Piastowie, dynastia panująca w Polsce od czasów legendarnych do 1370. Pierwszy polski kronikarz, Gall Anonim, wymienia protoplastę rodu - Piasta jako chłopa polskiego, natomiast jako pierwszego księcia piastowskiego - Ziemowita (Siemowita). Od czasów Ziemowita utrwalała się w obrębie rodu dziedziczność władzy.

Kolejnymi władcami byli: Leszek i Ziemomysł (Siemomysł, ok. 900-ok. 960), ojciec Mieszka (ok. 935-992), pierwszego historycznego księcia Polski. Mieszko I odziedziczył rozległe państwo obejmujące Wielkopolskę, ziemię łęczycką, chełmińską, mazowiecką, sandomierską, sieradzką, lubelską i Grody Czerwieńskie. 960-967 uzależnił ziemię lubuską i Pomorze nadodrzańskie, 981 utracił Grody Czerwieńskie, 988-989 przyłączył do Polski Śląsk, prawdopodobnie po Oławę, oraz ziemię krakowską.

Chrzest Polski

Przełomową datą w dziejach Polski było przyjęcie chrztu przez Mieszka I w 966, co wprowadziło Polskę do grupy krajów zachodnioeuropejskich. Następcy Mieszka I nie tylko utrzymali stan posiadania, lecz znacznie poszerzyli granice państwa i uniezależnili je od państw ościennych.

Piastowie w okresie rozbicia dzielnicowego

Podział kraju na dzielnice (1138) przez Bolesława Krzywoustego sprawił, że dotychczas jednolite państwo polskie rozbiło się na szereg luźno ze sobą związanych księstw.

W okresie rozbicia dzielnicowego ród Piastów podzielił się na 5 głównych linii: wielkopolską, śląską, małopolską, mazowiecką i kujawską. Protoplastą linii wielkopolskiej był Mieszko III Stary (1126-1202), książę Wielkopolski i kilkakrotny władca krakowskiej dzielnicy senioralnej. Ostatnim przedstawicielem linii wielkopolskiej był Przemysł II (zmarł 1296). Piastowie śląscy wywodzą swój ród od Władysława II Wygnańca (1105-1159) i jego synów.

Ostatnim z rodu był Jerzy Wilhelm, książę legnicko-brzeski (zmarł 1675). Kazimierz II Sprawiedliwy (1138-1194) dał początek Piastom małopolskim, których linia wygasła wraz ze śmiercią Bolesława V Wstydliwego (1226-1279). Ostatnim przedstawicielem linii mazowieckiej był Janusz III (1502-1526).

Linia kujawska wygasła wraz ze śmiercią Władysława Białego (zmarł 1388). Z linii kujawskiej pochodził król Polski Władysław I Łokietek (1260 lub 1261-1333), który odbudował jedność państwa polskiego. Syn Łokietka, Kazimierz III Wielki (1310-1370), był ostatnim Piastem na tronie polskim. W czasie swych rządów stworzył podstawę przyszłej potęgi Polski pod panowaniem Jagiellonów.

Władcy polscy z dynastii Piastów

Siemowit, Ziemowit (połowa IX - przełom IX i X w.), pierwszy historyczny książę Polan, ojciec Leszka, pradziad Mieszka I. Wg Kroniki Galla Anonima (XII w.) syn Piasta i Rzepichy, objął władzę po obaleniu Popiela. Wg Kroniki wielkopolskiej (XIII w.) i J. Długosza (Historia Poloniae, XV w.) panował po śmierci ojca.

Leszek (IX/X w.), wymieniany przez Galla Anonima w Kronice, drugi z kolei Piast władający państwem Polan. Syn Ziemowita, ojciec Ziemomysła. Jego wnukiem miał być książę Mieszko I. Nie dowiedziono dotąd, czy była to postać historyczna, ale teoria ta ma wielu zwolenników.

Siemomysł ( X. w.) syn Leszka według wielu uznawany za ojca Mieszka I .

Mieszko I (między 920 a 940-992), książę polski od 960, syn Siemomysła, pierwszy znany władca państwa polskiego z dynastii Piastów. Zjednoczył ziemie plemion zamieszkujących Wielkopolskę, Kujawy, Łęczyckie, Sieradzkie, Mazowsze, Pomorze Gdańskie oraz część Pomorza Zachodniego

Ok. 965 poślubił księżniczkę czeską Dobrawę. W 966 przyjął chrzest. Zdobył ujście Odry walcząc z margrabią niemieckim Hodonem, zwyciężając w decydującej bitwie pod Cedynią w 972. Odparł wyprawę cesarza Ottona II przeciw Polsce w 979.

