Osierocone dzieci żyjących rodziców- profil psychologiczny Dorosłego Dziecka Alkoholika

Syndrom DDA

• Jest to zespół utrwalonych osobowościowo schematów funkcjonowania psychospołecznego powstających w dzieciństwie w wyniku wychowania w dysfunkcyjnym systemie rodzinnym.

• Schematy te utrudniają adekwatny, bezpieczny kontakt z rzeczywistością i powodują psychologiczne zamknięcie w patologicznej przeszłości.

• Aktualne doświadczanie rzeczywistości jest zniekształcone i spostrzegane przez pryzmat dzieciństwa

• Jednostka nie jest tych schematów świadoma, są one destrukcyjne i powodują zaburzenia w kontakcie z samym sobą i z innymi ludźmi.

Najczęstsze doświadczenia DDA

• Nagromadzenie większej ilości doświadczeń związanych z przemocą psychiczną, fizyczną i seksualną

• Doświadczenia te mają charakter ciągły i wpływają na formowanie się osobowości jednostki (podczas gdy w przypadku syndromu PTSD przemoc jedynie zaburza istniejący już porządek)

• Rodzice, w innych przypadkach będący zasobem (źródłem wsparcia) stają się podstawowym źródłem zagrożenia

• Życie w chaosie związanym z nałogiem bliskiej osoby wpływa na doświadczanie przemocy jako bardziej nieprzewidywalnej i niemożliwej do skontrolowania, niż w rodzinach czysto przemocowych

• Dezorientacja dotycząca rodziców - autorytety rodzicielskie są chwiejne, ponieważ postawy rodziców wobec dzieci są dwubiegunowe; dziecku trudno jest doświadczyć stałej relacji z obiektem

• Poczucie odrzucenia i izolacji społecznej związanej z przeżywanym przez dziecko wstydem

• Brak dobrych wzorców do identyfikacji - „Nie jestem taki jak ojciec / matka, więc kim ja właściwie jestem?”

• Wszystkie te doświadczenia wyznaczają podstawowy obszar do eksploracji w pracy terapeutycznej z DDA.

Role przyjmowane przez dziecko w rodzinie alkoholowej (V. Satir)

Radząc sobie z trudną i niezrozumiałą sytuacją, dziecko nieświadomie wchodzi w role

• Bohatera rodzinnego („ Osoba superracjonalna”)

• Kozła ofiarnego („Oskarżyciel”)

• Niewidzialnego dziecka („Osoba chaotyczna”)

• Maskotki („Osoba zjednująca sobie innych”)

BOHATER RODZINNY

• Najczęściej najstarszy z rodzeństwa lub jedynak

• Staje się wierzchołkiem systemowego trójkąta

• Chętnie udziela pomocy w rodzinie i odnosi sukcesy poza nią

• Dostarcza rodzinie poczucia wartości

• Skutecznie kryje swoje wewnętrzne poczucie zranienia

• Pośrednik pomiędzy rodzicami lub opiekunami w systemie

• Bierze na siebie odpowiedzialność za związek rodziców i utrzymywanie status quo rodziny

• Często staje się zastępczym rodzicem dla młodszego rodzeństwa

Uwewnętrznione przekazy:

• „ Nie jestem godzien współczucia swojego i innych osób ”

• „ Moim zadaniem jest współczuć innym i być otwartym na nich”

• „ Nie wolno mi przysparzać zmartwień rodzinie ani nikomu innemu”

• „ Zaopiekuję się wszystkimi, zatroszczę o wszystko ”

• „ Nie wolno mi popełniać błędów, muszę być doskonały ”

• „ Odpowiadam za wszystko”

• „ Nie będę prosił o pomoc, sam sobie muszę radzić”

• „Jestem w porządku, jeśli panuję nad wszystkim i wszystko mi się udaje”

KOZIOŁ OFIARNY

• Jego rolą jest odwrócenie uwagi od rzeczywistego źródła dysfunkcji rodziny

• Na ogół dziecko zajmujące środkową pozycję

• Odczuwa presję zarówno ze strony rodziców, jak i starszego rodzeństwa

• Próbuje początkowo naśladować Bohatera, ale ponosi porażkę

• Szuka uwagi negatywnej, coraz bardziej oddalając się od rodziny

• Ucieczki z domu, przyłączenie do subkultur, używanie środków psychoaktywnych

• Uwaga, którą na siebie zwraca, przynosi mu jedynie krótkotrwałą i iluzoryczną satysfakcję

