Dzień I, 17.05.2004
Wrocław: katedra, kościół św. Krzyża, NMP na Piasku, pomnik św. Jana Nepomucena.

1. Katedra św. Jana Chrzciciela, Ostrów Tumski

wcześniejsze budowle:
obecny kościół jest trzecim lub czwartym posadowionym na tym miejscu. Pierwszy powstał w końcu X w, znajdował się w obszarze obecnej nawy, był kościołem parafialnym, kolejne kościoły były już katedrami (siedzibami biskupa). Katedra wybudowana ok. 1000 r została zniszczona w 1038 (najazd czeski, reakcja pogańska). Potem została odbudowana, jednak waliła się, gdyż całość posadowiona na grząskim gruncie (wyspa na Odrze). Następnie został posadowiony trochę większy kościół. Z tych wszystkich budowli zachowały się tylko relikty, nie znane są ich fasady, dyspozycja wnętrza.
W połowie XII w nastąpiła wielka rozbudowa kościoła przedromańskiego, powstał wielki kościół romański (działalność bp Waltera), było to spowodowane zwiększeniem liczby kleru, dworu książęcego i wiernych.

zewnątrz

prezbiterium - ok. 1270 decyzja o przebudowie i rozbudowie katedry, do ok. 1300 prace, konsekracja w 1272 - czyli prace musiały być już wtedy zaawansowane. Rozbudowę katedry ograniczały stare fosy obronne - zasypano je. Do romańskiej nawy dobudowano w miejsce starego prezbiterium nowy potężny wczesnogotycki chór, szerokością sięgający ramion transeptu (miał obejście). Prezbiterium trójnawowe, z obejściem zamkniętym prostokątnie, pierwotnie bez kaplic, za to z zakrystią i skarbcem. Fasada prezbiterium została pomyślana jako reprezentacyjna, prezbiterium flankują dwie wieże - całość przypomina fasady zachodnie ówczesnych kościołów. Zastosowano nietypowe rozwiązanie - na fasadzie prezbiterium znajdował się balkon, pierwotnie obejmował też wieże.
Prezbiterium wybudowane ok. 1270-1300?, ma układ bazylikowy, wykorzystano w nim łuki przyporowe (po raz I w Polsce), łuki są nietypowe - pełne, brak prześwitu. Datowanie tej części kościoła umożliwia detal i dekoracja - formy maswerków o takim wykroju pojawiły się najwcześniej w III ćw XIII w, funkcjonowały do ok. 1320. Małe kapitele widoczne pod maswerkiem mają formy wczesnogotyckie - kielicha (zaś w gotyku klasycznym formy liściaste, naturalistyczne, głęboko rzeźbione, formy owalne, kuliste).
kaplica Mariacka - dobudowana ok. 1350 na osi prezbiterium, była to ostatnia część gotyckiej budowy w partii wschodniej. Forma małego chóru, dwuczłonowa, wzorowana na kaplicy Batorego na Wawelu.
kaplice barokowe - dopełniają program obejścia katedry, są bardzo ważne dla sztuki barokowej na Śląsku. Obiekty bardzo wysokiej klasy, nie zniszczone podczas wojny. Po lewej (patrząc z zewnątrz) kaplica św. Elżbiety (1680-82), fund. bp wrocławski Friedrich von Hessen-Darmstadt. Dojrzałobarokowa, styl rzymski, autor NN, ale wysoka jakość wskazuje na jednego z lepszych architektów rzymskich. Po prawej kaplica elektorska, o 1,5 pokolenia późniejsza, fund. następnego bp, Franza Ludwiga zu Neuburg (rządził od 1690 do lat 30. XVII w), był bratem cesarzowej Austrii. Proj. Johann Bernhard Fischer von Erlach, twórca barokowego Wiednia, jest to jedno z jego najlepszych dzieł.
nawa (od pd) - postanowiono ją zmodernizować po wybudowaniu nowego chóru, prace do lat 40. XIV w, powstała nowa, gotycka nawa (okres bp Nankera). Na bocznej fasadzie katedry widoczne są zmiany stylistyczne pomiędzy chórem (wczesnogotycki) i nawą (dojrzałogotycka). Zmiana wielkości okien, ilości muru, inne są łuki przyporowe. Maswerki: wczesne mają formy proste, późne - formy ostre, rybie pęcherze. Pomiędzy nawą i prezbiterium zamiast transeptu tylko poszerzone przęsło z dużym oknem, nie wychodzące poza obrys budowli. Pomiędzy przyporami nawy wybudowane rzędy kaplic - II poł XIV w i XV w. Na elewacji bocznej katedry widoczne jest wykorzystanie różnych materiałów: chór - mało zendrówki, wątek wendyjski (boki: krótki-długi-długi-krótki), nawa - dużo zendrówki, wątek polski (in gotycki, boki: krótki-długi-krótki).
Od zachodu wybudowane 2 wieże w miejscu wież katedry romańskiej. Pomiędzy nimi przedsionek (regotycyzowany), wykorzystano w nim elementy z katedry romańskiej.

wnętrze

średniowiecze
prezbiterium - długie, szerokie, sklepienie sześciodzielne (częste w katedrach), żebra wsparte na służkach. Głowice służek liściaste - musiały być wykonane później niż maswerki prezbiterium. Widoczne różnice w wątku, w użyciu zendrówki.
nawa - sklepienie (oryginalne niezachowane) bez konsol, podpór, służek - wchodziło po prostu w mur. Arkady nawy - profile wchodzą w kolumny, redukcja służek, kapiteli filarów i in.
„Galeryjka” nie występująca we Wrocławiu. Zapewne wzory z Włoch, Florencji.
Forma katedry - przyjmuje się, że wysokie nawy są charakterystyczne dla kościołów zakonów mendykanckich, jednak prostokątne zamknięcie prezbiterium jest charakterystyczne dla architektury cysterskiej (np. Krzeszów).
obejście prezbiterium (ok. 1270), sklepienie: półkolumna wiązkowa, służki bardzo plastyczne (3/4 koła). Bardzo profilowe służki biegną do sklepienia, przejmują jego ciężar, profile służek odpowiadają profilom żeber, są organicznie ze sobą związane (charakterystyczne dla wczesnego gotyku). Formy kapiteli: od romanizujących do gotyckich, ażurowych - okres przełomu stylowego. Obejście prostokątne, bez kaplic, choć stosowano je na tych terenach (w klasycznych katedrach francuskich zamknięcia wieloboczne, otoczone wieńcem kaplic).
W klasycznym gotyku wnętrza katedr mają trzy kondygnacje: arkady międzynawowe, galerię triforyjną (rodzaj empory, prześwity otwarte na okna) i ogromne okna. Tutaj brak galerii, dominuje masa muru, ściana nie składa się tylko z żeber i służek oraz okien - zastosowane formy poklasyczne.
kaplica Mariacka - fund. bp Przecław z Pogorzeli, dwuczęściowa, wzory z Wawelu, wewnątrz nagrobek fundatora. Sklepienia dziewięciopolowe, przęsła trójkątne z trójpromieniem (błędna nazwa: s. piastowskie). Równolegle takie formy stosowano w Krakowie, potem ten wzór stosowano w wielu innych kościołach. Rozwiązanie to chętnie stosowano na terenie państwa krzyżackiego.
-nagrobek fundatora - lata 60. XIV w, jedno z lepszych dzieł rzeźby śląskiej XIV w. Relief głęboki, plastyczny, nagrobek porównywalny z Przemyślidami w Pradze.
-płyta bp Jana Rotha (ściana pd) - z pracowni Piotra Vischera (Norymberga, poł XV w).
Zworniki sklepienne - program: symbolizują niebo, pod którym spoczywa bp.

barok
kaplica św. Elżbiety - 1680-82, wykańczana do 1686. Zapowiada to, co będzie się działo w sztuce śląskiej XVIII w, wyprzedza swoją epokę. Wysoka klasa projektu i wykonania. Fund. Friedrich von Hessen-Darmstadt - bp wrocławski, książę heski (b wykształcony, kulturalny, dworzanin papieży). Kaplicę wykonywali Włosi, głównym budowniczym był Giacomo Scianzi - raczej nie był jej projektantem - był głównie malarzem (wykonał freski w kopule), też budował (Wrocław, Niemcy), ale nie były to obiekty wysokiej klasy. Tutaj zastosowano w formie i wyposażeniu najnowsze trendy rzymskie.
-nagrobek fundatora - Domenico Guidi
-figury ołtarza - wykonał b słynny rzeźbiarz Ercole Ferrata, gł postać - św. Elżbieta Turyńska (domniemana krewna fundatora).
-popiersie fundatora - warsztat Berniniego, Fryderyk Heski przywiózł je w 1662 z Rzymu, potem umieścił nad wejściem z zewnątrz. W kaplicy działało wielu artystów włoskich, również Włosi wykonali kamieniarkę - głowice, tafle, rozety zostały sprowadzone z Rzymu. Sztukaterię wykonali artyści z pn Włoch (Komaskowie), szefem Giovanni Rossi - byli zadomowieni na Śląsku, przy tym dobrze zrealizowali włoski projekt.
Główna część kaplicy prostokątna (narożniki wyoblone), od południa wydzielona część sanktuaryjna z ołtarzem - rozgraniczają dwie pary kolumn, tworzą portyk wklęsły. Kaplica przekryta kopułą owalną, poprzeczną w stosunku do wnętrza (z zewnątrz wydaje się okrągła). Ściany boczne (wsch i zach) wklęsłe - a la Borromini, także z Borrominiego poprzeczna kopuła, b nowatorska (San Andrea na Kwirynale). Też stamtąd wzięta koncepcja części ołtarzowej - doświetlają ją dwa boczne okna, niewidoczne dla osoby stojącej na wprost ołtarza. W kaplicy widoczne też nawiązania do innych architektów i realizacji rzymskich.
Świetne wyczucie przestrzeni, przenikanie się elementów, jednostek przestrzennych - bardzo wczesne takie rozwiązanie. Też rzeźba, malarstwo, nagrobek, freski, kamieniarka kaplicy silnie oddziałały na sztukę Śląska. Rzeźby ustawione dopiero w 1700 (Włosi zatrzymali je za niezapłacone podatki). Sama kaplica wybudowana b szybko - mimo sprowadzania b kosztownych materiałów (np. figury z marmuru carraryjskiego).

kaplica elektorska (Bożego Ciała) - plan częściowo zbliżony do kpl Elżbiety, choć od zewnątrz są różne (a powinny być zbliżone, były budowane dla kolejnych bp). Jedyne co z zewnątrz wspólne - ich fasady są bezporządkowe, ramowe. Plan: nawa + sanktuarium, w którym znajduje się Najśw Sakrament - układ kolumn, architektura podkreślają świętość przestrzeni. Na ścianach bocznych (wsch i zach) odcinki wklęsłe, nie mają one odpowiedników na pozostałych. Zupełnie inny nagrobek niż Fryderyka - forma płaskiej ediculi. Różnice też w części górnej - kopuła owalna, ale równoległa do wnętrza, brak przewrotności. B zmyślne łączenie partii ścian i kopuły - poprzez formy pendentywów, prowadzenie podziałów pionowych przez całą wysokość - od ziemi po kopułę. Przestrzeń łączą też wielkie arkady na końcach kaplicy.
Wnętrze świetliste, światła zlane, zacierają podziały. Wielobarwność, ale wykorzystanie dominant kolorystycznych. Na ścianach marmur przeworneński (był też w poprzedniej) - szary, miejscowy, często stosowany na Śląsku. Ilość marmuru maleje ku górze - dół cięższy, góra lżejsza.
-sanktuarium - obramiają je kolumny, powstaje niejako tempietto, całość ma kształt zbliżony do ediculi. Formy mają przywoływać świątynię jerozolimską. Proj ołtarza JB Fischer von Erlach - Mojżesz i Aaron towarzyszą Arce Przymierza. Wykonanie: Czech Ferdinand Maximilián Brokoff, ok 1721, biały marmur (rzadko stosowany w rzeźbie czeskiej).
-cztery portale - też Brokoff, symbolizują rzeczy ostateczne: śmierć, Sąd Ostateczny, niebo, piekło. Powyżej putta - potępieni i grzesznicy, odwołania do męki Chrystusa.
Freski - Diego Francesco Carlone.
Obrazy - styl niderlandzki, autor Ferdynand Franciszek de Backer (działał też w Legnickim Polu).

2. Kościół św. Krzyża, Ostrów Tumski

zewnątrz
1288 fundacja księcia Henryka Probusa jako miejsce jego pochówku, pochowany już w 1290, w 1295 konsekracja prezbiterium. Od początku dwukondygnacyjny (dwa osobne wejścia), pierwotnie był jeszcze wyższy (grunt się podniósł).
prezbiterium - bardzo wydłużone, wieloprzęsłowe, zamknięte wielobocznie (wtedy rzadkie rozwiązanie). Do prezbiterium dodany transept - jedno przęsło zamknięte wielobocznie (układ treflowy).
1320-poł XIV w - zakończenie głównej części budowli - wybudowany korpus halowy, też dwukondygnacyjny.
Rzadkie rozwiązania zastosowane w tym kościele:
- dwukondygnacyjność - związana z pochowaniem w cz dolnej księcia, kondygnacja ta ma analogie z kaplicami książęcymi, piastowskimi.
- układ treflowy - wieloboczne zamknięcie prezbiterium i transeptu, analogie z kościołami w Niemczech
- wydłużenie prezbiterium - rozwiązanie charakterystyczne dla kościołów mendykanckich (wszyscy zakonnicy musieli się zmieścić). Być może kościół od początku był pomyślany jako kolegiata, konieczne więc było pomieszczenie kanoników (dwie wieże, przy jednej z nich powstał kapitularz).
- korpus halowy zamiast pierwotnie planowanego bazylikowego - było to związane z miejscową szkołą architektoniczną - oprócz bazylik budowano też hale (np. NMP na Piasku).

wewnątrz
prezbiterium - 3 przęsła + zamknięcie, żebra osadzone na konsolkach, ściany gładkie. Żebra kamienne, gruszkowate w przekroju, oparte na wspornikach podwieszonych na ścianie. Prezbiterium przestrzenne - wysokie, szerokie, żebra poprowadzone po dość niskich łukach - brak strzelistości.
korpus - pierwotnie tynkowany, filary nie (teraz tak). Pierwotne sklepienia gwiaździste, choć bez jednej przekątnej - jedne z wcześniejszych s. gwiaździstych. W nawach sklepienia dziewięciopolowe (trójkątne, pięciopalczaste, przeskokowe). Rozwiązanie ówcześnie b nowoczesne, pozwalało na sklepienie b wąskich naw o wysokiej strzałce.
Bogaty detal architektoniczny - wsporniki, zworniki z dekoracją roślinną, maski na impostach (zwieńczeniach nad głowicami filarów). Zworniki w kształcie tarcz herbowych.
Tron Pański - przedstawienie nad drzwiami - Probus i Matylda + Trójca Św. (Chrystus na Drzewie życia, trzymany przez Boga Ojca, nad głową ma gołębia).
sakramentarium - w średniowieczu najśw sakrament nie był przechowywany w cyborium, lecz w specjalnej szafie w murze lub wieżyczkowej altanie. Tutaj sakramentarium późnogotyckie, drewniane, forma architektoniczna. Kryształowe bazy kolumienek, na górze wimpergi, kwiatony i grupa deesis - Maria, św. Jan i Chrystus na krzyżu.
kapitularz - sklepienie gwiaździste, część żeber ażurowa (przeprowadzone w powietrzu), przecinają się - rozwiązania b późnogotyckie. Zwornik - popiersie, być może Probusa, może powstało w kręgu Parlera.

kościół NMP na Piasku, Wyspa Piaskowa

średniowiecze
tympanon fundacyjny - romański, jeden z niewielu zachowanych, obecnie umieszczony nad drzwiami w nawie pd, przedstawia kobietę z synem i Marię z Dzieciątkiem. Tradycja jeszcze antyczna, fundatorzy byli ukazywaniu już w sztuce rzymskiej, bizantyjskiej. W Polsce od III ćw XII w - równolegle powstało kilka tympanonów, ale wykonały je różne warsztaty. Wykonany ok. 1150-60, głęboki relief, wokół napis: Matce Łaski... Maria Marii ofiarowuje... [grunt to skromność ;-) ]. Wzory ikonograficzne z pn Niemiec lub pogranicza frankońskiego, jako ofiarodawcy przedstawieni matka i syn - Maria i Świętosław Włostowicowie (brak męża - pełnił wysokie funkcje, ale potem został banitą). Przedstawienie jest jednym z dokładniejszych powtórzeń wzoru z Bizancjum (narteks w Hagia Sophia). Pierwotnie zamykał portal prowadzący do wnętrza, model świątyni - zapewne zbliżony do oryginału.
korpus - kościół gotycki, augustianów, kanoników. Budowany od 1334 do końca XIV w (wykańczany i budowa wież do 1440). Wnętrze halowe, trójnawowe, bez transeptu, prezbiterium w cegle, wszędzie jednakowa wysokość. W nawach bocznych sklepienia dziwięciopolowe, układ naprzemienny 3 lub 5 żeber na ścianę zew, na ścianę wew po 7. W nawie głównej sklepienia z żebrami przekątniowymi, oparte na konsolach. Maswerki o formach rybich pęcherzy, w nawie głównej i bocznych 44 wsporniki - anioły i elementy roślinne. Anioły były polichromowane (rzadkie rozwiązanie). Filary ośmioboczne, o profilach wybranych, od strony nawy gł jakby lizeny z cegły. Arkady spływają wprost na filary, brak podziałów horyzontalnych we wnętrzu.
ołtarz główny - koniec XIV w lub po 1509, przedstawia chwałę Marii. Całość ma klasyczny układ gotycki (skrzydła), ale pojawiają się też elementy zapowiadające renesans - maswerki jak osty, łuk pełny wsparty na późnogotyckich kolumnach. W pachach dekoracja prawie nowożytna - listki. Predella oddzielona ornamentem o formach pomiędzy gotykiem i renesansem. Szaty postostrogotyckie.

barok
kaplica św. Rodziny - 1694, barokowa (cały kościół miał b bogaty wystrój barokowy, spłonął, m.in. ołtarz gł Christopha Königera), układ centralny, wieloboczna, autor NN. Wystrój: stiuki, na ich tle ołtarz marmurowy (te same formy). Portal do kaplicy: też wysokiej klasy, o wklęsłej linii (znów wzory Borrominiego - szybko się rozprzestrzeniały). W ołtarzu motyw berniniowski - koronka z chmur wokół okna, na około putta, anioły - wprzęgnięcie światła. Autor zapewne z pn Włoch, znał formy z drugiej ręki. Ołtarz wykonany z białego marmuru (scena) i przeworneńskiego (obramienie). Ołtarz zapewne flamandzki, rzeźbiarski odpowiednik malarstwa Willmanna - po nim docierały na Śląsk kolejne generacje malarzy i rzeźbiarzy.

