XXXVII Olimpiada Historyczna
(eliminacje szkolne)
DYNASTIA PIASTÓW W POLSCE-
BILANS PANOWANIA
Maria Weronika Kmoch klasa III B
Liceum Ogólnokształcące
im. Komisji Edukacji Narodowej w Przasnyszu
Analiza problematyki przewidzianej tematem pracy wymaga kilku uwag precyzujących. Los chciał, iż pierwszą dynastią, która rządziła w Polsce, byli Piastowie. W niniejszej pracy postaram się zbilansować i ocenić czas, w którym państwo polskie pozostawało pod władzą tejże dynastii. To implikuje koncepcję pracy, w której nie jest konieczne ocenianie poszczególnych władców i jednoznaczne określanie, który z nich był „dobry”, a który „zły”, czy chronologiczne przedstawianie osiągnięć poszczególnych książąt i królów. Należy przeprowadzić analizę zmian, jakie zaszły w państwie polskim pod rządami Piastów na różnych płaszczyznach, od kwestii ustrojowej przez społeczeństwo oraz gospodarkę, aż do kultury i religii. Wskażę również zmiany w dziedzinie wojskowości i znaczenie Polski na arenie międzynarodowej. Działalność bardziej zasłużonych królów i książąt z dynastii piastowskiej zostanie przywołana w odpowiednim momencie jako potwierdzenie zachodzących przemian. Wyjaśnienie powyższych kwestii pozwoli zrozumieć istotę problemu uwidocznionego w temacie tej pracy.
Pierwszym władcą państwa z dynastii Piastów był Mieszko I, rządzący od ok. 960 r. Datę tę możemy uznać za terminus post quem problemu. Jednak nie był on pierwszym Piastem na stolcu gnieźnieńskim. Rządy przodków Mieszka, na wpół legendarnych: Siemomysła, Lestka i pradziada Siemowita, cofają nas do pierwszej ćwierci wieku IX. Za protoplastę dynastii tradycyjnie uważano Piasta Chościkowica, rolnika z podgrodzia gnieźnieńskiego. Jeżeli chodzi o terminus ante quem, jest to moment śmierci Kazimierza Wielkiego w 1370 r., ostatniego Piasta na tronie polskim.
Mówiąc o państwie Piastów należy określić jego rozciągłość terytorialną. Około 1000 r. powierzchnia państwa polskiego wynosiła w przybliżeniu 250 tys. km². W momencie koronacji Władysława Łokietka w 1320 r. terytorium Polski obejmowało 106 tys. km². Później powierzchnia ziem Korony Królestwa Polskiego ze stolicą w Krakowie zwiększyła się do około 170 tys. km² (bez lenn o pow. około 70 tys. km²) i w momencie śmierci Kazimierza Wielkiego terytorium państwa liczyło łącznie ok. 247-248 tys. km². Powierzchnia państwa polskiego pierwszych i ostatnich Piastów na polskim tronie jest porównywalna, jednak należy zaznaczyć, iż nie są to te same ziemie. Civitas Schinesghe opisane w Dagome iudex ok. 990 r. obejmowało z pewnością Wielkopolskę, Mazowsze, Śląsk, ziemię lubuską, Małopolskę i Pomorze. Królestwo Polskie Łokietka rozciągało się już tylko na ziemie: krakowską, sandomierską, sieradzką, łęczycką, Wielkopolskę i dziedziczne Kujawy. Kazimierz Wielki władał na dużym terytorium, obejmującym spadek po ojcu oraz lenno mazowieckie i przyłączoną, mimo presji węgierskiej, litewskiej i tatarskiej, Ruś Halicko-Włodzimierską. Straty terytorialne władca rekompensował nowymi zdobyczami na południowym-wschodzie. To zaowocowało przesunięciem środka ciężkości polityki na wschód, zwiększeniem zainteresowania Litwą i unią polsko-litewską w 1385 r.
W sensie ustrojowym państwo Mieszka I określamy jako monarchię patrymonialno-militarną. Monarchia patrymonialna to forma władzy, gdzie władca traktuje ziemie państwa jako swą własność (patrymonium) i może nimi swobodnie dysponować, np. przez nadanie synom czy zasłużonym możnym. Militarny charakter państwa Mieszka I uwidacznia się w opisie Ibrahima ibn Jakuba z 965/966 r.
