KARTA MODUŁU

TEMAT

Zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy

PRZEZNACZONY DLA

Studia podyplomowe - uczelnie ekonomiczne

CZAS - 8 h

ŚRODKI DYDAKTYCZNE

Teksty źródłowe, karty jednostek tematycznych, foliogramy, rzutnik pisma, zestaw do prezen­tacji multimedialnej

CEL

Po opanowaniu materiału słuchacz powinien:

• odróżniać tradycyjne i systemowe podejście do zarządzania bezpieczeństwem i higie­ną pracy w przedsiębiorstwach,

• znać stan normalizacji systemów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy za gra­nicą, na forum międzynarodowym oraz w Polsce,

• rozumieć elementy koncepcji systemowego zarządzania bezpieczeństwem i higieną oraz perspektywy dalszego jej rozwoju,

• znać podstawowe składniki kosztów bezpieczeństwa i higieny pracy,

• znać ogólne zasady obliczania kosztów związanych z nieodpowiednimi warunkami środowiska pracy,

• znać ogólne zasady obliczania kosztów działań zapobiegawczych w zakresie bezpie­czeństwa i higieny pracy,

• rozumieć i poprawnie definiować pojęcie ryzyka zawodowego i ogólne zasady prze­pro­wadzania jego oceny,

• rozumieć znaczenie oceny ryzyka zawodowego w procesie zarządzania bezpie­czeń­stwem i higieną pracy,

• znać i poprawnie definiować pojęcie kultury organizacyjnej i kultury bezpieczeństwa,

• znać metody kształtowania kultury bezpieczeństwa w procesie zarządzania bez­pieczeń­stwem i higieną pracy.

TREŚCI

1. Współczesne koncepcje zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy.

2. Ekonomiczne aspekty zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy.

3. Ocena ryzyka zawodowego w procesie zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy.

4. Kształtowanie kultury bezpieczeństwa i higieny pracy w systemach zarządzania.

SŁOWNICZEK

Awaria - zdarzenie powstałe w wyniku nie kontrolowanego rozwoju sytuacji w czasie eks­plo­atacji materiałów, urządzeń lub instalacji, prowadzące do powstania, natychmiast lub z opóź­nieniem, na terenie organizacji lub poza jej terenem, poważnego zagrożenia dla zdrowia ludz­kiego i/lub środowiska, takie jak: duża emisja substancji szkodliwych lub niebez­piecz­nych, pożar, wybuch itp.

Audit systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy - systematyczne i niezależne badanie, mające na celu określenie, czy działania podejmowane w ramach systemu zarzą­dza­nia bezpieczeństwem i higieną pracy oraz osiągnięte rezultaty odpowiadają planowanym ustaleniom i czy te ustalenia zostały skutecznie wdrożone oraz czy są odpowiednie do realizacji polityki bezpieczeństwa i higieny pracy, a także do osiągnięcia celów organizacji w tym zakresie.

Cel ogólny zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy - cel dotyczący działań w za­kresie bezpieczeństwa i higieny pracy, wynikający z polityki bezpieczeństwa i higieny pracy, który organizacja ustaliła do osiągnięcia.

Cel szczegółowy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy - cel wyrażany ilościowo, zawsze gdy jest to możliwe, wynikający z ogólnych celów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy organizacji, który należy zrealizować, aby osiągnąć cele ogólne.

Ciągłe doskonalenie systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy - proces usprawniania systemu zarządzania w celu osiągnięcia poprawy wszystkich działań związa­nych z bezpieczeństwem i higieną pracy zgodnie z określoną polityką bezpieczeństwa i higieny pracy danej organizacji.

Działania korygujące - działania podjęte w celu usunięcia przyczyn istniejącej niezgodności lub innej niepożądanej sytuacji oraz w celu niedopuszczenia do ich ponownego wystąpienia.

Działania zapobiegawcze - działania podjęte w celu usunięcia przyczyn potencjalnej niezgo­dno­ści lub innej niepożądanej sytuacji oraz w celu niedopuszczenia do ich wystąpienia.

Monitorowanie bezpieczeństwa i higieny pracy - obserwowanie stanu warunków pracy, zachowań pracowników oraz wyników działań podejmowanych w celu poprawy bezpie­czeństwa i higieny pracy, obejmujące w szczególności identyfikację zagrożeń, ocenę ryzyka zawodowego oraz analizę przyczyn wypadków przy pracy i chorób zawodowych.

Najwyższe kierownictwo - osoba lub grupa osób stanowiących wewnątrz organizacji prze­pisy i wymagania oraz kształtujących politykę i wyznaczających cele tej organizacji

Polityka bezpieczeństwa i higieny pracy - deklaracja organizacji dotycząca jej intencji i zasad odnoszących się do ogólnych efektów działalności w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, określająca ramy do działania i ustalania celów organizacji dotyczących zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy.

Przegląd wykonywany przez kierownictwo - przeprowadzana przez najwyższe kierow­nic­two formalna ocena stanu i adekwatności wdrożonego systemu zarządzania bezpie­czeń­stwem i higieną pracy do polityki i celów bezpieczeństwa i higieny pracy.

System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy - część ogólnego systemu zarzą­dzania organizacją, która obejmuje strukturę organizacyjną, planowanie, odpowiedzialność, zasady postępowania, procedury, procesy i zasoby potrzebne do opracowania, wdrażania, realizowania, przeglądu i utrzymywania polityki bezpieczeństwa i higieny pracy.