Po śmierci Dobrawy poślubił Odę, córkę margrabiego Dytryka, i wspomagany przez wojska cesarskie ok. 990 zdobył Śląsk, ziemię Wiślan oraz Małopolskę.

Dokumentem Dagome iudex z 991 oddał państwo polskie pod opiekę papieża. W testamencie podzielił ziemie polskie między Bolesława Chrobrego, syna Dobrawy, i małoletnich synów z drugiego małżeństwa.

Bolesław I Chrobry (ok. 967-1025), książę polski od 992, król od 1025. Najstarszy syn Mieszka I i księżniczki czeskiej Dobrawy. Kilkakrotnie wstępował w związki małżeńskie, w 984 poślubił córkę margrabiego Miśni - Rykdaga, w 986 Węgierkę nie znaną z imienia, w 990 Emmildę, córkę księcia Dobromira. Poprzez te związki małżeńskie starał się o zdobycie wpływów wśród sąsiadów Polski.

Po śmierci ojca, w 992, przejął władzę, jego pierwsze działania zdążały w kierunku wyeliminowania swych oponentów, wypędził z kraju macochę Odę i trzech swych przyrodnich braci. Przywrócił jedność państwa i centralne, samodzielne kierowanie nim. Od 997 organizował wyprawę misyjną czeskiego biskupa Wojciecha na ziemie Prusów. Śmierć męczeńską biskupa Wojciecha z rąk Prus i kanonizowanie go w 999 wykorzystał dla podniesienia znaczenia państwa polskiego.

W 999 uzyskał zgodę papieża na utworzenie arcybiskupstwa w Gnieźnie oraz nowych biskupstw w Kołobrzegu, Wrocławiu i Krakowie. W 1000 podejmował w Gnieźnie cesarza niemieckiego Ottona III. Na zjeździe gnieźnieńskim uzyskał potwierdzenie niezależności Polski, zgodę cesarza na utworzenie arcybiskupstwa w Gnieźnie oraz symboliczną koronację.

Od 1000 uważał się za króla. Przekazane wówczas przez papieża insygnia królewskie zatrzymał książę węgierski Stefan. Od 1000 skutecznie reorganizował Kościół poprzez wiązanie z metropolią gnieźnieńską piastowskich nabytków z lat poprzednich, utrzymując przyjazne stosunki z cesarzem niemieckim. Po śmierci Ottona III (1002) władzę w Niemczech przejął Henryk II, niechętny współpracy z Polską. Bolesław Chrobry chcąc umocnić swoje panowanie, zajął Łużyce, Milsko, Miśnię, a także rozszerzył władzę na Czechy i Morawy. Aneksje te stały się przyczyną wojen z Henrykiem II, które prowadzone z przerwami od 1002 do 1018 zakończono pokojem w Budziszynie.

W traktacie pokojowym cesarz niemiecki uznał suwerenność Polski wraz z Milskiem i Łużycami. W tym samym roku, w związku ze sporami dynastycznymi między synami księcia kijowskiego Włodzimierza, podjął zbrojną wyprawę na Kijów, w wyniku której przyłączył do Polski Grody Czerwieńskie.

W 1025, na kilka tygodni przed śmiercią, koronował się w Gnieźnie na króla Polski, umacniając tym międzynarodowy autorytet Polski. Swym następcą uczynił młodszego syna, Mieszka II. Został pochowany w Gnieźnie. Potomni nadali twórcy potęgi wczesnofeudalnego państwa polskiego przydomek Chrobry.

Mieszko II Lambert (ok. 990-1034), syn Bolesława I Chrobrego i Emmildy, córki księcia Dobromira. Król polski 1025-1033, książę polski 1033-1034.

W 1013 poślubił siostrzenicę cesarza Ottona III Rychezę. W 1029 odparł najazd cesarza niemieckiego Konrada II na Polskę. W 1030 pokonany przez wojska niemieckie, ruskie i zbuntowanych możnowładców polskich pod wodzą braci Bezpryma i Ottona, utracił Łużyce, Słowację, Morawy i Grody Czerwieńskie. Zmuszony do opuszczenia kraju, schronił się w Czechach.

W 1032, po śmierci Bezpryma, wrócił na tron. Na zjeździe w Merseburgu (1033) uznał zwierzchnictwo cesarza, zrezygnował z korony, oddał we władanie bratu Ottonowi i stryjecznemu bratu Dytrykowi samodzielne dzielnice. Po śmierci brata Ottona (1033) wygnał Dytryka i przywrócił jedność państwa.

Bezprym (986-1031), pierworodny syn Bolesława Chrobrego i jego drugiej żony, Węgierki. Pozbawiony prawa do tronu na rzecz swojego brata, Mieszka II. W 1031 roku przy pomocy cesarza Konrada II i posiłków ruskich i niemieckich, zorganizował najazd na ziemie polskie. Objął władzę zmuszając brata do ucieczki do Czech. Odesłał królewskie insygnia cesarzowi. Skrytobójczo zamordowany.

