Każdy region na terenie całej Polski charakteryzuje się pewnym zróżnicowaniem. Odmienności związane są przede wszystkim z kulturą, a więc tradycjami, obyczajami i obrzędami, które opisują specyfikę danego obszaru. Sztuka ludowa jest bez wątpienia ważnym elementem istnienia regionu i zasługuje niewątpliwie na szczególną uwagę. Niezwykle ciekawą sztuką ludową jest ta, którą prezentują Kurpie. Kurpie to ludność zamieszkująca tereny dwóch puszcz mazowieckich: Zielonej (ta nazywana jest także Puszczą Kurpiowską) oraz Białej.
Kurpiowską sztukę ludową odzwierciedlają przede wszystkim takie dziedziny jak: rzeźba, zdobnictwo, wycinankarstwo, tkactwo, a także budownictwo. Wszystkie z tych rzemiosł artystycznych kultywowane są w tym regionie od wielu lat i stanowią prawdziwą chlubę tamtejszych mieszkańców. Ważną częścią rękodzieła tworzonego przez Kurpiów są rzeźby. Można podzielić je na dwie kategorie. Pierwsza z nich obejmuje rzeźby nawiązujące do tematyki kulturowo-religijnej. Są to bardzo często figury świętego Jana Nepomucena (nazywane zwykle Nepomuki), którego to postać miała chronić region i jego mieszkańców przez niebezpieczeństwem zarówno powodzi, jak i suszy. Rzeźby religijne przedstawiają też równie często postać ukrzyżowanego Chrystusa (te dzieła nazywa się pasjami). Drugą kategorią rzeźby Kurpiów są rzeźby magiczno-gospodarcze, które wykonywane są z chlebowego ciasta.
Kurpiowszczyzna znana jest także z uprawianego wycinankarstwa. Ta dziedzina sztuki ludowej pojawiła się na tym obszarze w wieku XIX i z biegiem lat wykształciły się dwa typy wycinanek: leluje oraz gwiazdy. Kurpie specjalizują się również w robieniu przepięknych pisanek, które znane są nie tylko na obszarze ich zamieszkania ale także w wielu innych miejscach na terenie całej Polski. W tworzeniu pisanek przez Kurpiów wykorzystywane są dwie podstawowe techniki. Pierwsza to nanoszenie wosku, zanurzanie pisanek w płynnej postaci specjalnego barwnika i końcowym usunięciu wosku. Druga zaś polega na zabarwieniu jaj, na których potem skrobie się za pomocą szkła lub igły różnego rodzaju wzory i kompozycje.
Kurpie stanowią pod względem sztuki ludowej teren wyjątkowo ciekawy i wyraźnie odcinający się od reszty Mazowsza.
Głównym elementem sztuki ludowej jest tu wycinanka, najważniejsza, obok tkaniny, ozdoba kolorystyczna izby kurpiowskiej.
Umiejętności wytwórcze ludności kurpiowskiej zamieszkującej w gminie Zbójna można obserwować na corocznych przeglądach twórczości kurpiowskiej. Są to wyroby tradycyjne, wykonywane przeważnie w okresie najważniejszych świąt dorocznych - Bożego Narodzenia, i Wielkanocy. Do nich należą:
Odświętny wystrój mieszkań uzupełniały ozdoby przestrzenne:
pająki,
Z dorocznymi świętami wiąże się również szereg wyrobów zaliczanych do plastyki obrzędowej np.: pieczone z ciasta chlebowego zwierzęta domowe i hodowlane tzw. „byśki” (koniki, krówki, gęsi, itp., a także zwierzęta żyjące w lasach np. jelonki czy zające) (foto16), (foto17). Formowane są też „nowe latka” - małe kręgi z postacią wyobrażającą gospodarza, gospodynię lub pasterza, otoczonego figurkami domowego ptactwa.
Z okresem Świąt Wielkanocnych wiąże się zwyczaj jaj zdobionych techniką batiku - polegającą na pisani wzoru woskiem i zanurzaniu w barwniku , jak również skrobanych, których wzór tworzony jest przy pomocy ostrego narzędzia (foto18).