Zagrożenie znaczące - zagrożenie mogące spowodować poważne i nieodwracalne uszko­dzenie zdrowia lub śmierć, występujące w szczególności przy wykonywaniu prac szczególnie niebezpiecznych.

1. Współczesne koncepcje zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy

Autor: dr inż. Daniel Podgórski - Centralny Instytut Ochrony Pracy

11. Tradycyjne i systemowe podejście do bezpieczeństwa i higieny pracy

Za tradycyjne podejście do bezpieczeństwa i higieny pracy (bhp) w polskich przeds­ię­biorstwach można uznać działania praktykowane w kraju do połowy lat dziewięć­dzie­siątych. Sprowadzało się ono najczęściej do działań niezbędnych do spełnienia wymagań przepisów prawnych obowiązujących w tej dziedzinie.

Zaangażowanie przedsiębiorstw w działania na rzecz bhp było znacznie zróżnicowane w zależności od ich wielkości, branży i kondycji finansowej. Bardziej efektywne w tej dziedzinie okazały się duże przedsiębiorstwa państwowe, w których funkcjonowały służby bhp odpowiedzialne za warunki pracy. Znacznie gorzej było (i wciąż jest) w prywatnych małych i średnich przedsiębiorstwach, gdzie sprawy bhp traktuje się marginalnie.

Podejście do bhp w polskich przedsiębiorstwach zaczęło ulegać zmianom począwszy od połowy lat dziewięćdziesiątych. Należy to wiązać przede wszystkim z procesem dostoso­wywania polskiego prawa w dziedzinie bhp do prawa Unii Europejskiej (UE), co wynika z dążenia Polski do członkostwa w UE. Ponadto istotnym czynnikiem inicjującym te zmiany było zainteresowanie przedsiębiorstw systemami zarządzania jakością zgodnymi z normami ISO serii 9000 oraz systemami zarządzania środowiskowego zgodnymi z normami ISO serii 14000, a następnie związane z tym próby zaadaptowania koncepcji systemowego zarządzania do obszaru bhp.

Obecnie można wyróżnić kilka poziomów podejścia do zarządzania bhp prakty­kowanego w przedsiębiorstwach - od działań ukierunkowanych na unikanie kar za nieprze­strzeganie przepisów prawnych do nastawienia na ciągłe doskonalenie wszelkich procesów mających wpływ na bhp. Hierarchię tych poziomów przedstawiono w tabeli. 1.

Jeśli się weźmie pod uwagę znany powszechnie stan bhp w polskich przed­się­biorstwach, można zaryzykować następującą tezę: podejście właściwe dla I poziomu jest obecnie praktykowane przez większość małych i średnich przedsiębiorstw. Podejście II poziomu jest stosowane przez większość dużych i część średnich przedsiębiorstw, podejście III poziomu jest praktykowane w nielicznych przedsiębiorstwach na podstawie wymagań lub wytycznych określonych w różnych dokumentach normatywnych, natomiast podejście IV poziomu jeszcze praktycznie w polskich przedsiębiorstwach nie funkcjonuje (ewentualnie funkcjonują tylko jego wybrane elementy).

Dlatego też podejście do zarządzania bhp odpowiadające poziomom I i II określamy jako „tradycyjne”, natomiast podejście odpowiadające poziomom III i IV będziemy określać mianem „systemowego”, gdyż jest związane z wdrożeniem w przedsiębiorstwie wyraźnie określonego systemu zarządzania zasobami, działaniami i procesami ukierunkowanymi na poprawę stanu bhp.

W literaturze z zakresu zarządzania organizacjami można spotkać różne definicje sys­temu zarządzania. Do celów niniejszego opracowania przez pojęcie systemu zarządzania przed­się­biorstwem lub dowolną inną organizacją będziemy rozumieć kompozycję, o różnym stopniu złożoności, zasobów, personelu, polityki i procedur, której składniki współdziałają ze sobą w zorganizowany sposób w celu zapewnienia realizacji określonych zadań lub osiąg­nięcia czy utrzymania określonego stanu. Natomiast przez system zarządzania bezpie­czeń­stwem i higieną pracy (SZ BHP) będziemy rozumieć część ogólnego systemu zarządzania, która obejmuje strukturę organizacyjną, planowanie, odpowiedzialności, zasady postę­po­wa­nia, procedury, procesy i zasoby potrzebne do opracowania, wdrażania, realizowania, przeglą­du i utrzymywania polityki bezpieczeństwa i higieny pracy. Definicję podano według normy PN-N-18001:

Bardzo istotne dla zrozumienia koncepcji systemowego zarządzania bhp jest podkreślenie, że SZ BHP jest częścią ogólnego systemu zarządzania organizacją, tzn. nie może być rozpatrywany i analizowany jako mniej ważny dodatek do rutynowych procesów zarządzania, co było charakterystyczne dla tradycyjnego podejścia, lecz powinien mieć taką samą rangę jak pozostałe działania w organizacji i funkcjonować w niej w sposób w pełni zintegrowany z innymi procesami zarządzania. Rozwój i promocja koncepcji systemowego zarządzania bhp są popierane w Polsce zarówno przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej jak i przez Państwową Inspekcję Pracy. Systemowe zarządzanie bhp jest bowiem postrzegane przez te instytucje jako skuteczny instrument zapewniający szybkie doprowadzenie do przestrzegania przepisów prawnych z dziedziny bhp przez polskich pracodawców, a następnie utrzymywanie w ich przedsiębiorstwach takiego stanu nawet w warunkach częstych zmian w tych przepisach.