Kazimierz I Odnowiciel (1016-1058), książę polski od ok. 1039. Po śmierci ojca Mieszka II (1034) prawdopodobnie wypędzony z kraju przez możnowładców, przebywał w Niemczech. W czasie jego nieobecności nastąpił rozpad państwa, wyodrębniło się Pomorze i Mazowsze, wybuchło powstanie ludowe, 1038 Brzetysław I czeski najechał i złupił ziemie polskie, wywożąc z Gniezna relikwie św. Wojciecha.

Ok. 1039, po uzyskaniu pomocy zbrojnej Henryka III, zajął Małopolskę wraz z Krakowem i Wielkopolskę. W 1047, wspomagany przez księcia kijowskiego Jarosława Mądrego, odzyskał Mazowsze. Przejął zwierzchnictwo nad Pomorzem Gdańskim ok. 1048. Nie doszedł do porozumienia z księciem czeskim Brzetysławem I na zjeździe w Merseburgu w sprawie zwrotu Śląska, w związku z czym opanował tę dzielnicę siłą (ok. 1050).

Zagrożony odwetowym najazdem usiłował zjednać sobie przychylność cesarza Henryka III. W 1054 na zjeździe w Kwedlinburgu uzyskał wyrok cesarski, na mocy którego Śląsk pozostał przy Polsce w zamian za roczną daninę na rzecz Czech.

Bolesław II Śmiały, zwany Szczodrym (ok. 1040-1081), syn Kazimierza I Odnowiciela i Dobroniegi, brat Władysława I Hermana. Od 1058 książę, a w latach 1076-1079 król Polski. Kontynuator odbudowy organizacji państwowej Polski.

Toczył ciągłe wojny z Czechami. W 1069 brał udział w sporze dynastycznym na Rusi, wprowadzając na tron Izjasława i uzyskał dla Polski Grody Czerwieńskie. Interweniując na Węgrzech w 1073, osadził na tronie oddanego sobie króla Władysława. Jako sojusznik papieża Grzegorza VII wykorzystał konflikty wewnętrzne miedzy papiestwem a cesarzem Henrykiem IV i zrzucił zwierzchnictwo niemieckie, co pozwoliło mu koronować się na króla w 1076.

Ustawiczne wojny prowadzone przez Bolesława II Śmiałego oraz jego polityka ograniczająca wpływy możnowładztwa wywołały niezadowolenie w kraju.. Stojący na czele opozycji biskup krakowski Stanisław został skazany na śmierć, co było przyczyną buntu możnowładztwa (1079) i zmusiło króla do schronienia się na Węgrzech. W 1081 zmarł w trakcie przygotowań do odzyskania władzy.

Władysław I Herman (ok. 1043-1102), syn Kazimierza I Odnowiciela, młodszy brat Bolesława II Śmiałego, książę polski od 1079.

Osadzony na tronie 1079 (po wygnaniu Bolesława II Śmiałego) przez dążących do osłabienia władzy książęcej możnowładców, wśród których szczególnie duże znaczenie osiągnął palatyn książęcy Sieciech, sprawujący faktycznie autokratyczne rządy. Opozycja wysunęła przeciwko księciu jego starszego syna - Zbigniewa. Za namową Sieciecha Władysław Herman podjął walkę z opozycją i Zbigniewem, który 1093 zajął Śląsk.

1098 Władysław Herman został zmuszony przez swych synów - Zbigniewa i Bolesława Krzywoustego, do usunięcia Sieciecha. Podzielił również między nich ziemie - Zbigniew otrzymał Wielkopolskę, Kujawy i ziemię łęczycko-sieradzką, Bolesław Krzywousty - Śląsk i Małopolskę - zatrzymując Mazowsze (Płock pełnił rolę stolicy) oraz ważniejsze grody w wydzielonych dzielnicach (Wrocław, Kraków, Sandomierz). Podział ten utrzymał się do 1102. W polityce zagranicznej zapewnił sobie poparcie Czech (za cenę wznowienia rocznego trybutu ze Śląska), potwierdzone ok. 1078 zawarciem małżeństwa z córką Wratysława II czeskiego, Judytą. Rezygnując z dążeń do uzyskania korony, nawiązał bliskie stosunki z cesarstwem, przypieczętowane ok. 1088 małżeństwem z Judytą Marią, siostrą cesarza Henryka IV. 1090-1091 podjął nieudaną próbę podboju Pomorza Zachodniego.

