Beata Kaczmarczyk, Język polski w księgach kancelarii królewskiej w pierwszej połowie XVI wieku, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, zeszyt LIX, Kraków 2003, s. 161-168.
Trudno ustalić, od kiedy kancelarie dworskie zaczęły prowadzić regestrację wystawianych przez siebie dokumentów. Wiadomo, że księgi wpisów prowadziła już kancelaria Władysława Jagiełły i Warneńczyka.
Najstarsza z zachowanych ksiąg kancelarii królewskiej rozpoczyna się w dniu 26 VII 1447, czyli zaraz po wstąpieniu na tron Kazimierza Jagiellończyka. Do lat 80. XV wieku do tych samych ksiąg (Libri Inscriptionum) wnoszono wpisy dokumentów dotyczących spraw wewnętrznych państwa i wpisy dokumentów związanych z polityką zagraniczną. W końcu XV w. wyłączono w osobną serię księgi zawierające wpisy dotyczące polityki zagranicznej, zwane księgami poselstw (Libri Legationum). Najstarsza zachowana księga poselska założona została na początku 1502 r.
Pozostałe serie Metryki Koronnej powstały w okresie późniejszym.
Teksty polskie w księgach wpisów metryki koronnej
W założeniu księgi wpisów miały być kopiariuszami dokumentów wystawianych przez kancelarię.
Dokumenty pergaminowe w XV w. dotyczyły spraw o charakterze trwałym, z reguły ustanawiały stan prawny, papierowe zaś odnosiły się do spraw doraźnych, były to pokwitowania, upoważnienia, korespondencja.
W drugiej połowie XV w. i na początku wieku XVI do Metryki Koronnej wnoszono przede wszystkim wpisy jednostkowych nadań, zezwoleń i potwierdzeń królewskich. Nieliczne wpisy dotyczą spraw o znaczeniu ogólnym, jak nadania i potwierdzenia przywilejów stanowych, wpisy uchwał sejmowych, także notatki, stanowiące materiał pomocniczy w pracy kancelarii, tj. wykazy poborców, stacji, notatki o wydaniu opieczętowanych pergaminów lub dokumentów papierowych in blanco, wykazy obcych panujących wraz ze stosowanymi wobec nich tytułami itp.
Zasadniczo językiem wpisów była łacina, sporadycznie zdarzały się też wpisy niemieckie i czeskie, a w księgach poselskich również francuskie i pojedyncze tureckie.
Już w najstarszych zapisach, przede wszystkim w rachunkach i przywilejach ,
w których wyliczane były zwolnienia od ciężarów według prawa polskiego, występowały pojedyncze wyrazy polskie.
Pierwsze teksty w języku polskim pojawiają się w księgach Metryki Koronnej na początku XVI stulecia.
Najstarszym polskojęzycznym wpisem do Libri Inscriptionum jest zgoda Zygmunta Starego na przeprowadzenie pojedynku między dwoma szlachcicami, Mikołajem Turskim i Mikołajem Smolikowskim. Wpis pochodzi z księgi nr 26 i jest datowany 28 listopada 1511 roku. Jest to jeden z najstarszych tekstów w języku polskim w całej Metryce Koronnej.
Następne wpisy w języku polskim pochodzą z księgi podkanclerskiej nr 31 i są to teksty legacji od Zygmunta Starego do kapituł w sprawie wyboru nowych biskupów poznańskiego i płockiego. Oba teksty legacji nie są datowane, lecz w księdze kancelaryjnej znajdują się pomiędzy dwoma wpisami z 1522 r.
Tekst konstytucji sejmowej z 1543 była to pierwsza konstytucja sejmowa sformułowana i opublikowana w języku polskim. Jeden z jej artykułów mówi, że można urzędować po polsku.
Obowiązki kancelarii królewskiej:
redagowanie konstytucji i innych dokumentów wystawianych na sejmach
ekspedycja urzędowych egzemplarzy świeżo uchwalonych konstytucji do poszczególnych grodów
Inny tekst - obszerny wykaz miejscowości na Rusi, z których pobiera się myta drogowe.
Wśród polskich tekstów w Libri Inscriptionum znaczny odsetek stanowią wpisy dotyczące stosunków dyplomatycznych Polski z Turcją, Mołdawią, Wołoszczyzną
i Brandenburgią. Właściwym miejscem tego typu wpisów winny być księgi poselskie.
Teksty polskie w księgach poselskich metryki koronnej
Wedle założeń kancelarii Libri Legationum miały być kopiariuszami kancelarii królewskiej z wpisami dotyczącymi spraw zagranicznych.
Wpisy wyprzedzają często chronologicznie ramy czasowe sporządzenia księgi.
Najwięcej polskich tekstów w Libri Legationum dotyczy wysyłania własnych
i podejmowania obcych poselstw. Każde poselstwo było wyposażone w odpowiedni zestaw dokumentów, które umożliwiały prowadzenie pracy za granicą. Były to: listy uwierzytelniające, listy przejezdne, instrukcje poselskie, a niekiedy również mandaty oraz glejty.
Instrukcja dla Jana Zborowskiego do króla węgierskiego Władysława Jagiellończyka z 1513 r. - forma mowy.
W księgach poselskich dość liczne są kopie i przekłady na język polski korespondencji otrzymywanej przez kancelarię królewską. Są to zwłaszcza tłumaczenia listów tureckich.
Wpisy polskojęzycznych listów wysyłanych przez kancelarię królewską są sporadyczne.
Wszystkie wpisy w języku polskim dotyczące stosunków dyplomatycznych odnoszą się do Mołdawii, Wołoszczyzny, Turcji, Węgier, sporadycznie Brandenburgii i Tatarów.
Na początku XVI w. w obu seriach Metryki Koronnej, Libri Inscriptionum i Libri Legationum, mniej więcej w tym samym czasie, pojawiły się pierwsze teksty w języku polskim. Liczba polskojęzycznych wpisów wzrasta pod koniec lat 30. i w latach 40. XVI w.
W badanym okresie zdecydowanie więcej wpisów w języku polskim dotyczy spraw dyplomatycznych niż spraw wewnętrznych kraju.