BOLESŁAW PRUS – „Z LEGEND DAWNEGO EGIPTU”
Gatunek: nowela historyczna
Czas akcji: przełom III i II tysiąclecia p.n.e.
Miejsce akcji: pałac Faraona w Tebach w Starożytnym Egipcie.
Geneza: Genezy noweli należy upatrywać w autentycznych wydarzeniach politycznych, które miały miejsce pod koniec 1887 r. Niemiecki cesarz Wilhelm I przeziębił się podczas polowania i poważnie rozchorował. Miał wtedy 90 lat. Rokowania nie były dobre. Przezwyciężył jednak najtrudniejszy okres choroby i wyzdrowiał. W tym samym czasie rozeszła się wieść o nowotworze gardła następcy tronu, księcia Fryderyka, z którym wiązano, również w Polsce, pozytywne zmiany w polityce Niemiec. Krążyła bowiem opinia, że książę – orędownik pokoju i równouprawnienia narodów – oprze swoje rządy na demokracji i parlamentaryzmie, a już na pewno będzie w opozycji wobec polityki przyszłego kanclerza Bismarcka. Nie udało się uratować księcia. Wprawdzie wstąpił na tron, ale po kilku miesiącach zmarł. Umiera również stary cesarz. Prus napisał Z legend dawnego Egiptu w trakcie dziejących się wydarzeń. W osobie fikcyjnego Horusa ukrył księcia Fryderyka, zaś w osobie Ramzesa – cesarza Wilhelma. Uśmiercił Horusa, gdy Fryderyk jeszcze żył, ale tym samym jakby uprzedził wypadki autentyczne.
Problematyka:
Refleksja nad ludzkim życiem, nad jego nicością.
Człowiek i jego doznania egzystencjalne, szczególnie te najboleśniejsze (śmierć i cierpienie), nic nie znaczą wobec praw rządzących naturą i życiem.
Los człowieka zdeterminowany jest czynnikami spoza jego natury i wbrew jego woli (elementy filozofia determinizmu Hipolita Taine`a).
Wszystko, co się dzieje w świecie, jest uwarunkowane przyczyną zewnętrzną: genetyką, środowiskiem i momentem dziejowo-historycznym.
Autor przygląda się rozwojowi losu i spraw ludzkich oraz wszelkim towarzyszących temu zmianom (ewolucjonizm Karola Darwina).
Plan wydarzeń:
Ramzes kona na łożu wycieńczony chorobą.
Wzywa lekarza, który podaje mu lekarstwo ostatniej szansy (albo umrze albo przeżyje).
Wyznacza swojego następcę – wnuk Horus.
Wzywa astrologa, który przepowiada śmierć członka rodziny królewskiej jeszcze przed wschodem słońca.
Horus przygotowuje się do objęcia władzy po dziadku.
Wychodzi na ganek i przygląda się okolicy.
Dowiaduje się, że lud czeka na łaski z jego strony.
Zostaje ukoszony w nogę przez jadowitego pająka.
Stary władca wraca do zdrowie.
Horus umiera.
Plany jakie Horus zamierzał zrealizować, po objęciu władzy:
Przeniesienie zwłok matki Horusa do grobowca faraonów.
Powrót z wygnania Jetrona, nauczyciela młodego następny tronu.
Sprowadzenie z klasztoru Bereniki, ukochanej Horusa.
Poprawa losu poddanych.
Bohaterowie:
Horus
30 lat
wnuk panującego w Egipcie faraona
następcą tronu.
Ma litościwe serce.
Zapłakał na wieść o ciężkiej chorobie dziadka i jego zbliżającej się śmierci.
Człowiek skromny.
Jako przyszły faraon zatroszczy się na pewno o lud egipski, będzie również pamiętać o najbliższych.
Zostaje ugryziony przez jadowitego pająka. Leży znękany chorobą i wyczekuje pierścienia, który otrzyma po śmierci faraona.
Od pierścienia zależy, czy będzie mógł zmniejszyć ludowi podatki i ulżyć mu w życiu codziennym oraz czy pomoże swoim najbliższym – zmarłej matce, przyjacielowi i ukochanej Berenice.
Człowiek poczciwy, łagodnym i liberalnym, pełnym dobrych chęci.
Czuje żal z powodu niemożności wdrożenia w życie swoich planów.
Kiedy czuje, że nie zdąży dotknąć pierścieniem wszystkich swoich edyktów, musi dokonać wyboru.
Odrzuca więc stopniowo kolejne edykty. Ma trudny wybór między ludem egipskim a pokojem z Etiopią, a pochówkiem matki w grobowcu królewskim, a przyjacielem, a ukochaną dziewczyną. Po kolejności odrzucanych rozporządzeń można wnioskować o systemie wartości młodego księcia. Zatrzymuje przy sobie tylko rozkaz oswobodzenia Bereniki. Zwyciężyła więc miłość. Można stąd też wysnuć jednak wniosek, że byłby władcą dość egoistycznym, który jednak prywatę stawia nad sprawy państwa.
Ramzes
100 letni faraon
potężnym władcą Egiptu
wyniszczony chorobą i konający na łożu śmierci
Ma za sobą zwycięskie wojny z Etiopią.