• Często obwiniany za alkoholizm rodzica

Uwewnętrznione przekazy:

• „Nikogo nie potrzebuję”

• „ Nie zależy mi”

• „ Nie przywiążę się do nikogo”

• „Nie będę nic czuł, bo to boli”

• „ Nie chcę mieć z wami nic wspólnego”

• „ Ufam kumplom, wam nie ufam”

• „ Nigdy ze mną nie wygracie”

• „ Jeszcze wam pokażę”

• „Nie zamierzam być w porządku”

NIEWIDZIALNE DZIECKO

• To na ogół któreś ze środkowych dzieci

• Nie pozostaje już dla niego ani uwaga pozytywna, ani negatywna, nie próbuje więc niczego robić celem jej pozyskania

• Osoba nieśmiała, zamknięta w sobie, skrywająca swoje uczucia

• Nie rozwija umiejętności społecznych, żyje w stworzonym przez siebie świecie fantazji

• Izolacja rodzi problemy w szkole i hamuje jego rozwój społeczny

• Duża podatność na zaburzenia odżywiania, a w dorosłości - na depresję, zaburzenia odżywiania, uzależnienia

Uwewnętrznione przekazy:

• „Nie liczę się”

• „ Mogę polegać tylko na sobie”

• „ Moje Ja nie istnieje”

• „ Żeby nie przestać istnieć, muszę się rozchorować, wtedy tata i mama pospieszą mi na pomoc”

• „ Boję się wszystkiego”

• „ Mogę sprawować kontrolę tylko nad sobą - nikt się do mnie nie dobierze, jeśli mu na to nie pozwolę”

MASKOTKA

• Rolę tę najczęściej przyjmują najmłodsze dzieci w rodzinie

• Rodzina nie traktuje tego dziecka zbyt poważnie i z powodu jego cech (wieku, płci, ułomności) nie angażuje go w sytuacje rodzinne, podejmując decyzje bez jego wiedzy

• Ma przez całe życie strukturę dziecka; chroni się ją przed prawdą na temat rodziny

• Uważane za nadpobudliwe, swoim zachowaniem rozśmiesza członków rodziny i rozładowuje napięcie

• Przymilne, pełne wdzięku, czarujące, głęboko ukrywa swoje prawdziwe przeżycia

• Często podaje mu się środki uspokajające, co w przyszłości może doprowadzić do uzależnień; pojawiają się u niego choroby somatyczne i fobie wynikające z nawarstwiającego się stresu

Uwewnętrznione przekazy:

• „Kiedy ludzie się śmieją, to jest bezpiecznie”

• „ Śmiech jest oznaką, że mnie lubią”

• „ Moją rolą jest sprawianie przyjemności”

• „ Jestem bezradna i głupiutka”

• „ Zadecydujcie za mnie - ja nie potrafię”

• „ Nikt mnie nie będzie lubił, jeśli będę serio”

• „ Żeby zwrócić na siebie uwagę, muszę specjalnie się postarać”

• „ Lepiej śmiać się niż płakać”

Diagnoza cech typowych dla DDA

Reakcja na doświadczenie odrzucenia przez jedno lub oboje rodziców

• Lęk przed odrzuceniem

• Poczucie niższej wartości - „Nie nadaję się do miłości”

• Bezsilność - „Żebym nie wiem jak się starał, nikt mnie nie pokocha”

• Brak sensu życia - „Skoro nawet ojciec i matka mnie nie chcą, to nie ma po co żyć”

• Myśli i próby samobójcze

• Nastawianie się na wyłapywanie od partnera sygnałów świadczących o chęci odejścia bądź osłabienia więzi - „Żeby nie być odrzuconym, sam pierwszy odrzucę”

• Poczucie niższej wartości

• „Skoro rodzice mnie nie chcą, to nie zasługuję na lepsze traktowanie”