3. Pomnik św. Jana Nepomucena, przed kośc św. Krzyża, Ostrów Tumski

Miejsce centralne Ostrowa, wokół domy kanonickie, pałac bp, sierociniec (Orphanotrophaeum, proj. architekt biskupa Johann Blasius Peintner). Pomnik publiczny o dość okazałej oprawie, forma: figura na bogatym, architektonicznym cokole. Fundacja kapituły św. Krzyża, 1730-32, wykonali artyści miejscowi, może główny rzeźbiarz Ostrowa Johann Georg Urbański (pochodził i kształcił się w Pradze). Pierwszego Nepomucena wykonał w Pradze w 1706 Brokoff, powstawały w II okresach: przed kanonizacją w 1721 i po - wtedy lawina takich dzieł - był patronem Czech, Śląska, Habsburgów, chronił przed powodzią, podróżnych, patron dobrej sławy (funkcje prawie tak liczne jak Oleksy).
Obudowę mógł wykonać Christoph Tausch - jezuita, malarz, rzeźbiarz. Tendencja do teatralizacji, widowiskowości, bogactwo architektury i rzeźby, eklektyzm, zapożyczenia rzymskie (wklęsłe ścianki cokołu) i środkowoeuropejskie.
Figura - święty na obłokach, wśród aniołów - przejście od konkretu architektury (cokół) w świat wyobrażony. Rozwiązanie zastosowane po raz pierwszy w Pestsäule w Wiedniu (proj Johann Bernhard Fischer von Erlach, wzory teatralne rzymskie, ewentualnie jezuickie). Putta - alegorie cnót świętego.
Pierwotnie kamień był złocony, a całość oświetlały ażurowe wazony z lampkami - silna teatralizacja, organizacja przestrzeni.

Dzień II, 18.05.2004
Wrocław: kościół bonifratrów, Marii Magdaleny, Elżbiety, Uniwersytet, kościół im Jezus, Doroty, architektura nowoczesna.

4. Kościół bonifratrów Pułaskiego/Traugutta

Jedyny zachowany we Wrocławiu kościół późnobarokowy (niewiele ich powstało, bo Wrocław był nasycony kościołami). Zbudowany tuż za murami miejskimi (brama oławska), wchodził w skład kompleksu zakonnego z klasztorem i szpitalem - bonifratrzy przeważnie budowali się poza miastem, ale w jego pobliżu, by chorzy mieli łatwy dostęp. Zgromadzenie zostało założone przez Jana Bożego w XVI w, od XVII w (po wojnie 30letniej) pojawili się w Europie śr, na Śląsku. Do Wrocławia przybyli w 1682, sprowadził ich wielki podskarbi cesarski Ludwik Maksymilian Coxc von Onssel, ufundował kościół (budowa 1714-22, wyposażany do 1736). Projektant NN, być może Matthias Steinl - był rzeźbiarzem w Lubiążu, potem na dworze cesarskim, działał też jako architekt (częsty rozwój: stolarz-rzeźbiarz-projektant-architekt), zajmował się też projektowaniem - zaprojektował ołtarz gł (1715), wykonany 1728 przez różnych rzeźbiarzy, m.in. Thomasa Weissfeldta (działał też w Kamieńcu Ząbkowickim), modele mógł wykonać jeszcze ktoś inny.
Taka sytuacja jest charakterystyczna dla sztuki XVII w, często przy jednej realizacji działało wielu artystów, podobnie w architekturze - szczególnie przy dużych obiektach, budowanych długo, o zmieniających się fundatorach.
Z kościołem jest wiązany Johann Blasius Peintner (architekt bp) - być może dostosował do lokalnych warunków projekt zewnętrzny (który mógł wykonać Steinl).
nawa - zaoblone naroża, zbliża się do elipsy, po bokach dwa przęsła kaplic. Ściany nawy uwypuklają się (dwie elipsy wpisane). Przestrzeń skomplikowana, pojawiają się zachodzące a siebie jednostki przestrzenne. Sklepienie tradycyjne, bez przeskoków, tworzenia sugestii rozbicia (typowe dla Steinla). U innych architektów złudzenie zachodzenia jednostek jest prowadzone również na sklepieniu - gurty idą po skosie, podkreślają przenikanie się stref. Tutaj inny koncept, widoczna przewrotna gra przestrzenią, wyodrębnienie strefy ziemskiej (ściany) i niebieskiej (sufit).
ołtarz główny - wypełnia zamknięcie, ale nie jest idealnie dopasowany. Nie ma formy architektonicznej - zasłony, baldachim, olbrzymie obramienie obrazu - rozwiązania dość typowe dla Steinla (chętnie stosował kotarę), również rzeźby są dla niego dość charakterystyczne - wychodzą poza przestrzeń ołtarza, wchodzą w przestrzeń pierwszego przęsła.
ambona i chrzcielnica - układ podwójny, również autorstwo Steinla. W ambonie jego ulubione motywy - anioły hermowe (pojawiają się już w Lubiążu).
ołtarze boczne - wyklejają kaplice, jednak nie są ściśle powiązane z ich przestrzenią. Olbrzymie, na pograniczu dekoracji i lekko sugerowanej architektury (pilastry, które nic nie podtrzymują). Charakterystyczne dla Steinla: profuzja rzeźby figuralnej i ornament: taśma przeplata się z suchym akantem - specjalizował się w ornamentach, dobrze rozumiał ten środek wyrazu, stworzył wzornik (1682) - miał duży wpływ na sztukę środkowoeuropejską. Dekoracjonizm, ornament pochłania architekturę, która sama staje się ornamentem - bliskie podejściu rokokowemu.

5. Kościół Marii Magdaleny

zewnątrz
portal romański - pd elewacja, źle zestawiony (pochodzi z innego kościoła), ciekawa ikonografia. Portal schodkowy, dekoracja: ornament roślinny, zoomorficzny, figury ludzkie, kapitele zdobione. Tympanon znajduje się w MNWroc, dwustronny: zaśnięcie Marii oraz ukrzyżowanie z Marią, Janem i Nikodemem, zbliżone do baptysterium w Parmie. Portal pochodzi z końca XII w, pierwotnie znajdował się w kościele św. Wincentego (opactwo cysterskie w Ołbiniu, zniszczone 1545). Jest to jedyny portal z przedstawieniami figuralnymi w archiwolcie (zwykle roślinne lub zoomorficzne), przedstawia 6 scen chwały Marii (m. in. zwiastowanie, narodzenie, pokłon 3 króli, chrzest, obrzezanie). Postaci prawie pełnoplastyczne, wkomponowane w łuk, naginają się.
W głowicach kolumn nawiązania do grzechu pierworodnego i wygnania z raju oraz stworzenia fantastyczne. Węgary (podpory po bokach otworu) zdobione maskami i postaciami (nieznana ikonografia), zewnętrzne kolumny dekorowane geometrycznie. Schemat kolumny romańskiej: wysoka baza attycka, podstawa prostokątna, szeroka poduszka, niewielki wałek, delikatnie profilowane pazurki.
Na ścianach zewnętrznych kościoła wmurowane liczne epitafia (tradycja śląsko-saska). Niewielkie, przeważnie mniej okazałe niż te wewnątrz.
epitafium Margaret von Irmisch (zm 1510) - przykład zmian w sztuce na początku XVI w: kompozycja środkowa silnie gotycka (sposób kształtowania postaci, draperii, zmienna skala figur), za to obramienie zapowiada renesans (łuk koszowy na renesansowych impostach, putta?). Został wykonany wg włoskich wzorników lub przez artystów z pn Włoch, znających wzory z drugiej ręki.. Jest to jedno z najwcześniejszych epitafiów z elementami renesansowymi.
kościół - budowany od ok. 1330, w 1360 zaczęto odprawiać msze, wykańczany do początku XVI w. Trójnawowy, beztranseptowy, prezbiterium zamknięte prostokątnie, nawy boczne sięgają do prezbiterium. Plan prostokąta, zbliżony do kościoła NMP na Piasku (ale tam zamknięcie wieloboczne). Bryła wypiętrzona, fasada zachodnia zamknięta dwiema wieżami, nawiązania do katedry. Był to drugi kościół parafialny, fundacja bogatych mieszczan.
Z boku widoczny system łuków przyporowych, od góry są one jeszcze dociśnięte szkarpą, obecnie łuki zasłaniają późniejsze kaplice.

wnętrze

średniowiecze
Bazylika o charakterze tunelowym, brak pseudotranseptu (był w katedrze). Jedna wysoka, długa przestrzeń nawy głównej i niższych naw bocznych. Pewne rozwiązania zaprzeczają idei gotyku - tutaj także pojawia się masa ściany zamiast samych podpór (służki na kolumnach, sieć żeber) i okien. Ściana nie jest rozczłonkowana, okna są umieszczone wysoko. Między oknami i arkadami jest niczym nie rozbita masa muru (w katedrze przełamywał ją gzyms). Ściany mają tylko dwie kondygnacje ( w gotyku klasycznym trzy). Filary zdają się być wycięte w ścianie, patrząc na wprost z końca nawy otwory w ogóle zanikają. Profile dość skromne, ograniczone, brak kapiteli filarów. Filary są dodatkowo wzmocnione przez nałożone lizeny (jak w NMP na Piasku) o negatywowych narożnikach - jest to jedyny element rozbijający masę ściany. Lizeny są „przyklejone” do ściany, nie podpierają żeber, które też zdają się być przyklejone, wchodzą z boku w lizeny. Sklepienie wydaje się nałożone, jakby było stropem. Nawę od prezbiterium oddziela łuk tęczowy, jest on jednak tylko na sklepieniu, na ścianach nie.
cechy wspólne - w każdym wrocławski kościele gotyckim są zastosowane inne rozwiązania, trudno znaleźć jeden styl (za charakterystyczny dla Śląska uważa się typ NMP na Piasku, gdyż ma on analogie poza Wrocławiem). System przestrzenny jest zmienny (bazyliki, hale), natomiast stałym elementem jest operowanie dużą powierzchnią muru.
Mistrz Pesche (Peszko) - działał w poł XIV, jest wymieniany przy okazji tego kościoła, NPM na Piasku i kaplicy bp Przecława z Pogorzeli.
sakramentarium - forma wieżyczki, b ozdobnej - rozwiązanie częste w średniowieczu. Późnogotyckie, koniec XV w (wskazują na to formy cokołów kolumienek, ośli grzbiet). Takie sakraria b popularne na Śląsku, w Czechach, Niemczech (we Wrocławiu zachowane tylko dwa). Dekoracja: elementy związane z pasją - biczowanie, ukrzyżowanie, zmartwychwstanie. Kamienne, pierwotnie polichromowane.

nowożytne
ambona - jeden z czołowych zabytków sztuki kaznodziejskiej w całej nowożytnej Europie, jedna z najwspanialszych ambon późnorenesansowo-manierystycznych. Ambona jest b ważna w kościele protestanckim, była umieszczana w centralnym punkcie świątyni (ołtarz jest mniej ważny, gdyż wg protestantów eucharystia jest przypomnieniem, a nie powtórzeniem ofiary), wszystkie ławki były nakierowane w jej stronę (więc część tyłem do ołtarza). Tak duża rola, bo wg protestantów „solo scriptura” - liczy się tylko tekst (Pisma) wygłaszany z ambony. Służyła nie tylko do głoszenia treści religijnych, ale była w ogóle centrum życia społeczności, miała funkcje społeczno-polityczne. Stąd wielką wagę przykładano do jej formy.
Wykonana 1579-80, manieryzm niderlandzki, styl Cornelisa Florisa, Vredemana de Vries. Twórcą pochodzący z Saksonii (Drezno) Frederick Gross - krzyżowały się tam wpływy italianizujące i niderlandzkie. Wzory niderlandzkie docierały na Śląsk trzema drogami: przybywanie artystów wprost z Niderlandów, poprzez grafikę, przybywanie artystów znających je z drugiej ręki (dodatkowo czasem następował bezpośredni import gotowych dzieł z Niderlandów). Gross znał styl niderlandzki z Drezna i z grafiki, był jednym z najwybitniejszych rzeźbiarzy śląskich lat 70. i 80 XVI w. Jest to jedno z jego czołowych dzieł, choć niekompletne (brak zaplecka, bramki, schodów). Ważnym elementem jego twórczości jest umiejętność operowania różnym modusem - trzy anioły podtrzymujące ambonę są blokowe, monumentalne, italianizujące, o charakterze północnowłoskim (mediolańskim, weneckim), postaci solidne, konkretne, tkanina przy ciele, klasycyzujące twarze. Natomiast reliefy w ambonie są drobiazgowe, cyzelerskie, finezyjne, są popisem umiejętności. Kolejnym charakterystycznym dla Grossa i innych artystów manierystycznych elementem jest dobór materiałów: piaskowiec, malachit, alabaster, gabro (żółty? kamień śląski [raczej czarny lub zielony]), złocony brąz, drewno. Łączenie różnych materiałów, technik jest charakterystyczne dla manieryzmu.
nagrobek Georga von Kupferberg - początkowo był kupcem, handlował rudami żelaza i metali kolorowych, potem kupił szlachectwo, został radcą dworu. Dzieło wysokiej klasy artystycznej, jednak przesadnie okazałe, nowobogackie. U spodu drzewo genealogiczne - próba ukrycia świeżego szlachectwa. Autorem Gerhard Hendrik z Niderlandów - świetnie wykształcony, był we Francji, Niemczech, Gdańsku. W latach 90. i pierwszym dwudziestoleciu XVII w pracował we Wrocławiu, wykonywał też dzieła do Czech.
Typowe dzieło późnego manieryzmu - przerysowania, przewrotność (ciężka struktura na małym drzewku), okazałość, wspaniałość. Hendrik często wykonywał takie wielkie formy (ale też świetne miniatury z alabastru), to dzieło jest jednym z największych. Układ: drzewko-podstawa-gzyms-cokół-główna część z dwoma kolumnami, pomiędzy którymi pierwotnie scena ukrzyżowania z brązu, po bokach figury Mojżesza (prawodawca, przekazał prawo boże w Starym Testamencie) i Jana Chrzciciela (zapowiedź Chrystusa). Zestawienie St i N Testamentu charakterystyczne dla protestanckiej ikonografii. Obie postaci odnoszą się do ofiary krzyża, która jest zapowiedzią zbawienia.
Mnogość technik, materiałów: piaskowiec, gabro, alabaster (wielkie figury wykonane z jednego bloku), marmury - czarny belgijski, biały, brunatny węgierski, złocony brąz. Wielobarwność, wielofakturowość - charakterystyczne dla manieryzmu. Świetna rzeźba - najlepszy rzeźbiarz wtedy, odpowiednik barokowego malarstwa Willmanna - absolutny top artystyczny. Wspaniała technika, wielka wyobraźnia.
nagrobek Caspra von Arzat - zm 1679 (wtedy wykonany), mieszczanin, radca cesarski, fund. żony, u góry postać Chwały. Dojrzałobarokowy, wykonał wiedeński rzeźbiarz Matthias Rauchmüller - 1675-79 był na Śląsku, wykonał też inne dzieła. Rzeźbiarz, malarz, architekt, zmarł młodo, ale miał liczne realizacje, w różnej skali. Pracował w kamieniu, alabastrze, kości słoniowej, wybitny rzeźbiarz, równy Steinlowi. Nie wiadomo, gdzie się wykształcił, ale znał bardzo dobrze rzeźbę niderlandzką połowy XVII w.
W XVII w artyści niderlandzcy często kształcili się we Włoszech, przyswajali osiągnięcia baroku rzymskiego - widoczny jest pewien italianizm, ale w wydaniu Niderlandzkim - zmysłowy, ciepły. Sensualizm figur, draperia współgra z figurą, całość jest bliska barokowi rzymskiemu (np. nagrobki papieskie Berniniego), ale przetworzonemu na sposób północny. Wzory kompozycyjne z grafik Rubensa. Precyzja, szlachetność, wirtuozeria rzeźbiarza w posługiwaniu się formami, anatomią, draperią, ornamentem - przeniesienie w wielka skalę umiejętności nabytych w rzeźbie drobnej.

6. Kościół św. Elżbiety
[obiekty oznaczone gwiazdką były ponownie przypominane przez dr Sito]

zewnątrz
Kościół był wyrazem dążeń mieszczaństwa wrocławskiego - bogate, wyedukowane. Wspaniały zabytek kultury mieszczańskiej, tylko w niewielkim stopniu zniszczony podczas wojny. Wspaniałe wyposażenie, liczne nagrobki - całe ściany wypełnione dziełami sztuki. W 1976 wielki pożar, duże zniszczenia, dzieła zostały rozproszone.
*relief zawalenie się szczytu wieży (w 1529, wkrótce po przejęciu kościoła przez protestantów) - 1534, Andreas Walther - rzeźbiarz wrocławski tworzący w I poł XVI w.
*epitafium Hansa Schultza von Wolkowitz po 1505, autor NN, z kręgu Stossa - zwiastowanie NMP, wzory ze Stossa.

wewnątrz
Duża część wyposażenia średniowiecznego znajduje się obecnie w MNW i MNWroc, na miejscu pozostał zespół rzeźby sepulkralnej.