Kultura ludowa wybranego regionu kraju - Kurpie
Opracowała mgr Katarzyna Pocztowska
Kurpie, jako odrębny region historyczno - etnograficzny, wyodrębnił się stosunkowo późno, właściwie na przełomie XVII i XVIII w. Region ten był odkrywany na nowo przez następne pokolenia badaczy dlatego, że kultura ludowa tego regionu zachowuje wyjątkową żywotność i umiejętność dostosowania się do nowych warunków. Jest bogata, różnorodna, zachowuje swą odrębność i rozpoznawalny styl.
Szukając uzasadnienia tej odrębności należy sięgnąć do uwarunkowań geograficznych dostrzegając w puszczańskim charakterze tego regionu utrzymywanie się dłużej niż gdziekolwiek indziej tradycyjnych form gospodarowania zdeterminowanych środowiskiem naturalnym. Drugim czynnikiem owej odrębności regionalnej mogą być fakty historyczne: przynależność tych ziem do królewszczyzn , większe niż na sąsiednich terenach Mazowsza swobody obywatelskie, dwuwiekowe korzystanie z prawa bartnego, powszechne oczynszowanie bez obowiązku prac i świadczeń pańszczyźnianych.
Kurpie to obszary północno-wschodniego Mazowsza. Na terenach tych znajdowały się niegdyś dwie puszcze : Zielona i Biała, pozostałości po dawnych, rozległych puszczach Mazowieckich.
Puszcza położona na północy zwana jest Zieloną, Myszyniecką lub Kurpiowską. Druga z puszcz - zamieszkana przez Kurpiów - to Puszcza Biała położona w ramionach Narwi i Bugu.
Skąd pochodzi nazwa Kurp ? Kurp to nazwa obuwia plecionego z łyka lipowego lub łapcie skórzane. W takim właśnie obuwiu chodzili pierwsi mieszkańcy Puszczy Zielonej, czyli Puszczacy. Sąsiedzi ich - mieszczanie z Ostrołęki, drobna szlachta z Przasnyskiego, a może też protestantcy Mazurzy chodzący w butach skórzanych przezywali Puszczaków Kurpiami widząc na ich nogach owe plecione Kurpie. Prawdopodobnie nazwa ta przyjęła się dość wcześnie, skoro już występuje ona w dokumentach z XVII i XVIII w.
Strój męski z Puszczy Zielonej określał zawód i pozycję społeczną. Kurp rolnik nosił swą sukmanę granatową czapkę rogatywkę obszytą czarnym barankiem, kurp - bartnik- brązową lub brunatną sukmanę. Strój strzelca składał się z płóciennej koszuli i spodni, , burej sukmany, kapelusza, obuwia wykonanego z łyka. Spodnie nazywano „portkami”. Kapelusze kurpiowskie były niskie, twarde, z małym rondem. Zwano je „grzybkami”
Kurpianki szyły koszule ręcznie z lnianego, białego płótna. Wykończone były prostym kołnierzykiem, a przy rękawie prostym mankietem. Koszule kurpianek sięgały do kostek. Dolną część zwano „nadołkiem” lub „kiecką”. Na koszulę kobieta zakładała spódnicę - „kitlę”. Wykonana była z pasiastej tkaniny (czerwień i zieleń). Przód przykryty był zapaską.
Kaftaniki zwano na kurpiach „jakami”. Noszone były one przez mężatki. Szyto je z czarnej jedwabnej podszewki. Zapinano je z przodu na ozdobne guziczki.
Głowę kobiety zdobiła chustka. „Czółko” było początkowo nakryciem głowy panny młodej i weselnym nakryciem głowy druhen. Później zaczęły go nosić młode dziewczęta przy okazji świąt i procesji. Po rozłożeniu czółka widać, że jest to prostokąt o zaokrąglonych rogach. Wykonywano go z tektury i oklejano czarnym aksamitem. Przybierano cekinami, wstążeczkami po lewej stronie przypinano pęk kwiatów lub pawie pióra. Dodatkową ozdobą były spadające na plecy wstążki.