• 1 sposób na radzenie sobie - perfekcjonizm „Tyle jestem wart, ile inni mnie pochwalą” i ciągłe stawianie sobie nowych wymagań, które udowadniają brak wartości

• 2 sposób na radzenie sobie - zachowania unikowe - wycofywanie się z góry ze wszystkich trudnych zadań z powodu przewidywanej porażki „Nie będę próbował, bo i tak do niczego się nie nadaję” np. wybieranie sobie pracy poniżej kwalifikacji lub nieatrakcyjnych partnerów

• Poczucie osamotnienia

• Celowe unikanie innych i potwierdzanie sobie poprzez to przekonania „Ludzie naprawdę mnie nie lubią” ; przekonanie takie zwalnia osobę z poszukiwania kontaktów i narażania się na ryzyko porażki

• Wchodzenie w związki z przypadkowymi ludźmi, bez więzi emocjonalnej

• Zamrożenie uczuć

• Tłumienie zarówno uczuć pozytywnych, jak i negatywnych, nie rozpoznawanie ich i nie okazywanie

• Aleksytymia , dysocjacja

Przykładowe zadanie domowe dla DDA

UCZUCIA, KTÓRE PRZYPRAWIAJĄ O BÓL GŁOWY

• Pomyśl o sytuacji, w której byłaś naprawdę zła. Przypomnij sobie coś, co zdarzyło się niedawno. Napisz, gdzie byłaś, kto Cię rozzłościł, co Cię zdenerwowało.

ROZZŁOŚCIŁAM SIĘ, KIEDY...

• Spróbuj pomyśleć o tym, kiedy poczułaś się dotknięta, kiedy Twoje uczucia zostały zranione przez kogoś w jakiejś sytuacji. Zrób na ten temat notkę.

POCZUŁAM SIĘ ZRANIONA, GDY...

• Przypomnij sobie, co Cię ostatnio przestraszyło. Postaraj się rozpocząć opis tej sytuacji od słów:

BAŁAM SIĘ, KIEDY...

Weź pod uwagę następujące rzeczy:

• otwarte wyrażanie swoich uczuć- zdarza się, że mówimy otwarcie o rzeczach, które nas bolą. Robimy to od razu, kiedy poczujemy się źle- i zwracamy się bezpośrednio do zainteresowanych osób. „Jestem na ciebie wściekła”, „To mnie zabolało”, „Boję się, gdy tak się zachowujesz”

• wyrażanie swoich uczuć „nie wprost”- nie zawsze okazujemy otwarcie to, co czujemy. Możemy udawać, że wszystko jest w porządku- a jednocześnie być w złym humorze, odnosić się do innych nieprzyjaźnie, wrogo lub chłodno. Okazujemy, że coś nam doskwiera, ale nie wyjaśniamy o co nam chodzi

• Wyrażanie uczuć „prywatnie”- zdarza się, że nie chcemy okazywać uczuć otwarcie, ale pozwalamy sobie na to w sytuacji, gdy jesteśmy sami lub z kimś, komu ufamy. Możemy wtedy płakać, wrzeszczeć, mówić o swoich uczuciach. Dopiero gdy dajemy im upust, możemy się wreszcie z nich otrząsnąć.

• Pogrzebanie uczuć- czasem chcemy zaprzeczać, że istnieją w nas jakiekolwiek negatywne uczucia. Nie chcemy w ogóle o nich słyszeć. Próbujemy więc zepchnąć je gdzieś głęboko, albo znajdujemy sobie różne zajęcia, byle tylko szybko o nich zapomnieć. Robimy, co w naszej mocy, żeby utrzymać swoje negatywne uczucia w ukryciu.

Diagnoza cech typowych dla DDA

Reakcja na doświadczenie odrzucenia przez jedno lub oboje rodziców

• Wyparcie się własnych potrzeb

• Grupa przekonań dotyczących własnej samowystarczalności - „Nie potrzebuję, by mnie ktoś kochał”, „Ze związku są tylko same kłopoty”, „Nie zależy mi na nikim”

• Spełnianie oczekiwań innych osób, brak umiejętności odpowiedzi na pytania: „Co lubisz?”, „Co sprawia ci przyjemność?”