nowożytna

nawa pd
epitafium Simona Ashelma, 1559, Hans Fleiser zw Gruyter - 20 lat tworzył na Śląsku, kilka realizacji w Elżbiecie, widoczne są jego niderlandzkie korzenie. Okucia, rollwerki, stylistyka Florisa - zapewne Fleiser był jego uczniem.
*epitafium Schillinga (zm 1563), Hans Fleiser zw Gruyter (wyk 1565 wg Sity, 1560 wg Oszczanowskiego) - cytaty wprost ze wzorników Florisa, de Vriesa: maski, festony, naczółek z motywami wolutowymi. Scena gł: chrzest Chrystusa, po bokach figury alegoryczne, jedna przesunięta do części środkowej.
kaplica Dumlosych - epitafium (scena ukrzyżowania); średniowieczne nagrobki; po środku pozostałości ołtarza wczesnobarokowego (lata 30. XVII w, ornamenty ch-m).
*epitafium Ludwiga von Pfintzing, w kpl bocznej, po 1575, Friedrich Gross - artysta wybitny, jeździł do Gdańska by się edukować, członek patrycjatu. Skłonności klasyczne, Chrystus ukazany na sposób włoski.
epitafium Meyerów, Johann Albrecht Siegwitz, 1749 - przełom barokowo-rokokowy. Wysoki poziom artystyczny, portrety małżonków, postaci Chronosa i alegorii Prawdy. Marmur przeworneński i alabaster.
epitafium Andreasa Duditha - początkowo katolicki bp, członek Soboru Trydenckiego, dyplomata Habsburgów, potem został kalwinem, ożenił się z Elżbietą Zborowską, osiadł we Wrocławiu, katolicy skazali go zaocznie na spalenie. Fundacja żony, pierwsze epitafium zamówione u Grossa nie spodobało jej się jako zbyt ozdobne, kolejne (inskrypcyjne) wykonał Hendrik.
epitafium Andreasa Hertwiga, 1575, Hans Fleiser zw Gruyter. Postaci mężczyzn uwięzione, otoczone ornamentem - zachowany tylko fragment pomnika.
epitafium Caspra Hesselera, koniec lat 80., Hendrik - jubilerskie reliefy w alabastrze, wzory z grafik (6-7 wykorzystał w jednej kompozycji). U dołu historia Jonasza (prefiguracja zmartwychwstania). Działali też inni artyści z warsztatu Grossa (klasycyści). Różne materiały, faktury.
*nagrobek Heinricha von Rybisch (zm 1544), kolekcjoner, humanista, lekarz, rajca, burmistrz. Nagrobek powstał w dwu etapach: najpierw płyta z reliefem (arkady i popiersie Rybischa), mistrz MF, 1534. Potem zamówił u Andreasa Walthera nagrobek nawiązujący do n baldachimowych zarezerwowanych dla najwyższych dostojników (królów, bp) [wg Oszczanowskiego nagr powstał 1537-39, wg Sity po śmierci Rybischa - i bądź tu mądry?!]. Dekoracja: liczne plakiety w stylu włoskim, panoplia. Rybisch ukazany jako filozof, intelektualista (program b bogaty). Dzieło niepowtarzalne, rzadki przykład oddziaływania sztuki ze wsch (nagrobki na Wawelu) na zach - kultura Jagiellonów była ówcześnie b silna.
epitafium Hieronima von Uthmann, ok. 1583, zapewne Gross - relief alabastrowy przedstawiający Wizję Ezechiela (kompilacja licznych grafik).
epitafium Georga von Kirchenpaur, 1605, centralnie obraz Ofiarowanie Izaaka, też dwie fig kobiece trzymające herby, w zwieńczeniu putta.
stalle w kaplicy Nicolausa Gätke (potem Müllerów, Wallenbergów) - późnorenesansowe, intarsjowane.
W latach 70.-80. XVII w w kościele zaczęło brakować miejsca na kolejne epitafia, nagrobki - zaczęto wieszać na ścianach mniejsze epitafia w formie tarcz (Totenschild) - stokilkadziesiąt sztuk.

nawa pn
epitafium Daniela von Rehdiger, po 1563, Hans Fleiser - centralnie relief Zmartwychwstanie, po bokach korynckie kolumny, na cokołach kolumn 5 scen z Nowego Test, brak zwieńczenia.
kaplica Rehdigerów - poważnie ucierpiała podczas zawalenia się części świątyni w XVII w.
- *epitafium Mikołaja II Rehdigera (zm 1587), Gross (wyk wkrótce po śmierci wg Ś lub 1582 wg O). B okazałe, wzory z mauzoleum książąt legnicko brzeskich w Brzegu (dowód wielkich aspiracji fundatora). Znakomity Chrystus na krzyżu - klasycyzacja, prostota. W ornamentach Gross ulega niderlandyzmowi. Pierwotnie figur było więcej.
- inne pozostałości: relief z Zmartwychwstaniem Chrystusa (import z pd Niderlandów), predella z ołtarza Prockendorffów (początki renesansu, szczyty jeszcze gotyckie).
epitafium Christopha Schellera (zm 1593), Hendrik - alabastrowy relief z Zmartwychwstaniem Chrystusa (wyrafinowana poza, pełny manieryzm), jest to jedno z lepszych dzieł tego artysty. Też bardzo dobry portret fundatora. Reszta postaci - warsztat.
epitafium Hansa Sigismunda Bergera i żony, 1744, Johann Albert Siegwitz - stylizowana piramida-obelisk z portretami zmarłych, po bokach 2 rzeźby alabastrowe - personifikacje odrzuconej Próżności i bliskiej im Wiary.
epitafium Ulricha von Schaffgotsch (zm 1561) - obywatel Wrocławia ukazany jako rycerz (częste wtedy nobilitacje). Postać drętwa, symetryczna.
*epitafium Johanna Cratona von Crafftheim, po 1585, Hendrik - lekarz cesarzy, zm 1585 podczas zarazy (1/3 wrocławian zmarła), fund syna Johanna Baptysty. Wspaniały relief: Sąd Ostateczny, scena powstania zmarłych. Niekompletne, były jeszcze m.in. putta z czaszkami (symbol wanitatywny).
epitafium rodziny von Egkh, ok. 1585, Gross - b okazałe, na dole nisza, w której pierwotnie zapewne fundator jako atlant. Na górze fig Chrystusa Zmartwychwstałego - oszczędny wolumen, brak horror vacui, uspokojenie, klasycyzacja.
*nagrobek Johanna Georga von Wolff, 1720-22, proj Fischer von Erlach (najlepszy ówczesny architekt), wykonanie Ferdinand Brokoff (kolejne po kaplicy elektorskiej ich wspólne dzieło). Zmarły był radcą dworu cesarskiego (przykład wielkiej roli mieszczaństwa wrocławskiego). Formy: prostota i dojrzałość, postument wsparty na skale (symbol wiary, a także sławy Wolffów). Brokoff wykonał osobiście popiersie (biały marmur), przy figurach i stiuku też współpracownicy.

prezbiterium
*ołtarz główny, 1653, Walentin von Säbisch (wg przewodnika Oszczanowskiego Albrecht), dekoracja rzeźbiarska Paul Rohne st.
Za ołtarzem nekropolia pastorów wrocławskich.

średniowiecze
Elżbieta jest drugą wrocławską bazyliką średniowieczną, należy do śląskiej szkoły architektonicznej. Historia b dobrze udokumentowana, ale brak w zapiskach datowania. Na pewno kościół istniał w XIV w, a wcześniej był tam kościół z XIII w. Obecny gotycki był budowany zapewne od ok. 1309 do lat 50.-60. XIV w (trochę wcześniejszy niż NMP na Piasku i Maria Magdalena). Powstawał stopniowo (od zach), wg jednego planu, ale pracowały różne warsztaty. Brak pilastrów jak w Marii Magdalenie, zamiast tego żebra schodzą na służki dochodzące do samej ziemi.
Nie na egz: w części zach służki zwieńczone wysmukłym kapitelem oddzielonym przewiązką, mającym bardziej formę lejka niż pełnego kapitelu - element wczesny, wskazujący na początek XIV w. Dalej w kierunku wsch kapiteliki na końcach żeber o formach z lat 20. XIV w (a jeszcze późniejsze kapitele były bardziej plastyczne, o formach roślinnych lub zanikały i zostawały tylko płaskie, architektoniczne płyty). Na ścianach zewnętrznych nawy pd kapiteliki trochę wcześniejsze. Są osadzone niekonsekwentnie, przylepione do boków służki, sugerują inne osadzenie żeber, niż faktycznie wykonane (ilość kapiteli nie odpowiada liczbie żeber). Zrealizowane sklepienie proste, archaizujące, odbiegające od form zastosowanych w konsolkach, nawiązujące do rozwiązań wcześniejszych. Dalej na wschód kolejne zmiany form: służki łączą się bezpośrednio z żebrami, brak kapitelików
W nawie głównej żebra oparte na planie prostokąta. Plan podobny do NMP na Piasku, brak transeptu (przęsło transeptowe jest szersze, ale nie jest to widoczne od wejścia), jednoprzestrzenność, również tutaj nawy zamknięte trójbocznie. Natomiast część prezbiterialna jest silniej wyodrębniona poprzez belkę tęczową, która schodzi do samej ziemi (za to w Marii Mag sam łuk tęczowy był niższy, schodził na ścianę tarczową, tutaj tylko na sklepieniu). Inny niż w Marii Magdalenie rytm filarów - są ustawione gęściej, co daje efekt pięcia się ku górze (mimo braku lizen, które były w NMP na Piasku i Marii Mag).
sakramentarium - kontrakt podpisany w 1453 z Jodocusem Tauchen, b efektowne, forma b wysmukłej wieży (15 m) na jednym filarze. Liczne kolumienki, późnogotyckie łuki, maswerki, pinakle, kwiatony, pomiędzy nimi rzeźby (część niezachowana), w środku miejsce na sakrament.

obraz Juliusza Studnickiego, 1938 - alegoria zwycięstwa nad bolszewikami, budowanie motywów politycznych w oparciu o wzorce religijne (ukazany św. Jerzy walczący ze smokiem). Pierwotnie znajdował się we Lwowie (wiele dzieł przeniosło się razem z mieszkańcami kresów) - element socjologii sztuki, roli sztuki w życiu społeczności.

7. Uniwersytet

Początkowo było to kolegium jezuickie przy klasztorze, potem uniwersytet, w XIX w nastąpiła kasata zakonu i utworzenie świeckiego uniwersytetu.
Jezuici przybyli na Śląsk późno (w Rzeczypospolitej byli zaraz po zatwierdzeniu ich reguły) - był to teren silnego protestantyzmu, rekatolicyzacja nastąpiła dopiero po wojnie 30-letniej (ok. 1652), Wrocław był miastem silnym i niezależnym. Pierwsza fundacja jezuitów na Śląsku nastąpiła w latach 20. XVII w w Nysie (teren państwa bp), osadzenie ich we Wrocławiu (nawet na Ostrowie) budziło silny opór. Do Wrocławia dostali się fortelem - pierwotnie na miejscu uniwersytetu znajdował się zamek z XIV-XV w, należący ówcześnie do Habsburgów (czyli będący poza jurysdykcją miejską). Leopold zaprosił do niego dwóch jezuitów, którzy przybyli do niego po kryjomu, zamek zaczął być stopniowo przekształcany od wewnątrz w kolegium. W końcu, mimo silnych protestów, zaczęto w miejsce starych budowli zamkowych wznosić nowe budynki kolegium. Powstał zespół złożony z kolegium, klasztoru, kaplicy. W 1702 cesarz wydał edykt powołujący uniwersytet (wielki awans kolegium jezuickiego), był to także wielki sukces samych jezuitów - ówcześnie w Europie nastawał już klimat oświeceniowy, antyjezuicki. Powstała uczelnia na wysokim poziomie, kształcąca na wszystkich kierunkach, studiowała na niej młodzież ze Śląska i spoza (głównie z terenów imperium Habsburgów). Uczyli się na nie tylko katolicy, ale też protestanci.
Kompleks powstawał stopniowo: 1690-96 kościół im Jezus, 1720 do lat 40. główny gmach. Wewnątrz wielka klatka schodowa (schody wachlarzowe), ażury, wielkie arkady, dużo światła, wrażenie majestatyczne. Kondygnacje dolne 1,5 traktowe - korytarz od strony miasta i pomieszczenia od rzeki. Na parterze m.in. oratorium marianum, na piętrze..................... oraz aula. Centralna klatka schodowa rozdzielała pomieszczenia klasztorne i konwikt studencki. Pomiędzy kościołem i uniwersytetem wybudowano łącznik - możliwe bezpośrednie przejście.
Po wojnie zachowane głównie mury zewnętrzne, dachy i wnętrze zniszczone - sklepienia, pomieszczenia (konwikt, oratorium marianum). Aula Leopoldyńska - najważniejsze (poza kościołem) wnętrze kompleksu, nie zostało zniszczone podczas wojny.
Projektant całości założenia NN (jak w przypadku wielu innych obiektów barokowych). Hipotetycznym autorem jest Christoph Tausch - Tyrolczyk, jezuita, uczeń Andrei Pozzo podczas jego pobytu w Wiedniu na przełomie XVII/XVIII w. Tausch jest z pewnością autorem obecnego wystroju kościoła im Jezus - modernizował je z zespołem ok. 1721 w stylu późnobarokowym (z dojrzałobarokowgo). Zajmował się głównie dekoracjami, malarstwem, scenografią, projektował ołtarze, rzeźby i 1-2 małe kościoły - nie wiadomo czy mógłby zaprojektować tak duży budynek jak uniwersytet.

Aula Leopoldyńska
Dekorację rzeźbiarską części rektorskiej wykonał Franz Joseph Mangoldt - figury cesarzy: centralnie Leopold I (fundator), po bokach jego synowie - Józef I (potwierdził przywileje) i Karol VI (wzniósł budowle). Karol VI rządził do 1740, był cesarzem-budowniczym, z jego panowaniem łączy się późny barok na Śląsku, Morawach, Czechach, ufundował wiele budowli, m. in. w Wiedniu. Mangoldt pochodził z..................., znał rzeźbę praską, Brokoffa. Dekoracje malarskie auli (sklepienie i in) wykonał 1731-32 Christoph Handke - malarz i freskant. Na ścianach wiszą obrazy NN autorów (częściowo kopie), przedstawiające zasłużonych dla uniwersytetu, m.in. Fryderyka II - przejął fundację po wcieleniu Śląska do Prus.
Kształt auli prosty, wynika z układu budowli (prostokątna sala zajmująca całą szerokość gmachu), mury grube (wyżej kolejna kondygnacja + dach), okna wychodzą na Odrę i miasto. Układ sali przypomina kościół: z przodu można wyodrębnić część rektorską (jak prezbiterium), podkreśla to układ kolumn, aranżacja. W części wschodniej znajduje się balkon muzyczny dla chóru i solistów, przypomina chór kościelny.
Część rektorska: okna podzielone kolumienkami, na końcu dwa portyki kolumnowe - gloryfikacja Habsburgów jako opiekunów uniwersytetu.
Sklepienie: pozorne, z desek otynkowanych, polichromowanych (wysoka klasa konstrukcji).
Dekoracja: malowidła iluzjonistyczne, m.in. kolumny nawiązujące do rzeczywistych w „prezbiterium” - połączenie prawdziwej architektury i malarstwa. W auli zastosowana gradacja, hierarchia elementów charakterystyczna dla baroku - to co jest najważniejsze jest 3D, mniej istotne - namalowane. Program treściowy dekoracji: w części rektorskiej nacisk na ukazanie opieki Habsburgów nad uniwersytetem - Leopold I na majestacie, otoczony personifikacjami Rady i Przemyślności (nawiązanie do dewizy cesarskiej), niżej są umieszczone ich przeciwieństwa - swarliwość i głupota. Po bokach figury synów - program odnosi się do ich dewiz, prezentowanych przez putta (częste w baroku kontrastowanie postaci dorosłego i dziecka, np. Brokoff). Loże kanclerskie i rektorskie są otoczone personifikacjami fakultetów. Na sklepieniu: Maria z Dzieciątkiem opiekują się uniwersytetem, są otoczeni przez świętych-patronów Habsburgów (św. Józef i Leopold) oraz świętych-patronów Śląska (region ukazany jako dziedzina cesarska, część cesarstwa).
W części środkowej najważniejsze są freski - kontynuują program „prezbiterium”: centralnie motyw mądrości bożej - postać kobiety, promieniuje na 4 strony świata, nad głową gołębica (Duch Św.), po bokach 4 ewangelistów oraz ojcowie kościoła i najważniejsi św. związani z fakultetami i gałęziami nauk. Każdą z nauk reprezentują św. z nią związani (np. teologia - Tomasz z Akwinu, medycyna - Kosma i Damian). Po bokach iluzjonistyczna architektura tworzy kondygnacje - wyżej umieszczone personifikacje fakultetów, niżej 7 sztuk wyzwolonych oraz sztuk mechanicznych aspirujących (np. w rogach malarstwo i rzeźba). We wnękach okiennych portrety uczonych en grisaille - wzory dla studentów i wykładowców od Platona i Arystotelesa po współczesnych (dużo księży).
W części tylnej umieszczone zostały wyobrażenia związane ze Śląskiem i Wrocławiem, jest to koniec osi ideowej prowadzącej od cesarza z przodu do popiersia starosty generalnego Śląska z tyłu. Starosta jest wyeksponowany, gdyż jest przedstawicielem cesarza, jego reprezentantem na tych ziemiach. Freski: herb Śląska trzymany przez anioła, personifikacje Śląska, starostwa generalnego (władza sądownicza), korony cesarskiej (podatki), Odry i Wrocławia (w narożach).
Cały program się łączy, tworzy wspólną całość, wymowa: mądrość boża roztacza się na cały świat, wspomagana autorytetem ojców kościoła, są jej podporządkowane fakultety i nauki wyzwolone. Wszystko dzieje się pod patronatem cesarza wspieranego przez Marię i św., całość jest zakorzeniona tu i teraz. Program ultrakatolicki, osadzony w realiach, aktualności.

8. Kościół im Jezus

Wybudowany w latach 90. XVII w, ponownie dekorowany w latach 20. XVIII w.
Elementy z XVII w: system ścienno-filarowy z emporami nad kaplicami bocznymi (tzw. kościół halowo-emporowy), wszystkie trzy ciągi mają tę samą wysokość, światło dociera przez okna w kpl bocznych i emporach (innym rozwiązaniem stosowanym ówcześnie był k bazylikowo-emporowy z oknami w nawie głównej, z emporami pod belkowaniem). Gigantyczne arkady do kaplic (charakterystyczne dla Śląska). Wnętrze śmiałe, nowatorskie, dające dużo światła. Nawa przesklepiona kolebką (malowidła dają iluzję s żaglastego), brak gurtów - takie rozwiązanie mogło być od początku, lub gurty usunięto przy modernizacji.
Elementy z XVIII w: chór muzyczny (wcześniej był znacznie skromniejszy, nałożono nowe elementy, np. wklęsłe linie), balkony w prezbiterium (jeden wklęsły, drugi wypukły, być może taką falistą linią miały otaczać cały kościół w emporach), portale - b bogate, prowadzą do kpl bocznych przy prezbiterium. Z tej fazy jest także wyposażenie, np. ołtarz gł (od niego zaczęto redekorację), oparty na wzorze Andrei Pozzo.
Franz Joseph Mangoldt - wykonał marmoryzacje i dekoracje rzeźbiarskie, np. ambonę (b bogata dekoracja, m.in. płaskorzeźby w alabastrze b finezyjne - nietypowe, gdyż głównie operował syntezą, całością).
Albrecht Singwitz(Sigwitz?) - protestant, ale zatrudniany przez katolików. Rzeźbiarz, realizował zamysły architekta, np. rzeźby ołtarza gł: św. Ignacy Loyola i Franciszek Ksawery, może proj. Christoph Tausch - przy łuku tęczowym, nad nimi anioły i putta dopowiadające sceny. Całość jest uzupełnieniem ołtarza gł, dopełnieniem jego koncepcji ideowej.
kaplica Franciszka Ksawerego - w całości wykonana w XVIII w. Tonda alabastrowe Mangoldta - widać, że świetny rzeźbiarz, samodzielny. Alabaster był ówcześnie rzadki, częściej stosowane tańsze i prostsze w obróbce drewno i stiuk. Prześwit do prezbiterium zamknięty płytą z figurą Murzyna - uogólniona, syntetyczna, schematyczna (też Mangoldt). Kaplica była używana jako chrzcielna - patron chrzcił ludy zamorskie. Widać wyraźnie, że Mangoldt jest uczniem Brokoffa, wzoruje się na nim - mistrz wykonywał figury Murzynów w Pradze (np. Most Karola, pałac Morzinów - stamtąd wzór).