Bolesław III Krzywousty (1085-1138), syn Władysława I Hermana i jego drugiej żony, księżniczki czeskiej Judyty. Dwukrotnie żonaty: z księżniczką ruską Zbysławą, po jej śmierci z Salomeą, córką hrabiego Bergu.

Po śmierci ojca (1102) bracia podzielili państwo między siebie. Każdy z książąt rywalizując o przewagę w kraju, starał się pozyskać poparcie któregoś z sąsiadów. W 1106 Bolesław Krzywousty pozbawił Zbigniewa Wielkopolski i Mazowsza, zmuszając go do opuszczenia kraju. Interwencyjna wyprawa cesarza Henryka V (sojusznika Zbigniewa) zakończyła się (1109) klęską wojsk cesarskich pod Głogowem i na Psim Polu.

W 1122 uzyskał zwierzchnictwo nad Pomorzem Szczecińskim, a w 1123 zdobył Pomorze Gdańskie. Bunt wojewody Skarbimira w 1117 i niepomyślna wojna z Węgrami w 1132 nie pozwoliły mu koronować się na króla. W 1135 został zmuszony złożyć cesarzowi Lotarowi hołd i trybut z Rugii i Pomorza Zachodniego.

W 1138 testamentem podzielił Polskę między trzech pełnoletnich synów, usiłując zapobiec przyszłym wojnom domowym. Najstarszy syn Władysław otrzymał tytuł seniora, dzielnicę senioralną z Krakowem i Śląsk jako dzielnicę dziedziczną, Bolesławowi Kędzierzawemu przypadło Mazowsze, a władzę w Wielkopolsce objął Mieszko. Wdowa Salomea z małoletnimi synami Henrykiem i Kazimierzem otrzymała ziemię sieradzko-łęczycką.

Podział ten zapoczątkował okres rozbicia dzielnicowego.

Rozbicie dzielnicowe.

Mieszko III Stary (ok. 1126-1202), syn Bolesława Krzywoustego. Książę wielkopolski od 1138, krakowski 1173-1177 i 1191. Będąc księciem w dzielnicy senioralnej dążył do wzmocnienia swej władzy, co wywołało bunt możnych i wybór na tron krakowski Kazimierza Sprawiedliwego w 1177. Wygnany z kraju, powrócił ok. 1182 przejmując władzę w Gnieźnie, następnie w całej Wielkopolsce. W 1191 przejściowo powrócił na tron krakowski. Od 1198, w imieniu małoletniego Leszka Białego, faktycznie sprawował rządy w Krakowie. Podejmował próby podporządkowania sobie innych dzielnic.

Władysław III Laskonogi (między 1161 a 1166-1231), najstarszy syn Mieszka III Starego, książę gnieźnieński i poznański od 1202. Dwukrotnie (1202 i 1228) panował w krakowskiej dzielnicy senioralnej.

Powołany po raz pierwszy na tron krakowski, jako przeciwnik emancypacyjnych dążeń Kościoła i zwolennik wzmocnienia władzy książęcej szybko zraził do siebie możnowładców duchownych i świeckich. Wygnany z dzielnicy krakowskiej w 1202 lub 1206, wdał się 1206 w ostry spór z biskupem gnieźnieńskim H. Kietliczem. W tym samym roku rozpoczął walkę z bratankiem, Władysławem Odonicem o Wielkopolskę.

Wygnani z Wielkopolski, obaj przeciwnicy znaleźli schronienie na dworze wrocławskim Henryka I Brodatego. 1208 Władysław III Laskonogi został zmuszony do wydzielenia Władysławowi Odonicowi dzielnicy z Kaliszem. 1228 powtórnie powołany na tron krakowski. Na zjeździe w Cieni (1228) potwierdził przywileje dla duchowieństwa. Nie zdołał umocnić się na tronie i w 1229 został wygnany przez możnowładców. Wypędzony z Wielkopolski przez Odonica, zmarł na Śląsku.

Władysław Odonic (ok. 1190-1239), książę kaliski 1194 i 1207-1217, poznański i kaliski od 1227, wielkopolski od 1229. Syn Odona, brata Władysława III Laskonogiego, w 1206 wystąpił do stryja o przyznanie księstwa kaliskiego.

Wygnany, znalazł schronienie na dworze wrocławskim Henryka I Brodatego i dzięki jego interwencji w 1208 otrzymał księstwo kaliskie. Podjął walkę z Władysławem III Laskonogim o Wielkopolskę. 1217 utracił ziemię lubuską na rzecz stryja. 1223-1224 wybuchł bunt rycerstwa wielkopolskiego, zaniepokojonego licznymi przywilejami na rzecz duchowieństwa. Bunt wykorzystał Henryk I Brodaty, zajmując Wielkopolskę po linię Warty.

