Dr Joanna Grzela
Katedra Krajów Europy Północnej
Wydział Zarządzania i Administracji
Uniwersytet Jana Kochanowskiego Kielce
Polska
The arctic in the strategies of the Nordic countries
RESUME
W ostatnich latach, w wyniku zmian klimatycznych, doszło do wielu przeobrażeń na Dalekiej Północy. W ich efekcie pokrywa lodowa Arktyki topnieje w bardzo szybkim tempie, a to oznacza znaczące podniesienie poziomu mórz oraz zmniejszanie przestrzeni życiowych zwierząt. Z drugiej strony, niknący lód arktyczny otwiera nowe obszary do eksploatacji przez człowieka. Arktyka może także stać się niebawem najważniejszym na świecie rezerwuarem czystej wody oraz pożywienia. Ocieplenie wiedzie do zmian w ekosystemach, wywołuje wiele pytań na temat podziału terytorialnego regionu, jego ochrony i wykorzystania. Dokonujące się w Arktyce przemiany stanowią wyzwanie na wielu płaszczyznach: społecznej, gospodarczej, bezpieczeństwa i ochrony środowiska. Przede wszystkim ścierają się tu interesy gospodarcze (dostęp do prawdopodobnie największych na świecie złóż ropy i gazu oraz metali szlachetnych), ekologiczne (ochrona środowiska Arktyki), polityczne (starania Rosji zmierzające do przywrócenia statusu supermocarstwa) i militarne (wzmożone patrole wojskowe Rosji czy Kanady dla podkreślenia obecności w Arktyce). Podstawową kwestią do rozstrzygnięcia pozostaje sposób, w jaki zostaną podzielone zasoby naturalne Arktyki. Biegun Północny, choć z różnym natężeniem, staje się obecny w polityce zagranicznej wielu państw.
Wstęp
W ostatnich latach doszło do ewolucji na Dalekiej Północy w wyniku globalnego ocieplenia i zmian klimatu. Dziś staje się ona jednym z najszybciej rozwijających się regionów na świecie, a to ze względu na eksploatację złóż ropy naftowej, geologię arktyczną, biologię mórz, zasoby ryb, badania nad zmianami klimatycznymi oraz liczne podmioty chcące zarządzać tą częścią świata. Zwiększenie zainteresowania tym obszarem spowodowały także: rozwój handlu międzynarodowego, wzrost zapotrzebowania na surowce naturalne i zasoby czystej wody. Poszczególne kraje regionu Arktyki już rozpoczęły rywalizację o to, kto ma kontrolować złoża, terytorium i szlaki żeglugowe. Dostęp do ropy naftowej, gazu, minerałów i ryb, wcześniej zablokowany grubym lodem, po raz pierwszy staje się możliwym i opłacalnym źródłem zysku. Uważa się, że w Arktyce znajduje się jedna czwarta nie odkrytych pokładów ropy naftowej i gazu ziemnego na świecie. To zwróciło większą niż dotychczas uwagę różnych globalnych aktorów, wśród nich państw arktycznych i organizacji międzynarodowych. Arktyka w nadchodzącym dziesięcioleciu stanie się jednym z głównych obszarów współpracy międzynarodowej. Jej geopolityczne i geoekonomiczne znaczenie rośnie. Zainteresowane państwa chcąc wywierać wpływ na przyszłość tego regionu, muszą nakreślić swoje plany i zdefiniować cele wobec Arktyki. Poszczególne kraje mają do niej różne podejście. To, co je łączy, to przekonanie, że ten obszar jest ważny dla ich przyszłości. Niektóre są bardzo aktywne, inne mniej. Wszystkie zwróciły uwagę na dylemat szeroko definiowanego bezpieczeństwa w Arktyce i podkreślają potrzebę zachowania równowagi między czynnikami gospodarczymi i środowiskowymi, wskazując na potencjalne szanse i zagrożenia działalności handlowej w tym obszarze. Na temat przyszłości Arktyki wypowiadają się przede wszystkim Rosja i Kanada. Częściowe roszczenia wysuwają również USA, Norwegia i Dania.
Kraje skandynawskie wobec Arktyki
Kraje skandynawskie opublikowały swoje strategie wobec Arktyki. Mimo, że są one dostosowane do narodowych interesów, to istnieje tam wiele cech wspólnych i priorytetów. Choć interesy krajów skandynawskich nie zawsze pokrywają się w Arktyce, (Norwegia i Grenlandia dążą do wykorzystywaniu zasobów ropy i gazu w regionie, także Szwecja planuje się zwiększenie wydobycia, z kolei Islandia i Finlandia zwracają uwagę na potrzebę rozwijania intensywniejszej współpracy regionalnej) to, to co łączy te państwa, to troska o środowisko naturalne i zrównoważony rozwój regionu. Dla krajów nordyckich Arktyka jest jednym z priorytetów ich polityki zagranicznej. Wśród nich, na pierwszym miejscu pod względem ważności Dalekiej Północy dla racji stanu, jest Norwegia.
