Literatura drugiej wojny światowej
I Pokolenie Kolumbów
Takim właśnie zbiorczym terminem zwykło określać się całe pokolenie twórców urodzonych w wolnej Polsce (około roku 1920), które wkroczyło w drugą wojnę światową jako młodzież, lecz zostało przez nią zmuszone do przedwczesnego osiągnięcia wieku dojrzałego. Znaczna część z nich brała czynny udział w walkach z okupantem, również w powstaniu warszawskim. Tym, którzy jakimś cudem mieli przeżyć wojnę, nikt nie wróżył pięknej przyszłości. Dlatego też nazywano owych młodych twórców „pokoleniem straconym”, „pokoleniem bez przyszłości”, „pokoleniem czasu burz” oraz „pokoleniem apokalipsy spełnionej”.
Określenie „Kolumbowie” pochodzi z tytułu powieści Romana Bratnego Kolumbowie. Rocznik 20. Do najwybitniejszych przedstawicieli pokolenia zalicza się: Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, Mirona Białoszewskiego, Teresę Bogusławską, Wacława Bojarskiego, Tadeusza Borowskiego, Romana Bratnego, Tadeusza Gajcego, Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Krystynę Krahelską, Wojciech Mencela, Jana Romockiego, Tadeusza Rózewicza, Stanisława Staszewskiego, Zdzisława Stroińskiego, Wisławę Szymborską, Józefa Szczepańskiego oraz Zbigniewa Herberta. W momencie wybuchu drugiej wojny światowej, to właśnie oni stanowili inteligencką młodzież Warszawy, która w momencie zagrożenia stanęła w obronie ojczyzny i głównie w szeregach AK przeciwstawiała się znacznie liczniejszemu okupantowi.
Jak pisze Anna Nasiłowska w pracy Literatura współczesna:
Pojawienie się w warunkach konspiracji pokolenia młodych twórców to jedno z najbardziej zdumiewających świadectw ciągłości kultury polskiej. Pokolenie Kolumbów w swojej twórczości nawiązywali do doświadczeń międzywojennych katastrofistów. Różnica między młodymi twórcami, a ich poprzednikami polegała jednak na tym, że oni faktycznie stanęli w obliczu wielkiego światowego konfliktu zbrojnego, podczas gdy poeci Drugiej Awangardy jedynie go przeczuwali. Za najczęstsze motywy przebijające się w twórczości Kolumbów w czasie wojny i zaraz po jej zakończeniu to: kryzys wartości, upadek człowieczeństwa, a także losy jednostki w okrutnych czasach. |
Twórczość dwóch poetów, którzy nie przeżyli drugiej wojny światowej, uważa się powszechnie za najlepiej oddającą charakter całego „straconego pokolenia”. Pierwszym z nich jest Krzysztof Kamil Baczyński, który w swoich wierszach doskonale uchwycił emocje i uczucia, które kierowały nim i jego rówieśnikami w czasach wojny. Poeta ukazał koszmar wojny, która pozbawiła młodych ludzi wszystkiego, co najpiękniejsze i najradośniejsze w tej młodości, a zamiast tego epatowała krwią, cierpieniem i śmiercią. Jak zauważa Zdzisław Marcinów (w Słowniku literatury polskiej XX wieku):
Romantyczny charakter poezji Baczyńskiego widoczny jest (obok tonów profetycznych) w swoistym jej zaangażowaniu. Nie chodzi tu wprost o zaangażowanie patriotyczne, ono bowiem jest oczywiste. Chodzi o ratowanie człowieczeństwa, o szeroko pojętą miłość świata: to, co ją narusza, a zbrodnie wojny to czynią, musi doznawać potępienia. Żołnierska (rycerska) ofiara jego pokolenia mogłaby odwrócić Historię. Drugim wybitnym przedstawicielem Pokolenia Kolumbów był Tadeusz Gajcy. W swoim najgłośniejszym poemacie Widma ukazał wojenny horror jako spełnienie mitycznej apokalipsy. Utwór utrzymany jest w poetyce snu, dlatego przepełniają go opisy niesłychanych i nieprawdopodobnych zjawisk wywołanych przez kataklizm, jakim jest największy w dziejach zbrojny konflikt. Z twórczości Gajcego emanowało również przekonanie o rychłej własnej śmierci, co było charakterystyczne chyba dla wszystkich przedstawicieli pokolenia, ale w jego przypadku, niestety, się spełniło.