9. Kościół św. Doroty i Stanisława

zewnątrz
Ufundowany 1351 (jedna z późniejszych fundacji gotyckich), początkowo kościół mansjonarzy, potem parafialny. Funkcjonował już w latach 80. XIV w, ale potem był jeszcze wykańczany. Halowy z fasadą bezwieżową, znajdował się poza miastem.

[nie moje notatki:]
Kościół skromny, klasztorny.
Architektura:
- Kościół halowy
- Fasada bezwieżowa,
- Gotycki szczyt schodkowy (fryz na szczycie był bogatszy o kwiatony wieńczące lizeny)
- Wieloboczne prezbiterium
- Sklepienie gwiaździste (obecne jest rekonstrukcją)
- Żebra wnikające w ścianę (obecnie barokowe konsolki)
- W nawach bocznych sklepienie przeskokowe
Dekoracja barokowa:
Dobrze zachowany wystrój barokowy, bez ingerencji szkół konserwacji
- figura Mojżesza na ołtarzu głównym (1710) - kolejny przykład reminiscencji rzeźby Brokoffa
- dobrze zachowane dębowe stalle z lat 1700 - 1710 (zdobione wstążką regencyjną, ornamentem wstęgowo - cęgowym, suchym akantem i muszlami)
Nagrobek Heinricha G. Spaedgen
Dzieło F.J. Mangoldta z 1750r - jest to jego najpóźniejsza praca, prawdopodobnie współpracował przy niej z innymi artystami lub zlecił wykonanie części prac. Pomnik przypomina rzeźbę wiedeńską z pocz. XVIIIw. Ikonografia nagrobka nie jest to końca jasna. Odsłaniana kotara mówi o sławie, która zapewnia nieśmiertelność.

10. Architektura nowoczesna

[nie moje notatki:]
Wrocław na przełomie wieków (XIX/XX), rozbudowywał się na skalę europejską, rozwijała się jego tkanka miejska, już w latach 40.-50. XIX w rozwijał się dynamicznie przemysł, co przyśpieszało proces urbanizacji miasta. W roku 1907 po zburzeniu murów miejskich i części fortyfikacji utworzono promenady (sprzyjające rozwojowi i rozbudowie tkanki miejskiej).

Dworzec Główny kolei
Jego powstanie w poł XIX była znamienne dla procesu rozwiju Śląska, był przystosowany do zwiększającego się uprzemysłowienia, a co za tym idzie większego przepływu towarów. Do gmachu w stylu neogotyckiego zamku w latach 90. XIX w. i do 1905 roku dobudowano nową krytą halę peronów wspartą na stalowym szkielecie wyciągniętym na zewnątrz - za cały projekt odpowiedzialnym jest Wilhelm Grapow.

Dynamiczna koniunktura miasta rozpoczęta w latach 80. XIX w i trwała do 1914 roku. W tym okresie Wrocław wzbogacił się w wiele budowli charakterystycznych dla nowoczesnego miasta rewolucji przemysłowej np. Nowy Gmach Rejencji, hotele i przede wszystkim Domy Towarowe które w tym regionie przechodziły znaczącą ewolucję i stały się symbolem rozwoju ekonomicznego (Wrocław w tym czasie był jednym z większych ośrodków wymiany handlowej w państwie pruskim). Znamienne jest to że w tym okresie czasu Wrocławowi przybyło 40 nowoczesnych dużych sklepów handlowych, typ domu towarowego przejęty został z berlińskiej architektury usługowej.
W początkach XX wieku we Wrocławiu pojawił się Hans Poelzig (Pölzig), przyjechał z Charlotenburga jako uczeń Karla Schefflera. W roku 1900 został przyjęty do wrocławskiej Krajowej Akademii Sztuki i Rzemiosł Artystycznych, w roku 1903 objął stanowisko rektora tej uczelni. Hans Poelzig zmodernizował, a raczej unowocześnił w 1911 program edukacyjny uczelni nastawiając się na pracę w 7 grupach warsztatowych - studenci mieli poznać dokładnie materiał w jakim będą pracować (pomysł takiego systemu edukacji przejął Walter Gropius w Bauhausie), Poelzig kładł też nacisk na poznanie regionalnej sztuki, jej tradycji i specyficznego charakteru - sam był współzałożycielem Ruchu Ochrony Dziedzictwa Śląskiego (Heimatschutzbewegung).

[moje:]
Biurowiec Ofiar Oświęcimskich 38/40
Pierwotnie Towarzystwo Budowlane (Baugesellschaft) na Junkerstrasse. Proj. H. Poelzig, 1908, realizacja 1911. Nowocześnie ukształtowany, struktura żelbetowa, zarazem widoczne pewne nawiązania do tradycji śląskiej. Podpory belek, forma balustrady - nawiązania architektury Śląska. W elewacji zastosowana miękka linia (zaokrąglony narożnik), odtąd częste rozwiązanie na Śląsku. Elewacje kolejnych kondygnacji są lekko wysunięte ku górze, tektoniczność bryły podkreślają podpory rozszerzające się przy ziemi. Brak form historycznych, secesyjnej dekoracji (wtedy bardzo popularnej). Bryłę szpeci najwyższa, późniejsza kondygnacja. Poelzig działał potem w Berlinie, Dreźnie, w latach 30. stworzył dwie monumentalne budowle berlińskie: Nowy Teatr Wielki (niezachowany) i siedzibę Radia.
Budynek naprzeciwko - powstał w tym samym czasie, również ma konstrukcję żelbetową, ale nałożono na niego dekorację historyczną, elementy nawiązujące do pn renesansu - równolegle funkcjonowały kompletnie odmienne podejścia.

Dom Towarowy firmy A&C
Wybudowany 1929, Sepp Kaiser (wychowanek Poelziga) - przyswoił doświadczenia architektury awangardowej francuskiej (Le Corbusier) i lokalnej, niemieckiej. Horyzontalne struktury dzielone pasami okien i parapetów, kulminacja budowli w narożniku. Budynek bardzo nowoczesny, kończy etap modernizmu.

DT Petersdorffa (Kameleon), Szewska
Erich Mendelsohn, 1927. Projektowany na dwóch działkach, zamówiony u jednego z najsłynniejszych ówcześnie architektów berlińskich. Debiutował obserwatorium Einsteina, współtworzył architektoniczny ekspresjonizm. Ze studiów nad dynamiką spiralnych linii stworzył model kształtowania bryły unoszącej się ku górze przez skracanie elewacji i rozdzielanie kondygnacji. Dodatkowo zastosowanie światła elektrycznego dynamizowało budowlę, zwiększało ekspresję formy.
W elewacjach zastosowane luksusowe materiały - trawertyn (niepokojący, porowaty, daje ciekawe efekty fakturalne) i patynowaną blachę miedzianą. Zaprojektował też wnętrza, meble - wykonane w zakładach Thoneta (niezachowane).

W latach 80.-90. XIX w i początku XX w zabudowa w najdroższych miejscach była często wymieniana, burzono po kilka kamienic gotyckich lub renesansowych i stawiano nowe budowle. B często powstawały domy towarowe - Wrocław rozwijał się b dynamicznie. Stylistyka mniej lub bardziej historyczna

DT braci Barasch
1904, Georg Schneider, ostatni budynek z tej fazy, miejscowi architekci tego okresu chętnie odwoływali się do architektury historycznej - tutaj nawiązania do Berlina (wzorem jest DT Wertheim). Faza ta zakończyła się z przybyciem Poelziga i wprowadzeniem modernizmu.
Przejście od architektury późnowilhelmińskiej, historycznej do secesji, wielkie przeszklenia. Został przebudowany od strony Rynku po przejęciu przez nazistów - więcej elementów historycznych, mniej secesji (kojarzonej jako żydowska).

DT Lewiego
1897-1905, Leo Schlesinger - architekt miejscowy. Powstał w dwóch etapach (kontynuacja po dokupieniu działki) - wybudowana dwuszczytowa kamienica.

Ratusz
Restaurowany w latach 70. XIX w - jedne z największych prac konserwatorskich tego okresu, przeprowadzono generalny remont. Zniszczony lub zużyty detal zastąpiono nowo odkutym. Działali Christian Berens (Berent?) i Oskar Rassau (Rasau?). Częściowo wzorowali się na elementach gotyckich (figury elewacji południowej), część zupełnie nowa - Berens zaprojektował figury reprezentantów grup społecznych (nowa miejska ikonografia). Są to krypto portrety osób związanych ze szkolnictwem artystycznym we Wrocławiu. Przejaw późnego wrocławskiego historyzmu - odniesienia historyczne, ale też sceny rodzajowe (żona i pijany mąż) - historyzujący biedermeier.

pomnik Fredry przy Ratuszu
Leandro Marconi, 1887, pierwotnie Lwów (daleki przerzut warszawskiej rzeźby akademickiej) - przykład przenoszenia dzieł szt z ludnością.

Nowy Ratusz Rynek od zach
Odnowienie starego było związane z rozwojem Wrocławia jako stolicy prowincji, przy tym postanowiono w latach 60. wybudować nowy. Proj Friedrich August Stüler - największy berliński architekt królewski, następca Schinkla, główny architekt Prus. Formy nawiązujące do starego - neogotyk w wydaniu scjentystycznym - okres, gdy architektura gotycka stała się przedmiotem badań naukowych, na ich podstawie tworzono neogotyk. Brak fantazjowania, wykorzystanie autentycznych form miejscowych

Dom handlu hurtowego f-my Schlesinger-Grünebaum?
1901, Leo Schlesinger - jeden z jego najlepszych projektów. Okres rozwoju masowej produkcji wyrobów tekstylnych, potrzebny był nowy typ budowli dostosowany do handlu hurtowego o dogodnym układzie wnętrza - prototyp hurtowni, w której kupuje się całe partie towarów. Wzory berlińskie b silnie oddziaływały na architekturę wrocławskich domów towarowych, np. powstały w latach 90. w Berlinie dom Wertheim (niezachowany) - początek wzoru elewacji złożonej z przeszklonych arkad, dekoracja tylko na konstrukcji. Detal historyzujący, konstrukcja żelbetowa, ornamentyka secesyjna.

Typ DT z przełomu wieków kształtował się w kolejnych etapach: pierwsze były eleganckie DT na drugiej kondygnacji w zwykłej historyzującej kamienicy narożnej (np. kamienica narożna przy Rynku Solnym), resztę domu wypełniało mieszkanie właścicieli. Kolejnym etapem były sklepy o przeszklonych witrynach, następnym budynki w całości wypełnione przez sklep.

Apteka pod Murzynem (Kamienica Leschnitzerów?, Wyborcza), Rynek Solny
Lata 30., zlecenie na przekształcenie kamienic na nowoczesne gabinety lekarskie i aptekę dostał Adolf Rading - objął po Poelzigu prowadzenie Akademii, wykształcił się na politechnice w Berlinie (był współpracownikiem Augusta Endella) Wykorzystanie ornamentyki awangardowej, użycie nowoczesnych materiałów - elementów niklowanych, szkła barwionego i białego. Stylistyka operuje pomiędzy luksusowymi materiałami a luksusową poetyką transatlantyków. Ciekawe formy architektoniczne - miękkie linie zestawione z plastyką z innego środowiska awangardy - holenderski de Stijl. Minimalizm, oddanie w elewacji uczucia czystości, sterylności. Okładziny z białego i czarnego szkła, aluminiowe ramy okienne. Wnętrze kolorowe, klasycystyczne a la Piet Mondrian. Jeden z najlepszych przykładów takiej architektury lat 30.

W latach 30.? odbyły się dwa konkursy architektoniczne na centrum Wrocławia, w tym Rynek, brali w nich udział też architekci berlińscy. Po raz pierwszy zaprezentowane wysokościowce (10 p) - wieżowce były wtedy modne, jednak odejście od amerykańskiego historyzmu na rzecz modernizmu - np. budynek Chicago Tribune.

Kasa oszczędnościowa
1933?, Heinrich Rump. Wielki budynek na rogu Rynku gł i solnego, wymuszono na arch cofnięcie dwóch górnych kondygnacji, by mniej dominował. Wnętrze - luksus lat 30., sala bankowa projekt artystów z wrocławskiej Akademii (rozwiązana 1932). Większość z nich emigrowała, niektórzy zginęli - koniec środowiska w 1933.

Dzień III, 19.05.2004
Świdnica (Kościół Pokoju, fara), Krzeszów (cystersi: św. Józef, mauzoleum Piastów, opacki), Henryków (cystersi), Kamieniec Ząbkowicki (kościół cysterski, zamek).

Świdnica

11. Kościół Pokoju

Położony poza terenem miasta, jeden z niewielu kościołów protestanckich powstałych na Śląsku po wojnie trzydziestoletniej - została wtedy ograniczona autonomia Śląska, cesarz wzmacniał swą władzę poprzez przejmowanie ziem po wymarłych dynastiach piastowskich. Po wojnie nastąpiła rekatolicyzacja, katolicy odzyskiwali kościoły przejęte wcześniej przez protestantów (ok. 500-600), którzy sami niewiele ich wybudowali (brak potrzeby). Odbywało się to wbrew lokalnym społecznościom, w pierwszej połowie lat 50. często przemocą, podobnie jak nawracanie.
By uspokoić sytuację polityczną cesarz wydał akt zezwalający na wybudowanie trzech nowych kościołów protestanckich, tzw. kościołów pokoju (Głogów - niezachowany, Jawor, Świdnica) - były to główne ośrodki poza Wrocławiem (gdzie była specyficzna sytuacja, protestanci byli silni). Na budowle nałożono szereg ograniczeń - musiały być oddalone od miasta, wykonane z drewna, mieć ograniczoną wysokość, brak wież i dzwonów. Mimo tego protestanci starali się maksymalnie wykorzystać tworzoną przestrzeń.
Architektem wszystkich trzech kościołów został Albrecht von Säbisch - patrycjusz, członek Rady Miejskiej Wrocławia. Jego ojciec był burmistrzem, architektem, wysłał syna w podróż po Europie - poznał dzięki temu świetnie architekturę protestancką całej Europy, znał traktaty nowożytne i antyczne, miał świetne wykształcenie, pozostawił wielką bibliotekę, liczne rysunki projektowe (wiele z nich niezrealizowanych). Do zaprojektowania kościołów wykorzystał wzory protestanckiej architektury sakralnej, musiał jednak „przełożyć” architekturę murowaną na drewnianą. Był wybitnym inżynierem - stworzył wielką przestrzeń nakrytą szerokim stropem, wspartym na stosunkowo lekkich podporach. Wszystkie kościoły powstały w latach 50. (1651 Głogów, 1654-55 Jawor, 1656-57 Świdnica), musiały być budowane sukcesywnie, gdyż b skomplikowana konstrukcja wymagała ciągłego nadzoru architekta.
Plan stosunkowo prosty - prostokątna sala bez prezbiterium, za to z wielkim transeptem (w Jaworze brak transeptu, wielka nawa, węższe prezbiterium). Transept służył powiększeniu przestrzenia, omijał ograniczenia nałożone w edykcie cesarskim. Stworzony układ krzyża greckiego (o ramionach bocznych nieco krótszych), transept kojarzy się z kościołami katolickimi, ma tu jednak inną funkcję - nie mieści dodatkowych ołtarzy, zaś zwiększa pojemność kościoła. Kolejnym rozwiązaniem pozwalającym pomieścić jak najwięcej wiernych były empory (2 kondygnacje) - rozwiązanie częste w kościołach protestanckich, dobudowywano je z drewna nawet w przejmowanych kościołach gotyckich. Całe wnętrze nakierowane dośrodkowo, ku ambonie w narożniku naw. Cechą charakterystyczną kościołów katolickich jest wektorowość, osiowość, nakierowanie na ołtarz, zaś protestanckich nakierowanie na ambonę, skąd głoszone jest słowo boże (część ławek stoi bokiem do ołtarza).
Ambona i ołtarz są późniejsze, wykonał je August Hoffmann (Hoffman?) (pochodził z Drezna, mieszkał w Świdnicy) - ambona 1729, ołtarz 1752. Pastor jest widoczny prawie z każdego punktu, we wnętrzu jest świetna akustyka - zasługa Säbischa.
Dekoracje malarskie wykonał Christian Süssenbach (1694-96) - efekt bogactwa, wspaniałości wnętrza (konkurencja z farą jezuicką w Świdnicy), problematyka apokaliptyczna. W ołtarzy przedstawiona chwała Chrystusa, podkreślenie jego roli.
Dekoracja empor: była tworzona stopniowo, przez nakładanie pilastrów, obramień, ornamentów akantowych, totenschildów (brak miejsca na duże epitafia), w późniejszym okresie ornamenty regencyjne.
Organy z XVIII w, w latach 40. dekorował je August Hoffmann.
Kościół zachowany w stanie niemal pierwotnym - prawie brak ingerencji konserwatorskich, przeróbek.