Dzięki sojuszowi z księciem gdańskim Świętopełkiem, Władysław Odonic odzyskał w 1227 księstwo kaliskie, a w 1229 wypędził Władysława III Laskonogiego z Wielkopolski. Po śmierci Władysława Odonica władzę w Wielkopolsce przejęli jego synowie, Przemysł I i Bolesław Pobożny.

Przemysł I (1220 lub 1221-1257), syn Władysława Odonica, książę Wielkopolski od 1241. Zręczny polityk i dobry administrator. Odzyskał utracone przez ojca ziemie i dążył do zjednoczenia całej Wielkopolski.

W 1241 wraz z bratem Bolesławem Pobożnym zajął ziemię poznańską i gnieźnieńską, w 1244 ziemię kaliską. 1247 uzyskał od Bolesława Rogatki Santok. W 1249 rozciągnął swoją władzę na Kalisz.

Popierał osadnictwo na prawie niemieckim (m.in. lokował Poznań 1244-1253) i handel. Harmonijnie współdziałał z hierarchią kościelną. Przez zjednoczenie Wielkopolski umożliwił koronację na króla Polski swemu synowi Przemysłowi II.

Bolesław Pobożny (1221-1279), syn Władysława Odonica i Jadwigi. Od 1239 książę wielkopolski. Początkowo sprawował rządy z bratem Przemysłem I. Od 1253 książę kalisko-gnieźnieński. Od 1257, po śmierci brata, książę poznański. W czasie swego panowania toczył walki z zagrażającymi Wielkopolsce Krzyżakami i Branderburczykami. W 1272 wyparł Brandenburczyków z Pomorza Gdańskiego, co dało początek sojuszowi z księciem Mściwojem II gdańskim. W 1278 odzyskał Santok.

Przemysł II (1257-1296), syn Przemysła I i Elżbiety, córki Henryka II Pobożnego, książę Wielkopolski i król Polski od 1295. Popierany przez arcybiskupa Jakuba Świnkę dążył do zjednoczenia ziem polskich.

Przed 1277 objął księstwo poznańskie po śmierci Bolesława Pobożnego. W 1279 uzyskał władzę w całej Wielkopolsce. Na mocy układu w Kępnie (1282) z Mściwojem II przejął po jego śmierci (1294) Pomorze Gdańskie. Na podstawie testamentu Henryka IV Probusa objął na krótko władzę w dzielnicy krakowskiej (1290-1291).

Utrzymywał dobre stosunki z książętami Pomorza Zachodniego (1287 zawarł sojusz z Bogusławem IV). Z końcem XIII w. został najpotężniejszym księciem piastowskim. W 1295 koronował się na króla Polski w Gnieźnie.

W 1296 z inspiracji margrabiów brandenburskich i przy współudziale możnowładców wielkopolskich Nałęczów i Zarębów zamordowany w Rogoźnie.

Władysław II Wygnaniec (1105-1159), najstarszy syn Bolesława III Krzywoustego i Zbysławy, córki księcia kijowskiego Świętopełka II. Książę zwierzchni Polski i książę śląski 1138-1146. Po śmierci ojca w 1138, objął w dziedziczne posiadanie Śląsk, nie podlegającą dziedziczeniu dzielnicę senioralną z Krakowem oraz przejął prerogatywy władzy księcia zwierzchniego, m.in.: zwierzchnictwo nad lennikami, książętami pomorskimi, nad młodszymi braćmi, prawo mianowania urzędników państwowych i kościelnych.

1144, po śmierci Salomei, drugiej żony Bolesława III Krzywoustego i matki przyrodnich braci Władysława II Wygnańca, wybuchła wojna pomiędzy braćmi o ziemię łęczycką, wydzieloną z dzielnicy senioralnej jako dożywocie zmarłej księżnej. Podczas wojny, przeciwko Władysławowi II Wygnańcowi opowiedział się jego dotychczasowy sojusznik Piotr Włostowic, który z rozkazu księcia został pojmany, okaleczony, pozbawiony urzędów i dóbr. Okrucieństwo okazane Włostowicowi umocniło opozycję możnowładców i dostojników kościelnych przeciw księciu, który musiał szukać schronienia w Niemczech (1146).

Władcy niemieccy kilkakrotnie podejmowali interwencje w sprawie powrotu Władysława Wygnańca, które spowodowały umocnienie wpływów cesarstwa w Polsce (1146 najazd zbrojny Konrada III, 1157 wyprawa Fryderyka I Barbarossy zakończona układem w Krzyszkowie). W 1147 Władysław II Wygnaniec uczestniczył w krucjacie do Ziemi Świętej. Synowie księcia, Bolesław Wysoki i Mieszko Plątonogi, 1163 odzyskali Śląsk, zapoczątkowali śląską linię Piastów.