II Literatura lagrowa W pierwszych powojennych latach głosem najdobitniejszym przemawiały w polskiej literaturze wspomnienia z obozów koncentracyjnych: Dymy nad Birkenau (1945) Seweryny Szmaglewskiej, Z otchłani (1946) Zofii Kossak-Szczuckiej, Listy spod morwy (1945) Gustawa Morcinka, oraz poświęcone temu tematowi utwory ściśle literackie: Czas nieludzki (1946) Stefana Otwinowskiego, Medaliony (1946) Zofii Nałkowskiej, opowiadania Tadeusza Borowskiego
- pisze Zbigniew Jarosiński w pracy Mała historia literatury polskiej. Okres 1945-1975. Wymienione przez autora utwory stanowią kanon tak zwanej literatury lagrowej, inaczej określaną obozową (od niemieckiego słowa „lager” oznaczającego „obóz”). |
Najogólniej rzecz ujmując, opisuje ona przeżycia autorów, którzy w czasie drugiej wojny światowej skazani byli na pobyt w hitlerowskich obozach koncentracyjnych. Niemal świeżo po odzyskaniu wolności, w swoich utworach ukazywali oni świat pozbawiony jakiegokolwiek porządku moralnego i kulturowego.
Bohaterowie literatury lagrowej zostali odarci z całego człowieczeństwa i zdegradowani jedynie do numeru identyfikacyjnego wytatuowanego na przedramieniu. W utworach tych weterani ukazywali okrutne mechanizmy panujące w hitlerowskich obozach zagłady, które prowadziły do masowej eksterminacji całych pokoleń ludzi.
Literatura lagrowa przedstawia też bestialstwo i zezwierzęcenie nie tylko hitlerowców, ale i samych więźniów, których życie zdegradowane zostało jedynie do biologicznej egzystencji i walki o przetrwanie za wszelką cenę. Utwory byłych osadzonych wskazywały też na ciągły strach i poczucie zagrożenia oraz psychiczne i fizyczne cierpienie które towarzyszyło im przez cały czas pobytu w niemieckich lagrach.
Każda z wymienionych powyżej przez Jarosińskiego powieści ukazywała nieco inne aspekty życia obozowego. Seweryna Szmaglewska na przykład skupiła się na ukazaniu ludzkich wartości, których tak bardzo poszukiwała wśród współwięźniarek. Autorka przekazała odbiorcom uniwersalną ideę solidarności kobiecej, dzięki której możliwe było zachowanie godności i nadziei w nawet najbardziej niesprzyjających warunkach.
Zupełnie inne przesłanie wynika z powieści Zofii Kossak-Szczuckiej, która w obozie koncentracyjnym nie dostrzegała absolutnie żadnych człowieczych aspektów. Jak pisze Jarosiński:
Kossak-Szuckiej obóz wydał się dziełem szatana i ołtarzem ofiarnym, na którym naród polski składa kolejne w swej historii ofiary. W podobnym tonie utrzymane są Listy spod morwy Gustawa Morcinka. |
Z kolei Zofia Nałkowska w swoich pamiętnych Medalionach próbowała zmierzyć się moralnym aspektem obozów koncentracyjnych i wydarzeń, które działy się za drutami kolczastymi. Autorka ta stanowi swoisty wyjątek wśród twórców literatury obozowej, ponieważ sama nie była więźniem nazistowskiego lagru. Jako członkini Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich miała dostęp do dokumentacji i wywiadów, które umożliwiły jej napisanie Medalionów. Dzięki temu udało jej się osiągnąć nowy efekt. Opisała precyzyjne mechanizmy zagłady jako osoba z zewnątrz.
Jednak za najwybitniejszego przedstawiciela nurtu uważa się Tadeusza Borowskiego, autora głośnych opowiadań zawartych w tomie Pożegnanie z Marią. Utrzymane w behawiorystycznym tonie historie ukazywały pełne okrucieństwa i bezwzględności codzienne życie więźniów widziane oczami jednego z nich. Elementem najbardziej bulwersującym opinię publiczną była beznamiętność i obojętność narratora opowiadań, mylnie utożsamianego z samym Borowskim. Autor wielokrotnie tłumaczył, że człowiek jest istotą zdolną do przyzwyczajenia się do wszystkiego, a także uczynienia wszystkiego, byle przeżyć. Jak pisze Jarosiński:
W opowiadaniach Borowskiego prawda oświęcimskiego doświadczenia ukazywała się jako ostateczna, najbardziej rzetelna miara człowieczeństwa, punkt odniesienia dla całej wiedzy o życiu. Rzeczywistość obozowa jako wzorzec wszelkiej ludzkiej cywilizacji, obnażający jej mechanizmy i prawa najbardziej podstawowe. |
Przesłanie utworów Borowskiego jest jasne: cały dorobek humanizmu, ludzkiej kultury, osiągnięcia naukowe wszystkich pokoleń - wszystko to przepadło za bramą z napisem Arbeit mach frei. Autor Pożegnania z Marią nie atakował jedynie faszyzmu, ale całą zachodnią kulturę, która mu się nie sprzeciwiła w zalążku, czyniąc ją współwinną niewyobrażalnej tragedii.