Ponadto wiele postanowień zawartych w dyrektywach z dziedziny bhp wymaga wprost od pracodawców wdrożenia pewnych elementów systemów zarządzania bhp. Taka sytuacja występuje zwłaszcza w przypadku tzw. Dyrektywy Ramowej 89/391/EEC o wprowa­dzeniu środków w celu zwiększenia bezpieczeństwa i poprawy zdrowia pracowników podczas pracy. Tak więc implementacja szeroko rozumianych wymagań prawa przez systemowe zarządzanie bhp jest jednocześnie spełnianiem części wymagań tego prawa.

Dodatkowym atutem przemawiającym za potrzebą rozwoju i promowania systemowego zarządzania bhp w polskich przedsiębiorstwach jest możliwość odpowiedniego uwzględnienia aspektów ekonomicznych w tej dziedzinie. Takie zarządzanie bhp ułatwia bowiem stosowanie w przedsiębiorstwach odpowiednich metod do liczenia kosztów ponoszonych w trakcie wdrażania i utrzymywania systemu zarządzania, jak również metod szacowania strat finansowych ponoszonych z tytułu wypadków przy pracy, chorób zawodowych czy uciążliwych warunków pracy. Ponadto, jeśli się założy, że w Polsce w najbliższych latach zostaną wprowadzone prawno-ekonomiczne stymulatory poprawy warunków pracy w przedsiębiorstwach, prawidłowo funkcjonujący SZ BHP będzie prowadził do zmniejszenia wysokości płaconej przez przedsiębiorstwo składki ubezpieczeniowej z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych.

1.2. Normalizacja systemów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy za granicą i na forum międzynarodowym

Pierwszą ustanowioną na świecie normą krajową odnoszącą się do SZ BHP jest norma BS 8800 opublikowana przez Brytyjską Organizację Normalizacyjną BSI w 1996 r. Podobne normy opracowano i ustanowiono również w innych krajach przodujących w świecie w zakresie systemowego zarządzania bhp.

Należy tu przede wszystkim wymienić normę holenderską NPR 5001 oraz opracowaną przez australijsko-nowozelandzki komitet techniczny normę AS/NZS 4804-1997 Te trzy wymienione dokumenty mają charakter wytycznych i nie mogą stanowić podstawy do prowadzenia certyfikacji SZ BHP. Projekty norm zawierających wytyczne do SZ BHP opracowano również w Hiszpanii i w Irlandii.

W innych wysoko rozwiniętych krajach praktykuje się również systemowe podejście do zarządzania bhp, lecz nie na podstawie norm, a na podstawie postanowień przepisów prawa krajowego. Sytuacja taka występuje wyraźnie przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych, krajach skandynawskich oraz w Japonii. Systemy zarządzania bhp w tych krajach mogą więc być bardziej skuteczne, gdyż są regulowane prawem i nadzorowane przez państwowe instytucje nadzorujące warunki pracy.

W Stanach Zjednoczonych od kilkunastu lat funkcjonuje system tzw. dobrowolnych programów ochrony pracy (Voluntary Protection Programs - VPP), nadzorowany przez amerykańską inspekcję pracy OSHA (Occupational Safety and Health Administration). W ramach tego systemu przedsiębiorstwa wdrażają SZ BHP na podstawie wytycznych OSHA. Przedsiębiorstwa uczestniczące w systemie VPP są przez OSHA zwolnione z rutynowych inspekcji, które zastąpiono okresowymi auditami. Działalność OSHA w zakresie promocji SZ BHP została w 1996r. wsparta przez Amerykańskie Stowarzyszenie Higienistów Przemysłowych AIHA, które opracowało i opublikowało wytyczne do SZ BHP oparte na koncepcji systemu zarządzania jakością według wymagań norm ISO 9000.

W krajach skandynawskich SZ BHP są wdrażane w przedsiębiorstwach w formie obligatoryjnych systemów tzw. wewnętrznego sterowania środowiskiem pracy (internal control). W Norwegii wytyczne do wdrażania tych systemów ustanowiono na mocy dekretu królewskiego, a w Szwecji na mocy rozporządzenia Państwowej Rady Ochrony Pracy. Wymienione wytyczne zawierają wiele elementów SZ BHP zgodnych z podejściem do zarządzania wynikającym z norm ISO serii 9000 i 14000. Dodatkowo w Norwegii przedsiębiorstwa mogą wykorzystywać opracowany przez Norweski Komitet Normalizacyjny

dokument zawierający wytyczne do wdrożenia SZ BHP zintegrowanego w pełni z systemami zarządzania jakością i systemami zarządzania środowiskowego. W wytycznych szwedzkich podkreśla się wyraźnie, że ze względu na członkostwo Szwecji w Unii Europejskiej wytyczne te umożliwiają pracodawcom praktyczne przestrzeganie krajowych przepisów prawnych transponujących postanowienia Dyrektywy Ramowej.

W Japonii wytyczne do systemowego zarządzania bhp wprowadzono na mocy rozporządzenia ministra pracy z dnia 30 kwietnia 1999 r. Zarówno struktura jak i treść postanowień zawartych w tym dokumencie przypominają normy AS/NZS 4804 i BS 8800. Pomimo rangi przepisów prawnych wytyczne japońskie są przeznaczone do dobrowolnego stosowania przez pracodawców dążących do zwiększenia skuteczności działań w zakresie poprawy warunków pracy w swoich przedsiębiorstwach.

