.

Pansprawi,żeponiesieszklęskęodswychwrogów.Jednądrogą

przeciwnimpójdziesz,asiedmiomabędzieszprzednimiuciekałi
wzbudziszgrozęwewszystkichkrólestwachziemi.

Twójtrupbędzie

strawąwszystkichptakówpowietrznychizwierzątlądowych,anikt
ichniebędzieodpędzał.

Pandotkniecięwrzodemegipskim,

hemoroidami,świerzbemiparchami,którychniezdołaszwyleczyć.

28,27.Wrzody.Wrzodysąsymptomem,niezaśchorobą.Objawychorobyniezostałyopisanewstopniuumożliwiającympostawieniekonkretnejdiagnozy(wskazujesięnaospę,chroniczną

egzemę,syfilisiszkorbut);przekleństwemjesttutajjednakraczejsymptomniżchoroba.Tesameobjawypojawiająsięwzwiązkuzszóstąplagąegipską(Wj9,8-11)orazdolegliwościamiHioba(Hi2,7-
8);wymieniasięjeteżwśródchoróbskórywKpł13,18-23.

Pandotkniecięobłędem,ślepotąiniepokojemserca.

południebędzieszszedłpoomacku,jakniewidomyidziepoomacku
wciemności,wzabiegachswoichniebędzieszmiałpowodzenia.
Stalebędziesznapastowany,ograbiany,aniktcięniebędzieratował.

28,25-29.Pożarcie,dotknięciechorobąiobłędem,ograbienie.TraktatyAssarhaddonazawierająpodobneprzekleństwa,wymienionewniemalidentycznejkolejności.Sąonezatem

typowymelementemtekstuzprzekleństwami,umieszczonegowtakimdokumenciejakten.

Zaręczyszsięzkobietą,aktośinnyjąposiądzie;zbudujesz

dom,aniebędzieszwnimmieszkał;zasadziszwinnicę,anie
zbierzeszjejowoców.

Twójwółnaoczachtwychzostaniezabity,a

niebędzieszgojadł.Twójosiołzostaniecizrabowanyiniewrócido
ciebie;twojeowcezostanąwydanetwymwrogom,aniebędziekomu
cięwspomóc.

Synowietwoiicórkizostanąwydaniobcemu

narodowi.Ztęsknoty,wyglądajączanimicodziennie,wyniszczysz
sweoczy,arękatwojabędziebezsilna.

Plontwegopolaicałego

truduspożyjelud,któregonieznasz.Zawszebędzieszgnębionyi
uciskany.

Dostanieszobłędunawidok,jakisięprzedstawitwym

oczom.

Panciędotkniezłośliwymiwrzodaminakolanachinogach,

niezdołaszichuleczyć;będzietakuciebieodstópdogłów.

Ciebiei

twegokróla,któregosobiewybierzesz,zaprowadziPandonarodunie
znanegoanitobie,anitwoimprzodkom.Tambędzieszsłużyłcudzym
bogomzdrewnaikamienia.

Będzieszbudziłodrazę;stanieszsię

przedmiotemprzysłówidrwinuwszystkichnarodów,doktórych
zaprowadzicięPan.

Wyniesiesznaswojepolawieleziarna,a

zbierzeszmało,gdyżjepożreszarańcza.

Zasadzisziuprawisz

winnicę,aniebędzieszpiłwinainiczegoniezbierzesz,bowszystko
pożrerobactwo.

Będzieszposiadałwewszystkichswoichgranicach

drzewaoliwne,anienamaściszsięoliwą,gdyżoliwkiopadną.

28,40.Opadniecieoliwek.Oliwęuzyskiwanojedyniezczarnych,dojrzałychowoców.Nakońcuwegetacjimogłobyćichmniejzpowoduopadaniakwiatówizielonych,niedojrzałych

owoców.Małaliczbaowoców,którapozostałanadrzewie,mogłazostaćdodatkowozmniejszonaprzezsuszęlubchorobydrzew,powodującejeszczewiększyspad.Toprzekleństwoniepojawiasięw
tekstachasyryjskich,bowiemwMezopotamiiposługiwanosięoliwązziarnasezamowego.

Wydasznaświatsynówicórki,aniezostanąuciebie,bopójdą

wniewolę.

Wszystkiedrzewaiziemiopłodypożrąowady.

28,42.Szarańcza.AramejskitraktatSefirezawieraprzekleństwomówiąceószarańczypustoszącejziemięprzezsiedemlat,podobnedoprzekleństwaumieszczonegonatejliście.Szarańcza

byłarozpowszechnionanacałymBliskimWschodzie,czyniącniewyobrażalneszkody.OwadywylęgałysięnaterenachSudanu.Chmarywędrującejszarańczypojawiałysięwlutymlubmarcu,wrazz
wiatramiwiejącymiwstronęEgiptulubPalestyny.Każdyowadzjadałcodziennieilośćpokarmuodpowiadającąwadzeswojegociała.Szarańczapokrywałaniekiedyobszarsięgającynawet650km(na
powierzchni1,5km2mogłopomieścićsiędo1minowadów).

Przybyszmieszkającyuciebiebędziesięwynosiłcorazwyżej,a

tybędzieszzstępowałcorazniżej.

Oncibędziepożyczał,atyjemu

niepożyczysz.Onbędzienaczele,atyzostanieszwtyle.

Spadnąna

ciebiewszystkieteprzekleństwa,będącięścigałyidosięgnącię,aż
cięzniszczą,boniesłuchałeśgłosuPana,Bogaswego,bystrzec
nakazówipraw,którecinadał.

Stanąsięoneznakiemizapowiedzią

dlaciebieitwegopotomstwanawieki.

ZamiastsłużyćPanu,Bogu

twemu,zradościąizdobregoserca,mającobfitośćwszystkiego–

głodzie,wpragnieniu,wnagościiwnajwiększejnędzybędziesz
służyłwrogom,którychPannaślenaciebie.Onnałożynatwójkark
żelaznejarzmo,ażdozupełnejtwejzagłady.

28,48.Żelaznejarzmo.Jarzmo,zwyklewykonanezdrewna,składałosięzbelkikładzionejnakarkachzwierząt.Wbelceznajdowałysięklamryumieszczanepoobustronachgłowy,

zwyklepołączonepodgardłemzwierzęcia.Żelaznejarzmotoprzypuszczalniejarzmowyposażonewżelazneklamry(byłatobowiemczęść,któranajczęściejulegałapęknięciu).

Panwzbudziprzeciwtobieludzdaleka,zkrańcówziemi,

podobnydoszybkolecącegoorła,naród,któregojęzykanie
zrozumiesz,

naródowzrokudzikim.Nieuszanujeonstarcaanidla

młodzieńcaniebędziemiałlitości.

Onzjeprzychówektwegobydła,

zbioryztwegopola,ażcięwytępi.Niezostawicinic:anizboża,ani
moszczu,anioliwy,aniprzychówkatwegobydławiększego,ani
pomiotudrobnego,ażcięzniszczy.

28,51.Zboże,moszczioliwajakotypoweproduktyrolne.Oprócztego,żebyłytogłówneproduktywytwarzanewtymrejonie,zboże,moszczioliwasymbolizujątrzygłówneporyżniw

(zbożezbieranonaprzełomiewiosnyilata,winogronanajesieni,zaśoliwkizimą).Oliwę,októrejtutajmowa,otrzymywanozoliwek.Wspomnianepłodyrolnebyłyteżgłównymtowarem
eksportowymkrajówtegoregionu,bowiemoliwkinierosływEgipcieiMezopotamii.

Będziecięoblegałwewszystkichtwoichgrodach,ażpadnąw

całymkrajutwemurynajwyższeinajmocniejsze,naktórych
polegałeś.Będziecięoblegałwewszystkichgrodachwcałymkraju,
którycidałPan,Bógtwój.

Będzieszzjadałowocswegołona:ciała

synówicórek,danychciprzezPana,Bogatwego–wskutek
oblężeniainędzy,jakimitwójwrógcięuciśnie.

28,53.Kanibalizm.KanibalizmjesttypowymelementemprzekleństwzasyryjskichtraktatówpochodzącychzVIIw.przedChr.Byłatoostatniadeskaratunkuprzedśmierciągłodową.Tak

wielkarozpaczidesperacjamogłysiępojawićtylkowokresiewielkiegogłodu(opisanegonp.weposieAtrahasis)lubbyćwynikiemoblężenia,gdywyczerpaniuuległyzapasyżywności,oczym
wspomnianowtekściebiblijnymicozapowiadanowtekstachstarożytnychtraktatów.Oblężenienależałodoczęstostosowanychmetodprowadzeniawojen,niebyłtowięcprzypadekrzadki,jakmożna
bydziśmniemać.Przykłademdrastycznychśrodków,którepodejmowano,możebyćtekst2Krl6,28-29.

Człowiekuciebienajbardziejdelikatnyirozpieszczonyzłym

okiemspoglądaćbędzienaswegobrata,nażonę,którąprzygarniado
serca,inaresztęswychdzieci,którepozostały,

niechcącnikomu

daćciałaswychsynów,którebędziejadł,boniebędziejużmiałnic
wskutekoblężeniainędzy,jakimicięuciśnietwójwrógwe
wszystkichtwychmiastach.

Kobietauciebienajbardziejdelikatnai

takrozpieszczona,żeniechciałanawetpostawićstopynaziemi
wskutekdelikatnościirozpieszczenia,złymokiemspojrzynaswego
męża,naswegosynainaswojącórkę,

zewzględunałożysko,które

wyszłozjejłona,lubnadzieciurodzoneprzezsiebie,gdyżjeśćje
będziewukryciuwobecbrakuwszystkiegowczasieoblężenia,w
nędzy,jakącięuciśniewrógwewszystkichtwychmiastach.

28,56-57.Postawieniestopynaziemi.Autordeuteronomicznyukazujenajdelikatniejszeinajszlachetniejszezkobiet,któreniechciałystąpaćpoziemiobnażonąstopą,doprowadzonedo

takiegostanu,żezjadająnawetwłasnedzieci.

JeśliniebędzieszwypełniałwszystkichsłówtegoPrawa,

zapisanychwtejksiędze,bojącsięchwalebnegoistraszliwegotego
Imienia:Pana,Bogaswego,

28,58.Księga.Najczęściejwyobrażamysobieksiążkęwpostaciwielostronicowegotomuoprawionegowokładki.Takaformaksiążkiniebyłaznanawstarożytnymświecie.Hebrajski

termin,któryzostałtutajużyty,możeoznaczaćkażdydokument,odinskrypcjipozwój,odpapirusupoglinianąlubkamiennątabliczkę.

Pannadzwyczajnymiplagamidotknieciebieitwojepotomstwo,

plagamiogromnymiinieustępliwymi:ciężkimiidługotrwałymi
chorobami.

Sprawi,żeprzylgnądociebiewszystkiezarazyEgiptu:

drżałeśprzednimi,aonespadnąnaciebie.

Takżewszystkiechoroby

iplagi,niezapisanewksiędzetegoPrawa,ześlePannaciebie,ażcię
wytępi.

Małatylkoliczbaludzipozostaniezwas,którzyliczni

jesteściejakgwiazdynaniebie,zato,żeniesłuchaliściegłosuPana,
Bogaswego.

JakpodobałosięPanudobrzeczynićwam,

rozmnażającwas,takbędziesięPanupodobałozniszczyćiwytępić
was,iusunąćzpowierzchniziemi,którąidziecieposiąść.

