Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim Mikołaja z Wilkowiecka wobec tradycji średniowiecznego misterium
W średniowieczu uprawiano różne formy teatralne, przeznaczone zwykle dla ogółu narodu; misteria: prezentowały zwykle jakiś fragment historii biblijnej, często opatrzonej jeszcze jakimiś dodatkowymi informacjami (legendami), w dość luźnej formie i z założeniem, że każdy doskonale orientuje się w okolicznościach przedstawionych wydarzeń; z czasem misteria rozrosły do olbrzymich rozmiarów i mogły trwać nawet kilka dni; znamienną cechą misterium jest to, że grają tylko mężczyźni dramaty liturgiczne są krótką formą teatralną ściśle związaną z kościelnymi obrzędami liturgicznymi, ale nie będące formalną częścią obrzędu; wykorzystywane były między innymi w święto wielkanocne i przedstawiały przybycie trzech Marii do groby zmartwychwstałego Chrystusa;
Misteria, do których należy Historyja wyrosły z dramatu liturgicznego, poprzez rozluźnienie i zeświecczenie jego zsakralizowanych form treściowych i środków wyrazu. Powstanie misteriów uwarunkowane było oddziaływaniem czynników spektaklu, zmianą, więc funkcji spektaklu, jego adresata i wykonawcy. W wyniku rozszerzenia się zasięgu Kościoła zrodziła się konieczność nowych form oddziaływania na masy. To sprawi, że misterium wyjdzie poza mury kościołów i stanie się wyrazem kultury ludowej. W związku z powyższym podstawą misteriów jest język narodowy,forma wierszowa sposobem ujęcia materiału. Partie po łacinie istnieją na zasadzie cytatów liturgicznych.
Wystawiane niegdyś w kościołach teraz nie należą już do obrzędu, mogą być jednak niekiedy jego przedłużeniem. Wyraźne jest tutaj już usamodzielnienie teatralności. Termin inscenizacji nie wiąże się już z konkretnym świętem kościelnym umożliwia to jego powtórzenia.
Wybitnie zwiększa się pojemność treściowa misterium, przybiera kompozycje otwartą, wprowadzane są wydarzenia epizodyczne.
Wraz z dramatem lit. Jest misterium sztuka „historyczną”(zapoznaje z wydarzeniami przed kilkunastu wiekami w Jerozolimie)- określone miejsce i czas. Stopień historyczność warunkowany jest historycznością samej Biblii. Zadecyduje to o epickim charakterze ich konstrukcji, pozbawionej konfliktu dramatycznego i opartej na chronologii wydarzeń.
W dramacie akcent spoczywa na jej sensie duchowym i dogmatycznym. Misteria mają za cel przedstawienie i objaśnienie samych wątków, zbliżenie ich do współczesnego sposobu widzenia i odczuwania
Misteria dzieli się na odmiany gatunkowe ze względu na temat; Boże Narodzenie- jasełka, Męka Pańska- misterium pasyjne, Zmartwychwstanie -misterium rezurekcyjne. W średniowieczu do XV w. Uprzywilejowane są motywy pasyjne odmianie passio amara( męka bolesna), na niekorzyść passio gloriosa( męki chwalebnej). Przeważają sceny z Góry Oliwnej, biczowanie, krzyżowania i sama Golgota. Im bliżej renesansu tym częstsze są mistera rezurekcyjne.
Tradycja polskiego misterium
Z powodu braku źródeł o istnieniu misterium w Polsce pozwala wysnuć wniosek, że sama Historyja jest pierwsza. Ustawy władz kościelnych z 1207 i 1230 roku, uchwała synodu z 1326r zakazujące wszelkich „gier” w kościołach informują, że owe imprezy odbywały się poza teatralnym podporządkowaniem.
W drugiej połowie XVI w. Gdy na Zachodzie wygasa już powoli żywotność misterium, inscenizacje jeszcze liturgiczne musiały być u nas popularne i spotkać się z wystawieniami Historyji. Współistnienie obu gatunków, powszechne w średniowieczu europejskim i nie pociągające za sobą wzajemnych przekształceń, w wypadku Historyji nabiera dodatkowego znaczenia. łączy się ze śladami liturgii w utworze i składa w pewnym sensie na sytuację, jaka towarzyszyła wykształceniu się misterium jako gatunku. Nasuwa to przecząca odpowiedź na pytanie o związek Historyji z polską tradycją misteryjną.
Elementy liturgiczne
Akustyka-łacińskie responsoria i antyfony np. Sepultato Domino
Sceniczne wykonanie śpiewań- w miejscach, gdy osoby dramatu intonują tylko pieśń, a dalsza jej część zostaje ze sceny przekazana chórowi
Realizacja głosowa tekstu- wzięte z mszałów (tzw. Śpiewna recytacja)
Kostiumy oraz gest sceniczny- Jezus ubrany w rekwizyty kościelne( alba, czerwona chorągiewka), błogosławieństwo ręką
3krotne uderzenie Jezusa do bram piekieł i 3krotny rozkaz:” Otwórzcie bramy!” przyjęty ze słów antyfony łacińskiej
przejęte z liturgii elementy nabierają nowego znaczenia, wynikłego z zamierzeń autora
Pozostał źródła- przy obecnej znajomości piśmiennictwa średniowieczna nie jesteśmy w stanie wskazać konkretnych źródeł. Jest to częściowo rezultatem uniwersalizmu literatury średniowiecza i stałej obecności tych samych motywów
Mikołaj z Wilkowiecka wykorzystując źródła obce (kazania Gabriela Barelety) i polskie (Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią) ustanawia dla paru przyszłych pokoleń stworzony przez siebie kształt kompozycyjny. Wzorując się na tradycji, uratował ją- może nawet świadomowie - od zapomnienia
Mikołaj z Wilkowiecka- kaznodzieja w klasztorze Paulinów na Skałce, opuszcza Skałkę w wieku 40 lat i przenosi się na Jasną Górę gdzie zajmuje się warsztatem pisarskim, odbywa podróż do Włoch, która otwiera nowy nurt jego zainteresowań pisarskich. Był przeorem klasztoru na Jasnej Górze, potem opuścił Częstochowę. Zmarł w Wieluniu.