Jeszcze inna sytuacja w zakresie regulowania podejścia do SZ BHP występuje w Niemczech, gdzie wytyczne do ich wdrażania są ustanawiane na poziomie krajów związkowych (landów). Przykładami takich rozwiązań są program ASCA zainicjowany w 1993 r. przez Ministerstwo Hesji ds. Społecznych, Zatrudnienia i Kobiet oraz ustanowione w 1997 r. przez Bawarskie Ministerstwo Pracy, Spraw Społecznych, Rodziny, Kobiet i Zdrowia wytyczne projektowania, wdrażania i integracji SZ BHP w przedsiębiorstwach.

Wziąwszy pod uwagę rosnące w różnych krajach świata zainteresowanie opracowaniem i ustanowieniem norm dotyczących SZ BHP Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna ISO rozważała w 1996 r. celowość opracowania takich norm, które byłyby przyjęte w skali międzynarodowej. Jednakże zarząd ISO w lutym 1997 r. zdecydował o tymczasowym niepodejmowaniu przez ISO prac nad normalizacją wymagań dotyczących SZ BHP, podając jako główny powód tej decyzji zbyt duże różnice w rozwiązaniach systemów prawnych w dziedzinie bhp oraz w sposobach i kulturze zarządzania bhp między krajami wysoko rozwiniętymi a rozwijającymi się.

Dostrzegając brak międzynarodowej normy dotyczącej SZ BHP inicjatywę opracowania wytycznych do projektowania i wdrażania tego systemu podjęła Międzynarodowa Organi­za­cja Pracy ILO, która zajmuje się regulowaniem stosunków między pracodawcami, praco­biorcami i rządami państw w skali całego świata.

Brak międzynarodowej normy dotyczącej SZ BHP skłonił do działań normalizacyjnych również niektóre prywatne firmy konsultingowe i certyfikujące, działające w skali mię­dzyna­rodowej i specjalizujące się dotąd w systemach zarządzania jakością i zarządzania środo­wiskowego. Firmy te, poszukując nowych obszarów do rozszerzenia swojej działal­ności, opracowały własne dokumenty zawierające specyfikacje SZ BHP, a po ich opubli­kowaniu zaczęły proponować przedsiębiorstwom odpłatne usługi szkoleniowe oraz certyfikację zgodności wdrożonych w tych przedsiębiorstwach systemów z wymaganiami ich norm. Przykładami takich działań są między innymi dokumenty: ISA 2000 stosowany przez SGS oraz SafetyCert stosowany przez Bureau Veritas. Wymienione dokumenty zawierają koncepcje SZ BHP dostosowane do możliwości ich oceny przez auditorów wymienionych firm i niedostatecznie uwzględniają zarówno międzynarodową jak i polską terminologię stosowaną w dziedzinie bhp.

Innym dokumentem dotyczącym SZ BHP jest norma SA 8000 zawierająca wymagania z zakresu odpowiedzialności przed społeczeństwem (social accountability). Norma ta została opracowana przez prywatną organizację CEPAA (Council on Economic Priorities Accreditation Agency) - specjalnie utworzoną do opracowania tej normy i akredy­towania jednostek prowadzących certyfikację przedsiębiorstw na podstawie tzw. „auditów etycznych”. Norma SA 8000 oprócz bardzo ogólnych wymagań dotyczących SZ BHP zawiera wiele wymagań „egzotycznych” z punktu widzenia przepisów polskiego prawa pracy, np. zakaz zatrudniania w przedsiębiorstwie dzieci w wieku poniżej 15 lat, zakaz zmuszania ludzi do pracy wbrew ich woli, wymaganie zapewnienia „podstawowych” warunków higienicznych w toaletach, czy zakaz ograniczania prawa pracowników do swobodnego tworzenia związków zawodowych.

Dostrzegając konieczność ujednolicenia podejścia do SZ BHP w skali między­narodowej 14 różnych instytucji certyfikujących i normalizacyjnych oraz firm konsultin­gowych, zarówno prywatnych jak i państwowych, reprezentujących różne kraje i międzyna­rodowe systemy certyfikacji, utworzyło w 1999 r. konsorcjum pod przewodnictwem BSI (British Standard Institution), którego celem było stworzenie serii międzynarodowych dokumentów normatywnych OHSAS (Occupational Health and Safety Assessment Scheme) zawierających wymagania i wytyczne do SZ BHP. W wyniku tych działań opracowano pierwszy dokument z tej serii - OHSAS 18001:1999.

1.3. Normalizacja systemów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy w Polsce

Potrzebę określenia i znormalizowania zasad systemowego zarządzania bhp zaczęto dostrze­gać w polskich przedsiębiorstwach począwszy od 1995 r. w związku z upowszechnieniem koncepcji systemowego zarządzania jakością według norm ISO serii 9000 i zarządzania środowiskowego według norm ISO serii 14000. Rozwój tych koncepcji w kierunku integracji systemów zarządzania, upowszechnianie koncepcji TQM (Total Quality Management), a także uzyskiwane za granicą informacje o podejmowanych tam pracach normalizacyjnych w dziedzinie SZ BHP, powodowały inicjowanie prób objęcia sfery bhp zasadami systemowego zarządzania. Próby te napotykały jednak przeszkodę w postaci braku powszechnie akce­ptowanych w Polsce znormalizowanych wymagań lub wytycznych dotyczących SZ BHP.

Niektóre przedsiębiorstwa, najbardziej zainteresowane wdrożeniem SZ BHP, podjęły działania bez oczekiwania na opracowanie i ustanowienie odpowiedniej normy polskiej lub międzynarodowej.