Pancię

rozproszypomiędzywszystkienarody,odkrańcadokrańcaziemi,

tambędzieszsłużyłcudzymbogomzdrewnaikamienia,którychnie
znałeśanity,anitwoiprzodkowie.

Niezaznaszpokojuutych

narodówanistopatwejnogitamnieodpocznie.DacitamPanserce
drżącezestrachu,oczywypłakaneztęsknotyiduszęutrapioną.

Życietwebędzieuciebiejakbywzawieszeniu:będzieszdrżał

dnieminocązestrachu,niebędzieszpewnyżycia.

Ranopowiesz:

Któżsprawi,bynadszedłwieczór,awieczorem:Któżsprawi,by
nadszedłporanek–atozestrachu,którytwesercebędzieodczuwać
nawidok,jakistanieprzedtwymioczami.

Pancięodprowadzi

okrętamiidrogądoEgiptu,októrymcipowiedziałem:Niebędziesz
gojużoglądać.Akiedyzostanieszsprzedanytwoimwrogomjako
niewolnikiniewolnica,niktcięniewykupi.

28,68Autor,mówiąconieszczęściachiopowrociedoniewoli,sytuujetedotycząceprzyszłościgroźbysymetryczniedołaskudzielonychwprzeszłości,aprzypomnianychwpierwszej

mowieMojżesza.Tąsamąmocąnadprzyrodzoną,którąJahwezbawiał,terazbędziesprowadzaćzgubę.

28,68.PowrótdoEgiptunaokrętach."AsyryjscykrólowiezVIIw.przedChr.zmuszaliswoichwasalidowysyłaniaoddziałównawojny.IzraelicimoglipowracaćdoEgiptuokrętami

podczasasyryjskichkampaniiwojennychwyruszającychzwybrzeżafenickiego,wktórychmusieliuczestniczyć.Wzmiankatawskazujenauciskzestronynieprzyjaciół,opisanywbiblijnych
przekleństwach.Możeteżchodzićohandelniewolnikami,któryEgiptprowadziłnaterenieSyro-Palestyny,dokądniewolnikówdostarczanozwykledrogąmorską.

Zakończenie

Tosąsłowaprzymierza,którenakazałPanzawrzećMojżeszowi

zIzraelitamiwkrajuMoabu,opróczprzymierza,jakiezawarłznimi
naHorebie.

Pwt29

PomocBogaaniewdzięcznośćludu

MojżeszzwołałwszystkichIzraelitówirzekł:Widzieliście

wszystko,cowziemiegipskiejPannawaszychoczachuczynił
faraonowi,wszystkimjegosługomicałejziemi:

29,1—30,20WtychrozdziałachPwtsąwidoczneelementyformularzaprzymierza,czylitzw.dokumentuprzymierza(por.10,12+;28,1+).Mowazaczynasięodhistorii—od

przypomnieniazdarzeńWyjścia(w.1-7;por.1,4;4,46-47;8,2-4).Kolejnonastępujeprotokółprzymierzautrzymanywformiepouczenia(w.9-14),azanimnapomnienie(w.15-20),mające—jaksię
zdaje—dalszyciągw30,11-14.Błogosławieństwaiprzekleństwa,normalnewtakichtraktatach,znajdująsięw30,15-20.Fragment29,21—30,10,wktórymsązgrupowaneróżneelementy,wygląda
nadodatekpochodzącyzeszkołydeuteronomistycznej.

wielkieplagi,jakiewidziaływaszeoczy,znakiiwielkiecuda.

NiedałwamPanażdodziśdniaserca,którebyrozumiało,anioczu,

którebywidziały,aniuszu,którebysłyszały.

Prowadziłemwas

przezczterdzieścilatpopustyni,aniepodarłysięnawasszatyani
obuwienawaszychnogach.

29,4.Szatyiobuwienieulegającezniszczeniu.Zob.komentarzdoPwt8,4.

Chlebaniejedliście,niepiliściewinaanisycery,abyście

poznali,żeJa,Pan,jestemwaszymBogiem.

Potemprzyszliścienato

miejsce.Sichon,królCheszbonu,iOg,królBaszanu,wyszli
przeciwkonamnawojnę,leczpobiliśmyich.

29,6.Chlebaniejedliście,niepiliściewina.Zamiastchlebemiwinem,PankarmiłIzraelitówmannąiwodą.Umieszczenietutajwzmiankiowiniewydajesięniezwykle-jedynymiludźmi,

którzyniemogligospożywać,bylikapłanipełniącysłużbęwprzybytku(Kpł10,9)orazci,którzyzłożyliślubnazireatu(Lb6,3).

OdebraliśmyimziemięidaliśmyjąwposiadanieRubenitom,

GadytomipołowiepokoleniaManassesa.

29,7.SichoniOg.BitwytezostałyzapisaneporazpierwszywLb21.OSichoniewiemyjedynieznarracjibiblijnej,archeologiadostarczanambardzoskąpychinformacjinatematjego

stolicyikrólestwa.Niemateżpozabiblijnychźródełhistorycznych,którerzucałybyświatłonapostaćOga.NatematdodatkowychinformacjioCheszbonieiBaszaniezob.komentarzdoLb21,25-25.33
iPwt3,1.

Wiernośćwobecprzymierza

Strzeżciesłówtegoprzymierzaiwypełniajcieje,byściemieli

powodzeniewewszystkim,couczynicie.

Stoiciedzisiajwszyscy

przedobliczemPana,Bogawaszego:wasinaczelnicypokoleń,wasi
starsi,wasizwierzchnicyikażdyIzraelita;

waszedzieciiżony,i

przybysz,któryprzebywawtwoimobozie,począwszyodtego,który
ścinadrzewo,dotego,któryczerpiewodę.

29,10odtego,któryścinadrzewo,dotego,któryczerpiewodę.Chodzioniższekategoriespołeczne,częstopochodzenianieizraelskiego(Joz9,27).

WeszliściezPanem,Bogiemswoim,wprzymierze,którePan,

Bógwasz,zawarłdziśzwamipodprzysięgą,

abywasdzisiaj

uczynićswoimludem.OnbowiembędziedlawasBogiem,jak
przyobiecałtobieijakpoprzysiągłprzodkomwaszym:Abrahamowi,
IzaakowiiJakubowi.

Nietylkozwamizawieramtoprzymierzei

[nietylkowam]składamprzysięgę,

alezkażdym,którytustoiz

wamidzisiajwobliczuPana,Boganaszego,izkażdym,kogotu
dzisiajniemaznami.

29,14Mojżeszjawisiętu—bardziejniżgdziekolwiekindziej—jakopośrednikprzymierza,któregocentralnaformułaznajdujesięww.12(por.26,16+).W.13-14mówiąoobjęciu

zobowiązaniemprzymierzatakżenieobecnych,codajemutrwałąważność.

Wywiecie,zkimmieszkaliśmywEgipcieijakszliśmymiędzy

narodami,wśródktórychdroganamwypadła.

Widzieliśmyich

obrzydliwości,ichposągizdrewnaikamienia,zesrebraizłota,które
sąunich.

Niechniebędziemiędzywamiżadnegomężczyznyani

kobiety,anirodu,anipokolenia,któregoserceodwróciłobysięod
Pana,Bogawaszego,idącsłużyćbogomtychnarodów.Niechnie
będziemiędzywamikorzeniawydającegotruciznęlubpiołun.

gdybyktoś,słysząctesłowa,chełpiłsięwsercuimówił:Będęmiał
pokój,choćbymtrwałwuporzemegosercawtensposób
sprowadzajączgubętaknaziemięnawodnioną,jakisuchą–

29,18sprowadzajączgubętaknaziemięnawodnioną,jakisuchą.Jesttoprawdopodobnieprzysłowie,mówiąceocałkowitymzniszczeniu.BJ:„niebędziemibrakniczego,takżeobfitość

wódugasipragnienie”,zadwuznacznymtutekstemhebr.Grec:„takbygrzesznikniezostałzniszczonyrazemztym,któryjestbezgrzechu”.

niezechcemuPanprzebaczyć,bojużrozpaliłysięgniewi

zazdrośćPanaprzeciwkotemuczłowiekowi;spadnąnaniego
wszystkieprzekleństwazapisanewtejksiędze,aPanwymażejego
imięspodnieba.

Pangowyłączynajegonieszczęściezewszystkich

pokoleńIzraela,stosowniedowszystkichprzekleństwtego
przymierza,zapisanychwksiędzetegoPrawa.

Wtedyprzyszłe

pokolenie,wasisynowie,którzypowaspowstaną,icudzoziemiec,
któryprzybędziezdalekiejkrainy,widzącplagitejziemiichoroby,
którenaniąPanześle,powiedzą:

29,19-21.Człowiekpotajemniełamiącyprzymierze.Pogląd,żeprzekleństwodosięgnieczłowieka,którypotajemniełamieprzymierze,umieszczonorównieżwtraktatacharamejskich

(Sefire)chetyckich,gdzieprzekleństwołączysięzwymazaniemimienia(rodu)przestępcy.

„Siarka,sól,spaleniznapocałejjegoziemi”!Nieobsiejąjej,nie

zakiełkuje,nieurośnienaniejżadnaroślina,jakpozagładzie
Sodomy,Gomory,AdmyiSeboim,którePanzniszczyłwswym
gniewieizapalczywości.

Iwszystkienarodypowiedzą:Czemużto

Pantakuczyniłtejziemi?Dlaczegotenżargniewu?

29,23.Ziemiasoliisiarki.Sólisiarka(zob.Rdz19)tominerałyniszcząceglebę.WrejonieMorzaMartwegosątonajbardziejznanesubstancjewywołującenieurodzajnośćgleby,łączone

dodatkowozezniszczeniemSodomyiGomory.

Iodpowiedzą:BoporzuciliprzymierzePana,Bogaich

przodków,zawarteznimi,kiedyichwyprowadziłzziemiegipskiej,

aposzlisłużyćcudzymbogomioddawaćimpokłonbogom

nieznanym,którychOnimnieprzydzielił

29,24-25.Powodykary.TosamopytanieipodobnaodpowiedźpojawiająsięwasyryjskimtekściezVIIw.przedChr.;asyryjskikrólAsurbanipalwyłuszczatampowodystłumienia

arabskiejrewolty,któranaruszyławarunkizawartegowcześniejtraktatu.Arabowiezłamaliprzysięgęzłożonąasyryjskimbogom.

izapaliłsięgniewPanaprzeciwtejziemi,sprowadzającnanich

wszystkieprzekleństwazapisanewtejksiędze.

WyrwałichPanz

ichziemizgniewem,zapalczywościąiwielkimoburzeniem,iwygnał
ichdoobcejziemi,jaktojestdzisiaj.

RzeczyukrytenależądoPana,

Boganaszego,arzeczyobjawionedonasidonaszychsynówna
wieki,byśmywypełniliwszystkiesłowategoPrawa.

29,28.Rzeczyukryte.Starożytniwierzyli,żepewneobszarywiedzysąwyłącznądomenąbogów.WHymniedoGulasztukalekarskauznanazostałazaukrytąrzeczprzynależnąbogom.

Pwt30

Powrótzniewoli

Kiedysięspełniądlaciebiewszystkietesłowa:

błogosławieństwoiprzekleństwo,któreciobwieściłem;jeśli
rozważyszjewswymsercu,będącmiędzywszystkiminarodami,do
którychPan,Bógtwój,cięwypędzi–

jeśliwróciszdoPana,Boga

swego,będzieszsłuchałJegogłosuwewszystkim,cojacidzisiaj
rozkazuję,ity,isynowietwoizcałegoswegosercaizcałejswej
duszy:

odwróciteżPan,Bógtwój,twojewygnanieizlitujesięnad

tobą.Zgromadzicięnanowospośródwszystkichnarodów,gdziecię
Pan,Bógtwój,rozproszył.