Norwegia
W grudniu 2006 roku, rząd Norwegii przyjął dokument pod tytułem: „Strategia wobec Dalekiej Północy”. To bardzo szczegółowy i obszerny dokument. Ogólnym jego założeniem jest promowanie zrównoważonego rozwoju w regionie, którym kraj ten jest silnie zainteresowany ze względu na geograficzne, historyczne, polityczne i ekonomiczne czynniki. Walka z globalnym ociepleniem, obrona suwerenności, dobre relacje z Rosją oraz wydobywanie ropy naftowej i gazu, stanowią rdzeń norweskiej strategii arktycznej. Polityka zagraniczna Norwegii opiera się na maksymalizacji bezpieczeństwa regionalnego, stąd też kluczowe słowa strategii to obrona suwerenności i sprawowanie władzy w „sposób wiarygodny, spójny i przewidywalny”, poprzez obecność sił zbrojnych, policji i organów ścigania. Zwiększa to przewidywalność i stabilność oraz ma decydujące znaczenie dla możliwości reagowania na sytuacje kryzysowe na Dalekiej Północy (zwłaszcza w perspektywie otwarcia nowych szlaków komunikacyjnych). Najbardziej eksponowany jest związek z energią, albowiem ma on wpływ na politykę bezpieczeństwa na świecie. Ochrona środowiska naturalnego i przeciwdziałanie zmianom klimatycznym są również identyfikowane jako ważne interesy narodowe. Ponadto, Norwegia podkreśla gospodarcze znaczenie Arktyki. Znajdujący się tam potencjał ropy i gazu generuje ponad 20 procent PKB tego kraju. Surowce te stanowią podstawę norweskiego eksportu (ponad 60 procent) czyniąc go w tym względzie trzecim państwem na świecie obok Rosji i Arabii Saudyjskiej. Nie mniej ważne jest rybołówstwo. W strategii akcentuje się potrzebę współpracy państw w zakresie ustalenia kwot połowów oraz walki z nielegalnymi połowami. Natomiast, by uniknąć wypadków morskich i zwiększyć bezpieczeństwo na morzu, Norwegia proponuje specjalne trasy żeglugowe wzdłuż północnych wybrzeży, które będą wyraźnie oddzielały ruch (z lub do Arktyki) od linii brzegowej.
Norwegia chce dbać o swoje interesy na Dalekiej Północy przede wszystkim poprzez wzmocnienie swojej obecności oraz podniesienie poziomu aktywności na wielu płaszczyznach, m.in.: badań naukowych (kraj posiada długą tradycję i silne ośrodki naukowe, które koncentrują się na badaniach polarnych) i edukacji autochtonów, ochrony środowiska i zarządzania zasobami (promowanie wykorzystywania zasobów naturalnych z zachowaniem naturalnych ekosystemów. Odbywa się to poprzez stosowanie rygorystycznych norm środowiskowych i systemu zarządzania w oparciu o prawa i obowiązki określone w prawie morza. Norwegia zamierza stać się wiodącym krajem w tym zakresie), bezpieczeństwa i systemów reagowania kryzysowego, energii, rybołówstwa, turystyki, zdrowia, kultury oraz równości płci. Ponadto wśród kluczowych celów znalazły się m.in.: zachowanie pokoju, przewidywalność i stabilność na Dalekiej Północy, współpraca międzynarodowa w celu sprostania wspólnym wyzwaniom w Arktyce, ochrona tradycyjnych źródeł utrzymania i kultury rdzennych mieszkańców, poszerzenie wiedzy na temat zmian klimatu i środowiska (priorytetem dla rządu Norwegii jest gromadzenie informacji i prowadzenie badań, zarówno w kraju, jak i pod auspicjami Rady Arktycznej, na temat wpływu zmian klimatycznych na zdrowie człowieka w Arktyce), wzmocnienie nadzoru morskiego i bezpieczeństwa, rozwój gospodarczy i poprawa infrastruktury oraz promocja współpracy transgranicznej.
Kooperacja między państwami regionu arktycznego rośnie. Najlepszą ilustracją tego ducha współpracy są stosunki dwustronne pomiędzy Norwegią i Rosją. Norwegia ma wspólne granice z Rosją, zarówno na lądzie i morzu, co czyni kontakty z tym krajem najważniejszą kwestią w przeszłości i obecnie. W strategii, władze wyraźnie odnoszą się do stosunków z Rosją. FR jest jedynym krajem, o którym mowa w relacji do większości spraw do rozwiązania. Polityka Norwegii wobec Rosji oparta jest na „pragmatyzmie, interesach i współpracy”, przy czym rząd tego kraju podkreśla, iż konstruktywne zaangażowanie i dobrosąsiedzkie stosunki z Moskwą oraz obrona jej suwerenności na Dalekiej Północy, są skutecznym narzędziem w promowaniu jej interesów. Cierpliwość Norwegii, zimna krew i zachęcanie państw polarnych do współpracy w rozwiązywaniu konfliktów w Arktyce, przekształciła Rosję z politycznego wroga okresu „zimnej wojny” w głównego partnera tego kraju. Jednak wzmożona aktywność militarna Rosjan w ostatnich latach w tym regionie, doprowadziła do ponownego skoncentrowania się Norwegii na obawach o bezpieczeństwo, i jak przyznał szef norweskiej dyplomacji, utrzymanie stosunków z Moskwą jest skomplikowane, ponieważ Rosja nie jest całkiem „normalnym” państwem. Niewątpliwie przełomowym wydarzeniem w kontaktach obu krajów stało się podpisanie 15 września 2010 roku traktatu, dotyczącego wyznaczenia granic morskich oraz współpracy na Morzu Barentsa i Oceanie Arktycznym. Usunął on 40-letnie napięcie między nimi i pozwolił na rozpoczęcie wielu wspólnych projektów w tym regionie. Rozstrzygnięcie tego sporu, długo uważanego za najpoważniejszy w Arktyce, dało impuls do innych dwustronnych negocjacji. Dla Norwegów umowa ta jest wyraźnym odzwierciedleniem nowej dynamiki w Arktyce. Dziś władze norweskie chcą rozszerzyć istniejącą współpracę z Rosją w dziedzinie rybołówstwa na więcej płaszczyzn (edukacja, kontrola granic, wsparcie dla rdzennej ludności). W ten sposób Norwegia stara się rozwiązać „problem rosyjski” bez bezpośredniej pomocy takich instytucji jak Euro-Arktyczna Rada Morza Barentsa, Rada Arktyczna czy NATO. Pakt Północnoatlantycki stanowi filar „twardego” bezpieczeństwa, na wypadek gdyby duch współpracy (rozwijany w ramach dwustronnych porozumień oraz na forum arktycznych instytucji) ustąpił miejsca wojskowym rozgrywkom. Norweska retoryka dyplomacji ma uspokajający i zrównoważony ton, ale kraj ten równolegle stosuje również militarne argumenty, bowiem utrzymanie widocznej wojskowej obecności w północnych regionach Norwegii ma zabezpieczyć jej interesy w Arktyce.
