Wanda Mende - wykładowca w Zakładzie Służby Prewencyjnej

Centrum Szkolenia Policji

Prawne aspekty przeciwdziałania przemocy

Na jakość i efektywność procesów nauczania oraz wyniki kształcenia bezpośrednio wpływa sposób i rodzaj podejmowanych w szkole działań wychowawczych, a także klimat społeczny szkoły, rozumiany jako współdziałanie wszystkich członków wspólnoty szkolnej, relacje interpersonalne, sposób komunikowania się oraz konsekwentne przestrzeganie uzgodnionych zasad.

Przemoc w szkole jest jednym z przejawów szerszego zjawiska społecznego - przemocy wśród dzieci i młodzieży, agresji w relacjach społecznych i brutalizacji przekazów medialnych. Środki masowego przekazu wielokrotnie upowszechniają agresywne wzorce i nagłaśniają negatywne zachowania w poszukiwaniu sensacji, w pogoni za klientem i prześciganiu się we wskaźnikach oglądalności. Jest to bardzo niepokojące, ponieważ w taki sposób kształtowane są społeczne wyobrażenia w tak istotnym obszarze, jakim jest wychowanie oraz edukacja dzieci i młodzieży. Zachowania agresywne i przemoc w szkole osiągnęły w ostatnich latach wysoki stopień uwagi społecznej, skupiając na sobie zainteresowanie mediów oraz opinii publicznej.

Warto postawić pytanie, w jaki sposób to co dzieje się w szkole ma wpływ na zjawiska agresji i przemocy wśród uczniów. Które z działań podejmowanych przez nauczycieli, psychologów, pedagogów i rodziców przyczyniają się do redukcji zachowań agresywnych dzieci i młodzieży, a które - mogą wzmacniać zachowania ryzykowne, destrukcyjne, prowadzić do narastania przemocy i demoralizacji? Na jakie właściwości szkolnego kontekstu socjalizacyjnego należy zwrócić uwagę?

W dzisiejszym wystąpieniu chciałabym skupić się przede wszystkim na po pierwsze przemocy rówieśniczej, po drugie przemocy uczniów wobec nauczycieli. Zanim przejdę do omawiania tych zachowań i co w takiej sytuacji można, należy zrobić, pozwólcie Państwo, że wyjaśnię parę pojęć. Postępowanie w stosunku do osób, które stosują przemoc będzie się nieco różniło w zależności od wieku sprawcy, tzn. jeżeli sprawcą będzie osoba do 17 roku życia - wtedy mamy do czynienia z nieletnim, a gdy będzie mieć ukończone lat 17 odpowiada już „jak osoba dorosła” na zasadach przewidzianych w kodeksie karnym - czyli Sąd stosuje wobec takiej osoby kary np. pozbawienia wolności. Oczywiście są tu wyjątki - tzn. kiedy osoba ukończy 15 lat i np. dopuści się rozboju lub zabójstwa wówczas może odpowiadać jak osoba dorosła. O tym czy tak się stanie decyduje Sąd Rodzinny uwzględniając okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste, a w szczególności, jeżeli wcześniej stosowane środki wychowawcze lub poprawcze nie przyniosły efektu.

Art. 10.[kodeksu karnego]

 § 1. Na zasadach określonych w tym kodeksie odpowiada ten, kto popełnia czyn zabroniony po ukończeniu 17 lat.

§ 2. Nieletni, który po ukończeniu 15 lat dopuszcza się czynu zabronionego określonego w art. 134, art. 148 § 1, 2 lub 3, art. 156 § 1 lub 3, art. 163 § 1 lub 3, art. 166, art. 173 § 1 lub 3, art. 197 § 3, art. 252 § 1 lub 2 oraz w art. 280, może odpowiadać na zasadach określonych w tym kodeksie, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne.

§ 3. W wypadku określonym w § 2 orzeczona kara nie może przekroczyć dwóch trzecich górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za przypisane sprawcy przestępstwo; sąd może zastosować także nadzwyczajne złagodzenie kary.

§ 4. W stosunku do sprawcy, który popełnił występek po ukończeniu lat 17, lecz przed ukończeniem lat 18, sąd zamiast kary stosuje środki wychowawcze, lecznicze albo poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają.