Nieodzowną częścią stroju świątecznego był gorset, szyty z różnokolorowych tkanin. Kobiece obuwie - „obucie” przechodziło wiele zmian. Najpierw były to plecione z łyka kapcie, później skórzane lub płócienne pantofle ozdobione na przedzie kokardą.
Z czasem przyszła moda na skórzane trzewiki na obcasach. Kurpianki chętnie chodziły boso.
Najpiękniejszą ozdobą strojów były bursztynowe korale (po trzy sznury).
W chwili obecnej strój ludowy jest na tych terenach noszony sporadycznie.
Wyznacznikami odrębności regionalnej są różne wytwory miejscowej kultury ludowej. Kurpie od dawna posiadali poczucie swej odrębności, inności. Mając taką świadomość dawali temu wyraz m. in. przez odmienny sposób budowania i zdobienia domów ,odrębny strój i tkaniny, odrębną sztukę ludową i obrzędy. Jedynie na Kurpiach wytworzyły się wycinanki w kształcie lelui - drzewka życia, wota woskowe, pieczywo noworoczne - nowe latka, czółka w stroju panien. Tu występowały swoiste krzyże żelazne, rzeźby świętych w przydrożnych kapliczkach, ozdoby snycerskie, kosze i dzbany wyplatane z korzeni sosny i nawet palmy wielkanocne, wieńce dożynkowe, pisanki, pająki zwane kerecami.
„Województwo kurpiowskie” znane jest jako region o szczególnej żywotności i bogactwie sztuki ludowej i folkloru. Na obszarze tym można spotkać wielu artystów ludowych kontynuujących tradycyjne wzory sztuki ludowej , różnych dziedzin rzemiosła oraz pieśni i tańców ludowych.
Kultura ludowa to m. in. wiedza ludu, jej kultura umysłowa, czyli całość problematyki życia ludności wiejskiej, jej umiejętności. Do zjawisk kultury ludowej zalicza się:
zwyczaje i obrzędy - doroczne (kolędowanie, gaik, dyngus, dożynki), rodzinne (wesele, pogrzeb), społeczne (wkupne do bab)
wierzenia i przesądy, poezję
pieśni- powszechne, miłosne, epickie, liryczne, religijne
proza ludowa - gadki, podania, legendy, bajki, przysłowia
widowiska ludowe
muzyka i taniec
Pierwsze wzmianki o kulturze ludowej Kurpiów zawarł Łukasz Gołębiewski
w „ Ludzie polskim, jego zwyczajach, zabobonach”.
Praca ta została wydana w W-wie w 1830r. Zamieścił tam autor krótką charakterystykę Kurpiów. O Kurpiach pisał też A. Radorzkowski,
K. Wł. Wójcicki, Z. Gloger, O. Kloberg.
Najbardziej owocnym okresem studiów nad kurpiowską kulturą była działalność A. Chętnika i ks. Wł. Skierkowskiego. Poza tym duże zasługi w tworzeniu kultury mieli: Marianna Bączek (śpiewaczka ludowa), St. Cyberek (gawędziarz, śpiewak), Eleonora Czyż (twórczyni kapeli ludowej we wsi Łyse), Zofia Gadomska (tancerka ludowa), St. Król (poeta, animator)
Obecnie możliwość bezpośredniego kontaktu z niektórymi, nielicznymi elementami kulturowymi wynika ze znacznej zachowawczości kultury kurpiowskiej, z jej silnego przywiązania do tradycji.
Odrębności regionalne obejmują budownictwo.
Bardzo ważnym elementem folkloru są obrzędy i zwyczaje. Kurpiowski rok obrzędowy rozpoczynają przygotowania do świąt Bożego Narodzenia. Na Kurpiach stawiano snop zboża w izbie, dzielono się opłatkiem, podawano opłatek bydłu i „budzono” drzewa w wigilijny wieczór. Charakterystycznym zwyczajem jest wykonywanie na Nowy Rok pieczywa obrzędowego. Należą do niego tzw. „byśki” i „nowe latka” , lepione z ciasta, smażone lub pieczone na blasze kuchennej figurki zwierząt domowych i leśnych oraz ptactwa domowego. Miało to zapewnić pomyślność w hodowli w nadchodzącym roku.