Dania
Dania jest aktywnym i zaangażowanym członkiem społeczności Arktyki, ale jej roszczenia do tego regionu są wyjątkowe. Jest ona bowiem arktycznym państwem nadbrzeżnym poprzez Grenlandię - autonomiczne duńskie terytorium zależne. Dokument duńskiego rządu w sprawie Arktyki został wstępnie przedstawiony w maju, zaś przyjęty oficjalnie przez trzy części Królestwa Danii (Danię, Grenlandię i Wyspy Owcze) w sierpniu 2011 roku. Jego tytuł brzmi: „Strategia dla Arktyki 2011-2020” (co nawiązuje do rosyjskiej strategii dla Arktyki do roku 2020) i jest wyrazem ich wspólnej polityki. Wynika z niego, iż głównym celem Danii jest utrzymanie pozycji państwa (Grenlandii przede wszystkim a Danii poprzez Grenlandię) jako ważnego gracza w Arktyce.
Strategia poszukuje równowagi między eksploatacją zasobów i ochroną środowiska, bowiem rząd kładzie nacisk na zrównoważony rozwój i ochronę zasobów, ale jednocześnie chce z nich korzystać dla dobra własnego kraju. W dokumencie znalazły się zapisy pozwalające na dalsze poszukiwanie ropy naftowej na terenie Grenlandii. „Należy podkreślić, że poszukiwania ropy i gazu powinny być wykonane zgodnie z najostrzejszymi środkami bezpieczeństwa, ale nadrzędnym priorytetem obecnie ustanowionym są potrzeby rozwoju gospodarczego Grenlandii” - czytamy w strategii. Eksploratorzy ropy, gazu i surowców mineralnych na Grenlandii muszą przestrzegać „praw ludów Arktyki do wykorzystania i rozwijania własnych zasobów” oraz „kultury jej rdzennych mieszkańców, tradycji i stylu życia oraz wspierać jej prawa”. Zainteresowane tym koncerny powinny spełnić wymogi dotyczące ochrony środowiska, określone przez autonomiczny rząd Grenlandii (w strategii stwierdzono, że „głównym celem Królestwa Danii jest, by wszystkie decyzje dotyczące zarządzania, wykorzystania zasobów i ochrony środowiska, były podejmowane przez mieszkańców arktycznej części Danii”), który po 2012 roku chce zaoferować kolejne koncesje na poszukiwanie złóż na północy. Strategia ma na celu ułatwienie inwestycji prywatnych i pomoc międzynarodowym firmom w „wejściu daleko na północ” i sięgnięciu po ogromne zasoby naturalne tego kraju. Wydobycie surowców mineralnych Grenlandii i jej zasobów energetycznych nie tylko przyniesie znaczne finansowe korzyści dla Danii, ale również stworzy miejsca pracy i da możliwość zarobkowania. Takie podejście wskazuje na nowy kierunek duńskiej strategii arktycznej: ludzkie potrzeby muszą iść przed potrzebami ochrony środowiska.
Dostęp do energii z paliw kopalnych stał się bardzo ważną kwestią, gwarantującą bezpieczeństwo każdego kraju Arktyki, w tym i Danii. Grenlandia jest jednym z najważniejszych, potencjalnych źródeł zaspokojenia potrzeb w zakresie bezpieczeństwa energetycznego Danii. Strategia wyznacza temu krajowi, znacznie bardziej aktywne niż dotychczas, podejście do spraw Arktyki - zachęca do jej eksploracji. Dania zainwestowała już znaczne środki w badania naukowe i polarne. Co ważne i wzbudzające zainteresowanie międzynarodowych komentatorów, kraj ten chce potwierdzić, że do niego należy szelf kontynentalny Arktyki w pięciu miejscach wokół Grenlandii i Wysp Owczych, łącznie z Biegunem Północnym. Z wnioskiem o uznanie swoich roszczeń rząd planuje zwrócić się do Komisji ONZ najpóźniej w 2014 roku. To może oznaczać konflikt interesów z Rosją, Stanami Zjednoczonymi, Kanadą i Norwegią.
W strategii jest również mowa o wzroście znaczenia Arktyki dla obronności Danii oraz o planach koncentracji wojsk w Arktyce. Duńskie okręty będą miały dostęp do oleju napędowego i innych materiałów w amerykańskiej bazie wojskowej w Thule, położonej w północno-zachodniej Grenlandii, dzięki czemu będą mogły wypływać daleko na północ. Ponadto będzie ona mogła służyć jako baza dla duńskich samolotów zwiadowczych dalekiego zasięgu. Kraj ten zamierza zreorganizować swoje siły zbrojne, w celu ich lepszego przygotowania do nadzoru i działań w Arktyce. Rząd planuje utworzenie wspólnej jednostki zadaniowej Danii, Grenlandii oraz Wysp Owczych, przygotowanej do działań w trudnych warunkach arktycznych. Dania zakłada także większą intensywność współpracy z Kanadą.
Strategia zwraca również uwagę na kluczową rolę Rady Arktycznej i proponuje zwiększenie jej zakresu zadań z „kształtowania decyzji” do „podejmowania decyzji”. Dania chce rozwijać współpracę „arktycznej piątki” - grupy pięciu państw nadbrzeżnych (USA, Kanada, Rosja, Norwegia, Dania), jednocześnie dąży do rozszerzenia składu RA i przyjęcia nowych krajów o statusie obserwatora (chodzi m.in. o Unię Europejską, Chiny, Singapur i Włochy), co jej zdaniem wzmocni prawomocność Rady jako głównego forum w sprawach Arktyki.