Choćbytwoiwygnańcybylinakrańcach

nieba,zgromadziciętamPan,Bógtwój,istamtądcięzabierze.

SprowadzicięPan,Bógtwój,doziemi,którąprzodkowietwoi

otrzymaliwposiadanie,abyśjąodzyskał;uczynicięszczęśliwymi
rozmnożyciębardziejniżtwoichprzodków.

30,2-5.Klauzuladotyczącaprzebaczenia.WprzeciwieństwiedotraktatówBliskiegoWschodu,przymierzeopisanewKsiędzePowtórzonegoPrawazawieraklauzulędotyczącą

przebaczenia,którastwarzadodatkowąszansęwprzypadkujegozłamania.Doodnowieniaprowadziłaskruchaiponowneprzyjęciewarunkówprzymierza.Okazanietakiegomiłosierdzianiebyłorzeczą
niemożliwąwramachstarożytnychtraktatów,leczniezachowałysięprzykładyzawarciatakiejklauzuliwdokumentachpisanych.

Pan,Bógtwój,dokonaobrzezaniatwegosercaiserctwych

potomków,żebyśmiłowałPana,Bogaswego,zcałegosercaswegoiz
całejduszyswojej,poto,abyśżył.

30,6.Obrzezanieserca.Oczywiście,niewymagałotoprzeprowadzeniaoperacjichirurgicznej.Autorposłużyłsięobrzezaniemjakoznakiemoddaniaprzymierzuiprzyjęciajego

postanowień.Połączonegozsercem,bypodkreślić,żezewnętrzny"rytuałprzenikniętyjestwewnętrznątreścią.

WszystkieteprzekleństwaześlePan,Bógtwój,natwoich

wrogówinatych,którzycięnienawidząibędąprześladować.

znowubędzieszsłuchałgłosuPana,wypełniającwszystkiepolecenia,
którejatobiedziśdaję.

Pan,Bógtwój,poszczęścitobiewkażdym

poczynaniutwejręki,wowocachtwegołona,wprzychówkubydłai
płodachziemi.BoPannanowobędziesięcieszyłzeświadczeniaci
dobrodziejstw,jakcieszyłsię,wyświadczającjetwoimprzodkom,

jeślibędzieszsłuchałgłosuPana,Bogaswego,przestrzegającjego

poleceńipostanowieńzapisanychwksiędzetegoPrawa;jeśliwrócisz
doPana,Bogaswego,zcałegoswegosercaizcałejswejduszy.

Polecenietobowiem,którejacidzisiajdaję,nieprzekraczatwych

możliwościiniejestpozatwoimzasięgiem.

30,11Nieosiągalnośćmądrości,źródłaszczęścia,jesttematemczęstoporuszanymwliteraturzemądrościowej(Hi28;Koh7,24;Syr1,6;Ba3,15(wsensieodwrotnymPrz8,ln)),Bógjednak

objawiająwswoimPrawie(Syr24,23-24;Ps119)

Niejestwniebiosach,bymożnabyłopowiedzieć:Któżdlanas

wstąpidoniebaiprzyniesiejenam,abędziemysłuchaćiwypełnimy
je.

Iniejestzamorzem,abymożnabyłopowiedzieć:Któżdlanas

udasięzamorzeiprzyniesiejenam,abędziemysłuchaćiwypełnimy
je.

Słowotobowiemjestbardzobliskociebie:wtwychustachiw

twoimsercu,byśjemógłwypełnić.

Dwiedrogi

Patrz!Kładędziśprzedtobążycieiszczęście,śmierći

nieszczęście.

JadziśnakazujęcimiłowaćPana,Bogatwego,i

chodzićJegodrogami,zachowywaćJegopolecenia,prawainakazy,
abyśżyłimnożyłsię,aPan,Bógtwój,będziecibłogosławiłwkraju,
któryidzieszposiąść.

30,16WBJnapoczątkuwierszadodano:„JeślibędzieszsłuchałprzykazańJahwe,twegoBoga”,zagrec.Wtekściehebr.pominięte.

Alejeślisweserceodwrócisz,nieusłuchasz,zbłądziszi

będzieszoddawałpokłoncudzymbogom,służącim–

oświadczam

wamdzisiaj,żenapewnozginiecie,niedługozabawicienaziemi,
którąidziecieposiąść,poprzejściuJordanu.

Biorędziśprzeciwko

wamnaświadkównieboiziemię,kładęprzedwamiżycieiśmierć,
błogosławieństwoiprzekleństwo.Wybierajciewięcżycie,abyście
żyliwyiwaszepotomstwo,

30,19.Nieboiziemiajakoświadkowie.Zob.komentarzdoPwt4,26.

miłującPana,Bogaswego,słuchającJegogłosu,lgnącdo

Niego;botujesttwojeżycieidługietrwanietwegopobytunaziemi,
którąPanpoprzysiągłdaćprzodkomtwoim:Abrahamowi,Izaakowii
Jakubowi.

Pwt31

OSTATNIEPOLECENIAMOJŻESZA

JozuenastępcąMojżesza

IjeszczeMojżeszodezwałsiętymisłowamidoIzraela:

31,1—34,12RozdziałytetworzącośwrodzajuogólnegozakończeniacałegoPięcioksięgu.Zawierająoneelementyrozmaitegopochodzeniaiwieku,któredołączonodozasadniczego

trzonuPwtpodczasostatniejredakcji.

31,1-30Tenrozdziałniejestliterackojednolity.W.1-8,wstylutypowodeuteronomistycznym,nawiązujądo3,23-29.W.9-13,24-27(dublet?)należądopierwszegowydaniaPwt.Według

nichPrawo(czyliKodeksdeuteronomiczny)będziespełniaćrolęświadkaprzeciwkoIzraelowi(w.26),gdytenodmówiJahweposłuszeństwa.Paragraftenmakontynuacjęw32,45-47.W.14-15,23—
powołanieJozuegoprzezJahwe(por.w.7)—sąodmiennegopochodzenia,niewątpliwieelohistycznego.W.16-22,deuteronomistyczne,doktórychsięnawiązujeww.28-30,sąwprowadzeniemdo
kantykuwrozdz.32iczyniągoświadkiemprzeciwkoIzraelowi(w.19i21).Toustawicznepodkreślanieistnienia„świadków”przymierza(Prawo,kantyk,nieboiziemia,w.28)jestodpowiednikiem
tegopunktuwdawnychtraktatachdyplomatycznych,gdzietakąrolęspełniaprzyzwaniebogów.

Dziśmamjużstodwadzieścialat.Niemogęswobodniechodzić.

Panmipowiedział:NieprzejdziesztegoJordanu.

31,2Niemogęswobodniechodzić.Dosł.:,„niemogęwychodzićiwracać”.Codoznaczeniategozwrotupor.Lb27,17+.BJ:„Niemogędziałaćjakonaczelnik”.
31,2.PrzeciętnadługośćżycianaBliskimWschodzie.WEgipciezaideałuważanożycietrwające110lat;wutworzemądrościowymzEmarwSyrii-120lat.Badaniamumiiwykazały,że

przeciętnadługośćludzkiegożyciawEgipciewahałasięodlat40do50,chociażwtekściebiblijnymwspominasięoludziachdożywających70lub80roku.MatkababilońskiegokrólaNabonidamiała
żyć104lata.

SamPan,Bógtwój,przejdzieprzedtobą;Onwytępitenarody

przedtobą,takiżtyosiedliszsięwichmiejsce.AJozuepójdzieprzed
tobą,jakmówiłPan.

Panpostąpiznimi,jakpostąpiłzSichonemi

Ogiem,królamiAmorytów,izichkrajami,którezniszczył.

31,4.SichoniOg.Natematszczegółowychinformacjidotyczącychtychkrólówistoczonychznimibitewzob.komentarzdoLb21.

WydaichPantobienałup,atyuczyniszimwedługwszystkich

poleceń,jakiecidałem.

Bądźmężnyimocny,nielękajsię,niebój

sięich,gdyżPan,Bógtwój,idzieztobą,nieopuścicięinieporzuci.

PotemMojżeszzawołałJozuegoirzekłmunaoczachcałegoIzraela:

Bądźmężnyimocny,botywkroczyszztymnarodemdoziemi,którą
Panpoprzysiągłdaćichprzodkom,iwprowadziszichwjej
posiadanie.

SamPan,którypójdzieprzedtobą,Onbędzieztobą,nie

opuścicięinieporzuci.Nielękajsięiniedrżyj!

ObrzędoweczytaniePrawa

InapisałMojżesztoPrawo,dałjekapłanom,synomLewiego,

noszącymArkęPrzymierzaPańskiego,iwszystkimstarszymIzraela.

31,9-13TraktatyprzymierzastarożytnegoWschoduprzewidująichokresowepubliczneodczytywanie.WPwtsięustala,żetalekturabędziemiałamiejscekażdegorokuszabatowegow

ŚwiętoNamiotów,jednakwedługpóźniejszejtradycji,zakładanejjużw2Krn15,10,acałkiemwyraźnejwKsiędzeJubileuszówiwsekciezQumran,pamięćoprzymierzuwiążesięzeŚwiętem
Tygodni.

31,9.Spisywaniepraw.Władcymielizwyczajkompilowaniaispisywaniaprawnadowód,żewypełnialiobowiązekwymierzaniasprawiedliwości-odprawUr-Nammu(przypuszczalnie

zebranychprzezjegosynaSzulgi)zok.2000przedChr.,przezprawaLipit-Isztar,Esznunna,HammurabiegoiprawaChetytówz1pot.IItysiącleciaprzedChr.,poprawaśrodkowoasyryjskiezeschyłku
IItysiącleciaprzedChr.

IrozkazałimMojżesz:Poupływiesiedmiulat,wroku

darowaniadługów,wczasieŚwiętaNamiotów,

31,10.Odczytywanieprawacosiedemlat.KilkatraktatówChetytówzawieraklauzulęnakazującąpubliczneodczytywaniedokumentówcojakiśczas-wjednymtrzyrazywroku,w

drugim,mniejkonkretnie,„zawszeinieprzerwanie”.

31,10.Rokdarowaniadługów.Wrokuszabatowymogłaszanodarowaniedługów.Zob.komentarzdoPwt15,1-6.
31,10.ŚwiętoNamiotów.ŚwiętoNamiotówbyłoświętemobchodzonympożniwachjesiennych,upamiętniającymwędrówkęIzraelitówprzezpustynię.Zob.komentarzdoPwt16,13-17.

gdycałyIzraelsięzgromadzi,byoglądaćobliczePana,Boga

twego,namiejscu,któreOnsobieobierze,będzieszczytałtoPrawo
douszucałegoIzraela.

Zbierzcałynaród:mężczyzn,kobietyi

dzieci,iprzybyszówtwoich,którzysąwtwoichbramach,aby
słuchając,uczylisiębaćPana,Bogawaszego,iprzestrzegaćpilnie
wszystkichsłówtegoPrawa.

Ichsynowie,którzyGojeszczenie

znają,będąsłuchaćiuczyćsiębaćPana,Bogawaszego,powszystkie
dni,jakdługożyćbędzieciewkraju,naprzejęciektórego
przechodzicieJordan.

PouczeniaPańskie

PanrzekłdoMojżesza:Otozbliżasięczastwojejśmierci.

ZawołajJozuegoistawciesięwNamiocieSpotkania,abymdałmu
swojenakazy.MojżeszposzedłzJozuemistawilisięwNamiocie
Spotkania.