Przodującym przedsiębiorstwem w tym zakresie jest Huta "Częstochowa", gdzie opracowano i ustanowiono własną normę zakładową dotyczącą SZ BHP [23], a następnie podjęto odpowiednie działania w celu wdrożenia systemu zgodnego z tą normą. W kilku innych przedsiębiorstwach podjęto próby wdrożenia SZ BHP na podstawie normy BS 8800, a w kilkunastu kolejnych podjęto wstępne próby wdrożenia SZ BHP na podstawie listy kontrolnej ISRS w ramach pilotowego programu EVISA realizowanego w latach 1997-98 przez Państwową Inspekcję Pracy i Det Norske Veritas. Przedstawiona różnorodność rozwiązań stosowanych w Polsce nie była pozytywnie oceniana przez przedsiębiorstwa, które - podobnie jak Państwowa Inspekcja Pracy i inne instytucje działające na rzecz bhp - oczekiwały uporządkowania tego stanu przez opracowanie i ustanowienie odpowiednich polskich norm.

Dostrzegając to zapotrzebowanie Centralny Instytut Ochrony Pracy (CIOP) wystąpił do Polskiego Komitetu Normalizacyjnego (PKN) z wnioskiem o powołanie Normalizacyjnej Komisji Problemowej (NKP) ds. Zarządzania Bezpieczeństwem i Higieną Pracy. Inicjatywa ta uzyskała poparcie ministra pracy i polityki socjalnej. W wyniku uzgodnień i prac przygotowawczych NKP ds. Zarządzania BHP o numerze 276 została powołana w dniu 26 lutego 1998 r. W skład tej Komisji wchodzą przedstawiciele przedsiębiorstw przemysłowych, instytucji państwowych, jednostek badawczo-rozwojowych oraz pracobiorców.

W wyniku działalności NKP nr 276 w dniu 15 lipca 1999 r. ustanowiono pierwszą polską normę PN-N-18001 określającą specyfikacje do systemu zarządzania bhp. Druga norma opracowana przez tę NKP - PN-N-18002 zawiera ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego i została ustanowiona przez PKN w dniu 11 stycznia 2000 r. Kolejna norma z tej serii - PN-N-18004 - zawiera wytyczne do praktycznego wdrażania w przedsiębiorstwach systemów zarządzania bhp i jest normą wspierającą wymagania zawarte w normie PN-N-18001.

1.4. Koncepcja systemowego zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy według normy PN-N-18001

Norma PN-N-18001 zawiera specyfikacje, które mogą być wykorzystane przez różne organizacje do zaprojektowania i wdrożenia SZ BHP z uwzględnieniem przepisów polskiego prawa i innych wymagań dotyczących tej dziedziny. Pojęcie „organizacji” w tej normie ma szerokie znaczenie i obejmuje „spółkę, firmę, przedsiębiorstwo, korporację, organ władzy lub instytucję, albo jakąkolwiek ich część lub kombinację, samodzielną lub nie, publiczną lub prywatną, o własnych zadaniach i administracji”.

Model SZ BHP przyjęty w normie PN-N-18001 jest oparty na cyklu ciągłego doskonalenia, zwanym też często „cyklem Deminga”, i jest zbliżony do modeli przyjętych w normie brytyjskiej BS 8800, australijsko-nowozelandzkiej AS/NZS 4804 oraz w ISO 14001 dotyczącej systemów zarządzania środowiskowego.

Struktura wymagań zawartych w normie PN-N-18001 jest zbliżona do struktury wymagań w normie ISO 14001. Poniżej przedstawiono określoną w normie PN-N-18001 koncepcję SZ BHP w kolejności wynikającej z przyjętego i przedstawionego wyżej modelu.

1.4.1. Zaangażowanie najwyższego kierownictwa i polityka bezpieczeństwa i higieny pracy

Szczególne znaczenie dla osiągnięcia sukcesu w postaci wdrożonego i skutecznie fun­kcjo­nującego w organizacji SZ BHP ma zaangażowanie najwyższego kierownictwa tej organizacji, rozumianego jako osoba lub grupa osób stanowiących wewnątrz organizacji przepisy i wymagania oraz kształtujących politykę i wyznaczających cele tej organizacji. Przywództwo najwyższego kierownictwa organizacji powinno być silne i widoczne. Ko­niecz­ne jest też jego zaangażowanie w działania na rzecz bhp, które powinny obejmować co najmniej:

• udostępnianie niezbędnych środków do zaprojektowania, wdrożenia i funkcjo­nowania SZ BHP,

• ustalanie i aktualizowanie polityki i celów bhp w organizacji,

• przeprowadzanie okresowych przeglądów SZ BHP.

Polityka bhp powinna być udokumentowana i ogłoszona wszystkim członkom organizacji na wszystkich szczeblach zarządzania Według normy PN-N-18001 polityka ta powinna wy­ra­żać zobowiązanie organizacji co najmniej do:

• zapobiegania wypadkom przy pracy i chorobom zawodowym,

• dążenia do stałej poprawy stanu bhp,

• spełniania wymagań przepisów prawnych oraz innych wymagań dotyczących organizacji,

• ciągłego doskonalenia działań w zakresie bhp,

• zapewniania odpowiednich zasobów i środków do wdrażania tej polityk,

• podnoszenia kwalifikacji oraz uwzględniania roli pracowników i ich angażowania do działań na rzecz bhp.

