Streszczenie
Stuletni faraon Ramzes leży na łożu śmierci. Człowiek, który przez całe swoje życie był silny i potężny, teraz wobec choroby i zbliżającej się śmierci jest bezsilny, mały i bezradny. Przywołał do siebie najlepszego z lekarzy świątyni Karnaku - ten miał przygotować dla władcy lekarstwo, które albo go wyleczy, albo uśmierci. Faraon jest już zrezygnowany i desperacko pragnie, by jego cierpienia zostały ukrócone. Lekarz nie chce wykonać prośby faraona. Nie przyjmuje on do wiadomości decyzji władcy.
Ramzes sięga po ostateczny argument - przekonuje lekarza, że państwem może rządzić jedynie człowiek silny, zdrowy, w pełni sprawny, taki, który w każdej chwili jest gotowy stanąć do walki o utrzymanie państwa. Na te słowa lekarz nie ma już odpowiedzi, dlatego podaje swemu panu truciznę, która ma zadziałać jeszcze przed wschodem słońca. Ramzes wybrał już swego następcę, Horusa - swego wnuka. Kazał go przyprowadzić do sali tronowej, by państwo nie pozostało bez władcy ani na chwilę.
Przed pałacem faraona zaczął gromadzić się lud Egiptu - wieść o chorobie faraona rozniosła się w państwie. Tworzone są już plany związane ze śmiercią Ramzesa - ciało matki Horusa ma zostać przeniesione do katakumb (została pochowana wśród niewolników, którym okazywała zbytnie miłosierdzie), do powrotu do Egiptu szykuje się nauczyciel Horusa, którego Ramzes wygnał z kraju (mężczyzna uczył chłopca odrazy do wojny oraz litości dla ludu).
Młody następca tronu zostaje ukąszony przez pszczołę. Po tym przykrym wydarzeniu, które wszyscy bagatelizują, do sali tronowej przychodzą kolejno dowódca wojsk, kanclerz państwa, arcykapłan, a na koniec nadworny lekarz. Wszyscy przychodzą z wieściami od Ramzesa i informacją o tym, że mają wykonywać rozkazy Horusa, choćby były szalone i nierozsądne.
W ciągu kilku minut Horus decyduje o podpisaniu pokoju z Etiopią, na mocy którego Etiopczycy zyskują Górny Egipt, wydaniu zakazu wyrywania języka jeńcom na polu walki, nakazuje wypuszczeniu wszystkich niewolników, obniżeniu czynszu i podatku dla ludu, powrocie Jetrona (wygnanego nauczyciela), uwolnieniu Bereniki (ukochanej), przeniesieniu zwłok matki do katakumb. Niestety żadnej z tych decyzji nie udaje mu się potwierdzić pieczęcią - umiera w wyniku ukąszenia, które okazuje się ukąszeniem pająka, a nie pszczoły, jak myślano na początku.
W wyniku podania dziwnego specyfiku Ramzes zdrowieje w tej samej chwili, w której umiera Horus. Na koniec narrator kwituje wydarzenia słowami: „Patrzcie tedy, że marne są ludzkie nadzieje wobec wyroków, które Przedwieczny ognistymi znakami wypisuje na niebie”.
Plan wydarzeń:
1. Choroba Ramzesa.
2. Zażycie lekarstwa przez faraona.
3. Wezwanie Horusa do sali tronowej.
4. Ukąszenie następcy tronu przez pająka.
5. Zebranie się tłumu pod pałacem.
6. Przybycie dowódcy wojsk do następcy.
7. Wydanie edyktu o zawarciu pokoju z Etiopią.
8. Wydanie edyktu zabraniającego okaleczania jeńców wojennych.
9. Przybycie kanclerza państwa.
10. Rozkaz wypuszczenia wszystkich niewolników.
11. Przybycie arcykapłana do sali tronowej.
12. Pomysł przeniesienia zwłok matki do katakumb oraz uwolnienie Bereniki.
13. Odwołanie wygnania nauczyciela.
14. Pojawienie się nadwornego lekarza.
15. Wiadomość o rychłej śmierci Ramzesa.
16. Informacja o zbliżającej się śmierci Horusa w wyniku ukąszenia przez pająka.
17. Przyniesienie spisanych edyktów.
18. Oczekiwanie na pierścień od Ramzesa.
19. Wypuszczanie kolejnych dokumentów ze słabnących rąk.
20. Radosna wiadomość o cudownym ozdrowieniu faraona.
21. Śmierć Horusa.
Geneza utworu
Jest to pierwsza nowela o tematyce historycznej autorstwa Bolesława Prusa. Została wydana po raz pierwszy w 1888 roku. Wydarzeniem, które zainspirowało powstanie noweli były losy dwóch cesarzy niemieckich Wilhelma I oraz jego następcy Fryderyka III. Wilhelm poważnie zachorował, przypuszczano, że niedługo umrze, a jego miejsce zajmie syn Fryderyk. Okazało się jednak, że Fryderyk cierpi na raka gardła. Prus napisał „Z legend dawnego Egiptu” przed śmiercią obu cesarzy, nie zdając sobie sprawy z tego, jak potoczą się losy władców niemieckich. Wilhelm zmarł, a jego syn Fryderyk wstąpił na tron, ale przeżył ojca zaledwie o 99 dni. Tron niemiecki przypadł w udziale synowi Fryderyka, Wilhelmowi II.