Na początku zwrócę uwagę na nieletnich (gdyż w większości placówek oświatowych mamy z nimi do czynienia). Postępowanie wobec nieletnich reguluje Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz.U.Nr 35 poz.228 z 1982 r. z póź. zm.). Zgodnie z zapisami Ustawy mówiąc o nieletnim mam na myśli:

po pierwsze, osobę do 18 roku życia w zakresie zapobiegania i zwalczania demoralizacji;

po drugie, osobę, która ukończyła 13 lat a nie ukończyła lat 17 i dopuściła się czynu karalnego;

po trzecie, osobę do 21 lat względem, której zostały orzeczone środki wychowawcze lub poprawcze.

W Ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich wyjaśnione jest również pojęcie czynu karalnego - jest to czyn zabroniony przez ustawę jako przestępstwo, przestępstwo skarbowe albo wykroczenia określone w art. 51, 69, 74, 76, 85, 87, 119, 122, 124, 133 lub 143 Kodeksu wykroczeń.

Górna granica wieku sprawcy czynu karalnego określona na 17 lat wynika z faktu, iż
w polskim prawie karnym na zasadach określonych w Kodeksie karnym i Kodeksie wykroczeń odpowiadają osoby, które popełniają czyny zabronione po ukończeniu 17 lat (art. 10§1 kodeksu karnego oraz art. 8 kodeksu wykroczeń).

Właściwym do rozpoznawania i prowadzenia spraw wobec nieletnich jest Wydział Rodzinny i Nieletnich Sądu Rejonowego. Aby lepiej zrozumieć postępowanie Sądy wobec osób nieletnich należy przyjrzeć się celom Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Celem nadrzędnym postępowania w sprawach nieletnich jest profilaktyka rozumiana jako dążenie do przeciwdziałania demoralizacji i przestępczości nieletnich. Celami podrzędnymi są: - resocjalizacja, która polega na dążeniu do stwarzania warunków powrotu do normalnego życia nieletnim, którzy popadli w konflikt z prawem lub z zasadami współżycia społecznego; oraz - optymalizacja wychowania w środowisku naturalnym nieletnich, która przejawia się w dążeniu do umacniania funkcji opiekuńczo - wychowawczej i poczucia odpowiedzialności rodzin za wychowanie nieletnich na świadomych swych obowiązków członków społeczeństwa. Cele ustawy opisane są w preambule:

W dążeniu do przeciwdziałania demoralizacji i przestępczości nieletnich i stwarzania warunków powrotu do normalnego życia nieletnim, którzy popadli w konflikt z prawem bądź z zasadami współżycia społecznego, oraz w dążeniu do umacniania funkcji opiekuńczo-wychowawczej i poczucia odpowiedzialności rodzin za wychowanie nieletnich na świadomych swych obowiązków członków społeczeństwa stanowi się, co następuje:

Adresatem preambuły są wszystkie podmioty, które stosują przepisy ustawy, szczególnie sędziowie sądów rodzinnych, kuratorzy sądowi, Policja, prokuratura, Rodzinne Ośrodki Diagnostyczno Konsultacyjne (RODK), placówki opiekuńczo - wychowawcze, zakłady dla nieletnich, szkoły, poradnie.

Stosując przepisy ustawy nie można zapomnieć o treści art. 3

Art. 3. upn

§ 1. W sprawie nieletniego należy kierować się przede wszystkim jego dobrem, dążąc do osiągnięcia korzystnych zmian w osobowości i zachowaniu się nieletniego oraz zmierzając
w miarę potrzeby do prawidłowego spełniania przez rodziców lub opiekuna ich obowiązków wobec nieletniego, uwzględniając przy tym interes społeczny.

§ 2. W postępowaniu z nieletnim bierze się pod uwagę osobowość nieletniego,
a w szczególności wiek, stan zdrowia, stopień rozwoju psychicznego i fizycznego, cechy charakteru, a także zachowanie się oraz przyczyny i stopień demoralizacji, charakter środowiska oraz warunki wychowania nieletniego.

Naczelną zasadą postępowania przyjętą w ustawie jest dobro nieletniego, wyrażające się w:

• dążeniu do osiągnięcia korzystnych zmian w osobowości i zachowaniu nieletniego oraz do prawidłowego spełniania przez rodziców lub opiekuna ich obowiązków wobec nieletniego;

• uwzględnienie zasady indywidualizacji, obejmującej aktualny stan osobowości nieletniego, a w szczególności: wiek, stan zdrowia, stopień rozwoju psycho - fizycznego, cechy charakteru, zachowanie się, przyczyny i stopień demoralizacji, charakter środowiska oraz warunki wychowania nieletniego;

W polskim ustawodawstwie w stosunku do nieletnich zarówno sprawców czynów karalnych jak i osób wykazujących oznaki demoralizacji stosuje się środki wychowawcze
a nie kary. Katalog środków wychowawczych zawarty jest w art. 6 Ustawy o postępowaniu
w sprawach nieletnich (upn).