Islandia
Pierwsza strategia Islandii dla Arktyki została opublikowana w kwietniu 2009 roku pod tytułem „Islandia w Arktyce”, zaś w marcu 2011 roku islandzki parlament, w formie uchwały, przyjął główne założenia polityki zagranicznej w odniesieniu do Arktyki. Nadrzędnym celem Islandii jest współpraca regionalna i zacieśnienie stosunków z innymi państwami Arktyki. Wśród priorytetów znalazły się: ochrona zasobów morskich i bezpieczeństwo na morzu (zwłaszcza w obliczu zintensyfikowania transportu i eksploatacji paliw kopalnych), wspieranie praw rdzennej ludności i umożliwienie im współdecydowania o dalszym rozwoju Dalekiej Północy oraz powstrzymanie zachodzących zmian klimatycznych. Islandia podkreśla, że chce wykorzystać swoją rolę arktycznego państwa nadbrzeżnego, a zarazem odpowiedzialnego gracza i brać aktywny udział w podejmowaniu decyzji, które wpływają na środowisko Arktyki uznając, iż właściwym do tego forum jest Rada Arktyczna (przy wzmocnieniu jej dotychczasowej roli i uczynienia z niej centrum wszystkich regionalnych forów współpracy na Północy). Swoje zaangażowanie ocenia również przez pryzmat perspektywy wstąpienia do Unii Europejskiej, co zwiększy potrzebę szerszego uwzględnienia Arktyki w działaniach i polityce Wspólnoty. Innym, ważnym punktem polityki Islandii jest ochrona szeroko rozumianych interesów bezpieczeństwa w regionie arktycznym za pośrednictwem cywilnych środków i stanowczy sprzeciw wobec ponownej militaryzacji regionu oraz przekonanie, że istniejące konflikty terytorialne są możliwie do polubownego rozwiązania. Nawet wzmożona aktywność wojskowa Rosji nie jest oceniana przez ten kraj przez pryzmat zagrożenia bezpieczeństwa, lecz jako wola zaakcentowania obecności w swojej części Arktyki. To, co niepokoi Islandię, to zagrożenia dla bezpieczeństwa cywilnego, pochodzące z wewnątrz państwa rosyjskiego - przede wszystkim zanieczyszczenie środowiska.
Finalandia
W czerwcu 2010 roku Finlandia przedstawiła swoją pierwszą arktyczną strategię. Kraj ten nie ma roszczeń terytorialnych i dotychczas nie był nadto aktywny w Arktyce (z wyjątkiem inicjatywy zwanej jako „Proces Rovaniemi” i Wymiaru Północnego UE), ze względu na swoje większe zaangażowanie w regionie Morza Bałtyckiego, w UE oraz Rosji. Kluczową kwestią fińskiej strategii jest połączenie działalności gospodarczej (rozwijanej m.in. w oparciu o zasoby ropy naftowej i gazu Rosji i Norwegii) z ochroną środowiska i utrzymaniem zrównoważonego rozwoju. Dokument koncentruje się na siedmiu priorytetowych sektorach: ochronie środowiska (strategia wskazuje zmiany klimatyczne jako jedne z najpoważniejszych zagrożeń dla Arktyki i uznaje, że zwiększenie działalności człowieka w regionie niszczy delikatny ekosystem, wspiera badania arktyczne i monitoring, zwłaszcza w kontekście największego na świecie stężenia reaktorów jądrowych na Półwyspie Kolskim), gospodarce i promocji eksportu (Finlandia chce uchodzić za międzynarodowego eksperta w zakresie know-how poprzez inwestycje w edukację, badania naukowe i nowe technologie; dąży do uzyskania korzyści ekonomicznych z wzmożonego ruchu w Arktyce - co rodzi konflikt priorytetów, albowiem potrzeba rozwoju portów i zakładany wzrost wydobycia ropy i gazu, pozostają w sprzeczności z rygorystycznymi zasadami ochrony środowiska), bezpieczeństwie (strategia wskazuje zwiększenie żeglugi morskiej i eksploatacji zasobów naturalnych jako największe zagrożenie dla bezpieczeństwa w regionie), infrastrukturze (poprawa połączeń transportowych, zarówno na lądzie, jak i morzu - we współpracy z krajami regionu - jest ważnym celem fińskiego rządu, zważywszy iż handel zagraniczny tego kraju jest silnie uzależniony od morskich kanałów dystrybucji), ochronie praw ludności tubylczej, instytucjach międzynarodowych i polityce arktycznej Unii Europejskiej. Finlandia podkreśla znaczenie Rady Arktycznej, jako ważnego forum dyskusji i podejmowania decyzji oraz proponuje wzmocnienie jej roli tak, aby była ona lepiej przygotowana do działania w obecnej sytuacji (proponuje rozszerzenie spotkań o szczebel wiceministrów oraz sugeruje, iż waga Rady może zostać zwiększona poprzez organizację corocznych szczytów gospodarczych) oraz wnioskuje o rewizję jej mandatu i metod pracy a także ustalenie wspólnego budżetu i stałego sekretariatu (popiera przyjęcie nowych obserwatorów, w tym UE). Kraj ten opowiada się także za zwiększeniem relacji z nie-arktycznymi aktorami. Ponadto, stawia na zbliżenie Euro-Arktycznej Rady Morza Barentsa z Radą Arktyczną i Unią Europejską (Finlandia jest bowiem jednym z najważniejszych członków tego forum współpracy regionalnej i uczestniczy w wielu multilateralnych projektach wraz z Rosją, Norwegią i Szwecją), uznaje bowiem, iż ściślejsze kontakty są gwarancją bezpieczeństwa w szerokim znaczeniu.
Fińska koncepcja arktyczna nie jest ostateczną miarą, ale raczej punktem wyjścia w kreowaniu polityki tego kraju na Dalekiej Północy i ma przyczynić się do ukształtowania strategii UE wobec tego obszaru. Finlandia podkreśla znaczenie Unii Europejskiej w regionie arktycznym i zachęca do większego jej zainteresowania tym obszarem (tzw. „Arctic Window” Wymiaru Północnego UE winno stać się centralnym jej narzędziem).