31,14W.14-15zewzmiankąoNamiocieSpotkaniaioteofanii—jednoidrugiepojawiasięwPwttylkowtymmiejscu—sąwrazzw.23pozostałościąjakiejśstarejtradycji.

Panukazałsięwnamiocie,wsłupieobłoku.Asłupobłoku

stanąłuwejściadonamiotu.

31,15.SłupobłokuuwejściadoNamiotuSpotkania.Wokresieprzedzbudowaniemprzybytku,oczymmówiKsięgaWyjścia,NamiotSpotkaniaznajdowałsięnazewnątrzobozu

Izraelitówipełniłrolęmiejscaobjawień(zob.komentarzdoWj33,7-10).Jednakgdyprzybytekzacząłjużfunkcjonować,jegorównieżokreślanomianemNamiotuSpotkania.Panponownieukazałsię
wsłupieobłoku.Wświeciestarożytnymjasnalubognistaauraotaczającabóstwobyłatypowymelementem.Wliteraturzeegipskiejbóstwoprzedstawianojakoskrzydlaty,słonecznydyskotoczony
burzowymichmurami.Językakadyjskiposługujesięterminemmelammuwceluopisaniawidzialnegoprzejawuchwałybóstwa,którebyłododatkowootoczonedymemlubobłokiem.Sugerowano,że
pochodzącezkananejskiejmitologiiwyobrażeniemelammuznalazłoodzwierciedleniewwyobrażeniuopisanymzapomocąhebrajskiegosłowaanan,któreprzetłumaczonojako„obłok”.Jednak
przykładówpotwierdzającychtakipoglądjestzbytmałoisąonezbytniejasne,bymożnabyłoosiągnąćpewnośćwtymwzględzie.Zob.komentarzdoWj13,21-22.

PanrzekłdoMojżesza:Ototyspocznieszzprzodkamiswymi,a

ludtenpowstanie,byuprawiaćnierządzbogamicudzymitegokraju,
doktóregowejdziecie.Mnieopuściizłamieprzymierze,którezwami
zawarłem.

Wtymdniugniewmójzapłonieprzeciwkoniemu,

opuszczęgo,skryjęprzednimsweoblicze.Staniesiębliskizagładyi
wielenieszczęśćorazklęskzwalisięnaniego,takiżpowiewtedy:
Czyżniedlatego,żeniemaumniemojegoBoga,spotkałymniete
nieszczęścia?

AJazakryjęsweobliczewtymdniuzpowodu

wszelkiegozła,którepopełnił,zwracającsiędocudzychbogów.

Hymnjakoświadek

Zapiszciesobieteraztenotohymn.NauczgoIzraelitów,włóż

imgowusta,abypieśńtabyładlaMnieświadkiemprzeciwkosynom
Izraela.

Gdyzaprowadzęichdoziemi,którąpoprzysiągłemich

przodkom,opływającejwmlekoimiód,będąjedlidosyta,utyją,
potemzwrócąsiędocudzychbogówibędąimsłużyć,aMną
wzgardząizłamiąprzymierzezeMną.

Leczgdyzwaląsięnanich

licznenieszczęściaiklęski,tapieśńświadczyćbędzieprzeciwnim,
gdyżustaichpotomstwajejniezapomną.Jabowiemznamjużdziś
zamysły,jakimisiębędąkierowali,zanimwprowadzęichdoziemi,
którąimpoprzysiągłem.

Mojżesznapisałtępieśńwowymdniui

nauczyłjejIzraelitów.

31,22.Pieśńprzymierza.Zachowałysięwzmiankioróżnegorodzajupieśniach,którepojawiałysięnaBliskimWschodzie,począwszyod1poł.IIItysiącleciaprzedChr.Jednaz

asyryjskichlistpieśni,datowananawiekiprzedDawidem,zawieratytuły360utworówpogrupowanychwkilkanaścieróżnychkategorii.Pieśnidotycząceprzymierzaznaleźćmożnarównieżw
Psalmach(np.Ps89).

PandałtakirozkazJozuemu,synowiNuna:Bądźmężnyi

mocny,gdyżtyzaprowadziszIzraelitówdoziemi,którąim
poprzysiągłem,aJabędęztobą.

Prawoobokarki

GdyMojżeszzakończyłcałkowiciepisanietegoPrawaw

księdze,

31,24-30PrawoprzekazanezapośrednictwemMojżesza(4,14+)jestumieszczoneobokarki,wktórejsięznajdowałDekalog,podyktowanyprzezsamegoBoga.

rozkazałlewitomnoszącymArkęPrzymierzaPańskiego:

WeźcietęKsięgęPrawaipołóżciejąobokArkiPrzymierzaPana,

Bogawaszego,aniechtambędzieprzeciwkowamjakoświadek.

31,26.ZawartośćArkiPrzymierza.JedynymprzedmiotemumieszczonymwArcePrzymierzabyłytablicezPrawem(Pwt10,2.5).WEgipciepowszechniestosowanopraktykę

poświadczaniaprzysięgątreściważnychdokumentów(np.traktatówmiędzynarodowych)iumieszczaniaichpodstopamibóstwa.Księgazmarłychpodajenawetformułęzapisanąnametalowymbloku
rękąboga-którąnastępnieumieszczonopodjegostopami.WtekściebiblijnymkilkaprzedmiotówpołożonoprzedArkąPrzymierza,m.in.naczyniezmanną(Wj16,33-34)orazłaskęAarona,która
zakwitła(Lb17,10).TutajdodajesiędotychprzedmiotówKsięgęPrawa.

Jabowiemznamwaszupóritwardykark.Otojakdługożyjęz

wami,oporniepostępowaliściewzględemPana.Cóżdopieropomojej
śmierci!

Izraelsłuchahymnu

Zbierzcieumniewszystkichstarszychzwaszychpokoleńi

zwierzchników,abympowiedziałdoichuszutesłowaiwezwał
przeciwnimnieboiziemięnaświadków.

Wiem,żepomojejśmierci

napewnowprzyszłościsprzeniewierzyciesięiodstąpicieoddrogi,
którąwamwskazałem.Dosięgniewasnieszczęście,gdyczynić
będziecieto,cojestzłewoczachPana,gniewającGoczynamirąk
waszych.

PotemMojżeszwygłosiłdouszucałejspołecznościIzraela

wszystkiesłowatejpieśni:

31,30.Pieśńprzymierza.Zob.komentarzdoPwt31,22.

Pwt32

HymnMojżesza

Uważajcie,niebiosa,nato,copowiem,słówzmoichustsłuchaj,

ziemio.

32,1-43Tenkantyk,będącywysokiejklasypoezją,wysławiapotęgęBogaIzraela,jedynegoBogaprawdziwego.Powprowadzeniuwstylumądrościowym(w.1-2)obwieszczaon

doskonałośćdziełBożych(w.3-7),opatrznośćBogawstosunkudoIzraela(w.8-14),którejjestprzeciwstawionybuntludu(w.15-19),pociągającyzasobąsąd(w.19-25),Bógjednakniepozostawia
Izraelanałascejegowrogów(w.26-35),leczbędzieinterweniowałnakorzyśćswegoludu(w.36-42;w.43jestdoksologią).KantyktenprzedwłączeniemdoPwtistniałsamodzielnie.Bardzotrudnogo
datować:niektórezwrotywstyluarchaicznymskłaniajądoprzypisywaniamudatybardzowczesnej—gnębicielamiIzraela,przywołanymiwkantykualuzją,bylibywówczasFilistyni(XIw.),bliskie
pokrewieństwozPsizProrokami,zwłaszczazDeutero-IzajaszemiJeremiaszem,sugerujejednakraczejświeższądatę—wrogamiIzraelabylibywtymprzypadkuBabilończycy(VIw.przedChr.).

Naukamojaniechspływajakdeszcz,niechsłowomeopadajak

rosa,jakdeszczrzęsistynazieleń,jakdeszczdobroczynnynatrawę.

GdyżgłosićchcęimięPana:UznajciewielkośćBoganaszego!

32,3Zaproszeniewdrugimstychujestadresowanedocałejprzyrody.

OnSkałą,dziełoJegodoskonałe,bowszystkiedrogiJegosą

słuszne;OnBogiemwiernym,aniezwodniczym,Onsprawiedliwyi
prawy.

32,4.Metaforaskały.Hebrajskiesłowo„skała”,użytejakoBożyepitetw2Sm22,3,możeoznaczaćrównież„górę”lub„twierdzę”.WimionachIzraelitówpełnirolęzarównometafory

Boga(Suriel,Lb3,35,„Bógjestmojąskałą”),jakisamegoimieniaBożego(Pedahsur,Lb2,20,„Skałajestmoimwybawicielem”).Używasięgorównieżwodniesieniudoinnychbóstwwaramejskich
iamoryckichimionach;najegozwiązkizinnymibogamiwskazanopośredniowwersecie31i37.Metaforaskałymówiobezpieczeństwieiwybawieniu.

ZgrzeszyłyprzeciwNiemu[już]„Nie-Jego-Dzieci”–ich

zwyrodnienie,pokoleniezwichnięte,nieprawe.

32,5„Nie-Jego-Dzieci”-ichzwyrodnienie.Dosł.:„niesynowieułomności”.BJ:„ci,którychOnzrodziłbezskazy”.ZrodzonyzJahweIzraelwywodziłsięzdobregorodu,zwyrodnienie

nastąpiłozjegowłasnejwiny.—Dalszyciągwierszazagrec.isam.Teksthebr.skażony.

WięctakodpłacaćchceszPanu,ludugłupi,niemądry?Czynie

OntwymOjcem,twymStwórcą?WszakOncięuczynił,umocnił.

32,6Wtrzecimiczwartymstychutegowierszazaczynasiękrótkizaryshistoriizbawienia(próczmowywstępnej(rozdz.1-4)por.znimPs78;105;itd.).

Nadawnednisobiewspomnij.Rozważajcielatapoprzednich

pokoleń.Zapytajojca,bycioznajmił,itwoichstarców,niechci
powiedzą.

KiedyNajwyższyrozgraniczałnarody,rozdzielałsynów

człowieczych,wtedyludomgranicewytyczałwedługliczbysynów

Izraela;

32,8synówIzraela.Zatekstemhebr.WBJ:„synówBożych”,zagrec.—„SynamiBożymi”(albo„bogami”)sąaniołowie(Hi1,6+),członkowiedworuniebieskiego(w.43iPs29,1;82,1;

89,7;por.Tb5,4+);tutajmowaoaniołach,stróżachposzczególnychnarodów(por.Dn10,13+).StróżemIzraela,swegoluduwybranego,stałsięsamJahwe(por.Pwt7,6+).

32,8.Najwyższy(Elijon).WStarymTestamenciesłowoElijonjestzwykleużywanejakoodpowiednikJahwe(zob.komentarzdoRdz14,17-24).Nieznalezionodotądprzekonywających

dowodów,żesłowoElijonpełniłorolęimieniaboganaBliskimWschodzie,byłojednakczęstostosowanedookreśleniaróżnychbóstw,szczególnieElaiBaala,głównychbogówkananejskiego
panteonu.

bodziełemPanajestludJego,JakubudzielnąJegowłasnością.

32,8-9.Bóstwowytyczającegraniceludom.WteologiiIzraelitówJahweprzyznałkażdemunarodowidziedzictwo(Pwt5,2.9.19;Am9,7);pojawiająsięteżjednakpewnezmianyzwiązane

zpoglądem,żekażdybógdałziemięswojemuludowi(Sdz11,24).KrólowieBliskiegoWschodu,dążącdopowiększeniaswychziem,częstopowiadali,żebóstwoprzyznałoimokreślonyobszarlubim
goprzekazało.WIzraeluprzydziałziemijestwwyjątkowyuwarunkowanyprzymierzemłączącymludzJahwe.