Art. 6. upn

Wobec nieletnich sąd rodzinny może:

1) udzielić upomnienia,

2) zobowiązać do określonego postępowania, a zwłaszcza do naprawienia wyrządzonej szkody, do wykonania określonych prac lub świadczeń na rzecz pokrzywdzonego lub społeczności lokalnej, do przeproszenia pokrzywdzonego, do podjęcia nauki lub pracy, do uczestniczenia w odpowiednich zajęciach o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, do powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach albo do zaniechania używania alkoholu lub innego środka w celu wprowadzania

się w stan odurzenia,

3) ustanowić nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekuna,

4) ustanowić nadzór organizacji młodzieżowej lub innej organizacji społecznej, zakładu pracy albo osoby godnej zaufania - udzielających poręczenia za nieletniego,

5) zastosować nadzór kuratora,

6) skierować do ośrodka kuratorskiego, a także do organizacji społecznej lub instytucji zajmujących się pracą z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, po uprzednim porozumieniu się z tą organizacją lub instytucją,

7) orzec zakaz prowadzenia pojazdów,

8) orzec przepadek rzeczy uzyskanych w związku z popełnieniem czynu karalnego,

9) orzec umieszczenie w rodzinie zastępczej, w młodzieżowym ośrodku wychowawczym albo w młodzieżowym ośrodku socjoterapii,

10) orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym,

11) zastosować inne środki zastrzeżone w niniejszej ustawie do właściwości sądu rodzinnego, jak również zastosować środki przewidziane w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym.

a wobec rodziców:

Art. 7. upn

§ 1. Sąd rodzinny może:

1) zobowiązać rodziców lub opiekuna do poprawy warunków wychowawczych, bytowych lub zdrowotnych nieletniego, a także do ścisłej współpracy ze szkołą, do której nieletni uczęszcza, poradnią psychologiczno-pedagogiczną lub inną poradnią specjalistyczną, zakładem pracy,
w którym jest zatrudniony, oraz lekarzem lub zakładem leczniczym,

2) zobowiązać rodziców lub opiekuna do naprawienia w całości lub w części szkody wyrządzonej przez nieletniego,

3) (skreślony).

§ 2. Sąd może zwrócić się do właściwych instytucji państwowych lub społecznych oraz jednostek samorządowych o udzielenie niezbędnej pomocy w poprawie warunków wychowawczych, bytowych lub zdrowotnych nieletniego.

Art. 8. upn

§ 1. W wypadku gdy rodzice lub opiekun nieletniego uchylają się od wykonania obowiązków nałożonych na nich przez sąd rodzinny, sąd ten może wymierzyć im karę pieniężną
w wysokości od 50 do 1500 złotych.

§ 2. Sąd uchyla karę pieniężną w całości lub w części, jeżeli osoba ukarana w ciągu 14 dni usprawiedliwi swoje zachowanie lub przystąpi do wykonywania nałożonych obowiązków.

Najczęściej stosowanymi środkami wychowawczymi z powyższego katalogu są upomnienie; ustanowienie odpowiedzialnego nadzoru rodziców, który polega między innymi na tym, iż Sąd zobowiązuje rodziców do zwiększenia opieki na dzieckiem jednocześnie nakazując sporządzanie sprawozdań z realizacji tego nadzoru wskazując ich czasookres; zastosowanie nadzoru kuratora, który ma obowiązek między innymi kontaktowania się ze szkołą do której nieletni uczęszcza, odwiedzania go w domu, kontaktowania się z Policją; umieszczenie w młodzieżowym ośrodku wychowawczym lub młodzieżowym ośrodku socjoterapii.

Jedynym środkiem, który może być zastosowany tylko za czyny karalne (ale tylko przestępstwo lub przestępstwo skarbowe a nie któreś z jedenastu wykroczeń) jest umieszczenie w zakładzie poprawczym.

Art. 10. upn

Sąd rodzinny może orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym nieletniego, który dopuścił się czynu karalnego, o którym mowa w art. 1 § 2 pkt 2 lit. a), jeżeli przemawiają za tym wysoki stopień demoralizacji nieletniego oraz okoliczności i charakter czynu, zwłaszcza gdy inne środki wychowawcze okazały się nieskuteczne lub nie rokują resocjalizacji nieletniego.