Bolesław I Wysoki (1127-1201), syn Władysława II Wygnańca i księżniczki Agnieszki. Książę śląski od 1163. W 1172, wygnany przez brata Mieszka Plątonogiego, zwrócił się o pomoc do cesarza niemieckiego.

Odzyskał Śląsk, a Mieszkowi Plątonogiemu wydzielił księstwo raciborskie. W 1194 rozpoczął starania o opanowanie dzielnicy krakowskiej. Próby te skończyły się niepowodzeniem. Popierał rozwój gospodarczy Śląska.

Mieszko I Plątonogi (między 1132 a 1146-1211), syn Władysława Wygnańca, książę śląski (współrządził z braćmi w latach 1163-1178), raciborski od 1178, opolski od 1202, krakowski od 1210. Założyciel górnośląskiej linii Piastów. Toczył walki z bratem Bolesławem Wysokim, który pozostawał w sojuszu z Kazimierzem Sprawiedliwym. W 1194 ubiegał się o tron w dzielnicy senioralnej, przegrywając z Leszkiem Białym. Wskutek porażki wszczął walki z Leszkiem Białym popierając Mieszka Starego. W 1210, jako najstarszy z Piastów, otrzymał tron krakowski.

Kazimierz II Sprawiedliwy (1138-1194), książę wiślicki od 1166, sandomierski i krakowski od 1177, kujawski i mazowiecki od 1186. Pominięty przez Bolesława Krzywoustego w testamencie, nie otrzymał żadnej z dzielnic. Dopiero po śmierci Henryka Sandomierskiego (1166) wykrojono dla Kazimierza Sprawiedliwego część ziemi sandomierskiej z Wiślicą.

Po buncie możnowładców krakowskich przeciwko Mieszkowi III objął dzielnicę krakowską jako princeps, czyli najstarszy spośród książąt. Przejęcie władzy w Krakowie wiązało się ze złamaniem zasady pryncypatu ustalonego przez Bolesława Krzywoustego. Po śmierci Leszka, syna Bolesława Kędzierzawego rozszerzył swą władzę na Mazowsze i Kujawy. Interweniował w sprawy książąt ruskich, przywracając na tron Rusi Halickiej księcia Włodzimierza (1191).

Opierał swą władzę na duchowieństwie i podporządkowaniu się cesarzowi. W 1180 na zjeździe w Łęczycy zrzekł się, przysługującego dotychczas panującym, prawa zagarniania spadku po zmarłych biskupach oraz zobowiązał się do ograniczenia obciążeń nakładanych na dobra kościelne. W ostatnich latach panowania prowadził walkę z możnowładcami i Mieszkiem III o tron krakowski.

Bolesław IV Kędzierzawy (1120-1173), syn Bolesława III Krzywoustego i Salomei z Bergu. Ożeniony z księżniczką ruską Wierzchosławą. Książę mazowiecki i kujawski od 1138. Po wygnaniu z kraju brata, Władysława II, objął władzę nad dzielnicą senioralną z Krakowem, nad Śląskiem i dzielnicą sandomierską jako opiekun nieletniego księcia Henryka.

W 1146 powstrzymał na linii Odry najazd cesarza Konrada III, który chciał przywrócić na tron Władysława II. W 115, pokonany przez cesarza Fryderyka Rudobrodego, złożył mu hołd w Krzyszkowie, zobowiązał się zwrócić Władysławowi II (Wygnańcowi) zagarniętą dzielnicę i uznał zwierzchnictwo niemieckie nad Polską. W 1163 pod groźbą nowego najazdu niemieckiego oddał Śląsk synom Władysława II. W 1166 podjął nieudaną próbę podboju Prus.

Zmarł w 1173 jako nie koronowany władca, w dobie pogłębiającego się rozbicia dzielnicowego.

Henryk I (ok. 1132-1166), książę sandomierski od 1146, syn Bolesława III Krzywoustego i Salomei. Nie uwzględniony w podziale władzy w testamencie ojca objął dzielnicę sandomierską po wypędzeniu Władysława II przez juniorów. W 1154 wziął udział w wyprawie krzyżowej do Jerozolimy, sprowadził zakon joannitów do Zagościa nad Nidą.

Zginął w wyprawie Bolesława IV Kędzierzawego przeciw Prusom, który po jego bezpotomnej śmierci zagarnął częściowo dzielnicę sandomierską.

Leszek Biały (1186 lub 1187-1227), syn Kazimierza Sprawiedliwego, książę sandomierski i krakowski w latach 1194-1199, 1201 i od 1202, powołany ostatecznie na tron krakowski po śmierci Mieszka Starego i usunięciu Władysława Laskonogiego.