Napustejziemigoznalazł,napustkowiu,wśróddzikiego

wycia,opiekowałsięnimipouczał,strzegłjakźrenicyoka.

32,10.Metaforaźrenicyoka.Autordeuteronomicznywskazujetutajnaźrenicęokajakowrażliwą,szczególniechronionąiważnączęśćciała.

Jakorzeł,cogniazdoswojeochrania,nadpisklętamiswoimi

krąży,rozwijasweskrzydłaibierzeje,nasobiesamymjenosi–

32,11.Zwyczajeorla.Chociażniemożnawykluczyć,żewtekściebiblijnymchodzifaktycznieoorła,ptak,któregosiętutajwymienia,jestsępempłowym,orozpiętościskrzydełsięgającej

3m.Chociażwkomentarzachbiblijnychczęstopodajesię,żeorłynoszązmęczonelotemmłodenaskrzydłachlubżełapiąjenaskrzydła,przyrodnicyniesąwstanietegopotwierdzić.Wrzeczywistości
większośćorłówisępówzaczynalataćdopieropotrzechlubczterechmiesiącach,gdyosiągnąjużniemalzwykłerozmiary.Cowięcej,przyrodnicyzaobserwowali,żeptakiodbywajązwyklepierwszy
lot,gdywgnieździeniemarodziców.Jeśliwhebrajskiejmetaforzechodziosępa,możeonamiećcharakterpolityczny.WEgipcieboginiNekhbet,symbolGórnegoEgiptuiopiekuńczebóstwofaraona
orazcałegokraju,przedstawianabyłapodpostaciąsępa.IzraelbyłchronionywEgipciedoczasu,wktórymJahweprzyprowadziłgodosiebie.BoginiNekhbetbyłaukazywanajakopostać
macierzyńska,wierzonoteż,żepomagałapodczaskrólewskichiboskichporodów.JednazjejważnychświątyńwEl-Kab(stolicytrzeciegonomenuwGórnymEgipcie)zostaławzniesionawczasach
XVIIIdynastii,wkońcowymokresiepobytuIzraelitówwEgipcie,wiemywięc,żebyławtymokresiepopularnąboginią.Jestrównieżmożliwe,żeobrazużytywtymwersecieniezostałstworzonyna
podstawieobserwacjizachowaniasępów,lecznapodstawiewyobrażonejpodpostaciąsępaboginiNekhbet,którejcechyzostałytutajprzeniesionenaJahwe(zob.werset12:„niebyłoznimboga
obcego”).Wpierwszejczęściwersetuwprowadzonometaforęsępa,którytroszczysięoswojemłodeichronije.Wczłoniedrugimautorpiszeotrosceiochronie,którejPanudzielaswojemuludowi,
posługującsięznanymiegipskimimetaforami.OprócztegowmezopotamskiejOpowieścioEtaniepojawiasięmotyworła,któryniesieEtana,anastępniekilkakrotniewypuszczagoichwytana
skrzydła(zob.Wj19,4).

takPansamgoprowadził,niebyłoznimbogacudzego.

wyżynyświatagowyprowadził,abyspożywałplonypola.Pozwolił
mumiódwysysaćzeskałyioliwęznajtwardszejopoki.

32,13.Metaforawyżynyświata.Starożytnemiastabyłyzwyklewznoszonenawzgórzachzpowoduichnaturalnychwłaściwościobronnych.Wojskatraktowaływzniesieniajako

strategicznepunktykontroli.Metaforawprowadzenianawyżynyoznaczazatemzwycięstwoibezpieczeństwo.

32,13.Źródłomioduioliwy.Chociażwwiększościstarotestamentowychwzmianekomiodziechodziosyropzdaktyli,informacjaoskalewskazuje,żetymrazemjestmowaomiodzie

pszczelimzgniazdwskałach.Drzewaoliwne,którebyłygłównymźródłemoliwy,mogłyrosnąćnaskalistejziemi,ponieważpotrzebowałyniewielkichilościwody.

Śmietanęodkrów,amlekoodowiecjeśćwrazzłojem

baranków,baranówzBaszanuikozłów,razemznajczystsząpszenicą.
Krewpiłeświnogron–mocnewino.

32,14.BaranyBaszanu.ObszarBaszanu(zob.komentarzdoPwt3,1)byłznanyzhodowlibydła.Wspaniałepastwiska,któreznajdowałysięwtymrejonie,dostarczałypokarmu

niezbędnegodohodowlinajwyższejjakościzwierząt.

UtyłJeszuruniwierzga–grubyś,tłusty,otyły.Boga,Stwórcę

swego,porzucił,zelżyłSkałę,swojeocalenie.

32,15Zatekstemhebr.braktutajpierwszegostychu.WBJdodano:„Jakubspożywał,nasyciłsię”,zagrec.isam.
—Imię„Jeszurun”,zarównotu,jakiw33,5.26,możewyglądaćnaaluzjędowyrazuszôr,„byk”,wrzeczywistościetymologiatajestniepewna.
32,15.Jeszurun.Słowo„Jeszurun”utworzonozrdzeniaspokrewnionegozrdzeniemnazwy„Izrael”,jestteżjegopoetyckimokreśleniem.

BogamicudzymidozazdrościGopobudzająigniewają

obrzydliwościami.

Złymduchomskładająofiary,nieBogu;bogom,

którychoninieznają,nowym,świeżoprzybyłym–niesłużyliim
wasiprzodkowie.

32,17.Ofiaryskładanedemonom/złymduchom.Hebrajskiesłowo,którezostałotutajużytenaoznaczeniedemona/złegoducha,pojawiasięwStarymTestamenciejeszczetylkowPsalmie

106,37.Tenrodzajducha/demona(szedu)byłjednakdobrzeznanywMezopotamii,gdzieopisywanogojakoopiekuńczegoduchastojącegonastrażyzdrowiaipomyślnościczłowieka.Niejesttoimię
bóstwa,leczrodzajduchowegobytu(podobniejakcherubwStarymTestamencie).Szedumógłzniszczyćludzkiezdrowie,podobniejakjechronić,wskazanebyłozatemskładanieofiarwcelujego
zjednania.Szeduprzedstawianojakoistotyskrzydlate(podobnedocherubów;zob.komentarzdoRdz3,24iWj25,18-20),nieposiadałyjednakbożków(wprzeciwieństwiedopogańskichbogów),za
pomocąktórychmożnabyimoddawaćcześć(zob.komentarzdoPwt4,28,wktórymopisanomechanizmichfunkcjonowania).

GardziszSkałą,cociebiezrodziła,zapominaszoBogu,który

dałciżycie.

ZobaczyłtoPaniwzgardził,oburzonynawłasnych

synówicórki,

irzekł:Odwrócęodnichoblicze,zobaczęichkoniec,

gdyżsąnarodemniestałym,dziećmi,wktórychniemawierności.

Mniedozazdrościpobudzilitym,cowcaleniejestbogiem,

rozjątrzyliMnieswymiczczymibożkami;iJaichdozazdrości
pobudzęnie-ludem,rozjątrzęichnarodempozbawionymrozsądku.

32,21Jahweniewybierasobieinnegoludu,leczabyukaraćIzraelaposługujesięnarodem,którynieotrzymałJegomądrości.UpatrujesiętualuzjęalbodoFilistynów,albodo

Babilończyków.

Zapłonąłżarmegogniewu,cosięgadogłębinSzeolu,pożera

ziemięzplonami,podwalinygórzapala.

32,22.Podwalinygór.Wświatopoglądziestarożytnymkrainaumarłychznajdowałasiępodpowierzchniąziemi,tamgdziebyłypodwalinygór(szczególniegórmającychpodtrzymywać

sklepienieniebieskie).ChociażIzraelicinajwyraźniejposługiwalisięjęzykiemzaczerpniętymztegowyobrażeniaświata,trudnojestrozgraniczyćfaktycznewierzeniaiokreśleniapoetyckie.

Zgromadzęnadniminieszczęścia,wypuszczęnanichswe

strzały,

zamorzyichgłód,gorączkaichstrawiizłośliwazaraza.

Wbijęwnichkłydzikichzwierzątzjademtych,copełzająwprochu.

Nadworzemieczbędzieichpozbawiałdzieci,aprzerażeniepo

domach,takmłodzieńców,jakpanny,niemowlęssąceistarca.

32,23-25.WyobrażeniekarybożejwkulturzeBliskiegoWschodu.Głód,zaraza,dzikiezwierzęta,wojna-otonarzędzia,zapomocąktórychbogowiekaraliswoichziemskichpoddanych.

Whistoriiiliteraturzepozornaprzypadkowośćtych„dziełbożych”przyczyniłasiędouznaniaichzaznakniezadowoleniabogów.EposAtrachasisiEposoGilgameszuzawierająrelacjeo
podejmowanychprzezbogówpróbachzmniejszenialiczebnościludzkiejpopulacjizapomocąpotopu.WprzeciwieństwiedoStaregoTestamentu,wktórymwyraźniewskazanoprzewinienia,które
spowodujązesłaniesąduBożego,sądytrapiącemieszkańcówBliskiegoWschoduwskazywałyjedynie,żejakieśbóstwobyłozjakiegośpowoduniezadowolone.Ludziemusielisamiodgadnąć,jakiego
przewinieniasiędopuścili.WśródprzykładówmożnawymienićchetyckąModlitwęMursilisa,wktórejprosiopowstrzymanieplagi;kilkasumeryjskichiakadyjskichtekstówlamentacyjnychzpowodu
upadkujakiegośważnegomiastaorazegipskienapomnieniamądrościowe(Ipuwer).Wewszystkichtychutworachogólnonarodowekatastrofynaturalnepostrzeganebyłyjakokarabogów.Byćmoże
najbardziejuderzającymprzykłademjestEposErra,wktórymicywilizacjaludzkazagrożonajestanarchiąispustoszeniemwywołanymgwałtownościąbogaErra(babilońskiebóstwoNergal).TekstPwt
32należyjednakrozumiećwkontekścieformytraktatu,wktórejkaryniemiałycharakteruprzypadkowego,dowolnegolubniezrozumiałego.Odpowiadałyraczejnaruszeniupostanowieńprzymierza.

Irzekłem:Jaichwytracę,wygubięichpamięćuludzi.

Alesię

bałemdrwinywroga,żeprzeciwnicyichbędąsięłudzić,mówiąc:
Naszarękaprzemożna,aniePanuczyniłtowszystko.

Gdyżjestto

plemięniemądreiniemającerozwagi.

Jakoroztropnizdołaliby

pojąć,zważalibynaswójkoniec:

32,29zważalibynaswójkoniec.Grec:„oniotrzymajątowprzyszłości”.

Jakmożejedenodpędzaćtysiące,adwóchodpieraćdziesięć

tysięcy?DlategożeichsprzedałaichSkała,żePannałupichwydał.

BoskałaichniejestjaknaszaSkała,świadkamitegonasiwrogowie.

BowinnyichszczepzeszczepuSodomylubzpóluprawnych

Gomory;ichgronatogronatrujące,cogorzkiemająjagody;

ich

winojestjademsmoków,gwałtownątruciznążmijową.