Z treści powyższego artykułu wynika wyraźnie, że aby nieletni „trafił” do zakładu poprawczego po pierwsze, wcześniej musiały być juz stosowane wobec niego inne środki wychowawcze, które okazały się bez skuteczne a czyn którego się dopuścił musi być
o wysokiej społecznej szkodliwości.

Mówiąc o środkach wychowawczych stosowanych przez Sąd wobec nieletnich należy wspomnieć o art. 21 upn.

Art. 21. upn

§ 1. Sędzia rodzinny wszczyna postępowanie, jeżeli zachodzi podejrzenie istnienia okoliczności, o których mowa w art. 2.

§ 2. Sędzia rodzinny nie wszczyna postępowania, a wszczęte umarza, jeżeli okoliczności sprawy nie dają podstawy do jego wszczęcia lub prowadzenia albo gdy orzeczenie środków wychowawczych lub poprawczych jest niecelowe, w szczególności ze względu na orzeczone już środki w innej sprawie.

§ 3. Na postanowienie wydane na podstawie § 1 lub 2 przysługuje zażalenie. W wypadku przewidzianym w § 2 zażalenie przysługuje także pokrzywdzonemu czynem karalnym. Do pokrzywdzonego stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania karnego.

Szczególnie wiele emocji budzą sytuacje kiedy nieletni pomimo orzeczonego środka wychowawczego dalej lekceważy przepisy prawa i popełnia kolejne czyny karalne a w opinii społecznej jego zachowanie jest postrzegane jako bezkarne. Przepis art. 21§2 upn mówi wyraźnie, że jeżeli orzeczenie środków wychowawczych lub poprawczych jest niecelowe a szczególnie ze względu na orzeczone już środki w innej sprawie Sędzia nie wszczyna postępowania a gdy zostało wszczęte np. gdy Policja wykona czynności procesowe w ramach tzw. czynności nie cierpiących zwłoki (w trybie art. 37 upn) np. oględziny, umarza. Oznacza to tyle, że jeżeli wobec nieletniego, który dopuścił się np. kilaku drobnych kradzieży sklepowych Sędzia ustanowił nadzór odpowiedzialny rodziców i ten sam nieletni w ciągu miesiąca lub dwóch dokona rozboju Sędzia odmówi wszczęcia tego postępowania, z uwagi na wcześniej orzeczony środek wychowawczy, który z uwagi na krótki okres jego stosowanie nie mógł spełnić swojej roli.

Należy pamiętać, że w stosunku do nieletnich zarówno zagrożonych demoralizacją jak i sprawców czynów karalnych sąd stosuje środki wychowawcze a nie kary. Jednakże są trzy sytuacje kiedy wobec nieletniego można zastosować karę.

Pierwsza sytuacja to taka kiedy nieletni po ukończeniu 15 lat dopuści się czynu zabronionego określonego w art. 134 (zamach na życie Prezydenta), art. 148§1,2 lub 3 (zabójstwo), art. 156§1 lub 3 (ciężki uszczerbek na zdrowiu), art. 163§1 lub 3 (spowodowanie niebezpiecznych zdarzeń w postaci: pożaru, zawalenia się budowli, zalewu, obsunięcia się ziemi, skał lub śniegu, eksplozji materiałów wybuchowych lub łatwo palnych albo innego gwałtownego wyzwolenia się energii, rozprzestrzeniania się substancji trujących, duszących lub parzących, gwałtownego wyzwolenia energii jądrowej lub wyzwolenia promieniowania jonizującego), art. 166 (piractwo), art. 173§1 lub 3 (katastrofa), art. 197§3 zgwałcenie wspólnie z inną osobą), art. 252§1 lub 2 (wzięcie zakładnika), art. 280 (rozbój) kodeksu karnego, a okoliczności sprawy, stopień rozwoju sprawcy, jego warunki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne - art. 10§2 Kodeksu karnego.

Druga sytuacja, to taka kiedy nieletni dopuścił się czynu karalnego będącego przestępstwem albo przestępstwem skarbowym, ale w chwili orzekania ukończył 18 lat i zachodzą podstawy do orzeczenia umieszczenia w zakładzie poprawczym wówczas sąd rodzinny może wymierzyć karę, jeżeli uzna, że stasowanie środków poprawczych nie byłoby juz celowe. Wydając wyrok skazujący sąd stosuje nadzwyczajne złagodzenie kary - art. 13 Ustawy
o postępowaniu w sprawach nieletnich.