• Niemożność znalezienia oparcia w samym sobie

• Wrogi i krzywdzący stosunek do samego siebie

Reakcja na nieprzewidywalność zachowań rodziców

• Potrzeba stałego kontrolowania siebie i innych

• Powtórzenie zachowań związanych z nadopiekuńczością i nadodpowiedzialnością z dzieciństwa w dorosłym związku z partnerem oraz w stosunku do większości innych ludzi, również na grupie terapeutycznej

• Potrzeba porządkowania życia

• Programowanie swojego życia na wiele lat naprzód

• Potrzeba ciągłego wypełniania kolejnych zadań, którym towarzyszy stres i napięcie niweczące korzyści emocjonalne z osiągniętych celów

• Sytuacja odwrotna: niemoc; reagowanie paraliżem woli i trudności z doprowadzeniem jakichkolwiek działań do końca („I tak się nie uda”)

• Lęk przed zmianą

• Przekonanie nabyte w dzieciństwie: „Każda zmiana jest niebezpieczna”

• Trwanie w niekorzystnym dla siebie związku lub warunkach z obawy przed pogorszeniem swojej sytuacji

• Myślenie magiczne

• Wiara, że przez wyobrażenia, symboliczne czynności i rytuały można oddziaływać na realne życie

• „Zamartwianie się” na zapas, aby nie zapeszyć

Reakcja na przemoc - życie w ciągłej atmosferze zagrożenia

• Poczucie stałego zagrożenia nawet wtedy, gdy nic złego się nie dzieje

• Potrzeba bycia przygotowanym na każdą ewentualność, aby nie dać się zaskoczyć

• „Jeśli zbyt długo jest dobrze, to z pewnością będzie źle”

• Dwie ewentualności: stała mobilizacja i przygotowanie do „walki” lub też wycofanie się i unikanie sytuacji zagrażających

• Silny lęk i brak poczucia bezpieczeństwa

• W dzieciństwie ciągłe przeżywanie lęku, ale niemożność wyrażenia go

• W życiu dorosłym: utrwalony lęk uruchamiający stare sposoby radzenia sobie: tłumienie, zachowania ucieczkowe lub atak; te sposoby działania są usztywnione i pacjentowi trudno jest uświadomić je sobie i przejąć nad nimi kontrolę

• Impulsywne przeżywanie gniewu i stosowanie przemocy

• Agresywne zachowania rodziców budzą gniew, przeradzającą się w nienawiść, której nie można otwarcie wyrazić

• W życiu dorosłym uczucia te wyrażane są w formie niekontrolowanych ataków złości przeżywanych w stosunku do najbliższych osób

• Wybuchy te rodzą poczucie winy i nienawiść do samego siebie

• W sytuacji powstrzymywania się od agresywnych zachowań, mogą one przybrać formę symboliczną- obsesyjne, natrętne myśli również prowadzące do poczucia winy i zachowań autoagresywnych

• Przekonanie: „Prawdziwie dobry człowiek nigdy nie przeżywa złości, nienawiści i gniewu”

• Niepokój przejawiający się nawet w sytuacji bycia świadkiem czyjejś złości (np. na grupie terapeutycznej)

• Poczucie krzywdy

• Uświadamiane tylko przez część DDA

• Zaprzeczanie krzywdzie wynika z przekazu „Wszystko jest w porządku, u nas nic złego się nie dzieje, nasza rodzina jest normalna”

• Przekaz: „Bądź dzielny i nie okazuj uczuć” również uniemożliwia doświadczenie i wyrażenie krzywdy

• Poczucie upokorzenia w sytuacji bycia ofiarą i chęć uniknięcia podobnej sytuacji w życiu dorosłym

• Lęk przed oskarżeniem własnych rodziców o krzywdę i poczuciem złosci w stosunku do nich

• W sytuacji gdy krzywda JEST odczuwana, może przybrać formę nadwrażliwości, nadmiernej podatności na skrzywdzenie i bolesnego przeżywania widoku krzywdy innych, zwłaszcza małych dzieci

Reakcja na nadużycia seksualne

• Zaburzenia seksualne

• Powstają u osób, które były karane w sposób łączący cierpienie z bodźcami seksualnymi