32,33.Jadowitewęże.Aluzjepojawiającesięwdrugiejczęściwersetu24mającharakterogólnyimówiąodrapieżnychidzikichzwierzętachorazjadowitychikąsającychwężach.Ostatnie

zwymienionychnieograniczałysiędożmij,którychwtymrejoniebyłoniewiele;byćmożejesttumowarównieżoskorpionach.

CzyniejesttouMnieschowane,opatrzonepieczęciąwmych

skarbcach?

32,34PierwszystychwBJ:„Leczonczyżniejestumnieschowany”,„on”,tzn.Izrael,któregoBógzachowujedlasiebie.Poematopiewaterazwyzwolenieiukaranieprzeciwników(por.Iz

14;47;51orazproroctwaJriEzprzeciwobcymnarodom).

Mojajestodpłataikara,wdniu,gdysięnogaichpotknie.

Nadchodzibowiemdzieńklęski,losichgotowy,jużblisko.

32,35WtychwierszachznajdująsięwymówkikierowaneprzezprorokówpodadresemIzraela,aterazzwróconeprzeciwkojegowrogom(por.Jr18,17;Iz10,3;itd.).
—losich.Dosł.:„to,cosiędlanichprzygotowuje”.

BoPanswójnaródobroni,litośćokażeswymsługom,gdy

ujrzy,żerękaomdlała,żeniewolnikówjużniemaniwolnych.

powie:Agdzieżichbogowie,skała,doktórejsięuciekali?

Ci,co

zjadalitłusteichżertwyiwinopilizichpłynnychofiar?Niechwstaną
iniechwampomogą,niechstanąsiędlawasobroną.

32,38.Pokarminapójbogów.NaBliskimWschodziepanowałoszerokorozpowszechnioneprzekonanie,żeofiarysąpokarmeminapojembogów,którzymusząsięnimiodżywiać(zob.

komentarzdoKpł1,2).PoglądtenzostałodrzuconywidealistycznymświatopoglądzieIzraela(zob.Ps50,7-15),chociażwpraktycewieluIzraelitówgoprzyjmowało.Wtekścietymwysadzasięwiarę,
żebogowieposiadającypotrzebyokażąsięzdolnidowybawienialudu.

Patrzcieteraz,żeJajestem,Jajeden,iniemaobokMnie

żadnegoboga.JazabijamiJasamożywiam,JaranięiJasam
uzdrawiam,iniktzmojejrękinieuwolni.

32,39.Brakpanteonubogów.Wwiększościstarożytnychreligiiistniałpanteonbogów,boskiezgromadzeniewładającedomenąbogów,sferąnadprzyrodzonąi,wkońcu,światemludzi.

Zwykłejednozbóstwzajmowałonajwyższemiejscewpanteonie.Bógten,podobniejakpozostali,miałprzynajmniejjednąmałżonkę.PierwszeprzykazaniezakazywałoIzraelitommyśleniawtych
kategoriach.Jahweniebyłpostrzeganyjakonaczelnebóstwopanteonu,niemiałteżmałżonkianizgromadzeniabogów.Wersettenidziejeszczedalej,wskazując,żeniemainnegoboga,który
posiadałbywładzęlubrywalizowałzJahweosądipanowanie.Podobniejakbłogosławieństwoipomyślnośćniesąwynikiempowstrzymaniaprzezjakieśdobrotliwebóstwodemonicznychsiłichaosu,
karaniejestwynikiemprzytłoczeniaboskiegoopiekunaprzezzłemoce.WszystkodziejesięzgodniezplanemJahwe-jesttowyobrażenieniemożliwedoprzyjęciawramachpogańskiegopoliteizmu,
wyznawanegoprzezresztęświata.

Podnoszęrękękuniebuimówię:Tak,Jażyjęnawieki.

Gdy

mieczbłyszczącywyostrzęiwyrokwykonamaręka,naswoich
wrogachsiępomszczę,odpłacętym,którzyMnienienawidzą.

Upoję

krwiąmojestrzały,mójmiecznapasiesięmięsem,krwiąpoległychi
uprowadzonych,głowamidowódcównieprzyjacielskich.

Chwalcie,

narody,ludJego,boOnodpłacizakrewswoichsług,oddazapłatę
swymwrogom,oczyścikrajswegoludu.

32,43Takteksthebr.Wgrec.znaczniedłuższezakończenieitorozwiązanieprzyjętowBJ:„Niebiosa,weselciesięzNim/iniechGoadorująsynowieBoży!/Narody,radujciesięzJego

ludem/iniechwysłańcyBożypotwierdzająJegomoc!/AlbowiempomściOnkrewswychsług/iodpłacidokładnietymsamymswoimprzeciwnikom,/oddazapłatętym,którzyGonienawidzą,/i
oczyściziemięswegoludu”.Codo„synówBożych”—por.w.8+.

—oczyścikraj.Dosł.:„wykonarytypokutnenadkrajem”.Wyrażenieczęstewtekstachrytualnych(Wj25,17+).

PoszedłwięcMojżeszzJozuem,synemNuna,iwypowiedział

wszystkiesłowatejpieśnidouszuludu.

32,44Wgrec.włączonetu31,22,azamiast„pieśń”jest„Prawo”.

Prawoźródłemżycia

GdyMojżeszskończyłwygłaszaćwszystkietesłowadocałego

Izraela,

32,45-47Wierszetesąkontynuacją31,27:tuitamchodziosłowaPrawa(w.46infine),aniekantyku,natomiastw.48jestdalszymciągiemw.44.

rzekłdonich:Weźciesobiedosercatewszystkiesłowa,któreja

wamdzisiajogłaszam,nakażciewaszymdzieciompilniestrzec
wszystkichsłówtegoPrawa.

Niejestonobowiemdlawasrzeczą

błahą,gdyżjestwaszymżyciemidziękiniemudługożyćbędzieciena
ziemi,doktórejidziecieprzezJordan,abyjąposiąść.

ZapowiedźśmierciMojżesza

PotemrzekłPandoMojżeszategosamegodnia:

32,48-52Tenparagraf—ponadrozdz.33kontynuowanyw34,1—jestdziełemredaktorakapłańskiego,którynadałPięcioksięgowiostatecznykształt,łączącznimPwt.Powtarzasiętutaj,

cowedługtegosamegoźródłakapłańskiegopowiedzianojużwLb27,12-14.

WejdźnategóryAbarim,nagóręNebo,wziemiMoabu,

naprzeciwJerycha,ispójrznaziemięKanaan,którądajęwposiadanie
Izraelitom.

32,49.PasmoAbarimigóraNebo.PasmogórAbarimrozciągasięnawschódodujściarzekiJordanibiegniewokółpółnocnegokrańcaMorzaMartwego(zob.Pwt32,49).Tworzyono

północno-wschodniąkrawędźrówninyMoabu.Jednymzeszczytówtegopasma,zktóregoMojżeszoglądałZiemięObiecaną,jestgóraNebo(825mn.p.m.).PisgaiNeboutożsamianesązdwoma
szczytami,oddalonymio2,5kmodsiebieileżącymi8kmnapółnocnywschódodMedeby.Wznosząsięonewodległościok.17kmodrzekiJordan.

Umrzesztamnagórze,naktórąwejdziesz,ipołączyszsięze

swymiprzodkami,jakzmarłAaron,brattwój,nagórzeHoripołączył
sięzeswymiprzodkami.

32,50.GóraHor.MiejsceśmierciAarona(chociażPwt10,6wskazuje,żeAaronzmarłwMoserze).TradycyjnielokalizujesięjąwpobliżuPetry,tomiejscenieleżyjednak„nagranicy

Edomu”.InnąmożliwąlokalizacjąjestDżebalMadra-nazachódodKadesz,wpobliżugranicyEdomitów(niematamjednakwystarczającychźródełwody).

PonieważniebyliściemiwierniwśródIzraelitówprzywodach

MeribapodKadesz,napustyniSin;nieobjawiliściemejświętości
wśródIzraelitów,

32,51.MeribapodKadesz,napustyniSin.NapustyniSinleżyKadesz-Barnea(zob.komentarzdoLb13,26).Właśniewtymmiejscudoszłodoincydentu,wktóregotrakcieMojżesz

uderzyłwskałę,bywydobyćzniejwodę.Meribaoznacza„spór”-nazwatazostałaużytawobydwuprzypadkachwydobyciawodyzeskały.

dlategotylkozdalekaujrzysztęziemię,lecztyniewejdziesz

tam,dotejkrainy,którąJadajęIzraelitom.

Pwt33

BłogosławieństwoMojżesza

Otobłogosławieństwo,którewypowiedziałMojżesz,mążBoży,

nadIzraelitamiprzedswojąśmiercią:

33,1-29TenprzypisanyMojżeszowipoematwłączonodozakończeniaPwtmiędzyzapowiedźjegośmierciaopistejże.JesttotestamentMojżesza,podobniejaksąnim„błogosławieństwa”

Jakuba(Rdz49).Umieszczonywramachhymnu(w.2-5,26-29)zawieraonzbiórpowiedzeńnatematprawiewszystkichpokoleń.Każdeztychpowiedzeńmusiałokiedyśistniećniezależnieodinnych.
Zbiórtenodzwierciedlasytuacjehistorycznetrudnedozidentyfikowania,któremogąsięnieodnosićdojednejepoki.Powiedzeniatepozwalająprzypuszczać,żenastąpiłojużostateczneosiedleniesię
pokoleńnaichterytoriachorazżeniektóreznichmająnawetzasobądłuższąhistorię(Ruben,Dan;Symeonjestpominięty,byćmożedlatego,żetopokoleniebyłojużwówczaswchłonięteprzez
pokolenieJudy).Zbiórniniejszyrobiwrażeniemłodszegoodtego,jakizostałprzekazanywRdz49.Zdrugiejstronyw.7wskazywałbynadatęwcześniejsząodpowstaniakrólestwaDawida,chybaże
sięgouznazaaluzjędoschizmyjużdokonanej.WkażdymraziekontrastmiędzykrótkimpowiedzeniemodnoszącymsiędoJudyadługimbłogosławieństwemnadJózefemupewnia,żeautornależydo
pokoleńżyjącychwPalestyniecentralnej(wKrólestwieIzraela,jeśliprzyjąćpóźniejsząredakcję).Aspekt„błogosławieństwa”jestbardziejzaakcentowanyniżwRdz49,aMojżeszodgrywaturolę
proroka(por.34,10).

33,1.Wypowiedzipatriarchów.Wmaterialebiblijnymwypowiedzipatriarchówdotyczązwyklelosupotomków,szczególniewzwiązkuzurodzajnościąziemi,płodnościąrodzinyi

relacjamipomiędzyjejczłonkami.Błogosławieństwalubprzekleństwawypowiadaneprzezpatriarchęrodubyłyzawszetraktowanepoważnieiuważanezawiążące,chociażnieprzedstawianoichjako
wypowiedziprorockichpochodzącychodBoga.Zwyklewygłaszanebyłyprzezpatriarchęleżącegonałożuśmierci.RozdziałtennajbardziejprzypominascenęzRdz49,wktórejJakubbłogosławi
swoichsynów,przodkówpokoleń,którymterazMojżeszudzielabłogosławieństwa.

Rzekł:PanprzyszedłzSynajuizSeirudlanichzajaśniał,

zabłysnąłzgóryParan,przybywazMeribakołoKadesz,wprawicy
ogieńpłonący.

33,2Wiersztrudny,słownictwojesttuarchaiczne.Sens:BógSynajuwzniósłsięjakgwiazdaitowarzyszyłswojemuludowi.
—Hebr.meribbôtwpiątymstychuznaczy:„miriady”,czyliniezliczonemnóstwo,możnazatemtłumaczyćjakwBJ:„przybywazezgromadzeńKadesz”.„Miriady”oznaczałybytulicznie

zgromadzonerodyIzraela.RównieżostatnistychwBJinaczej:„odjegopołudniowejstronyażpozbocza”.