I trzecia sytuacja, to taka, kiedy wobec nieletniego orzeczono umieszczenie w zakładzie poprawczym a ukończył on 18 lat przed rozpoczęciem wykonywania orzeczenia, wówczas sąd rodzinny decyduje czy wykonać orzeczony środek, czy od jego orzeczenia odstąpić
i wymierzyć sprawcy karę. Wymierzając karę sąd stosuje nadzwyczajne jej złagodzenie.
W szczególnie uzasadnionych przypadkach sąd może odstąpić od wymierzenia kary, zwłaszcza gdy w zachowaniu sprawcy nastąpiła istotna poprawa. W razie wymierzenia kary czas jej trwania nie może przekroczyć okresu, jaki pozostaje do ukończenia przez sprawcę 21 lat - art. 94 Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich.

Jeden z elementów definicji nieletniego wskazuje, że nieletni to osoba do 18 roku życia w zakresie zapobiegania i zwalczania demoralizacji. W Ustawie o postępowaniu
w sprawach nieletnich nie znajdziemy definicji słowa „demoralizacja”. W art. 4§1 upn czytamy:

Art. 4. upn

§ 1. Każdy, kto stwierdzi istnienie okoliczności świadczących o demoralizacji nieletniego,
w szczególności naruszanie zasad współżycia społecznego, popełnienie czynu zabronionego, systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego lub kształcenia zawodowego, używanie alkoholu lub innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, uprawianie nierządu, włóczęgostwo, udział w grupach przestępczych, ma społeczny obowiązek odpowiedniego przeciwdziałania temu, a przede wszystkim zawiadomienia o tym rodziców

lub opiekuna nieletniego, szkoły, sądu rodzinnego, Policji lub innego właściwego

organu.

W treści tego artykułu demoralizacja jest zdefiniowana poprzez wskazanie zachowań. Należy pamiętać, że demoralizacja to stan lub proces polegający na lekceważeniu norm społecznych i prawnych występujących w danym społeczeństwie. Aby mówić o demoralizacji to zachowania te muszą być wielokrotne lub musi ich być wiele. Właściwym do oceny czy
w konkretnym przypadku mamy do czynienia z zagrożeniem demoralizacją jest sąd rodzinny.

Komentarza wymaga zapis dotyczący popełniania czynu zabronionego jako przejawu demoralizacji. Z drugiej części definicji nieletniego wynika, że jest to osoba pomiędzy 13
a 17 rokiem życia, która popełniła czyn karalny, który jest czynem zabronionym przez ustawę jako przestępstwo, przestępstwo skarbowe i 11 konkretnie wymienionych wykroczeń. Popełnienie przez nieletniego między 13 a 17 rokiem życia innych wykroczeń niż te 11 jest przejawem demoralizacji. Również popełnienie przestępstwa, przestępstwa skarbowego lub jakiegokolwiek wykroczenia - czyli popełnienie czynu zabronionego przez osoby poniżej 13 roku życia jest przejawem demoralizacji i zgodnie z art. 6 Ustawy o postępowaniu
w sprawach nieletnich wobec takiej osoby sąd może zastosować środki wychowawcze.

Również dwa zdania warto poświecić wyjaśnieniu pojęcia naruszanie zasad współżycia społecznego. Wielu znawców prawa uważa, że zasady współżycia społecznego są takim przepisem prawnym, w którym dokładnie się nie precyzuje wszystkich elementów składających się na hipotezę czy dyspozycję normy prawnej a ocenę konkretnego stanu faktycznego pozostawia się sądowi. Zachowanie nieletniego polegającego na nieprzestrzeganiu regulaminu szkolnego, regulaminu palcówki można zaliczyć do naruszania zasad współżycia społecznego ale należy pamiętać, że ostateczna ocena zarezerwowana jest dla sędziego.

W treści art. 4§1 Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich warto podkreślić, że każdy kto stwierdzi istnienie okoliczności świadczących o demoralizacji nieletniego ma społeczny obowiązek - społeczny tzn. taki, który jeżeli nie zostanie zrealizowany nie pociąga za sobą żadnych konsekwencji prawnych, mogę a nie muszę. Również każdy, kto dowie się, że nieletni popełnił czyn karalny ,a społeczny obowiązek powiadomienia o tym sąd rodzinny lub Policję (art. 4§2 upn). Zupełnie inaczej sprawa wygląda kiedy w związku ze swoją działalnością Instytucja państwowa albo organizacja społeczna dowie się o popełnieniu przez nieletniego czynu karalnego ściganego z urzędu. W takiej sytuacji przedstawiciele instytucji państwowej lub organizacji społecznej mają prawny obowiązek zawiadomić o tym sąd rodzinny lub Policję oraz przedsięwziąć czynności nie cierpiące zwłoki, aby nie dopuścić do zatarcia śladów i dowodów popełnienia czynu. Niedopełnienie tego obowiązku pociąga za sobą konsekwencje karne - odpowiedzialność karną (art. 4§3 upn)

Art. 4.