III Literatura łagrowa
Literatura łagrowa (od rosyjskiego słowa „łagier” oznaczającego „obóz”) różniła się od lagrowej tym, że traktowała o przeżyciach więźniów radzieckich, a nie nazistowskich, obozów pracy. Drugą różnicą była oczywisty fakt, iż z powodów politycznych nie mogła się ona ukazywać w kraju, a jedynie na emigracji. Wielu twórców literatury łagorwej po wyjściu na wolność z radzieckiej niewoli opuściła państwa bloku związanego z ZSRR i wyjechała na Zachód, gdzie mogli tworzyć bez obaw przed represjami cenzury.
Literatura łagrowa ma charakter emigracyjny. Zalicza się do niej relacje, listy, wspomnienia, reportaże, opowiadania i powieści, z których najbardziej znane to: Dzieje rodziny Korzeniewskich (1942) Melchiora Wańkowicza, Ludzie sponiewierani (1945) Herminii Naglerowej, Wspomnienia starobielskie (1944) Józefa Czapskiego, W domu niewoli (1946) Beaty Obertyńskiej, Między sierpem a młotem (1948) Wacława Grubińskiego, Tułacze dzieci (1948) Hanny Ordonówny, Książka o Kołymie (1950) Anatola Krakowieckiego, Tyfus, teraz słowiki (1951) Mariana Czuchnowskiego oraz najbardziej znany z tego grona Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. Z kolei najgłośniejszym przykładem rosyjskiej literatury łagrowej jest powieść Aleksandra Sołżenicyna Archipelag Gułag.
Motywację twórców nurtu tłumaczy Zbigniew Jarosiński:
Polacy byli pierwszą grupą, której udało się opuścić łagry, gdzie ciągle siedziały miliony ludzi. Toteż piórem autorów wspomnień kierowała potrzeba, aby dać świadectwo prawdzie, która światu zupełnie była nie znana. |
W utworach literatury łagrowej spotkamy się nie tylko z opisem okrutnych realiów życia w syberyjskich obozach pracy, ale również ze szczegółowymi relacjami z groteskowych procesów sądowych, żenujących śledztw, aktów oskarżenia opartych na kłamstwach, a także nieludzkich warunków panujących w aresztach śledczych. W odróżnieniu od niemieckich obozów koncentracyjnych, do sowieckich łagrów trafiały osoby skazane wyrokiem, co w praktyce oznaczało, że dosłownie każdy mógł zostać zesłany.
Inaczej niż hitlerowskie lagry, radzieckie łagry posiadały swoją wieloletnią historię i tradycję, ponieważ powstały na długo przed wybuchem wojny, jako miejsca szykan przeciwników ustroju komunistycznego. Wkraczający w ten nieznany świat więźniowie musieli dostosować się do nowych zasad. Zasadniczym elementem literatury łagorwej jest opis wycieńczającej i katorżniczej pracy, jaką musieli podejmować osadzeni. Polegała ona głównie na wycince drzew i budowaniu dróg, lecz większość z jej efektów była bezmyślnie marnowana przez Rosjan. Praca więźniów nie miała żadnej wartości, była jedynie karą, jaką musieli oni ponieść. Poza tym w literaturze łagrowej znaleźć możemy opisy zimnej północnej przyrody oraz niewielkich kazachstańskich wsi, które przez kołchozową gospodarkę skazane były na cierpienie głodu i nędzy.
Dzieła zesłańców stanowiły świadectwo okrucieństwa, biedy i zacofania, jakie panowało na terenach ZSRR. Osoby, które trafiały tam z Polski lub z innych krajów czuły się niczym na innej planecie, która jak pisze Jarosiński:
przerażała ich swoją nędzą, nieludzkimi warunkami życia, a także nasilonym absurdem politycznym, który wydawał się niszczyć wszystko, co ma jakąkolwiek wartość. Pisali zwłaszcza o jej oddziaływaniu na mentalność i psychikę ludzi przeobrażonych w niewolników systemu: stających się - jak ich sędziowie śledczy i nadzorcy - bezdusznymi funkcjonariuszami zdolnymi myśleć tylko w kategoriach sloganów propagandowych, albo też spychanych na dno - co obserwowali szerzej, bo sami znaleźli się wśród nich - w nędzę, codzienny strach, a w końcu bezterminową agonię łagrów. |