Oparcia dla swojej polityki szukał wśród duchowieństwa, w Stolicy Apostolskiej i w Kościele polskim. Poparł reformę kościelną arcybiskupa H. Kietlicza, wyrażając m.in. zgodę na pierwszy kanoniczny wybór W. Kadłubka na biskupa w Krakowie (1207), za co oficjalnie uznany został przez papieża Innocentego III księciem krakowskim. Zwolnił duchowieństwo od odpowiedzialności przed sądami świeckimi i dał klerowi prawo sądzenia ludności wsi kościelnych.

W polityce zagranicznej kontynuował linię ojca, przez wiele lat angażując się w sprawy ruskie. W 1205 pokonał księcia halicko-włodzimierskiego pod Zawichostem, ale nie potrafił wykorzystać tego zwycięstwa i utracił swe wpływy na rzecz Węgrów. W celu uregulowania sprawy Pomorza zwołał zjazd książąt dzielnicowych do Gąsawy (1227), w którym uczestniczyli Władysław Laskonogi i Henryk Brodaty.

W trakcie zjazdu podstępnie zabity wskutek spisku księcia pomorskiego Świętopełka. Po śmierci Leszka Białego Pomorze Gdańskie uniezależniło się, a w Polsce przestała funkcjonować zasada pryncypatu.

Bolesław V Wstydliwy (1226-1279), syn Leszka Białego i Grzymisławy, ożeniony z królewną węgierską Kingą. Od 1233 książę sandomierski. Walczył z Konradem Mazowieckim o dzielnicę krakowską, którą uzyskał w 1243, po bitwie pod Suchodołem.

W 1273 stłumił bunt rycerstwa, które powołało na tron krakowski księcia Władysława opolskiego. Utrzymywał stały sojusz z Węgrami. Prowadził politykę popierania rozwoju miast (lokacja Krakowa w 1257). Otaczał opieką kościół. Przyczynił się do rozwoju gospodarczego południowej Małopolski.

Władysław I Łokietek (1260 lub 1261-1333), syn Kazimierza I kujawskiego z linii Piastów mazowieckich, ojciec Kazimierza III Wielkiego. Książę brzesko-kujawski od 1267, sieradzki od 1288, łęczycki od 1294, król Polski od 1320.

Ziemię sieradzką i łęczycką odziedziczył po śmierci swych braci - Leszka Czarnego i Kazimierza. Po śmierci Leszka Czarnego otrzymał także ziemię sandomierską i rywalizował o tron krakowski z Henrykiem IV Probusem, opanowując przejściowo Kraków w 1289.

Po śmierci Przemysła II (1296) powołany na tron wielkopolski, toczył walki o tę dzielnicę z Henrykiem głogowskim. Pozbawiony władzy w Wielkopolsce na skutek buntu rycerstwa, równocześnie utracił swoje dawne dzielnice na rzecz nowego władcy dzielnicy krakowskiej, Wacława II z rodu Przemyślidów, który w 1300 koronował się na króla Polski. Łokietek schronił się na dworze króla węgierskiego Karola Roberta i wspomagany 1304-1305 przez wojska węgierskie odebrał ziemię sandomierską.

Po śmierci Wacława II (1305) i jego syna Wacława III (1306) zajął Kraków, odzyskał ziemię sieradzką i łęczycką, zajął Pomorze Gdańskie (które 1308-1309 zagarnęli Krzyżacy). Wiele wysiłku poświęcił utrzymaniu poszczególnych dzielnic, podjął wojnę z biskupem krakowskim Janem Muskatą (1307) i stłumił bunt mieszczan krakowskich pod przywództwem wójta Alberta (1312). 1314 podporządkował sobie Wielkopolskę, wykorzystując rosnące niezadowolenie z rządów książąt głogowskich.

Starania w Stolicy Apostolskiej o otrzymanie zgody na koronację przyniosły pozytywny skutek, w 1320 koronował się na króla Polski. Moment koronacji Władysława Łokietka uważa się za koniec rozbicia dzielnicowego państwa polskiego, mimo pozostawania poza jego terytorium Śląska, Pomorza Gdańskiego, Pomorza Zachodniego i Mazowsza.

Ogromne niebezpieczeństwo dla odradzającego się państwa polskiego stanowili Krzyżacy. Wezwani w celu obrony Pomorza Zachodniego, pobili Brandenburczyków, sami zajęli jednak Gdańsk (1308), a w rok później całe Pomorze Gdańskie.

Postępowanie procesowe prowadzone przed sądem papieskim 1320-1321 w Inowrocławiu w sprawie zwrotu Pomorza Gdańskiego zakończyło się korzystnym dla Polski wyrokiem, nie uznanym jednak przez Krzyżaków.