§ 2. Każdy, dowiedziawszy się o popełnieniu czynu karalnego przez nieletniego, ma społeczny obowiązek zawiadomić o tym sąd rodzinny lub Policję.

§ 3. Instytucje państwowe i organizacje społeczne, które w związku ze swą działalnością dowiedziały się o popełnieniu przez nieletniego czynu karalnego ściganego z urzędu, są obowiązane niezwłocznie zawiadomić o tym sąd rodzinny lub Policję oraz przedsięwziąć czynności nie cierpiące zwłoki, aby nie dopuścić do zatarcia śladów i dowodów popełnienia czynu.

Zgodnie z art. 304 §2 kodeksu postępowania karnego (kpk) oraz art. 4 §3 Ustawy
o postępowaniu w sprawach nieletnich szkoła jako instytucja państwowa ma prawny obowiązek powiadomienia Policji lub sądu rodzinnego albo prokuratora o przestępstwie ściganym z urzędu.

Agresja wobec nauczyciela

Zdarza się, i to coraz częściej, że uczeń zachowuje się w niewłaściwy sposób w stosunku do nauczyciela. Nie wykonuje jego poleceń, ostentacyjnie lekceważąc je, „dyskutuje” z nauczycielem na temat zadania, polecenia, które ma wykonać, przeszkadza na lekcji swoim zachowaniem, „wyśmiewa”, obraża, zastrasza nauczyciela, a czasami dopuszcza się wobec niego aktów przemocy. Co w takiej sytuacji należy zrobić? Co w takiej sytuacji może zrobić sam nauczyciel?

Od kilku lat nauczyciele, zgodnie z obowiązującymi przepisami prawnymi, korzystają z ochrony prawnej właściwej funkcjonariuszowi publicznemu. Wprowadzenie tego uprawnienia spowodowało, że postępowanie nauczyciela w stosunku do ucznia, rodzica, który narusza „jego dobra osobiste” jest szybsze, prostsze i … tańsze. Wynika to z tego, że np. naruszenie nietykalności cielesnej nauczyciela (w określonej sytuacji, którą opiszę poniżej) jest przestępstwem ściganym z oskarżenia publicznego (z urzędu) a nie jak w przypadku każdej innej osoby z oskarżenia prywatnego (prywatnoskargowym).

Co to znaczy, że nauczyciel korzysta z ochrony prawnej właściwej dla funkcjonariusza publicznego? Oznacza to, że np. naruszenie nietykalności cielesnej, jeżeli jest dokonane w związku lub podczas pełnienia obowiązków służbowych jest karane zgodnie z przepisami kodeksu karnego z „urzędu”.

W jaki sytuacjach tak się dzieje?

W kodeksie karnym w Rozdziale XXIX opisane są przestępstwa przeciwko działalności instytucji państwowych oraz samorządu terytorialnego. Opisanych jest tam 11 przestępstw. W swoim artykule skupię się tylko na 3 przestępstwach tam opisanych, pomijając artykuły odnoszące się do przyjmowania, udzielania korzyści majątkowych czy artykuł dotyczący obowiązków funkcjonariusza publicznego (231 kk).

Art. 222. § 1. Kto narusza nietykalność cielesną funkcjonariusza publicznego lub osoby do pomocy mu przybranej podczas lub w związku z pełnieniem obowiązków służbowych,

podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3.

§ 2. Jeżeli czyn określony w § 1 wywołało niewłaściwe zachowanie się funkcjonariusza lub osoby do pomocy mu przybranej, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia.

W cytowanym artykule zachowaniem karalnym jest naruszenie nietykalności cielesnej. W literaturze można znaleźć głosy, że nietykalność cielesna funkcjonariusza stanowi uboczny przedmiot ochrony, a zasadniczym jest powaga instytucji reprezentowanej przez funkcjonariusza.

Czynu tego sprawca może dopuścić się tylko w związku lub podczas pełnienia przez funkcjonariusza, w tym przypadku nauczyciela obowiązków służbowych. Czas pełnienia obowiązków służbowych nie jest określony od … do czyli godzinami pracy, lecz czas ten określają zadania jakie wykonuje nauczyciel.