33,2.Seir.SeiruważasięogólniezagórzystycentralnyobszarEdomu(leżącynawysokościprzekraczającej1500mn.p.m.),międzyWadial-GhuwayrnapółnocyaRasen-Nakbna

południu.

33,2.GóraParan.WiększośćuczonychuważagóręParanzapoetyckieokreśleniegórySynaj/Horeb.

Onkochaswójlud.WszyscyJegoświęcisąwJegoręku.Unóg

Twoichoniusiedli,słowaTwojeprzyjmują.

33,3Onkochaswójlud.BJ:„Ty,którykochaszprzodków”.„Przodkami”sątupatriarchowie(naichokreślenieposłużonosiętymsamymarchaicznymterminem,którywystępujew

zwrocie:„zostałprzyłączonydoswoichprzodków”,Rdz25,8;itd.).DrugistychwBJ:„wszyscyświęcisąwTwoimręku”.„Święci”przedstawiająIzraela.Koniecwierszaniepewny.BJ:„Oniupadalido
Twychnóg,/bieglipodTwoimprzewodnictwem”.

MojżeszdałnamPrawo–dziedzictwospołecznościJakuba.

33,4MojżeszdałnamPrawo.Bezwątpieniaglosa.DrugistychwBJ:„społecznośćJakubawchodzidoswegodziedzictwa”.

ByłKrólwJeszurunie,gdysięzeszliksiążętanarodu,

zgromadziłysiępokoleniaJakuba.

33,5.Jeszurun.Zob.komentarzdoPwt32,15.

NiechżyjeRuben,niechnieumiera,niechżyje,choćliczbą

niewielki.

33,6TytułbłogosławieństwaprzeznaczonegodlaRubenazaginął.Topokolenieszybkopodupadło.—Znajdującesięwdrugimstychu„niechżyje”jestpoprawką.Teksthebr.:„niechbędzie

małaliczbajegomężczyzn”,comożnazrozumiećjaktu:„choćliczbąniewielki”.Grec:„niechbędziewielkaliczba”.

TopowiedziałdoJudy:Usłysz,Panie,głosJudy,doprowadźgo

dojegoludu,niechTwojeręcegoobronią,bądźdlańobronąod
wrogów.

DoLewiegopowiedział:Twojetummimiurimsądla

oddanegocimęża,wypróbowałeśgowMassa,spierałeśsięznimu
wódMeriba.

33,8DrugiitrzecistychwBJ(taminnypodziałtekstunastychy):„DajLewiemutwojeurim,/atwojetummimmężowi,któremuokazałeśłaskę”.„DajLewiemu”,zagrec.Wtekściehebr.

pominięte.Wprzeciwieństwiedo„błogosławieństw”Jakuba(Rdz49,5-7),któredotycząlosuświeckiegopokoleniaLewiego—rozproszonegowtymsamymczasiecopokolenieSymeona—
błogosławieństwaMojżeszaodnosząsiędojegokapłańskiegoodgałęzienia,dopochodzeniajakowydzielonejgrupyitrojakiejfunkcji:udzielaniawyroczniwimieniuBoga,nauczaniaisłużbyołtarza.

33,8.Tummimiurim.Byłytoprzedmiotyużywanedowróżenia,stosowaneprzezkapłanówdostawianiawyroczni.Zob.komentarzdoWj28,30.

Oojcuswymonmówiiomatce:Jaichniewidziałem,niezna

jużswoichbraci,niechcerozpoznaćswychdzieci.TaksłowaTwego
strzegli,przymierzeTwojezachowali.

NiechnakazówTwychuczą

Jakuba,aPrawa–TwegoIzraela,przedTobąpaląkadzidło,naTwoim
ołtarzu–[ofiarę]doskonałą.

Mocjego,Panie,błogosław,adzieła

rąkjegoprzyjmij,złambiodrajegonieprzyjaciółitych,cogo
nienawidzą,byniepowstali.

DoBeniaminapowiedział:Umiłowany

przezPana,bezpiecznieuNiegozamieszka,uNiego,któryzawsze
będziegobronił,odpoczniewJegoramionach.

33,12Czwartystychzatekstemhebr.WBJ:„Najwyższyzawszegobroni”,nazasadziedomysłu.—„Ramiona”,wktórychodpoczywaBeniamin,tookreślenie„ramion”górskich,

obejmującychjegoterytorium.WJoz18wyliczasięichpięć.

DoJózefapowiedział:Jegoziemia–błogosławionaprzezPana,

przezbogactwoniebios,przezrosę,przezźródłaotchłanipodziemnej,

przezbogactwodarówsłońca,przezbogactwoplonówmiesięcy,

przezskarbyzgórstarożytnych,przezbogactwoodwiecznych

pagórków,

przezbogactwozziemiiplonów,łaskaTego,comieszka

wkrzewie,niechzstąpinagłowęJózefa,naskrońksięciaswych
braci.

33,16WBJ,powyliczeniuwszelkiegorodzajubłogosławieństw,któremająspłynąćnaJózefa(w.13c-16a),kończącejezdanie:„przychylnośćTego,którymieszkawKrzaku”.Dalejtak

tłumaczonyw.16:„NiechwłosyobfitująnagłowieJózefa,/naskronipoświęconegowśródswychbraci!”(por.Rdz49,26).„Poświęcony”—tłumaczeniesłowanazîr(por.Lb6,1+).

OtoJegobykpierworodny–cześćjemu!Jegorogi–rogami

bawołu,bijeniminarodyażpokrańceziemi.OtomiriadysEfraima,

ototysiąceManassesa.

33,17BJ:„Pierworodnybyka,jemuniechbędziechwała”.Takżeinneteksty—jaksięzdaje—przyznająJózefowipozycjępierworodnego(1Krn5,1-2;por.Rdz46,4;47,29-31).

Pierwszeństwo,którewPwt33przypadaJózefowi,wedługRdz49przysługiwałoJudzie.WymienienieEfraimaiManassesajestbyćmożepóźniejszymdodatkiem.

33,17.Metaforabyka/bawołu.Byklubbawółbyłysymbolempłodnościisiły.WtymznaczeniutenostatnijesttytułemEla,najwyższegobóstwakananejskiegopanteonu.Obydwa

elementyzawartesąwbłogosławieństwieudzielonympokoleniomJózefa-pokoleniuManassesaiEfraima.JedenztekstówugaryckichopisujebogówBaalaiMotajakosilnych,bodącychjakdziki
bawół;babilońskikrólHammurabiukazujewłasnąpotęgęmilitarnązapomocąobrazuwołubodącegonieprzyjaciół.

DoZabulonapowiedział:Zabulonie,cieszsięnaswoich

wyprawach,ity,Issacharze,wswoichnamiotach.

33,18Tosamobłogosławieństwojestpoświęconedwompokoleniom—IssacharaiZabulona—któresąsiadowałyzsobąimiaływspólnepochodzenie.Obauczęszczałydotegosamego

sanktuarium(nagórzeTabor)izajmowałysięhandlem(w.19).

Zwołująnarodynagórę,byzłożyćtampraweofiary,gdyżz

bogactwamorzabędąkorzystaćizeskarbówwpiaskuukrytych.

Gadapowiedział:Szczęśliwy,ktodamiejsceGadowi!Odpoczywajak
lwica,rozdarłramięigłowę.

33,20Gad,któryjakopierwszy,razemzRubenem,osiedliłsięwTransjordanii(por.Lb32),rozszerzyłswojeziemiekosztemtegoostatniego(por.błogosławieństwodlaRubena,w.6).

Rzeczynajlepszychpożądadlasiebie,pragniedziałudowódcy;

chcekroczyćnaczelenarodu.SprawiedliwośćPanawypełniłiJego
sądynadIzraelem.

DoDanapowiedział:Danjestlwiątkiem,które

sięrzucazBaszanu.

33,22Dan,powyemigrowaniuzeswoichterytoriówpołożonychnazachódodziemBeniamina(por.Joz19,40+),osiedliłsięnapółnocnychkrańcachIzraela,wLajisz(coznaczy„lew”),u

stópHermonuinapograniczuBaszanu.

33,22.Baszan.ZiemieBaszanurozciągałysięwśrodkowejczęściobszaruwgórnymbiegurzekiJarmuk,nawschódodJezioraGalilejskiego.PółnocnągranicęBaszanuwyznaczałagóra

Hermon.ZiemiapokoleniaDanaznajdowałasiępierwotnienapołudnieodwybrzeżaFilistynów,leczDaniciprzemieścilisiępóźniejnapółnocwokolicemiastazwanegoDan,leżącegonapółnocod
JezioraGalilejskiegoigraniczącegozBaszanem.

DoNeftalegopowiedział:Neftaliłaskąnasycony,pełenjest

błogosławieństwPana,morzeipołudnieposiądzie.

33,23BJ:„bierzewposiadaniezachódipołudnie”.PrawdopodobnaaluzjadojakiegośrozszerzeniaterytoriówNeftalego,czegoniemożnazidentyfikowaćhistorycznie.

DoAserapowiedział:Aserbłogosławionywśródsynów,niech

będziekochanyprzezbraci,niechkąpienogęwoliwie.

33,24.Kąpanienógwoliwie.Mycienógbyłostałąkoniecznością,ajednocześniegestemgościnnościnatympustynnymobszarze.Tylkoludziezamożnimogliregularnieużywaćoliwy(z

oliwek)doobmywanianóg(por.J12,3).Jesttometaforapomyślności.

Twezaworyzżelazaibrązu,jakdnitwojemoctwojatrwała.

33,25Aserzamieszkiwałwybrzeżemorskie,regionnadającysiędouprawyoliwek.Tłumaczenieniepewne.
33,25.Zaworybram.Systemsłużącydozamykaniabramidrzwiskładałsięzwyklezesztaby(drewnianejlubmetalowej)wsuwanejwotworyznajdującesięwodrzwiach.Zaworymocno

spajałysztabęzdrzwiamiiprzypuszczalnieonietochodziwtymfragmencie.Bramęmożnabyłorozbićtaranem,którymuderzanowczęśćśrodkowąwceluzniszczeniasztaby.Zaworywykonanez
brązulubżelazasprawiały,żesztaba,azatemibrama,byłyznacznietrudniejszedosforsowania.

DoBogaJeszurunaniktniepodobny;bytobiepomóc,cwałuje

poniebie,poobłokach,wswymmajestacie.

ZwycięzcąjestBóg

odwieczny.Zniżaswąbroń–Onodwieków,byodpędzićwroga
przedtobą;toOnwoła:Wyniszcz!

Izraelzamieszkałbezpiecznie,na

osobnościjestźródłoJakuba,naziemizbożaimoszczu,niebiosa
zsyłająmurosę.

Izraelu,tyśszczęśliwy,któżtobiepodobny?

NarodziezbawionyprzezPana,Obrońcatwójtobiepomaga,
błogosławizwycięskitwójmiecz.Wrogowiesłabnąprzedtobą,tyzaś
wyniosłośćichdepczesz.

33,29BJ:„Szczęśliwyjesteś,oIzraelu!/Któżjestdociebiepodobny,luduzwycięski?/WJahwejestpuklerz,któryprzychodzicizpomocą,/miecz,któryprowadziciędotriumfu./Twoi

nieprzyjacielebędąchcielicięzepsuć,/lecztybędzieszdeptałpoichplecach”.Czwartystychwgrec.dosł.:„miecztwojejwielkości”.Teksthebr.:„któregomiecz(?)jesttwojąwielkością”.