W XIV w., w wyniku wykształconych ok. 100 lat wcześniej stanów, powstała nowa forma władzy-monarchia stanowa. Określenie to charakteryzuje formę państwa, w której król dzieli się władzą z przedstawicielami stanów: rycersko-szlacheckiego, duchownego, mieszczańskiego i chłopskiego. W Polsce funkcjonowało to symbolicznie od 1320 r. (pierwsza koronacja w zjednoczonym Królestwie Polskim), od kiedy dostrzegamy stopniowe poszerzanie się współudziału uprzywilejowanych stanów w sprawowaniu władzy państwowej, aż do 1454 r. (statuty cerekwicko-nieszawskie przekazały podejmowanie najważniejszych decyzji sejmikom ziemskim, wskutek czego wzrosło znaczenie polityczne średniej szlachty, co dało początek demokracji szlacheckiej). Stosunki między władcą a stanami polskiej monarchii charakteryzuje konstrukcja Korony Królestwa Polskiego (Corona Regni Poloniae), czyli oddzielenie państwa od osoby monarchy, przeciwnie do monarchii patrymonialnej. Z pojęciem Korony Królestwa Polskiego wiązało się też przekonanie, iż zarówno monarcha, jak i państwo są od nikogo niezależni (rex est imperator in regno suo); potwierdzono tym samym zasadę niepodzielności oraz niezbywalności terytorium państwowego.
Kolejny krąg tematyczny to kwestie ekonomiczne. W okresie wczesnofeudalnym w Polsce monarcha był właścicielem największych majątków rozrzuconych po całym państwie. Własność kościelna obejmowała dziesięciny i partycypację w książęcych dochodach, potem uzupełniano uposażenia starych biskupstw dobrami ziemskimi, nowym od razu je fundowano. Za zasługi książę mógł nadać ziemię możnym, czego początek datujemy na poł. XI w. (Kazimierz Odnowiciel).
W XI w. zaczęto wprowadzać tzw. osadnictwo na prawie książęcym, nazywanym rycerskim lub polskim, które wiążemy również z Odnowicielem. Wprowadził je, ponieważ utrzymanie dotychczasowej drużyny książęcej stanowiło duże obciążenie dla skarbu państwa, szczególnie w czasie długich konfliktów. Wolnym kmieciom nadawano ziemie w użytkowanie w zamian za obowiązek służby wojskowej. Ta forma osadnictwa wyodrębniła stan rycerski i odciążyła finanse państwa.
Koniec XII w. to początki kolonizacji niemieckiej na Śląsku. Nauka niemiecka (Schulze, Seidel) wiąże ten proces z Henrykiem Brodatym. Według B. Zientary w latach 40.-tych XIII w. prawo niemieckie oderwało się od swego etnicznego podłoża, więc wtedy możemy mówić o osadnictwie na prawie niemieckim. Właściciel ziemi wyjętej spod prawa władcy (immunizowanej) zawierał umowę z przedstawicielem osadników (zasadźca). Ludność danej wsi odprowadzała na rzecz właściciela ziemi rentę feudalną, przyjmującą jedną z trzech form: pańszczyzny, czynszu lub daniny (poza okresem wolnizny); wszyscy otrzymywali działki tej samej wielkości. Miasta lokowano w podobny sposób i budowano według określonego wzorca. Zmiana formy osadnictwa miała pozytywne skutki: zwiększył się areał ziemi uprawnej, wzrosła kultura rolna (upowszechnienie trójpolówki i nowych narzędzi), rozwinął się handel.
Kwestie społeczne poruszane były w pracy już wcześniej. Zmiany, jakie zaszły w Polsce w XIII w., spowodowały wykształcenie się stanów, tj. grup społecznych, różniących się od siebie statusem prawnym, pełnionymi funkcjami, także ciążącymi na nich powinnościami. Były to: stan duchowny (jedyny, do którego przynależność nie wynikała z urodzenia), rycersko-szlacheckiego, mieszczański i chłopski. Podstawą ich wykształcenia były immunitety i przywileje (zwolnienia z określonych obowiązków całej grupy społecznej). Przywileje: łęczycki z 1180 r. (Kazimierz Sprawiedliwy), dotyczący ius spolii oraz wolborsko-borzykowski z 1210 r. i 1215 r. wyodrębniły stan duchowny. Stan szlachecki wykształcił się z dwóch warstw społecznych: możnowładztwa i rycerstwa, głównie dzięki immunitetom, obowiązkowi służby wojskowej z tytułu posiadania ziemi oraz przywilejom. Stan mieszczański wytworzył się w opozycji do feudalnej wizji ładu społecznego, który dzielił ludzi na modlących się duchownych, pracujących chłopów i broniących ich rycerzy. Ukształtowanie się stanu chłopskiego wiąże się z kolonizacją na prawie niemieckim. Tak podzielone społeczeństwo stało się podstawą monarchii stanowej nad Wisłą.