Czas i miejsce akcji
Miejscem, w którym rozgrywają się wszystkie opisane wydarzenia, jest pałac faraona w Tebach w Starożytnym Egipcie. Opisywane wydarzenia mają miejsce na przełomie III i II tysiąclecia przed naszą erą. Wydarzeniem pomagającym ustalić taką datę, jest zjednoczenie Egiptu oraz napady Egiptu na Etiopię (które to chciał powstrzymać młody Horus).
Problematyka
„Z legend dawnego Egiptu” to specyficzny utwór, w którym czytelnik może odnaleźć przedstawienie problemu nicości, maleńkości życia wobec śmieci. Prus pokazuje, że tak naprawdę w tych najważniejszych chwilach naszego życia nie panujemy nad niczym - nasze losy są „w rękach” wszechwładnej natury. Często wydarzenia toczą się wbrew wszelkiej logice - umierający człowiek zdrowieje cudownie, a zdrowy, silny mężczyzna, młody i pełen życia umiera niespodziewanie. Nad ludzkim losem zawisło jakieś nieznane, nieosiągalne fatum - wszystko, co dzieję się wokół niego jest zdeterminowane poprzez naturę i rozgrywa się wbrew woli.
Kolejnym problemem, którego opis znajdujemy w słowach noweli, jest problem władzy i dążenia do niej. Wydaje się, że Prus nawiązuje tutaj do teorii Darwina - społeczeństwo traktuje jak żywy organizm, zaś jego funkcjonowanie jest uzależnione od tego, czy całe społeczeństwo „współgra” ze sobą. Aby władza była silna, musi być utrzymana ciągłość, dlatego Ramzes nakazuje Horusowi czekać w komnacie tronowej. Każdy element tej układanki, musi funkcjonować na najwyższym poziomie. W noweli oznacza to, że Horus nie wygra, bo jest zbyt ludzki - okazując słabość w postaci miłości do ludzi, skazuje tym samym siebie na przegraną. Idealny władca musi być jak Ramzes - despotyczny, nie szanujący drugiego człowieka, zachowujący zimną krew nawet w obliczu śmierci.
Postacie:
Horus. Niedoszły trzydziestoletni następca tronu egipskiego. Wnuk Ramzesa miał objąć władzę po śmierci faraona, ale w wyniku ukąszenia przez jadowitego pająka, sam umiera, nie zdążywszy wprowadzić w życie edyktów, które miały ocalić lud egipski, jego nauczyciela, a przede wszystkim jego ukochaną Berenikę. Zwolennik reform, przeciwnik wojen i wyzyskiwania ludzi. Całkowite przeciwieństwo Ramzesa.
Ramzes. Stuletni faraon, niegdyś silny i potężny, teraz wyniszczony chorobą i konający na łożu śmierci. Niechętny reformom państwa, przeciwny łamaniu tradycji. Skazał własną żonę na to, by pośmiertnie jej ciało przebywało poza miejscem prawowitego pochówku, ze względu na miłosierdzie, które okazywała cierpiącym. Zwolennik prowadzenia wszelkich wojen (z Etiopią o Egipt Górny). Bezwzględny i okrutny władca, mszczący się na biedniejszych od siebie ludziach.
Lekarz nadworny. Człowiek, który miał w swoim ręku życie faraona. To on miał zaaplikować Ramzesowi lekarstwo ostatniej szansy. Z drugiej strony to on przekazuje informacje o tym, że młody następca umiera, bo został ukąszony nie przez pszczołę, jak myślano dotychczas, ale przez jadowitego pająka.
Motywy literackie - „Z legend dawnego Egiptu”:
Motyw władzy
Fabuła nowelki to czas, w którym należy podjąć najważniejsze decyzje dotyczące przyszłości państwa i społeczeństwa. Prus przedstawia dwa modele władzy - despotycznej (Ramzes) i skierowanej do ludzi (Horus). Władza Ramzesa to rządy tzw. silnej ręki - bezprecedensowe stawianie na wyższym poziomie dobra jednostki, a nie ogółu; próba zdobycia dla siebie jak najwięcej korzyści kosztem życia społeczeństwa. Nie obchodzi go los poddanych - jest tyranem i niepokonanym władcą, któremu udaje się nawet pokonać śmierć.
Innym władcą jest Horus. Kiedy tylko widzi, że niedługo zostanie prawdziwym władcą Egiptu, podejmuje decyzje, które mają przywrócić faraonowi ludzką twarz. Horus to bardzo emocjonalny człowiek - pragnie uszczęśliwić wszystkich, ale kosztem państwa.
Motyw śmierci
Nowela przedstawia ostatnie momenty człowieka przed śmiercią. Ta śmierć jest z jednej strony nieubłagana i niespodziewana (Horus), z drugiej strony miała być wybawieniem od ciężkiej choroby (Ramzes). Autor podkreśla, że śmierć jest swego rodzaju wybawieniem - Horus nie mógł sprawować władzy, bo był zbyt ludzki, nie nadawał się do tego - dlatego Ramzes przeżył, choć zdawałby się, że to on powinien odejść z tego świata.
Motyw choroby
Choroba dotyka obu głównych bohaterów. Ramzes w obliczu wielkiego cierpienia prosi lekarza o jego zakończenie. Jest gotowy poświęcić życie po to, by uniknąć bólu wywołanego przez chorobę. Zażywa lek, który przywraca go do życia. Ryzykuje utratę wszystkiego tylko po to, aby móc zwyciężyć przeszywający go ból. Z kolei Horus nie przyjmuje do wiadomości, że coś jest nie tak, że spada na niego choroba. Do ostatniego momentu życia myśli o ukochanej kobiecie, której nie uda mu się wyzwolić.
BOLESŁAW PRUS Z legend dawnego Egiptu
3