Pwt34

ŚmierćMojżesza

ZestepówMoabuMojżeszwszedłnagóręNebo,naszczyt

Pisga,naprzeciwJerycha.PanzaśpokazałmucałąziemięGileadaż
poDan,

34,1-12Taopowieśćjestkontynuacją32,48-52.Łączyonaelementykapłańskie,zwłaszczaw.7-9,zjakimśtekstemdeuteronomistycznym.MojżeszwswojejwizjiobejmujecałąZiemię

Obiecaną,doktórejniewejdzie(por.4,21),alektórą—przezsamojejobejrzenie—bierzewposiadaniedlaludu(por.Rdz13,14-15).

34,1ZestepówMoabu.Wyrażeniewłaściweliteraturzekapłańskiej—oznaczarówninęrozciągającąsięodstópgórMoabuażpoJordan.
34,1.NeboiPisga.Zob.komentarzdoPwt32,49.

całą–Neftalego,ziemięEfraimaiManassesa,całąkrainęJudy

ażpoMorzeZachodnie,

34,2ażpoMorzeZachodnie.MowaoMorzuŚródziemnym.

Negeb,okolicędolinykołoJerycha,miastapalm,ażdoSoaru.

34,3MiastoSoarnapołudniowymwybrzeżuMorzaMartwego(por.Rdz19,20n),takjakJerycho—napółnocnym.
34,1-3.WidokrozciągającysięzgóryNebo.ChociażMorzeŚródziemnejestoddaloneodtegomiejscazaledwieo95kmnazachód,niejestwidoczne,ponieważwzgórzanazachodnim

brzeguJordanuzasłaniająjegowidok.Wpogodnydzieńmożnastądzobaczyćoddalonąo165kmnapółnocgóręHermonorazgóryokalająceodpółnocyiwschodudolinęJizreel(TaboriGilboa),a
takżewzgórzacentralnejkrainygórzystej(EbaliGarizim)orazziemieciągnącesięnapołudniowyzachódażdoEngaddi.

34,1-3.GraniceZiemiObiecanej.ChociażniedokonanojeszczepodziałuZiemiObiecanej,jejwidokzostałtutajopisanyczęściowozapomocąziemprzekazanychposzczególnym

pokoleniom,wodróżnieniuodopisugeograficznegopodanegowPwt1,7.Opisprzebiegaodmiejsca,wktórymznajdowałsięMojżesz,napółnoc,anastępnieobiegacałąziemięwkierunkuzgodnymz
ruchemzegara.

RzekłPandoniego:Otokraj,którypoprzysiągłemAbrahamowi,

IzaakowiiJakubowitymisłowami:Damgotwemupotomstwu.
Pozwoliłemcizobaczyćgowłasnymioczami,lecztamniewejdziesz.

Tam,wkrainieMoabu,wedługpostanowieniaPana,umarłMojżesz,

sługaPański.

IpochowanogowdoliniekrainyMoabunaprzeciw

Bet-Peor,aniktnieznajegogrobuażpodziśdzień.

34,6pochowanogo.BJ:„pochowałgo”,jakbyuczyniłtoJahwe,jednaksam.orazczęśćrkpsówgrec:„pochowaligo”.
34,6.Baal-Peor.DolinęBet-Peor,ciągnącąsięupodnóżagóryNebo,utożsamiasiępowszechniezWadiAjunMusa,zaśChirbetAjunMusauważazaprzypuszczalnemiejscelokalizacji

starożytnegomiasta.

WchwiliśmiercimiałMojżeszstodwadzieścialat,awzrokjego

niebyłprzyćmionyisiłygonieopuściły.

34,7.UtworyapokryficzneopisująceśmierćMojżesza.WJdt9czytamyosporzeociałoMojżesza.Utworyapokryficzneirabinackiewkilkumiejscachzajmująsiętymzagadnieniem,

szczególnieWniebowzięcieMojżesza(niezachowałysięstarożytnerękopisytegoutworu)orazTestamentMojżesza(znanyzłacińskiegorękopisupochodzącegozVIw.poChr.).Wpierwszymze
wspomnianychutworówczytamyowstąpieniuMojżeszawprostdonieba,zaśwdrugimwskazujesię,żeMojżeszumarłśmierciąnaturalną.KsięgaPowtórzonegoPrawadajewyraźniedozrozumienia,
żeMojżeszzmarł,zaśwrelacjiojegośmierciniemaniczegoniezwykłego.Ztekstuniewynika,wjakimmiejscuzostałpogrzebany,jestjednakjasne,żemiejscegrobuniezostałooznaczoneipozostaje
nieznane.

IzraeliciopłakiwaliMojżeszanastepachMoabuprzez

trzydzieścidni.PotemskończyłysiędniżałobypoMojżeszu.

34,8.StepyMoabu.JesttoszerokarówninalubsteprozciągającysiębezpośrednionapółnocodMorzaMartwego,nawschódodrzekiJordan,poprzeciwnejstronie„stepówJerycha”(Joz

4,13).Miejscetostanowiłopunkt,wktórymIzraeliciwkroczylidoKanaanu(zob.Lb22,1).

Jozue,synNuna,pełenbyłduchamądrości,gdyżMojżesz

położyłnaniegoręce.Izraelicisłuchaligoiczynili,jakimPan
rozkazałprzezMojżesza.

NiepowstałwięcejwIzraeluprorok

podobnydoMojżesza,którybypoznałPanatwarząwtwarz,

ani

równywewszystkichznakachicudach,którepoleciłmuPanczynić
wziemiegipskiejwobecfaraona,wszystkichsługjegoicałegojego
kraju;

anirównymocąrękiicałąwielkągrozą,jakąwywołał

MojżesznaoczachcałegoIzraela.

Document Outline

Wstęp do Księgi Powtórzonego Prawa. 8
Pwt 1. 11
WSTĘPNE MOWY MOJŻESZA.. 11
Pierwsza mowa Mojżesza. 11
Rozkaz opuszczenia Synaju. 12
Ustanowienie sędziów.. 13
W Kadesz. 15
Wysłanie wywiadowców.. 16
Bunt ludu. 17
Kara. 18
Bezskuteczna wyprawa. 19
Pwt 2. 20
Nie grozić Edomitom! 20
Nie napadać na Moabitów! 21
Nie zaczepiać Ammonitów! 23
Zwycięstwo nad Sichonem.. 24
Pwt 3. 26
Wojna z Ogiem, królem Baszanu. 26
Podział Zajordania. 28
Zarządzenia Mojżesza. 30
Pwt 4. 31
Zachowanie przykazań – mądrością. 31
Unikać bałwochwalstwa! 33
Odstępstwo powodem utraty ziemi 35
Wielkość Bożego wybrania. 36
Zakończenie. 37
Miasta ucieczki 38
Druga mowa Mojżesza. 39
Pwt 5. 40
Dziesięcioro Przykazań. 40
Mojżesz pośrednikiem.. 42
Pwt 6. 43
Miłość Boga. 43
Pwt 7. 47
Izrael - narodem wybranym.. 47
Wybranie - dowodem umiłowania Bożego. 49
Potęga Boga. 51
Pwt 8. 52
Próba na pustyni 52
Pwt 9. 54
Zwycięstwo - darem Boga. 54
Bałwochwalstwo na Synaju. 55
Modlitwa Mojżesza z powodu innych przestępstw.. 57
Pwt 10. 58
Arka Przymierza, wybór Lewiego. 58
Obrzezanie serca. 60
Pwt 11. 62
Boże miłosierdzie. 62
Błogosławieństwo w Palestynie. 63
Zakończenie. 65
Pwt 12. 67
KODEKS DEUTERONOMICZNY.. 67
Miejsce kultu. 68
Ofiary. 70
Kult kananejski 72
Pwt 13. 73
Bałwochwalstwo. 73
Pwt 14. 76
Inne praktyki zabobonne. 76
Podział zwierząt na czyste i nieczyste. 77
Roczne dziesięciny. 79
Dziesięciny trzyletnie. 80
Pwt 15. 81
Rok szabatowy. 81
Pierworodne ze zwierząt 84
Pwt 16. 85
Święto Paschy. 85
Święto Tygodni 86
Święto Namiotów.. 87
Pielgrzymki 88
Sędziowie. 89
Nadużycia w zakresie kultu. 90
Pwt 17. 91
Sądy lewickie. 92
Królowie. 93
Pwt 18. 95
Kapłani-lewici 95
Kulty potępione. 97
Prorocy. 99
Pwt 19. 101
Prawo zemsty - miasta ucieczki 101
Słupy graniczne. 103
Świadkowie. 104
Pwt 20. 105
Świadkowie. 105
Zdobywanie miast 107
Pwt 21. 109
Wypadek nieznanego mordercy. 109
O małżeństwie i rodzinie. 110
Kara powieszenia. 112
Pwt 22. 113
Zguba znaleziona. 113
Różne przepisy. 114
W trosce o świętość małżeństwa. 116
Pwt 23. 119
Wyłączenie ze społeczności Izraela. 119
O czystości obozu Izraelitów.. 121
Drobne przepisy. 122
Pwt 24. 124
Rozwód. 124
Różne przepisy. 125
Ochrona słabych. 126
Pwt 25. 128
Chłosta. Dobroć dla zwierząt 128
Prawo lewiratu. 129
Przyzwoitość. 131
Przeciw chciwości w handle. 132
Wypędzenie Amalekitów.. 133
Pwt 26. 134
Postanowienia obrzędowe. Pierwociny. 134
Dziesięciny trzeciego roku. 136
Zakończenie. 138
Pwt 27. 139
MOWY KOŃCOWE. 139
Spisanie Prawa. 139
Przekleństwa i błogosławieństwa. 141
Pwt 28. 143
Błogosławieństwo za wierność. 143
Przekleństwa za występki 145
Zakończenie. 150
Pwt 29. 151
Pomoc Boga a niewdzięczność ludu. 151
Wierność wobec przymierza. 152
Pwt 30. 154
Powrót z niewoli 154
Dwie drogi 156
Pwt 31. 157
OSTATNIE POLECENIA MOJŻESZA.. 157
Jozue następcą Mojżesza. 157
Obrzędowe czytanie Prawa. 159
Pouczenia Pańskie. 160
Hymn jako świadek. 161
Prawo obok arki 162
Izrael słucha hymnu. 163
Pwt 32. 164
Hymn Mojżesza. 164
Prawo źródłem życia. 169
Zapowiedź śmierci Mojżesza. 170
Pwt 33. 171
Błogosławieństwo Mojżesza. 171
Pwt 34. 175
Śmierć Mojżesza. 175

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
05 Księga Powtórzonego Prawa
05 Ksiega Powtorzonego Prawa
Księga Powtórzonego Prawa
5 Księga Powtórzonego Prawa
5) Księga Powtórzonego Prawa
5 Księga Powtórzonego Prawa (2)
Księga Powtórzonego Prawa
Księga Powtórzonego Prawa
13 1 Ksiega Kronik Biblia Jerozolimska
19 Ksiega Estery Biblia Jerozolimska
44 Ksiega Aggeusza Biblia Jerozolimska
34 Ksiega Daniela Biblia Jerozolimska
09 1 Ksiega Samuela Biblia Jerozolimska
04 Ksiega Liczb Biblia Jerozolimska
18 Ksiega Judyty Biblia Jerozolimska

więcej podobnych podstron

05 Ksiega Powtorzonego Prawa Biblia Jerozolims

Document Outline