Różnica pomiędzy funkcjonariuszem publicznym a osobą korzystającą z ochrony prawną przewidzianej dla funkcjonariuszy publicznych polega również i na tym, że funkcjonariusz publiczny np. policjant podczas wykonywania czynności służbowych może przybrać do pomocy inną osobę (np. nie będącą policjantem) i ta osoba wówczas również korzysta z paw funkcjonariusza publicznego. W przypadku nauczyciela, jeżeli podczas wykonywania czynności służbowych np. wycieczka z klasą przybierze sobie do pomocy np. rodzica, to rodzic ten nie korzysta z ochrony przewidzianej dla funkcjonariuszy publicznych.

Należy pamiętać, że naruszenie nietykalności cielesnej funkcjonariusza jest przestępstwem umyślnym, tzn. sprawca musiał sobie zdawać sprawę, że jego działanie skierowane jest przeciwko funkcjonariuszowi publicznemu oraz, że ma ono związek z wykonywaniem przez niego obowiązków służbowych. Dla bytu tego przestępstwa nie ma znaczenia rodzaj motywu, którym kierował się sprawca tzn. czy zemścił się za niekorzystną ocenę, czy chciał zaimponować kolegom, itp.

Naruszenie nietykalności cielesnej to np. oplucie, uderzenie (które nie powoduje uszczerbku na zdrowiu), rzucenie w kogoś przedmiotem, szarpanie, oblanie jakimś płynem, ciągnięcie za włosy lub ich obcięcie, poklepywanie.

Ważne jest to, że w przypadku takich zachowań nie musi np. nauczyciel zostać uderzony przez przedmiot, który uczeń rzucił w jego stronę, ale samo rzucenie tym przedmiotem w stronę nauczyciela wyczerpuje znamiona tego czynu.

Niestety zdarza się, że zachowań opisanych powyżej dopuszcza się większa grupa osób. Wówczas ich czyn określony jest w art. 223 kk.

Art. 223. Kto, działając wspólnie i w porozumieniu z innymi osobami lub używając broni palnej, noża lub innego podobnie niebezpiecznego przedmiotu albo środka obezwładniającego, dopuszcza się czynnej napaści na funkcjonariusza publicznego lub osobę do pomocy mu przybraną podczas lub w związku z pełnieniem obowiązków służbowych,

podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

§ 2. Tej samej karze podlega, kto stosuje przemoc lub groźbę bezprawną w celu zmuszenia funkcjonariusza publicznego albo osoby do pomocy mu przybranej do przedsięwzięcia lub zaniechania prawnej czynności służbowej.

§ 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 2 jest skutek określony w art. 156 § 1 lub w art. 157 § 1, sprawca

podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

Wspólnie i w rozumieniu z innymi osobami oznacza, że w zdarzeniu muszą uczestniczyć co najmniej trzy osoby aktywnie biorące udział w zdarzeniu. W porozumieniu oznacza, że osoby te musiały się porozumieć w jakikolwiek sposób, że np. pobiją nauczyciela. Porozumienie to mogło nastąpić przed czynem lub w trakcie jego trwania za pomocą słów, gestów, ale nigdy nie może nastąpić po jego dokonaniu. To znaczy, że jeżeli Jan B. który nie lubi pani z matematyki (postanowił ją uderzyć) widzi panią idącą korytarzem i do niej podchodzi aby zrealizować swoje postanowienie, i gdy to robi jego koledzy Heniek i Jacek się przyłączają (tak sami z siebie, bo też pani nie lubią) wówczas nie możemy mówić o czynnej napaści na funkcjonariusza, gdyż zabrakło tu elementu porozumienia. Jeżeli natomiast ci trzej chłopcy np. rano przed lekcjami porozumieli się, że jak nadarzy się okazja i zobaczą panią
z matematyki to ją pobiją wówczas nastąpiło porozumienie. To porozumienie w sytuacji opisanej powyżej mogło również nastąpić w momencie kiedy Jan już realizował swoje postanowienie a zobaczył kolegów i np. poprzez gest ręką, werbalną zachętę „pomóżcie” zachęcił swoich kolegów, którzy się przyłączyli.

Poprzez termin czynna napaść należy rozumieć każde działanie podjęte w celu wyrządzenia krzywdy fizycznej, chociażby cel ten nie został osiągnięty. Są to zachowania polegające co najmniej na naruszeniu nietykalności cielesnej.