• Brak akceptacji własnej płciowości i zaprzeczanie potrzebom seksualnym

• Pochwica, anorgazmia jako zaburzenia psychoseksualne związane z unikaniem wchodzenia w rolę „ofiary” w sytuacji stosunku seksualnego

• Mechaniczne uprawianie seksu, oddzielenie seksu od sfery uczuć

• Nierealistyczne, wyidealizowane wyobrażenia o miłości i idealnym partnerze

• Zaprzeczanie istnieniu miłości lub byciu zdolnym do niej („To nie dla mnie”, „Mnie nikt nie pokocha”)

Reakcja na brak stabilnego systemu wartości i norm

• Nieufność wobec autorytetów, przy jednoczesnej silnej potrzebie ich posiadania

• Relacja z rodzicami nauczyła DDA, że autorytety zawodzą

• Jednocześnie posiadają oni silną potrzebę znalezienia autorytetu, któremu można by całkowicie zaufać

• Przeniesienie uczuć z rodziców na terapeutę

• Oscylacja pomiędzy próbą przerzucenia odpowiedzialności na terapeutę lub inną osobę i całkowitą nieufnością wobec niej

• Stawianie „kandydatowi” na autorytet bardzo wysokich, niekiedy nierealistycznych wymagań

• Sztywne przestrzeganie norm i wartości

• Częste używanie sformułowań „powinno się”, „tak trzeba”, „nie wypada”

• Zewnątrzsterowne poczucie wartości, przejmowanie sztywnych norm

• Tendencja do surowego traktowania siebie i innych; trudności z wybaczaniem

• Niepewność co do własnej roli w rodzinie

• Często główną motywacją DDA do założenia własnej rodziny jest zapewnienie sobie poczucia bezpieczeństwa i udowodnienie samym sobie, że potrafią żyć inaczej, niż rodzice

• Brakuje im jednak wzorców do naśladowania w roli małżonka i rodzica

• Nierealistyczne oczekiwania dotyczące funkcjonowania rodziny

• Lęk przed wchodzeniem w usankcjonowany społecznie związek

• Stała psychologiczna obecność rodziców: naśladowanie ich we wszystkim lub obsesyjne unikanie podobieństwa do nich

• Problemy religijne

• Trudność z przyjęciem koncepcji kochającego i opiekuńczego Boga lub też nadmierne usztywnienie w religijnym systemie wartości

Pomoc psychologiczna dla DDA

• Psychoedukacja

• Terapia indywidualna

• Terapia grupowa

• Grupy wsparcia

• Psychoterapia dla DDA nie stanowi odrębnego nurtu psychoterapeutycznego. W przypadku DDA współwystępują ze sobą obszary problemowe, które są charakterystyczne również dla osób nie pochodzących z rodzin alkoholowych

• W szerszym rozumieniu- DDA oznacza zaburzenia charakterystyczne dla osób wychowanych w różnego typu systemach dysfunkcyjnych

Wskazania strategiczne do terapii DDA

• Zaburzone relacje i role w rodzinie - dostrzeżenie ich z szerszej perspektywy

• Destrukcyjne schematy i przekazy rodzinne - praca nad ich wyodrębnieniem

• Życie w nieprzewidywalności i chaosie - przywracanie utraconego poczucia kontroli lub też praca nad sprawowaniem kontroli w bardziej funkcjonalny sposób

• Traumatyczne doświadczenia, przemoc, życie w ciągłym poczuciu zagrożenia - odtwarzanie zapisanych doświadczeń i nadawanie im nowego znaczenia

• Przepracowanie poczucia krzywdy, wstydu i winy (z których każdy zawiera komponentę lękową)

• Zaburzony obraz siebie, problemy tożsamościowe, tendencje autodestrukcyjne (Okrutny Krytyk Wewnętrzny)

• Problemy związane z własną tożsamością seksualną - problemy seksualne, zaburzenia identyfikacji i akceptacji własnej seksualności

• Nie zakończone sprawy z dzieciństwa

• Obecne problemy intra - i interpersonalne wpływające na aktualne funkcjonowanie jednostki