Szwecja
Sytuacja Szwecji, jako kraju arktycznego, jest podobna do fińskiej. Oba kraje należą do Unii Europejskiej, nie mają granic na Oceanie Arktycznym ani bezpośredniego interesu w zakresie nieodnawialnych źródeł energii, co w oczywisty sposób wpływa na treść ich strategii arktycznych. Rząd Szwecji po raz pierwszy przygotował i opublikował swoją strategię w maju 2011 roku, co zbiegło się przejęciem przez ten kraj przewodnictwa w Radzie Arktycznej. Szwecja w dokumencie zapewnia, że będzie dążyć do tego, by Arktyka pozostała regionem bezpiecznym, bez politycznych napięć, czemu ma służyć stosowanie instrumentów cywilnych, a nie militarnych. Efektywne i wielostronne kontakty w Arktyce są głównym priorytetem dla tego kraju. Dialog, przejrzystość, środki budowy zaufania i współpracy, zgodnie z prawem międzynarodowym, stanowią punkt wyjścia w szwedzkiej koncepcji bezpieczeństwa w regionie arktycznym. To zadanie dla Rady Arktycznej. Szwecja zamierza wykorzystać swoje w niej przewodnictwo do opracowania wspólnej polityki i konkretnych projektów na rzecz rozwoju regionu. Ponadto, chce aktywnie przyczynić się do dalszego rozwoju polityki UE w kwestii Arktyki oraz wykorzystać efekt współpracy i synergii między Euro-Arktyczną Radą Morza Barentsa, Radą Arktyczną (także w Radzie Nordyckiej Szwecja chce skupić większą uwagę na projektach arktycznych) oraz unijnymi programami i funduszami.
Szwedzkie priorytety zostały ujęte w strategii w trzech obszarach tematycznych: klimat i środowisko (kraj ten zobowiązał się m.in. do podejmowania wysiłków na rzecz ograniczenia emisji gazów cieplarnianych, w tym pochodzących z transportu morskiego, i substancji szkodliwych dla środowiska oraz monitoringu i dostarczania informacji na temat występujących zagrożeń, ochrony bioróżnorodności, utworzenia sieci obszarów chronionych dla flory i fauny oraz wzmocnienie wysiłków na rzecz zwalczania degradacji środowiska w regionie Morza Barentsa), rozwój gospodarczy uwzględniający przyrodę Arktyki - green growth (rząd m.in. chce podzielić się wiedzą i doświadczeniem w zakresie nowoczesnych technologii i popiera rozwój międzynarodowych badań naukowych, zwiększyć wysiłki służące eliminacji barier w handlu między państwami regionu i promocji współpracy transgranicznej, zwraca uwagę na konieczność poszanowania prawa międzynarodowego przy wydobyciu surowców energetycznych i znaczenie turystyki dla gospodarki krajów regionu) oraz ludzki wymiar (chodzi m.in. o prawa ludności tubylczej do zachowania i rozwoju tożsamości, języka, kultury, transferu wiedzy i tradycyjnych zawodów, a także o przeciwdziałanie negatywnym zdrowotnym i społecznym skutkom zmian klimatu, zanieczyszczenia i oczekiwanego wzrostu eksploatacji arktycznych zasobów naturalnych).
Jako kraj sprawujący przewodnictwo w RA, Szwecja chce przenieść do Arktyki doświadczenia współpracy nordyckiej - dać pierwszeństwo kwestiom, które będą promować zrównoważony rozwój społeczno - gospodarczy w trosce o wrażliwe środowisko naturalne Arktyki, a jednocześnie umożliwią utrzymanie pozytywnej współpracy między państwami i rdzenną ludnością regionu arktycznego.
Zakończenie
Wszystkie państwa regionu arktycznego opracowały kompleksowe strategie wobec tego obszaru. Swoje plany przygotowały również kraje nordyckie. Dokumenty te odzwierciedlają w wielu punktach ich wspólne myślenie o przyszłości Arktyki. Różnice wynikające z dostępu do naturalnych zasobów, czy przynależności do ponadnarodowych struktur (NATO, UE) są jednak powodem nieco rozbieżnych interesów w Arktyce, wyrażających się m.in. w różnym lokowaniu Arktyki wśród priorytetów polityki zagranicznej, niejednolitym stopniu nacisku w kwestiach takich jak: wydobycie ropy i gazu, suwerenność oraz rola sił zbrojnych, stosunki z Rosją, czy zaangażowanie NATO i UE w Arktyce.
Mimo to kraje nordyckie w swych strategiach zgodnie wskazują na kilka najważniejszych priorytetów. Są to: zarządzanie zasobami i współpraca w zakresie badań naukowych (podkreśla się możliwość korzystania z nordyckiego doświadczenia w ramach know-how i eko-przyjaznego wydobywania zasobów; wskazuje na związek między eksploracją i eksploatacją a regionalną polityką bezpieczeństwa oraz poszanowaniem prawa międzynarodowego); ochrona środowiska naturalnego (w tym: promocja wiedzy na temat zmian klimatu; stworzenie skoordynowanego systemu monitorowania środowiska morskiego; potrzeba międzynarodowego porozumienia w sprawie zanieczyszczania Arktyki rtęcią oraz w zakresie bezpieczeństwa jądrowego w regionie); rozwój gospodarczy (wszystkie strategie podkreślają możliwość rozwoju gospodarczego krajów i lokalnych społeczności w regionie w świetle zachodzących zmian; kładzie się nacisk na możliwości zwiększenia wymiany handlowej, eksportu, inwestycji i promocji turystyki; wspólnym tematem jest także rozwój infrastruktury i współpracy transgranicznej); ochrona ludności tubylczej (kraje wskazują nie tylko na konieczność ochrony tożsamości kulturowej, ale i potrzebę walki z negatywnym wpływem zmian klimatycznych na zdrowie rdzennych mieszkańców Arktyki, a w tym kontekście zapewnienie bezpieczeństwa żywności); bezpieczeństwo żeglugi morskiej w perspektywie rozwoju transportu i nowych szlaków - Przejścia Północno-Wschodniego oraz Północno-Zachodniego. Ponadto wszystkie kraje nordyckie zgodnie podkreślają konieczność pokojowego rozwiązywania wszelkich sporów prawnych w Arktyce, przestrzegania i stosowania prawa międzynarodowego (w tym Konwencji ONZ o prawie morza), potrzebę zwiększenia nacisku na bezpieczeństwo ludzi, przeciwdziałanie niemilitarnym zagrożeniom (związanym ze stanem środowiska naturalnego - co mocno akcentuje Islandia) oraz kwestie związane z bezpieczeństwem transportu morskiego i wydobyciem zasobów energetycznych. Na tym tle wyróżnia się Norwegia, która militarne gwarancje bezpieczeństwa w regionie, ochronę suwerenności państwowej (podobnie Dania) oraz współpracę z Rosją, uczyniła najważniejszymi priorytetami w swojej strategii.