Należy wspomnieć również o kwestiach wojskowych. Początkowo władca dysponował drużyną książęcą, formacją wyszkolonych żołnierzy, którzy prowadzili walki w obronie ziem zagrożonych najazdem, brali też udział w wyprawach zaborczych i odwetowych na obce terytoria. Wewnątrz kraju drużyna utrzymywała ludność w posłuchu dla władcy i zmuszała ją do płacenia danin. Za ostatniego Piasta od wszystkich właścicieli ziemi wymagano stawienia się na wojnę wraz z konkretnym wyposażeniem-bronią, zbroją, końmi i czeladzią. Tak powstało pospolite ruszenie, levée-en-masse, czyli wojsko feudalne, które przetrwało w niezmienionej formie przez blisko pięćset lat. Pułki zorganizowano na zasadzie „chorągwi rodowych” (zamożne rody) oraz „chorągwi ziemskich” (uboższe rycerstwo, urzędnicy królewscy i starostowie). Liczebność wojsk w 1340 r. oblicza się na ok. 12 tys. rycerzy (bez chłopstwa i piechoty miejskiej); pod koniec epoki Piastów było to ok. 20 tysięcy.
Niewątpliwą zasługą pierwszych Piastów była chrystianizacja w obrządku zachodnim, co włączyło państwo w krąg kultury łacińskiej. Zdarzeniem o fundamentalnym znaczeniu dla polskiego Kościoła było utworzenie metropolii w Gnieźnie, potem w Krakowie, co uniezależniło polskie struktury kościelne od wpływów niemieckich i czeskich. W tym okresie Kościół był silnie związany z państwem, pełnił wobec niego rolę służebną. Nieprzypadkowo centrum decyzyjne państwa pokrywało się z siedzibą arcybiskupstwa. Władca poprzez struktury kościelne oddziaływał na młode państwo, jednocząc jego ziemie, sytuując na podbitych terytoriach nowe biskupstwa. W XIII w. na skutek nadanych przywilejów Kościół uniezależnił się od władzy świeckiej i rozwijał się dalej samodzielnie. Jednak chrześcijaństwo nie zaistniałoby w Polsce nigdy, gdyby nie pierwsi Piastowie.
Kwestie kultury mają również duże znaczenie. Najważniejszym dokonaniem było włączenie Polski w 966 r. w społeczność duchową, określaną jako christianitas. Głównym mecenasem było państwo i Kościół. Postęp w dziedzinie kultury duchowej splatał się z rozwojem w kulturze materialnej i społecznej. Na czasy pierwszych Piastów przypadają początki piśmiennictwa (zasługa zakonników), kronikarstwa, rozwój szkolnictwa, a przenikanie kultury umysłowej ułatwione było uniwersalnym charakterem myśli średniowiecznej. Powstanie państwa polskiego przyniosło rewolucję w architekturze. Wznoszono budowle murowane w stylu romańskim, głównie sakralne i pałacowe. Od początków XII w., głównie za sprawą cystersów i z inspiracji francuskich, rozwijała się sztuka gotycka. Kultura, nauka i sztuka, której podstawy stworzyli Piastowie, rozkwitła pełniej w II poł. XIV w. i w XV w., gdy średniowiecze polskie osiągało swe apogeum.
Znaczenie Polski na arenie międzynarodowej zmieniało się w ciągu wieków. Państwo w momencie powstawania było nic nie znaczącym księstwem lokalnej dynastii. Chrzest w 966 r. sprawił, iż zaistnieliśmy jako państwo na scenie europejskiej, na razie lokalnie. Jednak już rok 1000 to wyraz wzrostu znaczenia kraju, do którego przybył Otton III, by rozmawiać z Chrobrym o swych uniwersalistycznych planach. Polski władca postrzegany był jako jeden z filarów świata Zachodu. Sam fakt, że to cesarz przybywa nad Wisłę, świadczy o tym, że państwo polskie przestało być traktowane jako graniczne zachodnioeuropejskie księstewko, nie warte uwagi.