12. Fara jezuicka św. Stanisława i Wacława

gotyk
Na fasadzie rzeźby: Maria z Dzieciątkiem i św. Anna Samotrzeć (z XV w, przekute w XIX).
Pseudobazylika (nawa gł wyższa, ale bez własnych okien), sklepienie gwiaździste, ale bez wyraźnie zaznaczonych przęseł - początek sieci, gwiazdy się przenikają (z XVI w, ale mogło by powstać od I poł XV w).
Kościół fundowany b późno (podobnie jak Maria Magdalena i NMP na Piasku), budowany od 1330, wykańczany nawet do początku XV w. Pierwotnie bazylika, porównywano go do Elżbiety - nieprzerwany ciąg naw zakończonych wielobocznie. Po zawalaniu się pierwotnego sklepienia nowe założono niżej, zamurowano wtedy okna nawy głównej (podobny układ wnętrza ma kościół w Strzegomiu, przy którym pracował mistrz Jakub - być może też działał w Świdnicy).
We wnętrzu (podobnie jak we Wrocławiu) są wielkie połacie ściany, wieloboczne filary wyglądają jakby były wycięte w murze - są mało rozczłonkowane, masywne. Ściany są tylko podzielone przez lizeny doprowadzone do sklepienia (obecnie zbarokizowane).
krypta (pod ołtarzem, dlatego jest wyniesiony wyżej) - centralna, 12boczna, wsparta na środkowym filarze, chowano w niej mieszczan. Krypty o takiej formie są dość rzadkie na Śląsku i w Polsce, natomiast występowały w państwie krzyżackim (np. franciszkanie w Nowe k Kwidzynia), tutaj wzory wzięte z Niemiec.
empora (nad prawą nawą):
- dwie gotyckie płaskorzeźby - veraikon i.............
- gotycki ołtarz: postaci stłoczone (wzory z ołtarzu Stossa w krakowskiej NMP: podobny układ, rysy - ale poszczególne postaci miały określone rysy w ikonografii średniowiecznej), centralnie scena wniebowzięcia, na skrzydłach sceny malowane (jak w NMP w Krakowie). Szaty, kompozycja wskazują na koniec XV w. Wzory niemieckie, jednak nie wykonywał tego mistrz wybitny - jest to tylko biegłe powtarzanie wzorów, kłopoty z proporcją i perspektywą. Dekoracja rzeźbiarska wykorzystuje wzory wcześniejsze niż zastosowane w Krakowie, choć oba ołtarze powstały równolegle. Zastosowane łuki gotyckie, ośli grzbiet, w gzymsie gałązka ostu - forma roślinna zastosowana jako ornament - okres przełomu stylistycznego.

barokizacja
Po wojnie 30letniej kościół wrócił do katolików - początkowo był parafialny, potem jezuicki. Jest kolejnym po wrocławskim im Jezus kościołem jezuickim na tych terenach - jednak nie nowym, ale adaptowanym istniejącym. Dokonano barokizacji wnętrz gotyckich (jak w Dorocie), jednak dość ograniczonej - na służki nałożono pilastry (często tak robiono - kwestie techniczne, koszty, całkowitych barokizacji dokonywano rzadko). Zachowanie dawnej architektury służyło też legitymizacji jezuitów - początkowo nie czuli się zbyt pewnie w protestanckim otoczeniu, stara architektura miała pokazywać ich zakorzenienie. Wystrój jest przykładem rzeźby przełomu XVII/XVIII w. Projekt wyposażenia jest jednorodny, ale był długo wykonywany - od ok. 1692 do ok. 1730. Wykonywał rzeźbiarz jezuicki Johannes Riedl (Riedl?), w drugiej fazie pomagał mu świecki rzeźbiarz ze Świdnicy Georg Leonard Weber - obaj byli Czechami (wielu czeskich rzeźbiarzy działało na Śląsku, szczególnie w zakonach).
Johannes Riedl urodził się w poł XVII w, wcześnie wstąpił do zakonu, który wysłał go w podróż artystyczną po Europie. Zachowały się jego dzienniki z podróży (wielu art pisało dzienniki z podróży, mało zachowanych) - opis miast i warsztatów oraz wzorów, które poznawał. Podróżował szlakiem zakonów jezuickich: Praga (tam wstąpił do zakonu), pd Niemcy, Szwajcaria, Francja (Lyon, Paryż) - poznał najlepszych ówczesnych artystów. Projektował rzeźby, był zafascynowany małą architekturą francuską, sięgał po wzory wcześniej na Śląsku nieobecne - zaczęto je stosować dopiero potem, dzięki Riedlowi, wzornikom, ewentualnie Steinlowi.
- ołtarz główny - wzorowany na ołtarzu gł kościoła Val de Gras? (fund Ludwik XIV). Konfesja na planie koła, francuski racjonalizm, trzeźwość, ornament podporządkowany architekturze. Była to struktura wcześniej nie spotykana na tych terenach, b odważna - bezpośredni import wzorów francuskich. Był to element walki kulturowej z protestantami - stąd nowatorski ołtarz i wspaniałe wyposażenie.
- ołtarze boczne - dwa po bokach prezbiterium, też wzory francuskie, ornament podporządkowany architekturze. W samej Francji zachowało się mało takich dzieł - rewolucja, potem wprowadzano neostyle. Forma ediculi z trójkątnym szczytem, uproszczona, ornament laurowy - kampanula, rozciągnięty wieniec (typowo francuski), też francuskie bukiety, wazoniki, kwiaty, owoce - formy b rzadkie w Europie śr.
- rzeźba figuralna - też wzory francuskie, Riedl znał rzeźbę paryską (klasycyzującą) i lyońską (bardziej barokizującą). Pozy spokojne, łagodne ruchy, szaty układają się zgodnie z ciałem. Dekoracyjne operowanie bielą - zastosowana biała polichromia (warstwy kredowych zapraw nakładane laserunkowo, dają efekt marmuru, alabastru).
Wykonał też ołtarze w kaplicach św. Ignacego Loyoli i Franciszka Ksawerego.
Leonard Georg Weber - pochodził z Czech, uczył się w Niemczech pd lub na Morawach (mało wiadomo).
- figury apostołów i świętych - na filarach, układ bliski średniowiecznemu (filary Kościoła umieszczone na filarach kościoła). Są bardziej dekoracyjne, masywne niż dzieła Riedla - mają szaty o drobnych, migotliwych fałdkach, bliższych stylowi Europy śr.
Działał też w kpl bł Czesława u dominikanów we Wrocławiu.

Krzeszów

13. Kościół św. Józefa

Po zastoju podczas reformacji i wojny 30letniej nastąpił rozwój, szczególnie w latach 80. i 90. XVII w. Był to okres rządów opata Bernarda Rosy (były całe rody opackie, opaci mieli wielkie majątki i wpływy polityczne, jak magnaci). Z jego inicjatywy powstał kościół św. Józefa, wystawiony obok jeszcze gotyckiego kościoła głównego.
Wybudowany 1690-96 dla bractwa św. Józefa - instytucja nie tylko religijna, ale też polityczna (Józef - patron Rzeszy, ukłon złożony Habsburgom; Śląsk był bardziej procesarski niż Czechy - przeciwne, bo Biała Góra, germanizacja). Pełnił funkcję kościoła parafialnego (opacki był dla zakonników i pielgrzymów). Powstał wg proj NN architekta, budował go Martin Urban z Kamiennej Góry.

zewnątrz
Architektura dojrzałobarokowa, operująca na elewacji płaską powierzchnią, czytelnie artykułowana pilastrami, z zaznaczonym przęsłem środkowym, o eleganckim detalu (uszaki, obramienia). Styl typowy dla tego okresu - świadome zawężenie programu architektonicznego, powściągliwość, elegancja. Bardziej dekoracyjne są okna, ich układ zapowiada empory wewnątrz. B skromny portal główny, ma on jednak swoją kontynuację w powyższych oknach i płycinach. Widać że całość projektował architekt dobry, utalentowany, znający architekturę pn Włoch. Kościół ten ma kontynuację w serii innych realizacji.

wewnątrz
układ - we wnętrzu widoczne analogie do jezuitów we Wrocławiu - halowo-emporowy, bardzo jasny, o dużych oknach. Empory i kaplice nieco płytsze niż we Wrocławiu, ale podobne, choć inna komunikacja - kaplice są ze sobą połączone, rozwiązanie bliższe Il Gesu. Sklepienie kolebkowe na gurtach, z kwaterami malowanymi przez Michaela Willmanna ok. 1696 (b dobre).
dekoracja - program malowideł rozpisany na sekwencje, podporządkowany architekturze - sceny główne w polach, uzupełniają je postaci w lunetach i na ścianach tarczowych. Rozkawałkowanie, podporządkowanie architekturze - inaczej niż jezuici we Wrocławiu, gdzie jednolita powierzchnia wykorzystana do malarstwa iluzjonistycznego.
Kpl boczne nie mają własnego oświetlenia - całe ściany są wypełnione przez ołtarze oświetlone po przekątnej z góry (dlatego są szerokie i płytkie). Ołtarze nietypowe - freski Willmanna na całą ścianę + antependium.
Inna kolorystyka niż w im Jezus - dużo bieli, malowidła w wydzielonych miejscach (tam ciemne marmoryzacje, malowidła wszędzie).
prezbiterium - wąskie, półkoliście zamknięte, pozbawione artykulacji - celem wyeksponowanie malowideł Willmanna, architektura jest dopasowana do malarstwa, które ją dopełnia. Na ścianach tarczowych prezbiterium rokokowe ołtarze będące jednak ramą do wcześniejszych malowideł ściennych Willmanna.
nawa - detal architektoniczny bardzo wysokiej klasy, kapitele zróżnicowane, gęstość ich dekoracji narasta ku środkowi nawy (rozwiązanie charakterystyczne dla tego okresu). Autor dekoracji stiukowej NN.
malowidła - 1696, Willmann - początkowo malował obrazy sztalugowe, olejne; w latach 90. zaczął wykorzystywać fresk - zapewne pod wpływem współpracowników i pasierba Jana Krzysztofa Liški (którego wysłał na edukację do Włoch). Willmann nie znał malarstwa włoskiego z pierwszej ręki, ale znał dzieła. Liška wrócił w początku lat 90., przywiózł nową technikę i paletę - barwy jasne, odrzucenie triady Rembrandta (ochra, brunatny, błękit), wzory z malarstwa weneckiego. Cały cykl związany ze św. Józefem - rzadki przykład poświęcenia całego wystroju jednemu świętemu. W prezbiterium narodziny Chrystusa (Józef asystuje), na sklepieniu obrazy alegoryczne związane z patronem. Na ścianach bocznych kaplic 8 obrazów freskowych przedstawiających życie św. Józefa - pełnią funkcję retabulów ołtarzowych. Na sklepieniu prezbiterium triumf Józefa w niebie. Fresk ołtarza głównego - aktualizacja: krajobraz śląski - wymowa: Chrystus obecny tu i teraz.
ambona - koniec XVII w (I warsztat krzeszowski, anonimowy), b dobra snycerka, ornament akantowy, w elementach architektonicznych wzory francuskie (poprzez wzorniki lub Lubiąż), wysoki poziom rzeźby figuralnej. Rzadka ówcześnie kolorystyka - błękit i złoto (wzory francuskie; błękit może być też związany z kolorystyką obrazów Willmanna). Sugestia szlachetnego materiału - złocony brąz zamiast drewna.

14. Mauzoleum Piastów

Po przebudowie kościoła nagrobki z prezbiterium przeniesiono do osobnego mauzoleum, ustawiono na tumbach (pierwotnie może też były). Z licznych nagrobków dynastii ocalały dwa.

nagrobek Bolka I Świdnickiego
W 1292 sprowadził cystersów, nawiązał tym do fundacji rodzinnych - inni Piastowie sprowadzili cystersów do Krzeszowa. Hojnie uposażał zakon, za zasługi został pochowany za ołtarzem - zm 1301, nagrobek ufundowany przed 1317, zapewne przez żonę i synów. Zmarły ukazany jako postać leżąca, a przy tym stojąca, z otwartymi oczami, pod stopami ma smoka lub lwa. Ubrany w tunikę z epoki - strój oficjalny z tarczą i klejnotem, na piersi trzyma miecz. Relief głęboki, szaty układają się rurkowato (jak u postaci stojącej). Twarz konwencjonalna - nie portretowa i nie idealizowana. Fryzura schematyczna. Forma pierwotnej tumby nieznana.

nagrobek Bolka II Świdnickiego
1380. Również forma płyty umieszczonej na późniejszej tumbie. Ubrany w zbroję, u stóp pies i lew. Bardziej przypomina postać leżącą, ale oczy ma otwarte. Rzeźba prawie pełnoplastyczna, kubiczna - relief b głęboki, dużo ażurów, gra bryłą - jak z Parlera. Twarz nieportretowa, schemat podobny do Bolka I, ale zarazem uwypuklenie rysów (powieki, kości policzkowe itd.) - dążenie do naturalizmu. Podobieństwa do figury Karola w Pradze - wypukła klatka, wcięcie talii, naturalizm. Tumba wtórna, z boku postaci przeniesione z pierwotnej, przypominają nagrobek Kazimierza Wielkiego na Wawelu. Nie są to płaczki, nie biorą udziału w pogrzebie - postaci mieszczan i in. Książę depcze postaci psa i lwa (symbole zła) - był religijny, ufundował farę w Świdnicy. W ręku trzyma sztylet (podobny układ był w Henrykowie, potem przerobiono tam na miecz). Głowa nie na poduszce, lecz na klejnocie.

architektura
Jest to zarówno samodzielne pomieszczenie, jak i część kościoła - przylega do prezbiterium. Ten sam architekt, który projektował kościół, całość jest jedną bryłą, wspólna problematyka polityczna(?)
Są to faktycznie dwie kaplice połączone ze sobą - kopułowe, w narożach wiązki kolumn. Kolumny sparowane, za nimi jeszcze pilastry - efekt splendoru, bogactwa, rzymskiego majestatu, powagi, nieskończoności. Sama kolumna jest już motywem gloryfikującym, w połączeniu z arkadami tworzy łuki triumfalne (dla dynastii piastowskiej). Widoczne wzory rzymskie (np. Santi Apostoli), przestrzeń jest rozdzielona, a zarazem wspólna - mauzoleum jakby o dwóch przęsłach, służą temu ołtarze na połączeniu. Bardzo wysoki poziom wykonania, marmoryzacja pokrywa całe wnętrze - jest bardzo jasna, bardziej rokokowa (zawężenie gamy barwnej do różu i błękitu), niż ciemna, poważna marmoryzacja w im Jezus.

15. Kościół opacki

Wybudowany b szybko (1728-35) - cystersi mieli pieniądze i opiekę cesarza (też finansową). Inicjatorem był opat Innocenty Fritsch - kolejny opat-budowniczy, b prężny. Wyposażanie trwało jeszcze długo potem. Architekt NN, budowniczym był Jentsch z Kamiennej Góry - miał wielką armię kamieniarzy, murarzy, stiukatorów, szklarzy, kowali itd. - wokół opactwa powstała cała osada.
Freski wykonywał Georg Wilhelm Neunhertz z pracowni Willmanna - m.in. w mauzoleum (historia powstania opactwa, mal ok. 1735).
Rzeźby wykonywał m.in. Brokoff - postaci na fasadzie, projektował część wyposażenia. Zmarł 1731, prace kontynuował jego uczeń Anton Dorasil - razem ze współpracownikami wykonał dekorację rzeźbiarską kościoła opackiego, kaplic, mauzoleum, stalle (II warsztat krzeszowski). Wykonał też figury, urny, portale - był wierny sztuce Brokoffa, ale tworzył bardziej lekko, rokokowo.
układ - halowo-emporowy, o wnętrzu łańcuchowym (zachodzące na siebie wirtualne jednostki przestrzenne). Ukośne filary sugerują 3 zachodzące na siebie elipsy, efekt falowania wnętrza nadają ukośne pilastry na filarach i wybrzuszone balkony empor. Sugestię elips zwiększają zaokrąglone naroża kaplic. Taki układ dość częsty w Czechach, na Śląsku pojawił się po raz pierwszy u Jezuitów w Legnicy (1714) - tam system bardzo konsekwentny, efekt systemu elips wprowadzony także na sklepienie (gurty poprowadzone diagonalnie). Tutaj sklepienie nie powtarza układu łańcuchowego ze ścian - kontrast, efekt dwóch stref. Dodatkowo podział podkreślony przez dekorację - ściany białe, na sklepieniu malowidła Neunhertza. Wnętrze jasne, sklepienie ciemne (jakby z innego świata). Jest to jedno z najlepszych wnętrz typu łańcuchowego - pierwowzorem był kościół św. Mikulasza na Małej Stranie w Pradze, proj. Christoph Dientzenhofer.
Nawa „zamknięta” wklęsłymi lizenami, dalej przęsło krzyżowe z transeptem przekryte wielkim sklepieniem żaglastym (kapa czeska) - wielka przestrzeń, jedna z największych realizacji barokowych. Podtrzymują wielkie graniaste filary. Transept - 1,5 przęsła, nawiązuje do nawy. Prezbiterium - 1 przęsło, zamknięcie, jest kulminacją wnętrza.
dekoracja - kopuła malowana przez Neunhertza, przestrzeń b ważna, mieści stalle - centrum wspólnoty. Ołtarz b duży, bogaty, bo oddzielony od wiernych b dużą przestrzenią. Ołtarz, stalle, organy, ambony - zaprojektował zapewne architekt kościoła, wykonywali różni artyści.
stalle - powstały do 1735 (jeden z pierwszych sprzętów), bogaty program, formy lekkie, kapryśne, wykonał Anton Dorasil.
ołtarz gł i boczne - 1748
ambona - przełom lat 50/60.
obraz Willmanna - w ramieniu prezbiterium, przed 1670 - ciemny

Henryków

cystersi - historia
W 1098 z benedyktynów wyodrębniła się grupa mnichów pod przywództwem brata Rogera - odrzucali bogactwo benedyktynów. Zyskali wielu zwolenników, liczba braci powiększała się, zaczęły powstawać enklawy zakładane przez mnichów, którzy wyszli z pierwszego opactwa - na terenach Francji, Niemiec, od I poł XII w w Polsce (1142 - Wielkopolska, potem Małopolska, Śląsk). Na Śląsku pojawili się wkrótce po poł XII w (najpierw Henryków - 1163).
Posiadali zbiór zasad dot życia zakonnego i zasad budowania - miał duży wpływ na architekturę cysterską:
- mnisi utrzymywali się z własnej pracy (brak pańszczyzny) - uprawa, hodowla, browary, gorzelnie
- klasztory lokowano w oddali od miast - by było miejsce na pola itd.
- budowle skromne, bez wież, wieloprzestrzenne (3 nawy), ale proste, bez absyd, o prosto zamkniętym prezbiterium
- brak malarstwa, rzeźb itd.
Schemat ten realizowały kościoły małopolskie (tzw. schemat bernardyński) - prosta bazylika na planie krzyża o prosto zamkniętych nawach. Idee te jednak nie przetrwały długo - wokół zakonów zaczęły powstawać miejscowości, zmieniała się architektura kościołów - np. do prezbiterium dostawiano prosto zamknięte obejście z wejściem do kaplic.