Otacza się tylko wybitnymi ludźmi: „najmędrszym lekarzem” oraz „najsłynniejszym astrologiem”.
Ze względu na swój podeszły wiek i zły stan zdrowia szykuje się do przekazania władzy w ręce swojego wnuka, Horusa.
Prosi swojego lekarza o taki lek, który rozwiąże dylemat: albo go cudownie uzdrowi, albo przyśpieszy nadejście śmierci.
Ramzes wraca do zdrowia.
Bezwzględny, okrutny.
Przeciwny łamaniu tradycji
surowy władca Egiptu
ma dobry kontakt ze swoimi poddanymi.
Wokół niego zawsze jest ktoś, komu może zlecić jakieś zadanie.
faraon – tyran
sprawuje swoją władzę w sposób despotyczny i twardy
w oczach społeczeństwa jest wzorem wszelkich cnót, wręcz ideałem
oddaje się mu cześć jak bogu
troszczy się o swój naród i losy państwa
cały czas o przekazaniu władzy swojemu wnukowi, 30-letniemu Horusowi.
nie zgadza się z planowanymi zmianami w rządzeniu państwem
nie akceptuje planowanego zawarcia pokoju z Etiopią, uwolnienia niewolników, oddania ziemi w ręce ludu czy niszczenia starych świątyń w miejsce nowych
kiedy umrze, poleca zdjęcie pierścienia ze swojego palca i oddanie go Horusowi na znak nieograniczonej jego władzy
|
Ramzes |
Horus |
|
Przeciwny reformom państwa |
Zwolennik reform |
|
Zwolennik wojen |
Przeciwnik wojen i wyzyskiwania ludzi |
|
Faraon - tyran |
Faraon – liberalny (pobłażliwy) |
Komentarz filozoficzny narratora – Narrator zachowuje dystans wobec opisywanych przez niego zdarzeń. Nowelę Z legend dawnego Egiptu rozpoczyna i kończy komentarz filozoficzny narratora, wpisany w ramy utworu: Patrzcie, jak marne są ludzkie nadzieje wobec porządku świata; patrzcie, jak marne są wobec wyroków, które ognistymi znakami wypisał na niebie Przedwieczny! Narrator zamknął fabułę w ramach: patrzcie … patrzcie. Historię wplecioną w nie opowiedział w stylu gawędy, z elementami dygresji.
Problem władzy - Prus zawarł w noweli elementy Spencerowskiej koncepcji rozwoju społecznego. Herbert Spencer, przeniósł teorię ewolucjonizmu do socjologii, w myśl której społeczeństwo traktuje się jako żywy organizm. Według tej teorii państwo funkcjonuje dobrze, kiedy wszystkie jego elementy składowe „zgrywają się” ze sobą. Słabość jednego ogniwa powoduje słabość pozostałych ogniw systemu. By utrzymać ciągłość ale że w sprawowaniu władzy nie mogło być przerwy…, należy wzmóc starania o umacnianie całego organizmu społecznego. Trzeba też dbać o każdy element tegoż organizmu, o jego wewnętrzny hart i wolę działania, przede wszystkim na rzecz innych.
Młody następca tronu ginie, zostaje wyeliminowany, bo okazuje się słabym ogniwem, choć w oczach narratora rysuje się jako bardziej ludzki – zachowany jest tu kontrast między despotycznym Ramzesem a pełnym ludzkiej życzliwości Horusem. Może jednak budzić wątpliwości jako przyszły władca. Wprawdzie przygotowuje się do wydania edyktów w sprawie ludu egipskiego, chce jednak być za bardzo liberalny: zacznie rządy od zaniżenia czynszu dzierżawnego, zmniejszenia wysokości podatku, skraca też czas pracy. Jako władca ma zapewnić rozwój ekonomiczno-gospodarczy swego kraju, ale sugerowane przez niego zmiany nie muszą prowadzić przecież do czegoś dobrego. To tylko fikcja, w dzisiejszym rozumieniu element demagogii: Horus składa popularne i oczekiwane obietnice, których jednak prawdopodobnie nie będzie mógł nigdy spełnić. Zamiast rządzić, wydaje się, że chce się przypodobać ludowi, a przy okazji jeszcze „żąda tylko” załatwienia swoich trzech osobistych spraw. Władzę może sprawować tylko człowiek mądry, roztropny, stały, odporny na naciski z zewnątrz, wrażliwy na krzywdę, ale nie zbyt uczuciowy i egzaltowany. Horus nie odpowiadał temu wizerunkowi. Jego śmierć może być więc ilustracją teorii Spencerowskiego ewolucjonizmu.
Związek noweli z Faraonem - Nowela była pierwszym utworem, w którym pisarz skierował się ku epice historycznej. Prus był zagorzałym przeciwnikiem nie tylko powieści historycznych, ale i historycyzmu w literaturze w ogóle. Wydarzenia niemieckie z lat 80. XIX wieku, które stały się genezą noweli, wskazały jednocześnie drogę pisarzowi ku nowej powieści historycznej, ku Faraonowi. Nowela Z legend dawnego Egiptu stanowi wstępny zarys koncepcji fabularnej tej powieści.
Bolesław Prus – Z legend Dawnego Egiptu