Okres rozbicia dzielnicowego podkopał pozycję Polski na arenie międzynarodowej. Udało się ją odbudować za Łokietka. Panowanie jego syna, Kazimierza Wielkiego, to apogeum świetności piastowskiej. Jej świadectwem może być zjazd monarchów w Krakowie w 1364. Do stolicy zjechali nie tyko polscy książęta, lecz również ważne postacie europejskiej polityki. Tak więc Polska ostatnich Piastów była państwem silnym, odgrywającym znaczącą rolę na kontynencie.
Przeprowadzając analizę zmian w poszczególnych kręgach tematycznych dotyczących państwa Piastów można zauważyć wzajemne przenikanie się problemów. Oznacza to, iż żadna z przemian nie zaistniała samoistnie, połączona była z przeobrażeniami w innych dziedzinach życia. Monarchia patrymonialna wiąże się z organizacją drużyny książęcej, stanowa nie zaistniałaby, gdyby nie zmiany w strukturze społeczeństwa. Z kolei ukształtowanie się stanów miało silny związek z gospodarką. Takich powiązań można by wskazać więcej, ponieważ państwo piastowskie, obojętnie w którym momencie istnienia, było skomplikowanym tworem, poddawanym rozlicznym oddziaływaniom.
Bilansując rządy Piastów w Polsce należy stwierdzić, że pierwsze cztery wieki państwa to okres ważny dla naszej historii. Za pierwszy sukces można uznać zespolenie ziem polskich i chrzest za panowania Mieszka I. Bolesław Chrobry, koronując się na pierwszego króla Polski, sakralizował swa władzę i potwierdził powstanie nowej monarchii w Europie Środkowo-Wschodniej. Niewątpliwą zdolnością Piastów była umiejętność wykorzystania rywalizacji cesarsko-papieskiej (koronacje królewskie Chrobrego, Mieszka II i Bolesława Śmiałego). Kierując się racją stanu, Łokietek i Kazimierz Wielki ograniczali swe ambicje wobec Krzyżaków i Czech oraz nie narażali państwa na niepotrzebne straty i konflikty. Dzięki temu w 1343 r. zawarto pokój wieczysty z Krzyżakami, stabilizujący wzajemne stosunki aż do 1409 r. Piastowie nie bali się też ingerować w politykę państw sąsiednich (Ruś) i byli aktywni w akcjach chrystianizacyjnych (św. Wojciech i św. Brunon z Kwerfurtu). Świadectwem państwowotwórczego myślenia książąt piastowskich były próby scalenia państwa po rozbiciu dzielnicowym; godne podziwu były działania Henryków śląskich i Przemysła II, by na nowo połączyć ziemie polskie i przywrócić monarchię. Bez ich starań nie byłoby zjednoczenia państwa przez Władysław Łokietka. Kazimierz Wielki jako ostatni Piast na polskim tronie zasłużył się w utworzeniu prawnego państwa i rozwoju monarchii stanowej. Marginalne państewko Mieszka I po czterech wiekach rozwoju stało się, u schyłku panowania dynastii, jednym z najważniejszych państw XIV-wiecznej Europy.
Bibliografia:
Wydawnictwa źródłowe.
„Wiek V-XV w źródłach”, opracowali: Sobańska-Bondaruk Melania, Lenard Stanisław Bogusław; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997.
Literatura monograficzna i syntezy.
Bardach Juliusz, Leśnodorski Bogusław, Pietrzak Marian „Historia ustroju i prawa polskiego”, wydanie II; Warszawa 1994, Wydawnictwo Naukowe PWN.
Brückner Aleksander „Dzieje kultury polskiej. Tom I od czasów prehistorycznych do r. 1506”, wydanie III; Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa 1957.
Czubiński Antoni, Topolski Jerzy „Historia Polski”, Wydawnictwo Ossolineum 1988.
Davies Norman „Boże igrzysko. Historia Polski”, tom I od początków do roku 1795; przekład: Elżbieta Tabakowska; Wydawnictwo Znak, Kraków 1991.
Grodecki Roman, Czachorowski Stanisław „Dzieje Polski średniowiecznej” tom I do r. 1333 i tom II od 1333 r. do 1505 r.; Wydawnictwo Platan, Kraków 1995.
Grudziński Tadeusz „Bolesław Śmiały i biskup Stanisław. Dzieje konfliktu”, Wydawnictwo Interpress, Warszawa 1986.
„Historia dyplomacji polskiej. Tom I, połowa X w.-1572” pod red. Mariana Biskupa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1982.
Jureczko Andrzej „Testament Krzywoustego”; Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1988 (seria „Dzieje narodu i państwa polskiego”).
Kallas Marian „Historia ustroju Polski X-XX w.” wydanie II; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996-1997.