Fazy psychoterapii DDA

Rozpoznanie i zrozumienie historii swojego dzieciństwa

• Przywrócenie wiary w swoje przeżycia i uznanie prawa do korzystania z pomocy

• Uznanie subiektywnej wizji dotyczącej swojego dzieciństwa

• Zakwestionowanie obowiązku przestrzegania tajemnicy rodzinnej

• Ustalenie listy swoich praw, z prawem do korzystania pomocy na pierwszym miejscu

• Rozpoznanie struktury rodziny, relacji w rodzinie, pokoleniowych przekazów rodzinnych

Uświadomienie krzywdy

• Opowiadanie o bolesnych wydarzeniach z dzieciństwa

• Eksploracja kontaktów z rodzicami

• Eksploracja wspomnień z dzieciństwa

• Tworzenie listy krzywd i niezaspokojonych potrzeb

Odreagowanie urazów

• Eksploracja poczucia krzywdy

• Odreagowanie traumatycznych przeżyć (przemoc, nadużycia)

• Przeżycie i wyrażenie tłumionych uczuć złości i buntu

• Zmiana zakończenia traumatycznych przeżyć

• Integrowanie nowego doświadczenia z pozycji osoby dorosłej

Domykanie nie dokończonych spraw

• Wyrażanie nie okazywanych nigdy uczuć do rodziców i powiedzenie im o nigdy nie zaspokojonych potrzebach względem nich

• Wprowadzenie nowego, sprawiedliwego porządku we własnej historii (np. „sąd nad rodzicem”)

• Zrezygnowanie z nierealnych oczekiwań

• Spojrzenie na dzieciństwo z pozycji dorosłego

• Rozstanie się emocjonalne z rodzicami (przebaczenie im)

Zmiana obrazu samego siebie

• Wydobycie destrukcyjnych schematów na własny temat

• Odnalezienie korzeni tych schematów

• Praca nad zmianą tych schematów (np. poprzez ćwiczenie dialogu w sytuacji podwójnego krzesła lub przez pracę nad konfliktowymi rozdwojeniami wewnętrznymi)

• Praca nad zmianą „tożsamości ofiary”

• Praca nad akceptacją własnej seksualności

• Praca nad akceptacją siebie i stworzenie bardziej pozytywnego obrazu Ja

• Nauka dobrego traktowania siebie i stawania po swojej stronie

Poszukiwanie nowego porządku

• Zakwestionowanie sztywnych i dysfunkcyjnych przekonań o ludziach i o świecie

• Oddzielenie przeszłości od teraźniejszości

• Praca nad nową hierarchią wartości

• Poszukiwanie celów życiowych

• Planowanie konstruktywnych zmian w różnych dziedzinach życia

• Rozwiązywanie aktualnych problemów

Typowe trudności w terapii DDA

• Usztywnienie w tożsamości ofiary - rezygnacja z tej roli może powodować dezintegrację, chaos poznawczy i lęk, dlatego też DDA często bronią swojej tożsamości osoby skrzywdzonej i opierają się przed zmianą; rezygnacja z roli ofiary prowadzi do wzięcia odpowiedzialności za własne życie i dokonywane w nim wybory

• Postawa roszczeniowa (współwystępuje z zaburzeniem osobowości negatywistycznym) - sposób na zastępcze wyrażanie złości, na którą w domu rodzicielskim nie było przyzwolenia

• Trudności z kontrolowaniem złości i wyrażaniem jej w bezpieczny sposób (rola techniki dialogu na krzesłach w Gestalt)

• Opór przed wyrażeniem poczucia krzywdy wynikający z surowych standardów moralnych („Nie wolno mówić źle o rodzicach” ) lub też z lęku przed tłumioną złością doświadczaną zwłaszcza pod adresem rodzica współuzależnionego

Zaburzenia współwystępujące z DDA

• Ostra reakcja na stres F 43.0

• Zaburzenia stresowe pourazowe F 43.1

• Zaburzenia adaptacyjne F 43.2

• Zaburzenia lękowe w postaci fobii F 40

• Inne zaburzenia lękowe F 41

• Zaburzenia obsesyjno - kompulsyjne F 42

• Zaburzenia dysocjacyjne F 44

• Zaburzenia występujące pod postacią somatyczną F 45

• Zaburzenia osobowości

• Uzależnienia

• Zaburzenia jedzenia

---