W odniesieniu do międzynarodowego zarządzania Arktyką i roli poszczególnych organizacji i forów, nordyckie strategie z jednej strony podkreślają konieczność współpracy międzynarodowej w sprawach Arktyki (m.in. w ramach Rady Arktycznej- co podkreśla Islandia), z drugiej zaś, mają różne punkty widzenia na temat znaczenia w tym regionie organizacji takich jak NATO czy UE (Norwegia podkreśla rolę NATO a Finlandia, Dania i Szwecja - UE. Ponadto Dania mocno eksponuje znaczenie „arktycznej piątki” - współpracę pięciu państw nadbrzeżnych).
Podsumowując, pięć nordyckich strategii dla regionu Arktyki pokazuje, że mimo to, iż kraje te posiadają różne perspektywy arktyczne, to mają także wiele wspólnych interesów i celów. I chociaż państwa te czasem nazywa się jako „małe” lub „średnie”, to zarówno Norwegia, jak i Dania (Grenlandia), mogą uchodzić za mocarstwa w regionie Arktyki (w przypadku Norwegii, Arktyka - czy też „Daleka Północ”- jest jednym z czołowych zagranicznych i krajowych priorytetów polityki). Kooperacja krajów nordyckich ma długoletnią tradycję. Jej dorobek w integrowaniu życia mieszkańców oraz doświadczenie, mogą być cennym źródłem inspiracji dla zacieśnienia stosunków pomiędzy pozostałymi państwami regionu arktycznego oraz promocji szerszej międzynarodowej współpracy w Arktyce (kraje nordyckie mogą to wykorzystać do wzmocnienia dialogu transatlantyckiego i kooperacji z USA).
Bibliografia
A Parliamentary Resolution on Iceland's Arctic Policy, w: http://www.mfa.is/media/nordurlandaskrifstofa/A-Parliamentary-Resolution-on-ICE-Arctic-Policy-approved-by-Althingi.pdf
Czarny R.M., Dylematy energetyczne państw regionu nordyckiego, Kielce Scandinavium 2009, s. 216. ISBN 9788389714350
Danish Ministry of Defence, “Danish Defence Agreement 2010-2014,” Copenhagen, June 24, 2009, w: http://www.fmn.dk/nyheder/Documents/20090716%20Samlede%20Forligstekst%202010-2014%20inkl%20bilag%20-%20english.pdf
Denmark, Greenland and the Faroe Islands: Kingdom of Denmark Strategy for the Arctic 2011- 2020, w: http://arctic-council.org/filearchive/Arktis_Rapport_UK_210x270_Final_Web.pdf
Finland's Strategy for the Arctic, w: www.arcticfrontiers.com/index.php?option=com_docman
Gautier D.L., U.S. Geological Survey, Menlo Park, Kalifornia, Oil and Gas Resources of Northeast Greenland, w: http://www.geoexpro.com/sfiles/2/12/9/file/oilgasgreenland56_60.pdf
Guðmundsson Jón Ágúst, Iceland`s Arctic Strategy Security challenges and opportunities, Júní 2010, w: http://skemman.is/stream/get/1946/4741/13546/1/JAG-MA.pdf
Hilde P.S., March 11, 2010, Norway and the Arctic: The End of Dreams, Atlantic Community , w: http://www.atlantic-community.org/index/Open_Think_Tank_Article/Norway_and_the_Arctic%3A_The_End_of_Dreams%3F
Norwegian Ministry of Foreign Affairs, The Norwegian Government's High North Strategy, Oslo, December 2006, http://www.regjeringen.no/upload/UD/vedlegg/strategien.pdf
Skarphéðinsson Ö. , Icelandic Perspectives on the Arctic, 5th Arctic Frontiers conference Tromsø, 24 January 2011, w: http://www.arcticfrontiers.com/index.php?option=com_docman&task=cat_view&gid=182&Itemid=306&lang=en
Speach By Kuupik Kleist at Ministerial Meeting, Nuuk May 12, 2011, w: http://uk.nanoq.gl/Emner/News/News_from_Government/2011/05/address_Kuupik_Kleist.aspx
Speech by Foreign Minister Jonas Gahr Støre: “State of the Arctic - Challenges Ahead”, 5th Arctic Frontiers conference Tromsø, 24 January 2011, w: http://www.arcticfrontiers.com/index.php?option=com_docman&task=cat_view&gid=182&Itemid=306&lang=en
Spongenberg H., Nordic countries get an international voice in the Arctic, w: http://www.norden.org/en/analys-norden/tema/the-fight-for-the-arctic/nordic-countries-get-an-international-voice-in-the-arctic
Statement of Government Policy in the Parliamentary Debate on Foreign Affairs, Wednesday, 16 February 2011, w: http://www.sweden.gov.se/content/1/c6/16/11/48/dc78c337.pdf
Sweden Makes Arctic Strategy. w: http://www.barentsobserver.com/sweden-makes-arctic-strategy.4886102-16149.html
Natomiast w marcu 2009 roku rząd Norwegii opublikował dokument: New Building Blocks in the North; The next step in the Government's High North Strategy. Wskazuje on na to, co zostało zrobione do tej pory i jakie są kolejne kroki na następne 10-15 lat.