Politykę bhp należy pojmować jako długotrwały i ogólnie sformułowany plan strategiczny organizacji odnoszący się do zarządzania bhp (bez określania ram czasowych tych działań). Dlatego też polityka bhp powinna być ustalona na poziomie strategicznym zarządzania organizacją i powinna być ściśle związana z misją i wizją organizacji oraz wartościami, które ona stosuje w odniesieniu do własnej załogi, klientów, dostawców itd. Polityka ta powinna być tak sformułowana, aby z niej wynikały cele ogólne i cele szczegółowe organizacji dotyczące bhp.

1.4.2. Planowanie w ramach systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy

Organizacja powinna ustanowić i utrzymywać udokumentowane cele ogólne i szczegółowe dotyczące bhp dla wszystkich poziomów zarządzania wewnątrz organizacji. Cele te powinny być wyrażane ilościowo, jeśli tylko jest to możliwe.

Aby ustanowić cele i prawidłowo zaplanować działania ukierunkowane na ich osiągnięcie, organizacja powinna przede wszystkim znać parametry swojego stanu bhp, czyli powinna przeprowadzać identyfikację zagrożeń i ocenę związanego z nimi ryzyka zawo­dowego. Działania te należy realizować zgodnie z odpowiednimi udokumentowanymi procedurami, które powinny dotyczyć nie tylko zagrożeń występujących na stanowiskach pracy w organizacji, lecz również innych zagrożeń związanych z działaniami, wyrobami lub usługami organizacji, które może ona nadzorować i na które może wpływać. Do opracowywania tych procedur można wykorzystać wytyczne oceny ryzyka zawodowego zawarte w normie PN-N-18002.

W procesie planowania organizacja powinna uwzględniać także wymagania określone w przepisach prawnych i innych dotyczących bhp (przez pojęcie przepisów innych rozumie się przede wszystkim normy techniczne i higieniczne oraz inne dokumenty normatywne, których postanowienia mogą dotyczyć organizacji). Identyfikację i udostępnianie aktualnych wymagań prawnych i innych należy realizować zgodnie z udokumentowaną procedurą, która powinna również określać sposób wprowadzania postanowień wymienionych dokumentów w organizacji. Organizacja powinna określić i udokumentować plany działań ukierunkowanych na osiągnięcie swych celów ogólnych i szczegółowych dotyczących bhp. Planowanie działań podczas wdrażania SZ BHP powinno być oparte na wynikach przeglądu wstępnego zarządzania bhp, jeżeli został on przeprowadzony. Wytyczne do przygotowania i przeprowadzenia takiego przeglądu podano w projekcie normy PN-N-18004.

Ponadto przy planowaniu należy uwzględniać możliwości techniczne i finansowe, wymagania operacyjne i biznesowe, a także interes firmy i punkt widzenia stron zainte­resowanych. Aby plany osiągania ustalonych celów ogólnych i szczegółowych były realizowane w praktyce, powinny one obejmować:

• wyznaczenie odpowiednich służb, szczebli organizacji, grup lub osób odpowie­dzialnych za osiągnięcie celów,

• określenie środków niezbędnych do osiągnięcia celów,

• wyznaczenie terminów osiągnięcia celów.

Organizacja powinna okresowo przeglądać i korygować plany, a w szczególności każdo­razowo po wprowadzeniu zmian, np. w organizacji stanowisk pracy, w procesach wytwarzania, produkowanych wyrobach, świadczonych usługach itp.

1.4.3. Wdrażanie i funkcjonowanie systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pra­cy

Jednym z najistotniejszych elementów zapewniających sprawne funkcjonowanie SZ BHP jest precyzyjne ustalenie zakresów odpowiedzialności i uprawnień wszystkich członków organizacji objętych systemem. Przede wszystkim najwyższe kierownictwo organizacji powinno wyznaczyć swojego przedstawiciela, który niezależnie od innych obowiązków będzie miał określone zadania oraz określony zakres odpowiedzialności i uprawnień zapewniający ustanowienie, wdrożenie i utrzymywanie SZ BHP zgodnie z ustalonymi wymaganiami. Ponadto będzie przedstawiał najwyższemu kierownictwu sprawozdania dotyczące funkcjonowania SZ BHP w celu dokonywania jego okresowych przeglądów. Zakresy odpowiedzialności, uprawnienia, zadania oraz wzajemne zależności i powiązania powinny być określone, udokumentowane i zakomunikowane przede wszystkim:

• personelowi zarządzającemu, wykonującemu i weryfikującemu prace mające wpływ na bhp.,

• pracownikom na stanowiskach robotniczych, pracownikom nadzoru, dostaw­com,

• podwykonawcom oraz osobom odwiedzającym organizację,

• personelowi wyznaczonemu do postępowania w sytuacjach awaryjnych.

Do wdrożenia i funkcjonowania SZ BHP oraz nadzoru nad nim są niezbędne odpowiednie środki, które powinno zapewnić najwyższe kierownictwo organizacji. Środki te mogą obejmować zasoby finansowe, środki rzeczowe, sprzęt techniczny, technologię, zasoby ludzkie oraz wiedzę i umiejętności specjalistyczne.