16. Kościół cysterski

średniowiecze
Fund 1227, inicjatywa sekretarza kancelarii Henryka Pobożnego, który przejął potem fundację. Planowano kościół z rozbudowanym prezbiterium z rzędem kaplic - zaczęto budować od strony prezbiterium (wsch), powstały 3 kaplice romańskie (od pd) - architektura dość niska, o potężnych żebrach (gurtach), prace przerwał najazd Tatarów (1241). Budowę kontynuowano od III ćw XIII w - wytyczono prezbiterium i kaplice od strony pn, potem jeszcze od wsch. Do końca XIII w powstała część wschodnia i transept, w XIV w wybudowano bazylikową nawę.
nagrobek książęcy - Henryk Ziębicki i żona Jutta (Gutta) na dwóch płytach obok siebie, pierwotnie w prezbiterium, destrukt - przekuty 1900, brak tumby, zmieniono układ ręki księcia (trzymał sztylet, dostał miecz), księżnej dodano rękę, zmieniono dłoń. Powstał pomiędzy 1341-42 (daty śmierci księcia i żony) - prawdopodobnie za życia księżnej powstał nagrobek pojedynczy, po jej śmierci syn zamówił podwójny. Oboje ukazani z atrybutami książęcymi, w strojach, z symbolami bogobojności - on depcze lwa ona mapater noster (wczesny różaniec). Faktycznie oboje byli czasowo ekskomunikowani - popierali cystersów z konflikcie z papieżem. Takich małżeńskich nagrobków jest ba mało (tylko jeszcze jeden w Polsce - tam postaci od razu wyrzeźbione razem).

barokizacja
1670-1700 za opata Heinricha Kahlerta I ? - jeden z wielu opatów z XVII w, którzy przeprowadzali barokizację (w XVIII w chętniej burzono i budowano nowe). Duża przebudowa, zakres prac większy niż w Świdnicy:
- na służki nałożono pilastry, które rytmizują wnętrze, mają zdwojone kapitele - silna italianizacja
- zachowano sklepienie, ale nadano mu nowy ornament astragalowy.
- wprowadzono półkoliste arkady
- główna część zmian w wyposażeniu - wzorem była katedra oraz inne kościoły Wrocławia i Śląska. Im bliżej 1700, tym wyposażenie stawało się coraz bogatsze, przesłaniało architekturę.
Wyposażenie jest przykładem związków pomiędzy klasztorami - działali artyści z Lubiąża: Willmann (malarstwo) i Steinl (rzeźby).
Matthias Steinl - wybitny rzeźbiarz barokowy, pochodził z Tyrolu, kształcił się zapewne w Pradze, widać też wpływy niderlandzkie (rzeźbiarze z kręgu Rubensa), od 1680 był w Lubiążu. Wykonał rzeźby w górnej kondygnacji oraz figury księcia i księżnej. Rzeźby pełne patosu i majestatu, przy tym szczegółowe, wysokiej klasy - efekt rzeźbienia też w małej skali (jak Rauchmüller).
Reszta - być może warsztat Georga Schroettera z Krzeszowa, lata 60.-70., horror vacui, profuzja.
ołtarz główny - 1680-84, autor proj NN, ale rozwiązania b nowoczesne, ukośny układ kolumn, tralkowa balustrada (być może proj Steinl, ale wykonanie musiałoby być bez jego nadzoru, bo jest ono dość tradycyjne, styl wczesnobarokowy).
stalle henrykowskie - powstały w całości ok. 1710 (rozwarstwianie ich powstawania jest błędne) - wskazuje na to stały ornament: taśma z o. akantowym. Zapewne wykonał je jeden artysta, a nie kilku (choć na pewno pomagał mu warsztat). Są najbardziej bogatymi stallami na Śląsku, ich wzorem były niezachowane stalle lubiąskie, tzw. anielskie (1680-83). Ograniczenie elementów architektonicznych - tylko mało widoczny gzyms i zaznaczenie podziału na przęsła, resztę zakrywa ornament. Wzór takich stalli pochodzi z Niderlandów pd, gdzie było ponad 60 opactw cysterskich (skasowane gł za Napoleona). Opactwa te miały związki ze Śląskiem (tereny jednej Rzeszy), kontakty pomiędzy opatami ułatwiały wymianę artystów - na Śląsku brakowało po wojnie szczególnie rzeźbiarzy, zachętą mogła być też kariera, jaką zrobił Steinl. W Niderlandach zachowało się wiele podobnych stalli - b bogate ornamenty, rzeźby figuralne i płaskorzeźby. Są też podobieństwa formalne pomiędzy stallami z Niderlandów pd i dziełem anonima henrykowskiego. Należą do nurtu śląskiej maniery barokowej.
cechy charakterystyczne śląskiej maniery barokowej:
- głównym materiałem jest drewno
- odrealnienie, postawienie akcentu na stronę duchową człowieka, a nie jego fizyczność
- silna stylizacja, odrealnienie, ukazanie stanów mistycznych - siła ducha, która nie ma odbicia w sile fizycznej (odwrotnie niż u Michała Anioła)
- liryzm i.................
- wykorzystane surowe drewno lipowe, barwione (bejcowane), nie polichromowane
ołtarze boczne - b różnej klasy, być może niektóre wykonał Steinl
zakrystia - b bogato dekorowana - podobnie jak w stallach wykorzystane surowe drewno lipowe - takie eksperymenty już za Stossa.

17. Klasztor

1683-85 wybudowany od podstaw, 4skrzydłowe założenie wokół dziedzińca. Projekt mistrzów z Bawarii - działali na różnych terenach, ale zawsze były to katolickie kraje Rzeszy. Mieli ambicje architektoniczne, ale byli raczej budowniczymi - brak wiedzy akademickiej, tylko praktyczna.
Fasada w wielkim porządku, alternacja naczółków nad oknami (trójkątne i odcinkowe), architektura dobra, ale nie wybitna. Widoczne są też jeszcze nawiązania manierystyczne - wieże pseudoobronne (efekt zakorzenienia w praktyce, a nie w teorii). Pierwotnie fasadę dekorowały tynki o fakturze cekinów, obecne położyli „spece” z Ukrainy.

Kamieniec Ząbkowicki

18. Kościół cysterski

średniowiecze
Kamieniec należał do rycerskiego rodu panów z Pogorzeli, którzy osadzili w nim kanoników z Wrocławia. W 1247 bp wrocławski Tomasz I oddał teren cystersom z Lubiąża, wtedy też przybyli zakonnicy. Pierwsze zabudowania cysterskie powstały ok. poł XIII w. Kościół wznoszono od wschodu, zaplanowano budowlę trójnawową, z obejściem i wieńcem kaplic - do końca XIII w powstały tylko kaplice od pd. W XIV w wybudowano resztę części wschodniej z prezbiterium, obejściem i transeptem, następnie powstała nawa - planowano bazylikę, powstała jednak hala (rzadka u cystersów). Kościół ma formy gotyckie z XIV w, formę hali trójnawowej z obejściem i wieńcem kaplic.
Filary potężne, bez służek, sklepienia przyklejone do ścian (brak służek, konsol itd.) - formy późne.
klasztor - zabudowania miały przylegać do kościoła od południa (lepszy dostęp światła), jednak zrealizowano je nietypowo od pn (obecnie są zbarokizowane). Była to typowa klauzura cysterska - wokół wirydarza przebiegał krużganek, od wschodu znajdował się kapitularz, dalej rozmównica i fraternia, na I piętrze dormitorium (sypialnia).

barokizacja
Za opata Gerarda Wojwody (Wojewody?) (rządził na przełomie XVII/XVIII w), architektura przekształcona mało - tylko szczyt fasady i wewnętrzna empora. Nie dodano lizen, pilastrów itd. - mały stopień przekształcenia w porównaniu do innych kościołów. Nowożytność wnętrza nadaje wyposażenie - ołtarz gł, dwa panneaux po bokach, ołtarze przyfilarowe, ambona i figury św. wspomożycieli. Barokizacja wykonana skromnymi środkami, ale wspaniałe efekty - ołtarz bliski śląskiej manierze barokowej - wykonany z barwionego drewna, okładany fornirami (podobnie jak w Henrykowie). Podobne są też dwie dodane części po bokach. Wiele wspólnych elementów z Henrykowem - klasztory położone blisko siebie, opaci się przyjaźnili, były silne związki artystyczne.
ołtarz główny - w 1704 Wojwoda zamówił go u wrocławskiego rzeźbiarza działającego w pierwszym 15leciu XVIII w Christopha Königera. Ornamenty i figury są podobne do tych z Henrykowa, ale Königer raczej tam nie działał - miał jednak duży warsztat (działał w nim np. Thomas Weissfeldt od bonifratrów), więc może jacyś inni artyści. Sam Königer wykonał we Wrocławiu ołtarz gł i dwa przytęczowe do NMP na Piasku (niezachowane).
Figury są zwarte, cielesne, bardziej dekoracyjne niż w Henrykowie, mniej w nich liryzmu, kontrastu między duchem i ciałem. Jednak wykorzystane te same wzory niderlandzkie z II poł XVII w. Również w samej strukturze ołtarza widoczne nawiązania niderlandzkie - wiele planów, kondygnacji, rozczłonkowanie - tego typu ołtarze są liczne w Niderlandach, ale też w Prusach, Królewcu itd. Choć całość niderlandzka, można się też dopatrzyć elementów włoskich - artyści niderlandzcy jeździli do Włoch, potem przetwarzali poznane motywy, tworzyli z nich nowe formy.
figury świętych - 14 posągów na ścianach, nawiązują do tradycji średniowiecznej - historyzm, nawiązania do rzeźby XIV-XV w. Autorem Thomas Weissfeldt - wszystkie w jednej stylistyce, charakterystycznej, nawiązującej do śląskiej maniery barokowej. Postaci wychudłe, powyginane, jakby bez stawów. Nawiązania późnogotyckie, manierystyczne - labilność, wygięcie. Zarazem rzeźbiarz świetnie radził sobie z rzeźbą poprawną anatomicznie, realistyczną.
figura Marii z ołtarza bocznego - ewentualnie nawiązania francuskie, być może dzieło Thomasa Weissfeldta w małej skali.

19. Zamek

Dzieło Karla Friedricha Schinkla, jeden z najwybitniejszych obiektów architektury rezydencjonalnej XIX w, największa rezydencja romantyczna Europy. Projekt 1835, powstawał w kilku fazach - architekt chorował, potem zmarł, zastąpił go budowniczy Ferdinand Marcius, który ukończył budowę na początku lat 70.
Po sekularyzacji cystersów okoliczne tereny wraz ze wzgórzem stały się własnością królów pruskich. Córka Fryderyka I królowa Luiza postanowiła zrealizować tu marzenie o romantycznej rezydencji (głównym powodem była panorama Gór Sowich), potem budowę kontynuowała jej córka Marianna. Fundacja królewska, zatrudniony królewski architekt, który wykonał już wtedy swe najwspanialsze realizacje, był czołowym architektem europejskim. Schinkel w formach historycznych poszukiwał strukturalnych elementów danego stylu - nie detal, lecz idea danego stylu była dla niego ważna.
Wstępny projekt przewidywał rezydencję niewielką, neorenesansową, potem powstał projekt potężnej neogotyckiej rezydencji na planie czworokąta. Rozmach charakterystyczny dla późnego okresu Schinkla - tworzył wtedy fantazje architektoniczne w wielkiej skali. Architektura niezwykła, całą elewację organizują wnęki arkadowe i ostrołukowe. Brak gotyckiego detalu, dekorację stanowią tylko krenelaż i uskokowe formy elewacji. W zamian za to wprowadzona „estetyka technologiczna” - przeniesienie zainteresowań estetycznych z dekoracji na tworzywo. W elewacjach wykorzystana miejscowa ruda miki - połyskliwa, migotliwa, skontrastowana z glazurowaną cegłą wież o ciemnozielonej tonacji.
W latach 70. król Fryderyk Albert był z Marciusem w Anglii, zwiedzali siedziby gotyckie i neogotyckie, stamtąd zaczerpnięte wzory aranżacji wnętrz. Wykorzystane dwa kolory: posadzki z białego marmuru carraryjskiego, neogotyckie boazerie z czarnego dębu. W ryzalicie ogrodowym gigantyczna jadalnia, dekorowały ją dwa wielkie obrazy holenderskiego malarza Kleina. Inne wzory to wielki refektarz w Malborku (Schinkel był tam konserwatorem), oraz być może twierdza w Poznaniu (struktura elewacji).
Zakończeniem budowy było ustawienie na marmurowej kolumnie kopii berlińskiej zwycięskiej Nike.
W latach 60. i 70. powstał projekt parku autorstwa Josefa Petera Lenera? - od frontu regularny park na tarasach, z fontannami, z tyłu park nieregularny oraz mauzoleum rodzinne.
Kamieniec został zaprojektowany od strony funkcji reprezentacyjnych - droga prowadziła serpentynami po wzgórzu na podjazd, potem aby dojść do sali paradnej trzeba było przejść przez cały pałac. Jeden z projektów Schinkla przewidywał wybudowanie od frontu monumentalnej zewnętrznej klatki schodowej prowadzącej na drugą kondygnację, pod schodami miał być przejazd dla karet - nie zrealizowane, bo wymagało zaciemnienia pierwszej kondygnacji.
Od lat 70.-80. opisy Kamieńca pojawiały się w literaturze podróżniczej, opisach polskich romantyków.
Pałac został zniszczony po II wojnie (podczas wojny składnica muzealna) - próbowano go spalić i wysadzić w powietrze. Marmury poszły na odbudowę Warszawy.

Dzień IV, 20.05.2004
Trzebnica (cysterki - św. Jadwiga), Prusice (kaplica von Hatzfelda), Lubiąż (cystersi: kościół, klasztor, pałac), Legnickie Pole (kościół bernardynów), Legnica (jezuici - św. Jan, brama zamku).

20. Trzebnica - kościół św. Jadwigi

zewnątrz - średniowiecze

od wschodu
1202 fundacja klasztoru przez Henryka I Brodatego i jego żonę św. Jadwigę - było to pierwsze zgromadzenie klasztorne cysterek w Polsce, siostry sprowadzone z Bambergu. Kościół ukończono w 1219, zgodnie z regułami Bernarda z Clairvaux była to bazylika transeptowa, odstępstwem było zamknięcie kaplic bocznych i prezbiterium 3 absydami. Kościół powstał w dwóch fazach - najpierw prezbiterium i kaplice, potem transept i nawa.
Kościół został przebudowany po kanonizacji Jadwigi, planowano wielką rozbudowę - w 1267 w miejscu kaplicy romańskiej dostawiono od pd do transeptu nową wysoką gotycką kaplicę św. Jadwigi. Styl gotyku klasycznego - redukcja ścian (wielkie okna), wydobycie konstrukcji (służki i żebra). W dalszym etapie planowano przebudować prezbiterium i wyciągnąć je w kierunku wschodnim oraz przebudować kaplicę północną. Zrealizowano jednak tylko pierwszą z kaplic, pozostało romańskie prezbiterium i kaplica pn. W murach kaplicy gotyckiej widać, że planowano wydłużyć prezbiterium (okna, które miały prowadzić do prezbiterium, służka, sakramentarium w ścianie). Kaplica św. Jadwigi jest jednym z niewielu obiektów klasycznie gotyckich - większość budowli powstała później, operuje się w nich większą powierzchnią muru.
Rozbudowa kościoła była spowodowana rozwojem kultu świętej, dodatkowo świątynia miała być nekropolią władców.
W fasadzie wsch widać elementy datujące - prezbiterium opinają kolumny romańskie, mające bazy z pazurkami, o prostych kapitelach. Kolumny w kaplicy gotyckiej (laskowanie maswerku, obecnie rekonstruowane) są zupełnie inne - kapitel kielichowy, wydłużony (jak w św. Elżbiecie).
W krużgankach klasztoru od pd relikty romańskie - obecnie całość zbarokizowana.

od zachodu
Kościół powstawał 1202-14 (część wschodnia) i 1214-19 (transept i nawa), z etapu wczesnogotyckiego zachowało się tylko sklepienie naw bocznych i kolumienki. Układ bazylikowy, pierwotnie transept obiegała empora sięgająca drugiego przęsła nawy, nad nawą wsparta na kolumnie - obiegała kościół, łączyła go z klasztorem (rzadkie rozwiązanie). Fasada zachodnia była pierwotnie bezwieżowa, wieża powstała w gotyku. Z pierwotnego wystroju zachowały się resztki portali romańskich w części zachodniej, kolejny portal w pn ramieniu transeptu oraz dwustronny gotycki tympanon w kaplicy św. Jadwigi. Portale fasady zachodniej zostały zasłonięte przez wieże.
portal fasady zach - bogaty, z rzeźbą figuralną (nietypowy, bo cysterki budowały skromnie). Scena: Dawid grający przed Batszebą ze służebnicą. Powstał w okresie przełomu romańsko-gotyckiego - romańska dekoracja, gotycki łuk. Kobiety widoczne profilowo, sztywne, posągowe, Dawid w 3, z nogą na nodze - swobodna poza, lekko pochylony nad instrumentem, również szaty postaci zróżnicowane. Być może tympanon wykonał dwóch mistrzów, którzy mogli pochodzić z Bambergu - jeśli tak, to jednak pracowali razem.
Portalowi temu odpowiadał drugi, też na zamknięciu nawy bocznej, ze sceną adoracji Marii przez anioły - być może postaci królewskie są odniesieniami do Marii i Chrystusa.
Bogaty wystrój w kościele cysterek mógł być spowodowany zaangażowaniem Henryka Pobożnego, planami stworzenia książęcej metropolii, kościoła o dużym znaczeniu.

od północy
portal w ramieniu transeptu - umieszczony wysoko ponad poziomem ulicy - mógł być umieszczony wtórnie, po przeniesieniu z fasady zach lub też zmienił się poziom gruntu. Tympanon b zniszczony, Maria adorowana przez dwa anioły, większa konwencjonalność niż Dawid i Batszeba - zapewne inny autor. Portal przekonstruowany, nie wiadomo, jak pierwotnie wyglądał. Oryginalny fryz z ok. 1230 - rzadki przykład z okresu przełomu późnoromańskiego/wczesnogotyckiego.

wewnątrz

średniowiecze
kaplica św. Jadwigi - brak ścian, same okna i masywy potężnych, potrójnych służek o wykroju 3, osadzonych na wielobocznych cokołach. Służki zakończone kapitelami, wyżej żebra tworzące s krzyżowo-żebrowe z jarzmem i żebrami tarczowymi. Wnętrze klasycznie gotyckie (inne niż późnogotyckie wnętrza wrocławskie) - służki od ziemi do sklepienia, zakończone kapitelami. Wzorem była Saint Chapelle w Paryżu (także wzorem ideowym - kaplica grzebalna). Okna w profilowych, uskokowych obramieniach, kapitele służek roślinne, koszowe.
portal - z kaplicy do prezbiterium, b ozdobny, z dwustronnym tympanonem (przełom XIII/XIV w), osadzony głęboko, w mięsistych profilach, b plastycznych, z arkadą wewnętrzną ozdobioną b dekoracyjną roślinnością. Sam tympanon też b dekoracyjny - Maria i Chrystus adorowani przez anioły, na odwrocie Ukrzyżowanie.
kaplica romańska - żebra grube, tworzą gurty, prowadzone po łukach pełnych, spływają na kolumny z kostkowymi kapitelami.

barokizacja
Od momentu opowiedzenia się stanów czeskich za Habsburgami polityczne kontakty Śląska z Polską uległy zerwaniu. Nie miało to jednak przełożenia na związki społeczne, kościelne - organizacja kościelna pozostała taka sama. Pn część Śląska była terenem odmiennym społecznie i religijnie od reszty regionu - Polacy i Niemcy byli równie liczni, obie grupy były mocno zakorzenione na tej ziemi. W Trzebnicy obie społeczności ze sobą współpracowały, w XVII-XVIII w była nawet przewaga Polaków - ksenie zakonu cysterek były Polkami lub miały związki z Polską, np. ksenia Krystyna Pawłowska z Wierzbna/von Würben.