R.M. Czarny, Dylematy energetyczne państw regionu nordyckiego, Scandinavium Kielce 2009, s. 145 i n.
P. S. Hilde, Norway and the Arctic: The End of Dreams, Atlantic Community, March 11, 2010, w: http://www.atlantic-community.org/index/Open_Think_Tank_Article/Norway_and_the_Arctic%3A_The_End_of_Dreams%3F [dostęp 03.12.2011r.].
Norwegian Ministry of Foreign Affairs, The Norwegian Government's High North Strategy, Oslo, December 2006, http://www.regjeringen.no/upload/UD/vedlegg/strategien.pdf [dostęp 03.12.2011r.]; Speech by Foreign Minister Jonas Gahr Støre: “State of the Arctic - Challenges Ahead”, 5th Arctic Frontiers conference Tromsø, 24 January 2011, w: http://www.arcticfrontiers.com/index.php?option=com_docman&task=cat_view&gid=182&Itemid=306&lang=en [dostęp 03.12.2011r.].
Ilustracją tej tezy mogą być słowa norweskiego ministra spraw zagranicznych J. G. Store`a na spotkaniu szefów dyplomacji pięciu państw arktycznych w Ottawie 29 marca 2009 roku: „Nie wszystko, co Rosja robi w Arktyce, nie każda postawiona przez nich flaga, jest legalne…A im bardziej my na to reagujemy, tym większe dajemy tym działaniom znaczenie”; cyt. za: http://www.cbc.ca/news/canada/story/2010/03/29/artic-conference-cannon.html [dostęp 04.12.2011r.]. Inny norweski polityk, wiceminister obrony , w odpowiedzi na plany Rosji dotyczące powołania Brygady Arktycznej stwierdził, że to „logiczne działanie, biorąc pod uwagę inwestycje innych państw arktycznych, potencjalne zasoby ropy i gazu oraz rozwój nowych szlaków transportu”. I dalej: „Nie sądzę, by zwiększenie obecności wojskowej wywołało zwiększone napięcie, jeśli zainteresowane strony otrzymały na ten temat informację”; cyt. za: http://www.barentsobserver.com/index.php?id=4577090 [dostęp 04.12.2011r.].
Ibidem.
Król Norwegii, Harald V wraz z gen. Berntem Iverem Ferdinandem Brovoldem w listopadzie 2010 roku otworzył nową siedzibę Dowództwa Operacyjnego Norwegii w Reitan, przenosząc część swoich sił zbrojnych z południowego miasta Stavanger na północ. Tym samym Norwegia stała się pierwszym krajem struktur wojskowych NATO, patrolującym regiony Arktyki.
„Dla rządów Danii, Grenlandii i Wysp Owczych ważne jest aby społeczności lokalne korzystały z wszelkich przyszłych efektów wzrostu aktywności w regionie, ale nie akceptują one, by wrażliwe środowisko naturalne w Arktyce było narażona na ryzyko” powiedziała Lene Espersen, minister spraw zagranicznych Danii; cyt. za: http://um.dk/en/news [dostęp 10.12.2011r.].
Szkocka firma Cairn Energy we wrześniu 2010 roku ogłosiła, iż w dziewiczych wodach Grenlandii odkryła znaczne pokłady ropy i gazu. Ocena przeprowadzona przez U.S. Geological Survey's wskazuje, że północno-wschodnia Grenlandia może być w przyszłości bardzo ważnym zagłębiem naftowym. Prognozowane zasoby ropy i gazu lokują tę wyspę na 19-tym miejscu wśród 500 największych światowych prowincji naftowych. Szacuje się, że ok. 31 mld baryłek ropy naftowej i gazu znajduje się na wybrzeżu północno-wschodniej Grenlandii i ok. 17 mld baryłek ropy i gazu w zachodnich obszarach tego kraju. Grenlandia jest również bogata w złoża kopalin, w tym cynk, miedź, nikiel, złoto, diamenty i platynę. Ponadto ma znaczne zasoby
tak zwanych krytycznych metali, w tym pierwiastków ziem rzadkich, które są ważnymi elementami technologii high-end, w tym ekologicznych technologii energetycznych; zob.: D. L. Gautier, U.S. Geological Survey, Menlo Park, Kalifornia, Oil and Gas Resources of Northeast Greenland, w: http://www.geoexpro.com/sfiles/2/12/9/file/oilgasgreenland56_60.pdf [dostęp 08.12.2011r.].
Denmark, Greenland and the Faroe Islands: Kingdom of Denmark Strategy for the Arctic 2011- 2020, w: http://arctic-council.org/filearchive/Arktis_Rapport_UK_210x270_Final_Web.pdf [dostęp 10.12.2011r.].
Premier Grenlandii na spotkaniu ministerialnym państw arktycznych w Nuuk, uznał za nagłą potrzebę utworzenie międzynarodowego mechanizmu finansowego, wypłacającego odszkodowania za szkody spowodowane zanieczyszczeniem olejami, w związku z morskimi poszukiwaniami i wydobyciem ropy naftowej i gazu. Zaproponował jednocześnie, by przemysł naftowy zapewnił podstawy finansowe dla funduszu, H. Spongenberg, Nordic countries get an international voice in the Arctic, w: http://www.norden.org/en/analys-norden/tema/the-fight-for-the-arctic/nordic-countries-get-an-international-voice-in-the-arctic [dostęp 08.12.2011r.].