Kolejnymi elementami związanymi z wdrożeniem i funkcjonowaniem SZ BHP są: szkolenie, świadomość, kompetencje i motywacja. Organizacja powinna przede wszystkim ustanowić i utrzymywać procedury określania potrzeb dotyczących szkolenia w zakresie bhp oraz sposobów jego realizacji, a programy szkoleniowe powinny być dostosowane do potrzeb poszczególnych grup pracowników. Ponadto norma PN-N-18001 wymaga, aby były usta­no­wione i utrzymywane procedury zapewniające uświadomienie członkom organizacji:

• rodzajów zagrożeń występujących w całej organizacji i na poszczególnych stanowiskach pracy oraz związanego z nimi ryzyka zawodowego,

• korzyści dla pracowników i organizacji wynikających z eliminacji zagrożeń i ograniczania ryzyka zawodowego,

• zadań i odpowiedzialności członków organizacji w osiąganiu zgodności dzia­łania z polityką bhp. oraz procedurami i wymaganiami SZ BHP, łącznie z wymaganiami dotyczącymi gotowości i reagowania na wypadki przy pracy i awarie,

• potencjalnych konsekwencji nieprzestrzegania ustalonych procedur.

Pracownicy wykonujący zadania, które mogą być związane z zagrożeniami dla nich samych i/lub dla innych pracowników organizacji lub osób spoza organizacji, powinni posiadać właściwe kompetencje udokumentowane wykształceniem, wyszkoleniem i/lub doświad­czeniem, odpowiednio do określonych wymagań. Ponadto organizacja powinna wdrożyć i stosować odpowiednie metody motywowania pracowników do ich angażowania się w działania na rzecz poprawy bhp

Ważnym elementem SZ BHP jest zapewnienie sprawnego obiegu informacji wewnątrz systemu oraz między organizacją i jej otoczeniem. W tym celu organizacja powinna ustanowić i utrzymywać procedury dotyczące wewnętrznego komunikowania się różnych jej szczebli i komórek oraz pracowników i ich przedstawicieli, otrzymywania i przekazywania informacji dotyczących bhp, ich dokumentowania i reagowania w procesie komunikowania się z zainteresowanymi zewnętrznymi stronami (takimi jak instytucje nadzorujące warunki pracy, służby ratownictwa technicznego, klienci, podwykonawcy, itd.) przekazywania informacji o zagrożeniach związanych z działaniami organizacji oraz wynikających z nich wymaganiach bhp i sposobach postępowania wszystkim podwykonawcom, klientom i innym osobom, które mogą być na nie narażone.

W procesie komunikowania się w ramach SZ BHP należy uwzględnić zaangażowanie pracowników oraz konsultowanie z nimi lub z ich przedstawicielami działań na rzecz bezpieczeństwa i higieny pracy, a także możliwość korzystania ze specjalistycznego doradztwa z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy.

Podobnie jak w przypadku innych norm dotyczących systemów zarządzania norma PN-N-18001 wymaga odpowiedniego udokumentowania SZ BHP. Zgodnie z tą normą organizacja powinna ustanowić i utrzymywać informacje, w formie zapisu na papierze lub w postaci elektronicznej, dotyczące podstawowych elementów SZ BHP i ich wzajemnych powiązań. Wymagania te, jak i inne szczegółowe wymagania dotyczące dokumentacji systemu, są identyczne z wymaganiami dotyczącymi dokumentowania systemu zarządzania środowiskowego zawartymi w normie ISO 14001, a więc ułatwiają integrację SZ BHP z systemem zarządzania środowiskowego

Norma PN-N-18001 zawiera wymagania dotyczące sterowania operacyjnego pracami i działaniami związanymi ze zagrożeniami znaczącymi, rozumianymi jako zagrożenia mogące spowodować poważne i nieodwracalne uszkodzenie zdrowia lub śmierć, występujące w szczególności w czasie wykonywania prac szczególnie niebezpiecznych (8-1.fol.37). Rodzaje prac kwalifikowanych jako szczególnie niebezpieczne są określone w odpowiednich przepisach prawnych, a zwłaszcza ogólnych przepisach bezpieczeństwa i higieny pracy ustalonych w rozporządzeniu ministra pracy i polityki socjalnej z dnia 26 sierpnia 1997 r.

Organizacja powinna identyfikować prace i obszary działań, które są związane ze znaczącymi zagrożeniami. Te prace i działania należy prowadzić w ustalonych warunkach, zgodnie z ustanowionymi i utrzymywanymi udokumentowanymi procedurami, w których będą określone sposoby pracy i postępowania zapewniające zgodność z wymaganiami bhp

Ostatnim elementem normy PN-N-18001 w zakresie wdrażania i funkcjonowania SZ BHP jest gotowość i reagowanie na wypadki przy pracy i awarie. Organizacja powinna ustanowić i utrzymywać procedury gotowości i reagowania na wypadki przy pracy i awarie, a także - jeżeli to niezbędne - dokonywać ich przeglądu i nowelizacji, w szczegól­ności po wystąpieniu wypadków lub sytuacji awaryjnych. Funkcjonowanie tych procedur powinno być również okresowo sprawdzane w symulowanych warunkach, jeśli takie sprawdzenie jest możliwe do przeprowadzenia.

Aby procedury były skuteczne, należy je uzgodnić ze specjalistycznymi służbami ratownictwa technicznego.

1.4.4. Sprawdzanie systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy

Sprawdzanie funkcjonowania SZ BHP jest realizowane przez monitorowanie bezpieczeństwa i higieny pracy i auditowanie. Oba te elementy odgrywają ważną rolę regulatorów systemu, gdyż zapewniają zbieranie i informacji o tym, czy SZ BHP funkcjonuje sprawnie i czy osiągane w wyniku tego funkcjonowania efekty są zgodne z oczekiwanymi. Informacje o rzeczywistych i potencjalnych niezgodnościach zbierane w wyniku monitorowania i auditowania powinny być wykorzystywane do inicjowania, planowania i przeprowadzania odpowiednich działań korygujących i działań zapobiegawczych.