Kolejną sytuacją, która chyba najczęściej zdarza się w szkołach jest znieważenie nauczyciela.

Art. 226. § 1.  Kto znieważa funkcjonariusza publicznego lub osobę do pomocy mu przybraną, podczas i w związku z pełnieniem obowiązków służbowych,

podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.

§ 2. Przepis art. 222 § 2 stosuje się odpowiednio.

§ 3. Kto publicznie znieważa lub poniża konstytucyjny organ Rzeczypospolitej Polskiej,

podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

„Znieważa” oznacza w języku potocznym ubliża komuś, lży z kogoś. W kontekście przepisu karnego zawiera ono „ujemną ocenę takich zachowań się, które uwłaczają godności przysługującej każdemu człowiekowi z racji jego człowieczeństwa”. Uwłaczająca treść ma charakter względny tzn. zależy ona od funkcjonujących w danym środowisku ocen oraz stosunków, które łączą wypowiadającego z adresatem.

Przedmiotem czynu może być tylko osoba fizyczna (tutaj funkcjonariusz publiczny - nauczyciel), gdyż tylko ona ma wyobrażenie własnej wartości czyli tzw. wewnętrzną godność.

Zniewagi godzą w wyobrażenie pokrzywdzonego o własnej godności, podczas gdy pomówienia gdy pomówienia wywołują u innych osób niekorzystne wyobrażenie godności pomawianego. Ta sama wypowiedź może być jednocześnie pomówieniem i zniewagą. Może godzić w wyobrażenie ofiary o własnej godności oraz narażać ją na utratę zaufania do niej osób trzecich, potrzebnego jej do wykonywania swoich obowiązków zawodowych (np. nauczania i wychowania młodzieży).

Przez poniżanie należy rozumieć upokarzanie, wyraz pogardy, lżenie.

Przewidując karalność znieważenia, prawo karne chroni godność pojmowana w sposób zobiektyzowany, określony przez powszechnie przyjęte normy kulturalno - obyczajowe. Rzeczowe kryterium oceny stanowią w tym względzie normy społeczne, a nie subiektywne mniemanie o sobie konkretnej osoby (indywidualne odczucie własnej godności), które może być określane jako nadwrażliwość.

Znieważanie musi przybierać postać aktywnego okazywania braku szacunku, a nie tylko bierne zachowanie się w postaci zaniechania okazania szacunku (np. trzymanie rąk w kieszeni przez ucznia kiedy rozmawia z nauczycielem).

Zachowanie to musi być publiczne czyli wykonywane w miejscu ogólnie dostępnym dla nieokreślonych indywidualnie osób. Należy pamiętać, że działanie jest publiczne nie tylko wówczas, gdy jego treść docierała do takiego kręgu osób, ale gdy miejsce lub sposób jego realizowania taka możliwość stwarzały np. na forum dyskusyjnym otwartym dla każdego.

Warta podkreślenia jest to, że znieważenie innej osoby (nauczyciela) ma miejsce wówczas, gdy osoba znieważona jest bezpośrednim odbiorcą znieważającej treści.

Należy pamiętać, że sankcja przewidziana w poszczególnych artykułach kodeksu karnego dotyczy osób, które w chwili popełnienia czynu ukończyły 17 lat (osoby te odpowiadają na zasadach przewidzianych w kodeksie karnym lub kodeksie wykroczeń). W stosunku do osób, które w chwili popełnienia czynu, opisanego powyżej, nie ukończyły 17 lat sprawę rozpatruje Sąd Rejonowy Wydział Rodzinny i może w stosunku do tych osób zastosować środki wychowawcze przewidziane w Ustawie z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. 02.11.109 z późn. zm.).

Co zrobić w takie sytuacji powinien nauczyciel? a co dyrektor placówki?

Odpowiedź jest prosta. Dyrektor placówki zgodnie z treścią art. 304 §2 kodeksu postępowania karnego i art. 4 §3 ustawy o postępowaniu w sprawie nieletnich ma prawny obowiązek zgłoszenia popełnienia takiego czynu do organów ścigania (prokuratury, policji lub sadu rodzinnego).

Na koniec pozwolę sobie jeszcze na jedno słowo komentarza. Lepiej zapobiegać niż leczyć - czyli stosujmy mądrą profilaktykę oraz sami bądźmy wzorem i autorytetem dla uczniów. Tego Państwu życzę.

K. Gromek, Komentarz do Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2001, s. 55

---