Kiryk Feliks „Nauk przemożnych perła”; Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1986 (seria „Dzieje narodu i państwa polskiego”).
Klubówna Anna „Kazimierz Wielki” Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa 1967.
Kłoczowski Jerzy „Dzieje chrześcijaństwa polskiego”; Wydawnictwo Świat Książki, Warszawa 2007.
Labuda Gerard „Korona i infuła. Od monarchii do poliarchii”; Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1996 (seria „Dzieje narodu i państwa polskiego”).
Labuda Gerard „Pierwsze państwo polskie”; Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1989 (seria „Dzieje narodu i państwa polskiego”).
Nowak Tadeusz Marian „Dawne Wojsko Polskie. Od Piastów do Jagiellonów”; Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2006.
Nowak Tadeusz Marian, Wimmer Jan „Historia oręża polskiego 963-1795”; Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa 1981.
Olejnik Karol „Cedynia, Niemcza, Głogów, Krzyszków”; Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1988 (seria „Dzieje narodu i państwa polskiego”).
„Poczet królów i książąt polskich” pod red. A. Garlickiego, Wydawnictwo Czytelnik, Warszawa 1980.
„Polska dzielnicowa i zjednoczona” pod red. Aleksandra Gieysztora; Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa 1972 (seria „Konfrontacje historyczne”).
„Polska pierwszych Piastów. Państwo-społeczeństwo-kultura” pod red. Tadeusza Manteuffla; wydanie III, Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa 1974 (seria „Konfrontacje historyczne”).
Rosik Stanisław, Wiszewski Przemysław „Wielki poczet polskich królów i książąt”, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2006.
Rożek Michał „W cieniu katedr i zamków. O polskiej sztuce średniowiecznej”; Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1988 (seria „Dzieje narodu i państwa polskiego”).
Samsonowicz Henryk „Łokietkowe czasy”; Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1989 (seria „Dzieje narodu i państwa polskiego”).
Samsonowicz Henryk ”Historia Polski do roku 1795”, wydanie II; Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1973.
Szczur Stanisław „Historia Polski. Średniowiecze”; Wydawnictwo Literackie, Kraków 2002.
„Wielka historia Polski” tom I do 1320, Dagnan-Ginter Anna, Jureczko Andrzej, Feliks Kiryk; Wydawnictwo Pinnex, Kraków 1997.
„Wielka historia Polski”, tom II 1320-1506; Kiryk Feliks, Ryś Jan; Wydawnictwo Pinnex, Kraków 1997.
Wyrozumski Jerzy „Kazimierz Wielki”; Zakład Narodowy im. Ossolińskich-Wydawnictwo, wyd. II, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1986.
Wyrozumski Jerzy „Historia Polski do roku 1505”, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1984.
Atlasy, encyklopedie.
„Atlas ilustrowany. Historia Polski” pod red. Elżbiety Olszak, Wydawnictwo Demart 2007.
„Encyklopedia. Historia” pod red. A. Nawrot; Wydawnictwo Greg, Kraków.
Strony internetowe.
Tygodnik Powszechny: http://tygodnik.onet.pl/1,38779,druk.htm
W wiekach średnich członków dynastii nigdy nie zwano Piastami. Nie odczuwano potrzeby nazwy zbiorowej, a jeżeli takowa istniała, to wystarczało miano domu książąt polskich, „panów przyrodzonych”. „Poczet królów i książąt polskich” pod red. A. Garlickiego, Wyd. Czytelnik, Warszawa 1980; str. 16-17.
Ibid., str. 460. Ostatni przedstawiciel dynastii zmarł na Dolnym Śląsku w 1675 r. Piastowie rządzili Polską cztery wieki, z przerwą na panowanie Czechów: Wacława II i Wacława III (przełom XIII i XIV w.).
Bardach J., Leśnodorski B., Pietrzak M. „Historia ustroju i prawa polskiego”, wyd. II; Warszawa 1994, Wyd. Naukowe PWN; str. 84. Było to ok. 40 % władztwa pierwszych Piastów.
Kallas M. „Historia ustroju Polski X-XX w.”; wyd. II, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1997; str. 38. Z lennem mazowieckim powierzchnia terytorium Polski wynosiła 260 tys. km².
„Wiek V-XV w źródłach”, opracowali: Sobańska-Bondaruk M., Lenard S. B., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997; str. 100. Także: „Atlas ilustrowany. Historia Polski” red. E. Olszak, Demart 2007; str. 20 i 22.
