Temat nr 18: Gust, geniusz, czułość, naturalność. (M)
Gust, czyli smak definiowany jest przez pojęcie zakorzenione w nowożytnych poetykach klasycystycznych. Najwyższa instancja myślenia artysty, zapewniająca trzeźwość świadomości aktu twórczego oraz wyrobionego poczucia tego, co właściwe i piękne. Dobry smak można osiągnąć usilną pracą, jeśli tylko posiada się zmysłową i emocjonalną wrażliwość na piękno. Gust jest wartością obiektywną i sprawdzalną, można go „dostatecznie poznać”. Jako taki stanowi jedyne i ostateczne narzędzie oceny dzieła literackiego. Gust należy do domeny rozumu. W klasycystycznych poetykach gust pełnił funkcję pośrednika w kontroli rozumu nad procesem odtwarzania rzeczywistości.
Gust to po pierwsze „sędzia dzieł ludzkich”, czyli konieczna dyspozycja odbiorców sztuki, pozwalająca im na właściwą ocenę przedmiotu sztuki. Po drugie, jest „darem niebios” i koniecznym dopełnieniem „dowcipu” tłumaczonego jako talent, a więc elementem wrodzonych dyspozycji twórcy. Wreszcie - ma kierować ręką poety po to, aby efekt jego pracy, przedmiot artystyczny, był szczęśliwie zgodny z regułami smaku. Gust modyfikuje najważniejsze z punktu widzenia estetyki klasycystycznej pojęcie piękna. Gust to dyspozycja zarówno pisarza jak i krytyka (czytelnika) i ich wspólne wysiłki mają doprowadzić do powstania zachwycającego dzieła. Osobisty gust był równocześnie pochodną i wykładnikiem zasad estetyki określonej klasy i środowiska kulturalnego, wyrażał te zasady w procesie tworzenia lub w akcie estetycznej oceny. W procesie twórczym gust był przede wszystkim kanonem zasad typizacji. Gust stawał się także fundamentem estetyki - na gust, bowiem spadała cała odpowiedzialność za słuszność selekcji, za doskonałość obrazu „pięknej natury”. Józef Szymanowski pojęcie gustu umieszcza w kontekście pojęć estetyki klasycystycznej - dowcip, rozum, rozsądek.
Gust jest także definiowany przy użyciu innych pojęć, jak: przystojność, stosowność i czucie. Najbardziej bezpośrednio gust normatywny odnajdujemy w pojęciu przystojności. Kluczowym terminem spośród określających gust jest „stosowność”. Do niej da się, bowiem sprowadzić zarówno przystojność i jasność jak i sam gust. Ważne jest również „czucie”, „czułość” rozumiana jako dyspozycja piszącego. „Czucie” stanowi ważny element relacji między autorem działa i czytelnikiem. Zbliża ich do siebie, czyniąc ich spotkanie bardziej intymnym. Gust i czucie, które modyfikują i przekształcają dawne prawa sztuki, mają charakter powszechny. Franciszek Ksawery Dmochowski stwierdza, że wszyscy powinni kierować się jednym gustem. Podzielił, więc ludzi na tych, którzy gust mają i tych, którzy są go pozbawieni. Według Dmochowskiego gust to największy sędzia dzieła.
Geniusz, czyli szczególna, wrodzona predyspozycja twórcy. Wyższym stopniem dowcipu-talentu był geniusz - warunek twórczości nieprzeciętnej. Może nie zważać na reguły, nie oznacza to jednak, że ma prawa nieograniczone. Geniusz jako kategoria mieści się w modelu klasycystycznym, a zarazem służy do modyfikowania a nawet kwestionowania tego modelu. Geniusz został związany z mądrością. Podstawową dyspozycją geniuszu jest wyobraźnia. To właśnie żywość i siła wyobraźni rzuca blask na dokonania geniuszu i wyróżnia je spośród martwych i mdłych wytworów bezdusznego rzemiosła. Pilność i nabyte umiejętności mogą geniusz wesprzeć lub udoskonalić, ale zrodzić może go tylko przednia wyobraźnia.
Czułość, określana jest jako naturalna zdolność przetwarzania wrażeń zmysłowych w przeżycia emocjonalne, jest wartością wrodzoną, powszechną i niezależną od warunków kulturowych. Przyczynia się do powstania porozumienia między autorem i czytelnikiem, będąc zdolnością, która cechuje ich obu. Warunkuje, zatem poprawny dobór tematów, dzięki niej autor wystrzega się różnorodnych wad. Mamy tu do czynienia z jednym z podstawowych pojęć teorii klasycznej - pojęciem wyboru. W tym przypadku wybór prowadzić ma do tego, by przeżycie estetyczne było zawsze przyjemne. Zbliża do siebie autora i czytelnika, czyniąc ich spotkanie bardziej bliskim, intymnym. Równoważy i dopełnia podstawowy warunek komunikacji - jasność wypowiedzi. Nakaz pisania w sposób logiczny i zrozumiały bezpośrednio wynika z zasady mówiącej o sztuce jako o użytecznej przyjemności. Czułość jest zdolnością pierwotną w stosunku do delikatności i trafności, nie stanowi jednak samoistnego kryterium oceny estetycznej. Nie może być, zatem dostatecznym kryterium wartościującym dzieło, autor postuluje, więc czułość wysublimowaną w formie delikatności.
Naturalność, przez Dmochowskiego w „Sztuce rymotwórczej” przeciwstawiona zostaje „przysadzie”: „By naturalne było, bez żadnej przysady.” Wiąże się to z walką Oświecenia przeciwko barokowej tradycji. Nie należy z niczym przesadzać, najważniejsza jest naturalność poety. Styl, którego używa się w rymowaniu (wierszowaniu) powinna cechować stosowność i naturalność. Nie należy przesadnie kombinować, nie tworzyć na siłę. Rymy powinny być naturalne, nieprzesadne, ale również niepospolite - pospolite są, bowiem płytkie.
2