Od okresu przedświątecznego istniał zwyczaj chodzenia po kolędzie. Zabawy te kończyły się ostatkami lub zapustami (mięsopust). W czasie ich trwania występował zwyczaj „skakania na urodzaj”(len, konopie)- tylko kobiety tańczyły. Zabawę karnawałową kończył Zapust - młody mężczyzna na przebranym koniu. Wpadał do izby, posypywał bawiących się popiołem, wypędzał z pomieszczenia i kończył zabawę. Wśród wiosennych dni świątecznych na szczególną uwagę zasługuje Palmowa Niedziela. Zachował się zwyczaj wykonywania bardzo wysokich palm. Osiągały one wysokość kilku metrów. Wykonywano je z prętów leszczynowych oplątując borowiną i jałowcem. Wysokie palmy mają przynieść ich właścicielom długie życie. Przed Wielkanocą palono w pobliżu Kościoła ognisko, a w nim spalano stare rzeźby, obrazy, palmy. Gospodynie zabierały do domu żar z tego ogniska, by rozpalić nim ogień w pierwszy dzień świąt.
Do najstarszych zwyczajów należy zwyczaj święcenia bydła. Obrzęd rozpoczyna się 16 lipca, w dn. Św. Rocha, rano. Mieszkańcy wsi wypędzają bydło na wygon - pastwisko. Po przyjściu księdza i procesji rozpala się ognisko. Przy nim ustawiona jest beczka z wodą święconą. Gospodarze przypędzają inwentarz przez ognisko, a ksiądz je święci. Potem odbywa się nabożeństwo w kościele.
Do najbarwniejszych obrzędów rodzinnych należy kurpiowskie wesele. Odbywają się rajby (swatanie), opatry (lustrowanie przyszłego majątku), uroczysty przyjazd pana młodego po pannę.
W czasie wesela odbywa się „skakanie z czepkiem”, oprowadzenie młodej dookoła stołu (z toczeniem chleba) , oczepiny, taniec „gonienie po zastolu”. Kończyło się przenosinami dziewczyny ze swą wyprawą do domu męża.]
Tym obrzędom i zwyczajom towarzyszyła muzyka, śpiew, taniec. Pieśń kurpiowska jest jednogłosowa. Specyficzne jest przetrwanie w niej bardzo starych skal. Pozostała m. in. pentatonika (5-dzwiękowa), anhemitoniczna, bezpółtonowa. Kurpie, śpiewając, nie wymawiają końcowej głoski lub sylaby w ostatnim wierszu zwrotki. Inną cechą jest „szeptany przedtakt”- wydawanie na początku wiersza melodyjnego krótkiego dźwięki, śpiewanego stłumionym głosem. Wyróżnia się pieśni leśne i piosenki żywe, rytmiczne. Istnieje 2 tys. pieśni.
Piosenki i przyśpiewki dawały początek tańcom kurpiowskim. Dominują tańce typu korowodowego - przytrampywanie i skakanie z czepkiem. Przytrampywanie - kobiety ustawione są w szeregu, półkolu lub kole i trzymają się za ręce. Przystępują z nogi na nogę w rytm śpiewanej melodii. Wykonują ćwierćobroty, przemiennie do sąsiadek. „Skakanie z czepkiem” - uczestniczy czepczarka i zamężne kobiety. Trzymając się za ręce tworzą koło, zwracając się bokami do środka - tańczą. W kole tańczy czepczarka trzymając w ręku uniesiony czepek.
Do typowych tańców kurpiowskich należą: okrąglak, oberek, żuraw, powolniak, polki, fafur, dender, „stara baba”.
Tańcom i pieśniom towarzyszy muzyka grana przez wiejskie kapele. Dawna kapela składała się z muzykantów grających na skrzypcach, baretli, bębenku z brzękadełkami, klarnecie. Potem pojawiła się harmonia pedałowa. Inne instrumenty kurpiowskie to: piszczałki wierzbowe, gwizdki gliniane, fujarki, rogi myśliwskie, ligawki, skrzypki.