Warto podkreślić, iż z ostrą krytyką duńskiej strategii wystąpił Greenpeace. Jej skandynawski przedstawiciel - Mads Christensen Flarup wyraził rozczarowanie dokumentem: „To pokazuje, że gospodarcza niezależność Grenlandii ma teraz wyższy priorytet niż środowisko naturalne”; cyt. za: http://online.wsj.com/article/SB10001424053111903461304576526321643039868.html [dostęp 10.12.2011r.].
Dla 57 000 mieszkańców Grenlandii, w dużej mierze uzależniona od eksportu krewetek, ropa naftowa może doprowadzić do bogactwa i pozwolić na większą niezależność od Danii.
„Wcześniej, dyskusja na temat Arktyki skupiała się na środowisku i pytaniu, czy nie powinniśmy uczynić z regionu jednego, dużego obszaru chronionego. Ale Dania, Grenlandia i Wyspy Owcze uzgodniły, że chcemy wykorzystać handlowy i gospodarczy potencjał tego obszaru”, stwierdziła minister Espersen; cyt. za: http://online.wsj.com/article/SB10001424053111903461304576526321643039868.html [dostęp 10.12.2011r.].
„Tak, jak ludzie na całym świecie, musimy powoływać się na prawo do rozwoju naszego społeczeństwa”, przyznał premier Grenlandii, Kuupik Kleista na spotkaniu Rady Arktycznej w Nuuk, w maju 2011 roku, zob.: Speach By Kuupik Kleist at Ministerial Meeting, Nuuk May 12, 2011, w: http://uk.nanoq.gl/Emner/News/News_from_Government/2011/05/address_Kuupik_Kleist.aspx [dostęp 08.12.2011r.].
Por.: Danish Ministry of Defence, “Danish Defence Agreement 2010-2014,” Copenhagen, June 24, 2009, w: http://www.fmn.dk/nyheder/Documents/20090716%20Samlede%20Forligstekst%202010-2014%20inkl%20bilag%20-%20english.pdf [dostęp 09.08.2011r.].
W maju 2010 roku Dania i Kanada podpisały Memorandum of Understanding „w sprawie wzmocnionej współpracy w zakresie obrony w Arktyce”, skupiając się na wspólnych ćwiczeniach wojskowych, wymianie pracowników i wspólnym udziale w akcjach ratowniczych - co doprowadziło do uczestnictwa Danii w sierpniu 2010 roku w operacji Nanook.
Arktyka jest istotnym tematem islandzkiej polityki zagranicznej od 2005 roku, kiedy to Ministerstwo Spraw Zagranicznych opublikowało raport na temat możliwości, jakie Northeast Passage stwarza dla tego kraju.
A Parliamentary Resolution on Iceland's Arctic Policy, w: http://www.mfa.is/media/nordurlandaskrifstofa/A-Parliamentary-Resolution-on-ICE-Arctic-Policy-approved-by-Althingi.pdf [dostęp 09.12.2011r.].
Islandia sprzeciwia się spotkaniom “arktycznej piątki”, gdyż jej zdaniem marginalizuje to znaczenie innych podmiotów Dalekiej Północy oraz podważa rolę Rady Arktycznej.
Ö. Skarphéðinsson , Icelandic Perspectives on the Arctic, 5th Arctic Frontiers conference Tromsø, 24 January 2011, w: http://www.arcticfrontiers.com/index.php?option=com_docman&task=cat_view&gid=182&Itemid=306&lang=en [dostęp 03.12.2011r.]; Jón Ágúst Guðmundsson, Iceland`s Arctic Strategy Security challenges and opportunities, Júní 2010, w: http://skemman.is/stream/get/1946/4741/13546/1/JAG-MA.pdf [dostęp 08.12.2011r.].
Finland's Strategy for the Arctic, w: www.arcticfrontiers.com/index.php?option=com_docman [dostęp 10.12.2011r.].
W 2008 roku Parlament Europejski zwrócił się do Komisji Europejskiej z inicjatywą utworzenia Centrum UE - Arktyka. Finlandia zaproponowała, by powstało ono na Uniwersytecie w Rovaniemi, który słynie z interdyscyplinarnych analiz dotyczących Arktyki, może być osią sieci badań, dających pewniejsze podstawy naukowe dla przyszłych decyzji, dotyczących prowadzonej w Arktyce polityki. Centrum ma powstać najpóźniej w 2013 roku i ma wzmocnić stan badań oraz dialogu wokół kwestii związanych z Arktyką, zapewniając wpływ badań naukowych na nowe ruchy polityczne i inicjatywy.
Carl Bildt przyznał, że Szwecja będzie nadal dążyć do redukcji taktycznej broni jądrowej na Półwyspie Kola, co przyczyni się do stabilności i bezpieczeństwa w regionie, zob.: Statement of Government Policy in the Parliamentary Debate on Foreign Affairs, Wednesday, 16 February 2011, w: http://www.sweden.gov.se/content/1/c6/16/11/48/dc78c337.pdf [dostęp 11.12.2011r.]; Sweden Makes Arctic Strategy. w: http://www.barentsobserver.com/sweden-makes-arctic-strategy.4886102-16149.html [dostęp 10.12.2011r.].
Podobnie jak w większości państw rozwiniętych, także w Arktyce wzrosła liczba chorób związanych ze stylem życia (zmiana diety na „zorientowaną na Zachód”, nadużywanie papierosów, alkoholu i narkotyków), co wiąże się ze zwiększeniem liczby takich chorób jak otyłość, cukrzyca, choroby układu krążenia, nowotwory. Ponadto występują choroby zakaźne, psychiczne, uzależnienia oraz samobójstwa. W konsekwencji, średnia długość życia jest tu niższa niż w Europie Zachodniej, czy Ameryce Północnej (dotyczy to zwłaszcza tubylców), zaś współczynnik zgonu niemowląt utrzymuje się na wysokim poziomie.
1