Wojna 1329-1332 prowadzona przez Władysława Łokietka z Zakonem, mimo zwycięstwa pod Płowcami (1331), dowiodła słabości militarnej strony polskiej. Król zmuszony został do oddania Krzyżakom Kujaw i ziemi dobrzyńskiej.

Kazimierz III Wielki (1310-1370), król polski od 1333, syn Władysława Łokietka, ostatni z dynastii Piastów. Po śmierci ojca koronował się na króla, ubiegając zgłaszającego pretensje do tronu polskiego Jana Luksemburskiego. Dążąc do utrzymania jedności i całości państwa, zagrożonego najmocniej ze strony Czech i Krzyżaków, zawarł sojusz z królem węgierskim Karolem Robertem, utrzymywał także nienaganne stosunki ze Stolicą Apostolską.

Spór polsko-krzyżacki i sprawa Śląska

Za pośrednictwem Karola Roberta doszedł do porozumienia z Janem Luksemburskim, wykupując jego uzurpowane prawa do korony polskiej (1335). W tym samym roku Karol Robert i Jan Luksemburski wydali wyrok w sprawie sporu polsko-krzyżackiego, przyznający Polsce prawo do Kujaw i ziemi dobrzyńskiej, równocześnie oddający Pomorze Zakonowi.

Wyrok nie został zatwierdzony przez papieża, co stworzyło możliwość odwołania się do sądu papieskiego. Wyrok papieski wydany w 1339 nakazywał Krzyżakom zwrot wszystkich zagarniętych terytoriów, ponadto wypłatę odszkodowania w wysokości 200 tys. grzywien. W trakcie procesu polsko-krzyżackiego Kazimierz Wielki zrzekł się na korzyść Jana Luksemburskiego praw do księstw śląskich, zhołdowanych wcześniej przez Czechy.

Krzyżacy nie wykonali postanowień sądu, spór polsko-krzyżacki zakończył dopiero pokój kaliski (1343). Rezygnację z praw do Śląska traktował Kazimierz Wielki jako wybieg. Wkrótce po zakończeniu sprawy krzyżackiej, wykorzystując dobre stosunki z cesarzem Ludwikiem IV Bawarskim, zbrojnie rewindykował Wschowę.

Zakończenie sporu o Śląsk

Zbliżenie Kazimierza Wielkiego do cesarza, dobre stosunki z książętami śląskimi, nieprzyjazne kroki w stosunku do Luksemburgów legły u podstaw odwetowej wyprawy na Polskę króla czeskiego Jana Luksemburskiego. Wojska czeskie zajęły znaczny obszar Polski, podchodząc aż pod Kraków. Śmierć Ludwika Bawarskiego (1347) i wybór na króla niemieckiego Karola Luksemburga zmusiły Kazimierza Wielkiego do zawarcia pokoju w Namysłowie (1348). W wyniku tego układu Śląsk został włączony do królestwa Czech. Kazimierz Wielki tytułem zastawu otrzymał Płock, w 1352 po wymarciu Piastów kujawskich przyłączył do Korony ziemię łęczycką i dobrzyńską, w 1355 zhołdował Mazowsze, w 1368 uzależnił od Polski Drezdenko, Czaplinek i Santok.

Kazimierz Wielki dążył do odzyskania Pomorza, zawierając sojusze z książętami zachodniopomorskimi i adoptując Kaźka słupskiego. Prowadził wojny o Ruś Halicką (1349-1352), w wyniku których przyłączył do Polski księstwo halickie, Lwów oraz zachodni Wołyń. Uzyskał zgodę Węgier na zatrzymanie terytoriów zdobytych na Rusi, po potwierdzeniu w 1355 prawa królów węgierskich do tronu polskiego.

Osiągnięcia Kazimierza Wielkiego

W czasie swego panowania Kazimierz Wielki zjednoczył większą część ziem etnicznie polskich, doprowadził do wzmocnienia pozycji króla w państwie, m.in. poprzez wprowadzenie nowego systemu zarządzania. Przeprowadził kodyfikację praw, wydając statuty wiślickie i piotrkowskie, zreorganizował siły zbrojne, dbał o rozwój osadnictwa, wprowadził reformy pieniężne i podatkowe, zmodernizował i rozwinął kraj gospodarczo. Zadbał o rozwój nauki, m.in. w 1364 założył pierwszy w Polsce uniwersytet Akademię Krakowską.

Panowanie Kazimierza Wielkiego stworzyło warunki do okrzepnięcia organizmu państwowego i dało podstawy świetności państwa polskiego w wiekach późniejszych. O roli i znaczeniu Kazimierza Wielkiego w ówczesnej Europie świadczyło powierzenie mu roli rozjemcy pomiędzy Luksemburgami i Habsburgami oraz zjazd monarchów w Krakowie w 1364.

---