„Atlas ilustrowany. Historia Polski”; op. cit., str. 38.
http://tygodnik.onet.pl/1,38779,druk.html. To, co przypisuje się Jagielle, w istocie jest zwieńczeniem kilku dziesiątków lat wysiłków Piastów i panów małopolskich, którzy oswajali Litwę, np. przez małżeństwo Kazimierza Wielkiego z Aldoną Giedyminówną, aż wreszcie zaproponowali sąsiadowi chrzest i unię personalną, która była zwieńczeniem piastowskiej polityki na Wschodzie.
„Wiek V-XV w źródłach”, op. cit.; str. 85-86.
Kallas M., op. cit.; str. 36.
Bardach J., Leśnodorski B., Pietrzak M., op. cit.; str. 85. To historyczne ziemie polskie, niezależnie od ich aktualnej przynależności państwowej.
Bardach J., Leśnodorski B., Pietrzak M., op. cit.; str. 86.
Monarchia stanowa w Polsce nie była czymś wyjątkowym w Europie Środkowo-Wschodniej. Występowała m.in. w Czechach i na Węgrzech. Jednak Polska, jako jedyna, przeobraziła się z małego kraju w potężne państwo, samodzielne politycznie i odrębne społecznie. Duża w tym zasługa ostatnich Piastów. „Polska dzielnicowa i zjednoczona. Państwo, społeczeństwo, kultura” pod red. A. Gieysztora; Wiedza Powszechna, Warszawa 1972; str. 312.
Szczur S. „Historia Polski. Średniowiecze” Wy. Literackie, Kraków 2002; str. 161-167.
Grodecki R., Czachorowski S. „Dzieje Polski średniowiecznej” tom I do r. 1333 r.; Wyd. Platan, Kraków 1995; str. 207. Zientara daje wyraz swym przekonaniom w książce „Henryk Brodaty i jego czasy”; Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1975.
„Wielka historia Polski” tom I do 1320, A. Dagnan-Ginter, A. Jureczko, F. Kiryk; Wyd. Pinnex, Kraków 1997; str. 203-210.
Nowak T. M., Wimmer J. „Historia oręża polskiego 963-1795”; Wiedza Powszechna, Warszawa 1981; str. 33. Także: Nowak T. M. „Dawne Wojsko Polskie. Od Piastów do Jagiellonów”; Bellona, Warszawa 2006; str. 6.
Davies N., op. cit.; str. 123.
Kłoczowski J. „Dzieje chrześcijaństwa polskiego”; Świat Książki, Warszawa 2007; str. 24-26.
Jednak Kamień Pomorski, biskupstwo Pomorza Zachodniego, które stanowiło lenno polskie, należał do metropolii magdeburskiej, więc Bolesław Krzywousty mógł oddziaływać tu jedynie pośrednio. „Historia dyplomacji polskiej. Tom I, połowa X w.-1572” pod red. M. Biskupa, PWN, Warszawa 1982; str. 122-123.
Rosik S., Wiszewski P. „Wielki poczet polskich królów i książąt”, Wyd. Dolnośląskie, Wrocław 2006; str. 21.
O szkolnictwie w średniowieczu w Europie i Polsce wspaniale pisze F. Kiryk w „Nauk przemożnych perła” KAW, Warszawa 1986 (seria „Dzieje narodu i państwa polskiego”).
Rożek M. „W cieniu katedr i zamków. O polskiej sztuce średniowiecznej” KAW, Warszawa 1988; str. 27 (seria „Dzieje narodu i państwa polskiego”).
Czubiński A., Topolski J. „Historia Polski”, Wyd. Ossolineum 1988; str. 46-50 oraz str. 80-83.
Klubówna A. „Kazimierz Wielki” Książka i Wiedza, Warszawa 1967; str. 277-279. Także: Wyrozumski J. „Kazimierz Wielki”; Zakład Narodowy im. Ossolińskich-Wydawnictwo, wyd. II, 1986; str. 133-141. Historyk wskazuje, że chodziło o próbę stworzenia sojuszu zbiorowego państw Europy Środkowo-Wschodniej.
Grudziński T. „Bolesław Śmiały i biskup Stanisław. Dzieje konfliktu”, Interpress, Warszawa 1986; str. 24.
Samsonowicz H. „Łokietkowe czasy”; KAW, Warszawa 1989 („Dzieje narodu i państwa polskiego”); str. 8-20.
Brückner A. „Dzieje kultury polskiej. Tom I od czasów prehistorycznych do r. 1506”, wyd. III; Książka i Wiedza, Warszawa 1957; str. 427.
7