Bogata kultura kurpiowska kwitnie w takich miastach jak Ostrołęka, Kadzidło(neobarokowy kościół z II połowy XIX wieku), Myszyniec, pierwsza osada kurpiowska (1650r.). Tu działał ksiądz Skierkowski, który wydał zbiór 800 pieśni. We wsi Wach mieszka St. Bziukiewicz jeden z ostatnich bursztyniarzy.
Poza tym na szlaku Kurpiowszczyzny leżą też Myszyniec, Czarnia („Miodobranie”), Łyse.
Warto zastanowić się, jak to się stało, że aż do naszych czasów przetrwało w kulturze ludowej tak dużo starych obyczajów, wierzeń, praktyk, często rażących na tle współczesnej cywilizacji ?
Trwałość kultury ludowej pochodzi stąd, że nie była ona czymś przypadkowym, przyjętym z zewnątrz, czy tylko wyuczonym. Konserwacji pojęć, wierzeń, zwyczajów sprzyjały nie tylko prastare nawyki czy statyczność kulturowych postaw, ale też uwarunkowania historyczne. Kurpie - naród puszczański wytworzył w ciągu wieków oryginalną kulturę. Omówione elementy kultury kurpiowskiej znalazły dość wcześnie poczesne miejsce w kulturze ogólnonarodowej i tym samym nobilitowały nazwę Kurp, kulturę kurpiowską, sztukę kurpiowską.
Sztuka ludowa to ogólnie mówiąc wszystko to, co wytworzyła ludność niższych warstw społecznych. Zaliczamy do niej malarstwo, rzeźbę oraz rzemiosło. Ściśle związana jest z kulturą chłopską. Zaspakajała emocjonalne oraz estetyczne potrzeby mieszkańców dawnej polskiej wsi. Wyróżniamy dwie dziedziny sztuki ludowej; sztukę przedstawiającą i zdobnictwo.
Sztuka przedstawiająca związana była z religijnym charakterem dawnego ludu. Dzieła ukazywały zazwyczaj wizerunki Boga, Matki Boskiej i świętych patronów. Natomiast sztuka zdobnicza upiększała życie mieszkańcom, czyniła najbliższe otoczenie piękniejszym - dodawała kolorytu życiu na wsi. Przedmioty rzemieślnicze i rękodzielnicze nie tylko pełniły funkcję użytkową, ale również zaspokajały potrzeby estetyczne.
Duży wpływ na rozwój sztuki ludowej miała otaczająca artystów przyroda, system wartości, czy nawet stosunki społeczne. Kultura stanowiła punkt odniesienia. Łączyła społeczność, narzucając przy tym poglądy estetyczne i oceny. Dla każdej społeczności wykształcił się kanon piękna, który był zrozumiały dla wszystkich mieszkańców.
Sztuka chłopska:
Dawna sztuka chłopska sprzed 1939 r.
Współczesna sztuka ludowa do 2000 r.
Sztuka w stylu ludowym, tworzona przez ludzi wykształconych dla odbiorcy miejskiego po 2000 r.
Grupa zasadnicza |
Grupa etnograficzna |
Łęczycanie i Sieradzanie |
|
Małopolanie |
|
Mazowszanie |
|
Mazurzy i Warmiacy |
|
Pomorzanie - nazwa własna Kaszubi |
Borowiacy Tucholscy, Bylacy, Chełminiacy, Dobrzyniacy, Gochowie, Kociewiacy, Kościerzacy, Kosznajdrzy (†), Krajniacy, Krubanie, Lasacy (Lasowiacy), Lesacy, Lubawiacy, Morzanie, Nadwiślacy, Słowińcy (†) |
Wielkopolanie |
Bambrzy, Biskupianie, Borowiacy Kujawscy, Hazacy, Kaliszacy , Kujawiacy , Mazurzy wieleńscy, Pałuczanie, Porzeczanie (†), Poznaniacy, Taśtacy, Wielkopolanie północni, grupa babimojsko-międzyrzecka (Chwalimiacy) |
Grupy kresowe |
Dolinianie (†), Pogórzanie, grupa lwowsko-tarnopolska (†), grupa chełmska, grupa wileńska, grupa przemyska |