kaplica św. Jadwigi - przykład koegzystencji, działali w niej artyści polscy - wykonali np. nową konfesję w miejsce gotyckiej.
- konfesja - wykonana w Dębniku przez artystów miejscowych, koniec lat 70. XVII w. Materiały: czarny „marmur” dębnicki, różanka paczółtowicka (stałe połączenie tych dwóch materiałów). Architekt NN, wykonał Marcin Bielawski - w proj widoczny krąg artystów królewskich - obfite belkowanie, podwójne kolumny na narożach i in.
W XVII w z Dębnika sprowadzano też czarnomarmurowe epitafia, nagrobki (są w różnych miejscach kościoła). W XVIII w zmiana - przewagę artystyczną zdobył Wrocław i in ośrodki.
- figura anioła - Steinl, lata 80. XVII w
- figura Michała Archanioła w zwieńczeniu konfesji - artysta śląski
- figura Jadwigi - Franz Joseph Mangoldt, 1745 - nowa figura umieszczona na starej tumbie w miejsce poprzedniej, płaskiej postaci
- cenotaf Karoliny Legnicko-Brzeskiej - pusty grób umieszczony obok konfesji, upamiętnia ostatnią księżnę z rodu (zm 1707, na koniec życia została katoliczką). Epitafium zamówił syn, powstało w 1707 w Wiedniu, być może w kręgu Akademii Wiedeńskiej.
- kazalnica polska - wyk 1685, głoszono z niej kazania po polsku (gł językiem był niemiecki). W koszu ornament manierystyczny, chrząstkowo-małżowinowy, ale też dojrzałobarokowy akant. Podobnie w zwieńczeniu kwiatony ch-m oraz zwoje, woluty otulone mięsistym akantem.
- ołtarze boczne w kaplicy - autor NN, powstały w latach 40. XVIII w, są średniej klasy, w figurach nawiązania do Brokoffa, próba wykorzystania wzorów wielkiego artysty (np. Aaron).
- ołtarz główny w kaplicy - Fischer von Erlach, wzory austriackie
- malarstwo (np. śmierć św. Bartłomieja) - Filip von Bentum z Leidy, wykształcony w Amsterdamie, razem z ojcem przyjechał na Śląsk przez Danię, Petersburg, Czechy, w latach 30.-40. XVIII w był w Lubiążu.

prezbiterium
- dwa nagrobki - podwójny cenotaf rycerzy związanych ze św. Jadwigą, nawiązania do tradycji średniowiecznej. Wykonane w II poł lat 70. XVII w z dębnika i różanki paczółtowickiej
- ołtarz gł i fig św. jałmużniczek przy filarach prezbiterium - FJ Mangoldt 1740-45. Figury na potężnych cokołach, powiązane z ołtarzem - charakterystyczne dla Śląska.

nawa - daleko posunięta barokizacja wnętrza przeprowadzona 1740-45, dzieło FJ Mangoldta. Wprowadzona nowa artykulacja, odcinki belkowania sugerujące układ łańcuchowy w wariancie uproszczonym - zamiast falujących ścian tylko nałożenie pilastrów, alternacja podpór, w narożach pilastry wklęsłe. Arkady zmieniono na półkoliste, nałożono nową dekorację sztukatorską wykorzystującą ornamenty wczesnorokokowe. Mimo rokokowych ornamentów symetria, brak kapryśności.
- ambona - 1747, Mangoldt, ornament regencyjny (wstęgowo-cęgowy) zmienia się w rokokowy - nastrzępiony, niesymetryczny.
- obrazy Willmanna [omówione przed kościołem] - św. Krystyna i św. Bartłomiej w ołtarzach bocznych. Namalowane ok. 1680 dla klasztoru trzebnickiego, fundacja kseni Krystyny z Wierzbna Pawłowskiej. Przykład środkowego okresu twórczości - format trochę mniejszy, widoczne duże doświadczenie artysty, rembrandtowska triada barwna (ochra, brunatny, błękit). Okres po wykonaniu malowideł dla Lubiąża, zaczął wtedy wysyłać dzieła do innych klasztorów.

sztuka nowoczesna
prospekt organowy - na pierwszy rzut oka barokowy, ale jest to pierwsze dzieło Hansa Poelziga. Kościół podupadł po sekularyzacji zakonu, w latach 60. XIX w przeprowadzono generalny remont, od 1904 pracami kierował Poelzig - zaprojektował organy, balkony, empory. Zastosowane ornamenty barokowe, ale pojawia się secesyjna linia, elementy roślinne - linia jest tak płynna, że wskazuje na czasy secesji, nie baroku.
Obraz Mater amabilis 1856, Franz Heutenbach?, zamówił bp wrocławski - przykład malarstwa, którego mało w Polsce.
Na początku XIX w Wiedniu powstała koncepcja odnowy sztuki poprzez powrót do tradycji cechowej, sztuki powstającej przed Rafaelem. W reakcji na program Akademii (klasycyzm + neorenesans) założono bractwo św. Łukasza, odwoływano się w nim do sztuki niemieckiej (Dürer) i Rafaela - uznano ich za najważniejszych artystów. W 1809 wiedeńscy artyści zrzeszeni w bractwie (Friedrich Overbeck, Franz Pforr, Ludwig Vogl, Konrad Hottinger) przenieśli się do Rzymu, osiedli jak bracia zakonni w klasztorze San Isidoro (potem dołączyło dwóch artystów z Düsseldorfu). Wytworzyli formułę odnowy malarstwa, tworzyli gł sceny religijne - jako najważniejsze. Idealizacja, uhistorycznienie scen - odejście od tendencji aktualizującej sceny religijne. Cechy charakterystyczne: średniowieczne floratury, drobiazgowość, twarze i układy słodkie, łagodne, idealizowane. W 1816 Deher? wykonał w Rzymie całe wnętrze w stylu renesansowym, upowszechniło to styl nazareńczyków. W latach 20. Peter Cornelius, bracia Schadow i............... wrócili z Rzymu do Düsseldorfu, w latach 30. wykształcił się tam silny ośrodek artystyczny realizujący program nazareńczyków.
Overbeck został w Rzymie, przyjeżdżały do niego na naukę kolejne pokolenia artystów. M.in. Franz Heutenbach (Itenbach?) - od 1831 studiował w Düsseldorfie, w latach 40. odbył podróż do Rzymu, kontynuował stylistykę - był to złoty okres tego stylu.
Obraz św. Jadwiga 1863, Hermann Hamacker (Hamacher?) - o 10 lat później studiował w Düsseldorfie, wtedy już schyłek tej formuły stylistycznej. Obraz zdawkowy, tępy. Działał we Wrocławiu, pracował dla bp (1851-53 konserwował katedrę), jego 2 synów też malowało - wyprodukowali wiele obrazów kościelnych XIX w.

chronostyk
Data (np. budowy) zaszyfrowana w tekście - cyfry rzymskie napisane manikułą po zsumowaniu dają datę.

21. Prusice - kaplica von Hatzfelda

Przy kościele parafialnym, wybudowana 1664-65 dla jednego z gł dowódców wojsk cesarskich marszałka Melchiora von Hatzfeld. Posiadał dobra na Śląsku i w Niemczech - takie rozrzucenie posiadłości na terenie Rzeszy było częste u arystokracji niemieckiej. Zamówił dwa prawie identyczne nagrobki u rzeźbiarza z Würtzburga Achillesa Kerna (znana rodzina rzeźbiarzy, najsłynniejszy Leonard) - jeden do Prusic, drugi do Laudenbach (klucz majątku pod Würtzburgiem) - właściwy grób znajduje się w Prusicach.
Nagrobek nawiązuje do rzeźby niderlandzkiej II ćw XVII w - całe pn Niemcy były pod jej wpływem, także w okresie barokowym. Wzorem nagrobka wodza są nagrobki z Holandii, np. protestancki nagrobek admirała Martina Trompa z Delft (Willem den Kasen?). Cechy wspólne: tumbowy, z białego marmuru, wódz w zbroi leży na tumbie (postać uśpiona, czekająca na Sąd Ostateczny), są nawiązania renesansowe (podparcie głowy, sugestia snu, a nie śmierci), pod ciałem iluzjonistyczna tkanina z wyhaftowaną mapą, na tumbie reliefy z przedstawieniami bitew. Wykorzystanie wzorów protestanckich było próbą pojednania z protestancką szlachtą miejscową.
Nagrobek powstał 1656-63, jest wcześniejszy niż kaplica, początkowo był w Żmigrodzie (do 1668). Kaplicę zbudował 1664-65 Tessyńczyk Domenico Antonio Rossi (działał gł dla katolickiej arystokracji śląskiej), był to budowniczy o ambicjach architekta. Stworzył dwudzielną przestrzeń otwartą dwoma arkadami do prezbiterium, przypominającą rodzaj nawy bocznej. Kaplica b okazała, o dużej roli dekoracji sztukatorskiej (plastyczna, dojrzałobarokowa) - pokrywa górne części ścian i sklepienie. Motywy: heroiczne czyny marszałka oraz tematyka wanitatywna - przemijalność życia, makabra.
Ołtarz w kaplicy - ten sam okres i tematyka, w polu gł obraz: Chrystus wskrzeszający Łazarza. Zwieńczenie - ornamenty, putta z czaszkami.
Jest to jedna z ciekawszych kaplic grobowych na Śląsku, łączy formy dojrzałobarokowe i wczesne - klarowność architektury, podziałów (już 15 lat później powstała nowatorska kaplica św. Elżbiety we Wrocławiu). Rzeźba drobiazgowa, realistyczna, brak włoskiej syntezy.

Lubiąż
Wielkie założenie klasztorne, w baroku zespół złożony z kościoła, klasztoru i pałacu, duża rola już w średniowieczu.

22. Kościół cysterski

średniowiecze
Fundacja Władysława Wygnańca - po powrocie sprowadził najpierw w 1150 benedyktynów (w fundację zaangażowani też jego synowie), potem w 1162 syn Władysław Wysoki sprowadził cystersów z Saksonii (gdzie przebywał wcześniej Wygnaniec). Pierwszy kościół budowano od 1175, plan benedyktyński: bazylika trójnawowa, proste zamknięcie prezbiterium, transept z dwoma parami otwartych do niego kaplic. Po poł XIII w nastąpiła rozbudowa od części wschodniej - rozbudowano prezbiterium, powstał nowy chór - 3 przęsła prostokątne z obejściem prostym i wieńcem prostokątnych kaplic dostępnych z obejścia. Na przełomie XIII/XIV powstał nowy transept, w XIV w nowy korpus - zburzono pierwotny, nawę wydłużono o jedno przęsło, natomiast szerokość naw musiała być dostosowana do istniejącej zabudowy - dlatego dość wąskie. Kościół w tej formie przetrwał do barokizacji.
Stan cegły po zbiciu tynków wskazuje, że kościół był pierwotnie nie tynkowany - cegły są ułożone równo, ze starannie wyrównaną zaprawą (gdy budowano pod tynk, to się tak nie starano).
kaplica-mauzoleum Piastów - powstała podczas jednej z rozbudów średniowiecznych, umieszczano w niej nagrobki, pochówki były w prezbiterium. Dekoracja dotyczy walki dobra ze złem, ujarzmiania go. Np. słoń w wsporniku - symbol chrztu, pelikan - miłości. We wspornikach także popiersia 4 ewangelistów. Kaplica ma układ treflowy, ściany b wysokie, żebra ostre, na konsolkach - wskazuje to na ok. poł XIV w.

barok
Lubiąż był największym i najważniejszym założeniem cysterskim na Śląsku, jednym z większych w obrębie Rzeszy. Przebywało w nim stukilkudziesięciu zakonników, był to ważny ośrodek od strony politycznej i wyznaniowej. Miał rolę nie tylko religijną - największe klasztory symbolizowały dominację religijną katolików w cesarstwie, silne związki religii i cesarza. Cesarstwo uważano za uniwersum zapewniające ład i harmonię, którego obowiązkiem jest rozszerzanie się. Elementem tej ideologii był kościół katolicki, szczególnie opactwa cysterskie, które były fundowane przez różnych książąt, ich następcą był cesarz.
Do kościoła przylegają ogromne budynki - czworobok klasztoru oraz pałac opacki, który wydaje się symetryczny do klasztoru, ma jednak wielki dziedziniec gospodarczy. Opat pełnił rolę nie tylko religijną, ale też polityczną - był reprezentantem cesarza - stąd wielka okazałość jego pałacu. Pałace opackie były niejako potencjalnymi rezydencjami cesarskimi, stolicami cesarstwa - dlatego tak duże fundacje.

barokizacja kościoła
Barokizacja była prowadzona od lat 80. XVII w (najpierw opat Arnold Freiberger, potem opat Jan Reich), przeobrażenia trwały do początku XVIII w. Była to pierwsza konsekwentna barokizacja cysterska na Śląsku. Ponad arkadami wisiały gigantyczne obrazy Willmanna - obecnie w kościołach warszawskich. Bardzo bogate wyposażenie barokowe (m.in. niezachowane biało-złote stalle) wykonał Matthias Steinl, obecnie część wyposażenia rozsiana po Mazowszu.
stalle (z fotografii), 1680-81, Steinl - zamiast artykulacji gigantyczne liście akantu, które tworzą formy architektoniczne. W zwieńczeniu anioły grające na b wielu instrumentach barokowych - pośredniczą pomiędzy Bogiem i człowiekiem w śpiewie.

23. Klasztor

Budowany 1680-1720, niezwykle okazały, sklepienia nie tylko na I kondygnacji, ale też na II - przeważnie dawano tam tylko stropy.
refektarz letni - 1733, architekt NN, zamówił opat Konstanty Beyer, styl późnobarokowy. W 1733 malarz Feliks Anton Scheffler wykonał fresk z rozmnożeniem chleba i ryb - funkcja religijna, podczas posiłków czytano Ewangelię. Niżej sceny z życia Benedykta i Bernarda - obaj byli często przedstawiani w klasztorach cysterskich.
biblioteka - dekorował Krystian Filip von Bentum (zrobił też salę książęcą), wystrój malarski nawiązuje do funkcji pomieszczenia - program mówi o mądrości bożej.

24. Pałac

Skrzydło wzniesione 1680-1700, znajdowały się w nim apartamenty opata, dworu, cesarski i in.
refektarz letni - malowidła Willmanna 1690-92 - jasna paleta, weneckie światło. Służyły pouczeniu oglądających - przedstawiony triumf bohatera cnót - przechodzi ze strefy ziemskiej do niebieskiej. Choć chodzi o duszę chrześcijańską, to tło sceny jest antyczne - wzorem były Metamorfozy Owidiusza. U dołu przedstawione pokusy, wyżej Minerwa, która ciągnie bohatera w górę - na górze niebo, Chwała z trąbami dobrej i złej stawy - celem jest ukazanie dobrej i złej drogi chrześcijanina. Scenę główną dopełniają po bokach małe scenki z Metamorfoz odgrywane przez dzieci - częste w baroku - przewrotny zabieg, dzieci udają dorosłych.
sala książęca - wnętrze zaprojektowane i urządzone 1733-38, za opata Konstantego Beyera. Dwukondygnacjowe, z dwoma rzędami okien. Pomiędzy oknami wielkie stiukowe ramy z obrazami. Wnętrze tworzą malarstwo i rzeźba, architektura jest mniej ważna.
- rzeźba - Franz Joseph Mangoldt - grupy figuralne, główna z cesarzem Karolem VI - wspierał opactwa, złożono mu hołd. Po bokach głównego posągu ukazani ojciec i syn cesarza (zestaw ten sam, co w Leopoldinie). Inne rzeźby przedstawiają cnoty, Apolla, Marsjasza, alegorię cesarza dźwigającego glob (bo imperium dąży do ogarnięcia całej cywilizacji chrześcijańskiej).
- malarstwo - KF von Bentum (ten sam co w bibliotece), jego plafon na suficie jednym z największych w Europie. Szereg scen, alegorie i symbolika b skomplikowane, ukazują ciągłość od Bolka (Bolesława Wysokiego) do cesarza - książę z modelem opactwa (fundator) ukazany naprzeciwko posągu cesarza (który jest jego kontynuatorem). Całość rozbija się na sceny, lepiej malował freski niż olejne. Obrazy pomiędzy oknami odwołują się do małżeństwa cesarza Karola i Małgorzaty, postaci wplecione w sceny z Owidiusza. Kolorystyka jasna, bliska rokoku - róże, żółcienie, sine.

25. Legnickie Pole - kościół bernardynów

wewnątrz
Barokowy, jedna nawa na planie elipsy, jest najważniejszą częścią kościoła. Prezbiterium złożone z dwóch części, symetrycznie do pierwszej części prezbiterium od drugiej strony przęsło międzywieżowe z prospektem organowym. Całość płynna, jednostki przestrzenne zachodzą na siebie - nawa elipsoidalna, można w niej wykreslić dwie przestrzenie. Wieloboczne filary opięte kolumnami, z których wyprowadzone gurty (łęki sklepienne). Sklepienie współgra z częścią dolną, dopełnia je - inaczej niż w innych kościołach, gdzie często sklepienie jest samodzielne. Belkowanie opina całe prezbiterium, w nawie jest tylko na filarach, które stają się masywnymi, jednolitymi słupami, ściany pomiędzy nimi dematerializują się. Wchodząc do nawy wzrok kieruje się ku górze (fresk na sklepieniu) i ku prezbiterium, ołtarzowi. Architektura przemyślana, wyspekulowana, b wysokiej klasy.
Projektował najlepszy ówczesny architekt europejski Kilian Ignatz Dientzenhofer z Czech. Jego ojciec Krzysztof zaprojektował kościół św. Mikulasza na Małej Stranie, syn kontynuował eksperymenty przestrzenne, m.in. na Śląsku. Ówczesny opat Othmar Zinke pochodził z Czech, Legnickie Pole traktowała jako filię opactwa.
Legnickie Pole było miejscem średniowiecznej bitwy z Tatarami, tradycyjnie uświęconym. Benedyktyni, którzy nie mieli zakonów na Śląsku, próbowali się zakorzenić poprzez asocjacje z tamtym wydarzeniem. Ciąg skojarzeń: obrona chrześcijaństwa przed poganami, czyli krzyża przez chrześcijan, czyli katolików przed protestantami. Protestanci byli silni na tych terenach, benedyktyni mieli misję nawracającą. Dekoracja sklepienia przedstawia legendę o św. Helenie, która odnalazła w Jerozolimie prawdziwy krzyż. Nową św. Heleną miała być św. Jadwiga odnajdująca ciało syna po bitwie z Tatarami (obraz ołtarzowy) - próba legitymizacji benedyktynów, powiązania ich z historią tych terenów.
Opat sprowadził większość artystów z Pragi - budowniczego................, który postawił kościół 1727-37, jego rzeźbiarza Karla Josepha Hiernle (uczeń Brokoffa, pochodził ze znanej rodziny rzeźbiarskiej) - wykonał kilkanaście kamiennych figur i portal główny (1728). Również z Pragi pochodził malarz Wenzel Lorenz Reiner (Rainer?), który wykonał obrazy olejne w nawie - ciemne, nokturalne, w wielkich formatach, monumentalne - charakterystyczne dla środowiska praskiego tego okresu. Freski wykonał Bawarczyk Kosma Damian Assam - często pracował razem z bratem (rzeźbiarz i architekt) dla Czechów. Obraz na ołtarzu głównym namalował Niderlandczyk Franz de Backer - przedstawia znalezienie ciała Henryka (działał też w kaplicy elektorskiej). Malowidła powstały w 1733.

fasada
Proj Kilian Ignatz Dientzenhofer, widoczne są pewne analogie do Lubiąża - kościół umieszczony centralnie, po bokach fasady klasztoru, jednak tam całość w jednej linii, tu kościół jest wyodrębniony - cofnięty, ma swoją artykulację. Architekt zwykle zestawiał płaskie powierzchnie z wypukłymi, tutaj ograniczył się do uwypuklenia części środkowej i ustawienia kolumn, które ją podkreślają. Ważnym elementem są dwie wieże wyprowadzone ponad drugą kondygnację, pomiędzy nimi szczyt równej wysokości. Całość dekoruje kamieniarka - wykonał Johann Bobersacher.
Rzeźby - na górze św. Jadwiga, na dole jeńcy (Karl Joseph Hiernle) - nawiązania do bitwy pod Legnicą - symbol poddania tych trenów chrześcijaństwu.

Legnica

26. Kościół jezuitów - św. Jana

zewnątrz
Fasada b wysoka, powstała wg jednolitego planu obejmującego też wnętrze, całość budowana 1714-27. Wnętrze b interesujące, po raz pierwszy powtórzono w nim konsekwentnie układ z kościoła św. Mikulasza na Małej Stranie - jest to w ogóle drugie łańcuchowe wnętrze na terenie cesarstwa. Jednakże wykonanie słabe artystycznie, przeniesienie wzorów jakby z drugiej ręki. Fasada b dobra, natomiast we wnętrzu złe proporcje, odległości między przęsłami, sklepienia, detal. Być może kościół powstał w dwóch fazach - najpierw wnętrze i prezbiterium (1714, architekt NN), potem fasada (ok. 1727, wg osobnego projektu).
Fasada dwuwieżowa z silnym elementem dynamicznym. Przęsło środkowe wklęsłe, boczne wypukłe. Portyk zagarnia przestrzeń, jest opięty parami kolumn. Cofnięty środek elewacji tworzy jakby żleb, podziały na wszystkich kondygnacjach przebiegają w jednej linii (podobnie jak w Krzeszowie). Wieże kontynuują formy fasady, mają trzy kondygnacje (znów Krzeszów), także podobne są portale, sposób łączenia okien - jednak ten projekt jest raczej wcześniejszy od Krzeszowa. Nad kolumnami obeliski - element gloryfikacji, zapowiadają program wnętrza związany z patronem św. Janem.
Kaplica boczna - pierwotnie była prezbiterium starej fary miejskiej, jezuici przeorientowali kościół - kładli nacisk na propagandę wizualną, przyciągnięcie widza. Nowa fasada zwrócona ku ulicy, skonstruowana tak, by przyciągać wzrok z obu jej końców. Kaplica jest mauzoleum Piastów legnicko-brzeskich - po ich wymarciu w 1675 tereny przejął cesarz, ale książęta zagwarantowali wcześniej, że w kaplicy dalej będą nabożeństwa protestanckie dla wiernych (poza kościołami, które mieli). W efekcie w jednym kościele msze protestantów i ich przeciwników jezuitów.

kolegium
Wybudowane obok kościoła, proj Johann Georg Knoll, formy zbliżone do sierocińca (na Ostrowie?). Portal balkonowy - brama wjazdowa zamknięta balkonem z oknem, jego obramienie dopełnia portal.

wnętrze kościoła
Plan bliski Mikulaszowi, filary z pilastrami ustawione ukośnie, stworzenie efektu jednostek przestrzennych, pogłębionego przez parapety empor (jak w Krzeszowie) - efekt falowania, przenikania. Choć jest to b szybki przerzut z Pragi, to wykonanie b słabe - być może jezuici chcieli powtórzyć układ z Małej Strany (tamten też jezuicki), ale zlecili architektowi, który tego nie potrafił. Pojawiał się teza, że skoro jest to tak szybki przerzut, to może autorem proj jest Christoph Dientzenhofer - jednak jakość wykonania jest zbyt niska. Złe proporcje, podziały, brak odpowiednich wyliczeń matematycznych.
kaplica Piastów - wybudowana w byłym prezbiterium - możliwe u protestantów, którzy nie przywiązują takiej wagi do ołtarza. Dojrzałobarokowa - wyraźne podziały (pilastry nałożone na lizeny), podziały pionowe są przeciągnięte na gurty kopuły. Ornament - mięsisty akant. Projekt i wykonanie Carlo Antonio Rossi - Tessyńczyk, zastosował ornament charakterystyczny dla artystów z pn Włoch - napięty fragment skóry przechodzący w lwią maskę, przechodzącą w liść lauru, również czaszki mają rodowód północnowłoski. Wybudowana 1675-78 jako mauzoleum Piastów po śmierci ostatniego z męskiej linii, program opracował Caspar von Lohenstein.
- rzeźby - powstały 1677-78 na zlecenie ostatniej z rodu księżnej Magdaleny, wykonał Matthias Rauchmüller (wiedeński rzeźbiarz kształcony w Niderlandach, działał w latach 70.-80. XVII w, wykonał też nagrobek Caspra von Arzat w Marii Magdalenie). Drobny, drobiazgowy detal, naturalizm (wzory nie włoskie lecz pn niderlandzkie), pewna idealizacja twarzy, stąd figury podobne do siebie.

27. Brama zamku
1533, Georg von Amberg z Saksonii lub warsztaty północnowłoskie działające na Śląsku od lat 30. - najbardziej znana rodzina Parrio, jednak realizacja zbyt wczesna jak dla nich. Główna brama wjazdowa, renesansowa, dekorowała gotycki zamek. Elementy renesansowej architektury północnowłoskiej: bogata dekoracja, 4 potężne kolumny, bogato dekorowane, potężne belkowanie i fryz płaskorzeźbiony - postaci książąt i herb.

Dzień V, 21.05.2004
Wrocław: Muzeum Narodowe, Panorama, gmach poczty, Hala 100 lecia, WUWA.

28. Muzeum Narodowe i okolice, pl Powstańców Warszawy 5
Pierwotnie był to budynek Nowej Rejencji (potem Starej), powstał 1882-86, siedziba głównej władzy miejskiej. Jego ukończenie było zwieńczeniem procesu powstawania wielu nowych budowli publicznych niezbędnych we Wrocławiu będącym stolicą szybko rozwijającego się od lat 70. Śląska. Rejencja powstała naprzeciwko Ostrowa, w intensywnie zabudowywanym kwartale miasta. Proj niemiecki architekt Karl Friedrich Endell, formy późnego historyzmu. Endell podejmował temat niemieckiego stylu narodowego - ówcześnie uznawano za niego renesans północny, zastosował go w budowli: szczyty, maswerki, czerwony klinkier + biały kamień. Struktura pałacu z wewnętrznym dziedzińcem arkadowym (przekrytym dachem). Odwołania historyczne dla wzmocnienia legitymizacji władz.
Po wojnie umieszczono Muzeum Śląskie, potem MNWroc.
ćwiczenia w galerii szt średniowiecznej - nie na zaliczenie.

Obecnie na pobliskich terenach niewiele budynków - cały kwartał wyburzony pod lotnisko wojskowe w końcu II wojny.
Nowa Rejencja (pl Powstańców Warszawy 1) - nie wyburzony, stoi obok Muzeum. Powstał 1936, proj F Bräuler (miał mało realizacji), styl neoklasyczny III Rzeszy, jego kodyfikatorem był Speer. Monumentalny portyk, masa muru, która organizuje przestrzeń.

29. Panorama Racławicka
Malowidło jest kolejnym dziełem przeniesionym - powstało w 1894 (Wojciech Kossak, Jan Styka) na 100 rocznicę bitwy. Dzieło miało silną wymowę polityczną, antyrosyjską, otoczkę ideologiczną. W 1945 znalazło się we Wrocławiu. Lokalna społeczność (wielu repatriantów ze wschodu) miała b silne związki emocjonalne z obrazem (niejednokrotnie spotykana koncentracja uczuć w dziele sztuki). Od 1956 były b silne naciski społeczne na udostępnienie Panoramy. Władze polityczne zgodziły się, ogłoszono konkurs na budynek.
Budowla - konkurs na proj wygrali Ewa i Marek Dziekońscy, początek budowy 1958. Do 1966 stan surowy, w 1970 prace przerwano (powody też polityczne). Po 1980 znów postulaty udostępnienia (wcześniej min. kult. chciał przenieść malowidło do Warszawy). Forma rotundy doświetlonej od góry, z podziemnym wejściem. Jeden z ciekawszych przykładów architektury I poł lat 60. - ówcześnie powstawało niewiele takich gmachów reprezentacyjnych. Styl nowoczesny, wzory z berlińskiej wystawy Interbau z II poł lat 50. Elementy myśli Le Corbusiera - surowy beton, ślady szalunków.
Architektura tego okresu nie jest w ogóle objęta ochroną konserwatorską, natomiast wpisanie dzieła do rejestru zabytków b utrudnia użytkowanie. Obiekt jest przykładem polskiej architektury nowoczesnej powstającej po 1956 - krótki okres ożywienia w sztuce, rzemiośle - próby artystycznego kształtowania otoczenia człowieka. Skończyło się to w II poł lat 60. - nie tworzono architektury, tylko budownictwo.

30. Budynek poczty, Krasińskiego 1
Jeden z niewielu budynków ocalałych w pobliżu wojennego lotniska. 1929, Lothar Neumann, wysokościowiec dla Dyrekcji Poczty - ówcześnie najnowocześniejszy funkcjonalnie budynek, mieściła się w nim także dystrybucja poczty, radio itd. Przykład architektury ekspresjonistycznej, styl charakterystyczny dla pn Niemiec (np. Chilehaus w Hamburgu) - inny wariant nowoczesności niż Bauhaus - gra strukturą, powierzchnią materiału. Te koncepcje od 1925 zyskały wzmocnienie w art deco. Są też nawiązania do futuryzmu - symultaniczność, ekspresja. Dzieło architektoniczne pojmowane jako kontynuacja natury, budynek jak masyw skalny - nie opozycja, lecz harmonia z naturą. Te ekspresjonistyczne tendencje były najsilniejsze ok. 1918 - rewolucja, koniec wojny. Architektura ta miała też podbudowę ideologiczną - idee socjalistyczne, szklane pałace dla mas, przejrzystość będąca metaforą harmonii życia społecznego. Efektem była architektura jak DT Petersdorffa Ericha Mendelsohna lub też traktowana bardziej dekoracyjnie jak w tym gmachu.

31. Hala 100 lecia (Ludowa)
Ukończona 1913, Max Berg. Jedyna budowla wrocławskiego modernizmu, która jest dobrze zbadana. Była analizowana głównie jako architektura inżynierska (szczerość materiału, nowatorska konstrukcja itd.), jednak architekt zawarł w niej swój światopogląd, treści ideowe.
Wystawy światowe XIX w były spektaklami postępu, wiary w rozwój. Potrzebowały własnych budowli, pierwszą specjalnie wybudowaną był Crystal Palace Paxtona w Londynie. Oprócz wystaw światowych funkcjonowały też mniejsze, lokalne targi. Od 1911 organizowano w Poznaniu niemieckie Targi Wschodnie - prezentacja przemysłu wschodniej części Rzeszy, tam też wystawiał się Śląsk. Rozwój Wrocławia i regionu implikował projekt stworzenia w mieście terenów wystawowych, inspiratorem było środowisko wrocławskiej ASP. Lokalne władze powiązały to z 100. rocznicą odezwy Fryderyka Wilhelma wydanej we Wrocławiu, będącej wezwaniem do walki wyzwoleńczej przeciw Napoleonowi. Postanowiono stworzyć tereny wystawowe oraz halę. W Niemczech wzorem takiego obiektu była hala handlowa we Frankfurcie nad Menem Friedricha Kierscha? - na planie prostokąta, z przekryciem żelbetowym.
W grudniu 1910 ogłoszono konkurs, wygrał Max Berg, który miał dotąd tylko niewielkie realizacje - zaproponował spektakularne złamanie dotychczasowego schematu - budowla na planie 4 okręgów, łączących się w pkt centralnym, w całość można wpisać jeszcze jeden, mniejszy, okręg. Projekt wnętrza b dużego, centralnego, nacisk położony na doskonałość proporcji, harmonię brył. Berg był silnie zaangażowany w nurty teozoficzne, metafizyczne - hala miała być odwzorowaniem świata, sił natury, porządku społecznego, sił kosmicznych.
Niezwykły plan, struktura, system sklepienia, układ sił, absolutnie nowatorska konstrukcja, dwuczęściowa - niżej owal złożony z arkad, na jego zwieńczeniu łożyska, wyżej kopuła na żebrach, która opiera się swobodnie na części dolnej, ciężar kopuły jest przenoszony na masywne filary między arkadami. Arkady mają 19 m wysokości, kopuła 23-24 m, rozpiętość kopuły 65 m (Panteon ma 43-44 m) - powstała największa na świecie kopuła. W kopule znajdują się żelbetowe galeryjki z oknami, żaluzje umożliwiają swobodne operowanie światłem. W hali są zaaranżowane dwie przestrzenie wystawowe (pod kopułą i w obejściu) - osobne, ale skomunikowane. Z zewnątrz hala daje złudzenie kolistości, jest jednak w całości zbudowana z odcinków linii prostych (kwestie techniczne, linia okien).
Berg uważał, że architektura to nie projektowanie fasad, lecz tworzenie określonych przestrzeni, będącym głównym efektem działań architekta. Był uczniem Schäffera? - jednego z gł architektów i pedagogów niemieckich końca XIX w, gotycysty - uważał gotyk za ostatni wieli styl, koncepcję przestrzeni. Berg chciał zawrzeć w strukturze hali kwintesencję duchowości gotyku - odwołać się do niej, ale bez żadnych elementów stylistycznych. W hali zawarł też odniesienia do różnych nurtów utopijnego myślenia o budowli centralnej, odwołał się do całej tradycji takich budowli. Hala jest jedynym dziełem europejskiej architektury modernistycznej, w którym harmonijnie połączono różne tendencje - konstrukcyjno-inżynierską i symboliczną, z bogatym programem ideowym.
Metafizyka była ówcześnie b popularnym sposobem myślenia, np. wśród ekspresjonistów, z którymi Berg miał kontakty, były też inne źródła. Późniejsi architekci odrzucili te koncepcje. Estetyczna surowość, szczerość materiału nie jest efektem zamyślonym przez architekta - po spotkaniu z Kokoschką chciał wstawić witraże i zróżnicować kolorystycznie poszczególne elementy (znaczenie symboliczne).
Hala bywa też interpretowana jako przejaw wilhelmińskiej reprezentacji - odrzucenie kostiumu historycznego, za to pozostawienie masy, walorów reprezentacyjnych. Berg tego nie negował, jednak wkrótce po wybudowaniu hali wybuchła wojna, prace przerwano, zaś po wojnie symbolizm pył passe. W symbolice hali wilhelminizm był mało istotny, natomiast hala szybko stała się symbolem Śląska - w 20. leciu zastąpiła herb, stała się logo.
Uroczystość inauguracji hali miała stosowną oprawę - mieszkający pod Wrocławiem noblista Gerhart Hauptmann skomponował monumentalny utwór, wielki odnowiciel teatru Max Reinhardt opracował inscenizację - głosił koncepcję teatru ludowego, demokratycznego - Berg go wybrał, podobne idee zawarł w hali. Na zamknięcie targów wystąpił 1000 osobowy chór, wielka orkiestra.
Pawilon 4 kopuł, Poelzig - wystawa była skoncentrowana wokół wojen napoleońskich, postaciach kultury i sztuki tego okresu - pokazano wielkie zbiory, dla których wybudowano oddzielną przestrzeń (w hali trudno zabezpieczyć). Architekt odwołał się do form historycznych z prezentowanej epoki (empire) - połączenie wczesnego modernizmu i specjalnie dobranej dekoracji historycznej. Również Poelzig zaprojektował otoczenie hali - gigantyczną betonową pergolę wokół sadzawki i dwa pawilony administracyjne. Odwoływał się chętnie do tradycji miejscowej - łącznik przy hali ma ukośny daszek nawiązujący do architektury ludowej.
Wokół hali założono park, urządzono w nim wystawę sztuki ogrodowej odtwarzając ogrody historyczne, poczynając od karolińskich, pokazano też ogrody egzotyczne, np. japoński (obecnie odtworzony). Elementem kreacji przestrzeni był drewniany kościółek przeniesiony z inicjatywy Poelziga z Kędzierzyna, wewnątrz dekoracje Fryderyka Pautscha.

32. WUWA
Deutscher Werkbund był organizacją propagującą nowoczesną architekturę, w 1929 działający w nim wrocławcy architekci zorganizowali prezentację „Mieszkanie i Miejsce do pracy. Wystawa” (Wohnung und Werkraum. Austelung, WUWA). Było to nawiązanie do wystawy pod Stuttgartem w 1927, będącej inicjatywą międzynarodowego środowiska architektonicznego, celem propagowanie nowej architektury. Na wystawach nie prezentowano projektów, lecz gotowe realizacje. Inicjatorem był wrocławski architekt Heinrich Lauterbach, współpracowali Adolf Rading, Hans Scharoun - zaprojektowali największe obiekty. Celem wystawy było tanie budownictwo dla mas, wykonane z prefabrykatów, zapewnienie „Existenzminimum”.
Scharoun opracował budynek dla singli i młodych małżeństw - niewielkie metraże, założenie typu hotelowego z częścią wspólną, recepcją i restauracją. Mieszkania małe, ale dwupoziomowe - maksymalne wykorzystanie miejsca, na jednej kondygnacji wejście do części dziennej z wnęką kuchenną, wyżej lub niżej część sypialna - optymalizacja powierzchni korytarzy. Zastosowane 5 zasad Le Corbusiera (słupy, podpory, rzut, płaskie dachy-ogrody, wolna elewacja), nacisk na nowe technologie. Wyposażenie i wnętrza również proj Scharoun - zastosowana kolorystyka wg De Still - mieszkania w pastelach, części wspólne jaskrawe, meble chromowane. Styl: ekspresjonizm, początek architektury organicznej (kształt, otwartość, przeszklenia), architektura okrętowa (detal, koliste otwory) - dom jako transatlantyk nowoczesności.
Rading - projekt wysokościowca, obecnie mocno przekształcony. Ta budowla też miała realizować nowe cele mieszkalno-społeczne - zapewnienie „Existenzminimum”, a ponadto tworzenie wspólnoty - ograniczenie pomieszczeń indywidualnych, więcej wspólnych.
W ramach wystawy powstało też kilka domów jednorodzinnych (obecnie przebudowane), były przewidziane dla wyższych urzędników. Jeden z nich zaprojektował Lauterbach - realizował 5 zasad Le Corbusiera. Meble projektował architekt i studenci wrocławskiej Krajowej Akademii Sztuki i Rzemiosł Artystycznych.
W ramach wystawy były też projekty ogrodów i sztuki cmentarnej.
Po wystawie powstało osiedle artystów, jednak socjalistyczne koncepcje się nie sprawdziły.

---