Zgodnie z normą PN-N-18001 w organizacji powinny funkcjonować udokumentowane procedury monitorowania bhp, obejmujące zapisywanie i przechowywanie wyników monitorowania. Można wyróżnić dwa rodzaje monitorowania: proaktywne i reaktywne Moni­to­rowanie proaktywne powinno obejmować co najmniej identyfikację zagrożeń wystę­pujących na stanowiskach pracy oraz ocenę związanego z nimi ryzyka zawodowego. Natomiast w ramach monitorowania reaktywnego organizacja powinna prowadzić co najmniej analizę przyczyn wypadków przy pracy oraz rejestrowanych chorób zawodowych. Czynników monitorowania proaktywnego i reaktywnego jest znacznie więcej i organizacja może je objąć procedurami w ramach SZ BHP w miarę swoich potrzeb i możliwości. Wykaz tych czynników określono w normie PN-N-18004.

Zarówno do monitorowania proaktywnego jak i reaktywnego stosuje się odpowiednie wyposażenie pomiarowe. Dotyczy to zwłaszcza pomiaru stężeń i natężeń czynników szkodliwych występujących w środowisku pracy w procesie oceny ryzyka zawodowego. W przypadku użycia takiego wyposażenia organizacja powinna zapewnić, że jest ono wzorcowane i utrzymywane w należytym stanie, a stosowne zapisy są przechowywane.

Do monitorowania bhp w przedsiębiorstwach można zastosować specjalistyczne narzędzia komputerowe. Przykładem takiego narzędzia dostosowanego do monitorowania bhp zgodnie z polskimi przepisami prawnymi jest opracowany i oferowany przez Centralny Instytut Ochrony Pracy program STER. Program ten wspomaga identyfikację zagrożeń i ocenę związanego z nimi ryzyka zawodowego, a także rejestrowanie i dokumentowanie wypadków przy pracy i chorób zawodowych.

Według normy PN-N-18001 SZ BHP w organizacji powinien być poddawany okresowym auditom wewnętrznym przeprowadzanym zgodnie z udokumentowanymi procedurami. Celem takich auditów wewnętrznych jest sprawdzenie, czy system jest zgodny z zaplanowanymi działaniami oraz właściwie wdrożony i utrzymywany, a także dostarczenie kierownictwu informacji dotyczących jego funkcjonowania. Przy planowaniu auditów w organizacji należy brać pod uwagę znaczenie dla bhp objętych nimi obszarów i działań oraz wyniki poprzednich auditów. Procedury auditów wewnętrznych powinny obejmować określanie zakresu auditu, częstość i metodykę, jak również odpowiedzialność i wymagania związane z przeprowadzeniem auditu i przekazywaniem jego wyników

Audity wewnętrzne SZ BHP są obecnie przeprowadzane zgodnie z metodyką stosowaną do auditowania systemów zarządzania jakością (norma ISO 10011 i systemów zarządzania środowiskowego - norma ISO 14011). Docelowo zakłada się, że audity SZ BHP będą wykonywane zgodnie z zasadami określonymi w odpowiedniej polskiej normie.

Ze sprawdzaniem funkcjonowania SZ BHP wiąże się konieczność utrzymywania w organizacji odpowiednich zapisów dotyczących bhp. Dlatego też organizacja powinna ustanowić procedury identyfikacji, utrzymywania i dysponowania zapisami, które powinny w szczególności obejmować zapisy wynikające z przepisów prawnych oraz funkcjonowania SZ BHP (w tym zapisy z monitorowania, dotyczące szkoleń, wyniki auditów i przeglądów okresowych oraz zapisy dotyczące działań korygujących i zapobiegawczych).

Zapisy dotyczące bhp powinny być czytelne, zrozumiałe, możliwe do zidentyfikowania oraz tak przechowywane i utrzymywane, aby były łatwo dostępne oraz zabezpieczone przed zniszczeniem, uszkodzeniem lub utratą. Należy ustalić czas ich przechowywania i utrzymywać je odpowiednio do uregulowań ogólnego systemu zarządzania organizacją.

1.4.5. Niezgodności oraz działania korygujące i zapobiegawcze

Jak już wcześniej wspomniano, niezgodności wykryte podczas monitorowania i auditowania w ramach SZ BHP powinny inicjować wykonanie odpowiednich działań korygujących lub zapobiegawczych. Działania korygujące są realizowane w przypadku wykrycia niezgodności istniejących (rzeczywistych), a działania zapobiegawcze w razie wykrycia niezgodności potencjalnych. Przez niezgodność potencjalną należy rozumieć taką sytuację, w której brakuje niezgodności rzeczywistych, ale jednocześnie może ona doprowadzić do tych niezgodności w dającym się przewidzieć momencie czasu, jeżeli do tego momentu nie będą podjęte odpowiednie działania zapobiegawcze. Organizacja powinna ustanowić i utrzymywać pro­ce­dury postępowania z niezgodnościami obejmujące:

• analizę ich przyczyn,

• podejmowanie działań mających na celu zmniejszenie skutków związanych z niez­go­dnościami

oraz:

• inicjowanie,

• planowanie,

• przeprowadzanie działań korygujących lub

• zapobiegawczych i sprawdzanie wykonania.

Każde działanie korygujące lub zapobiegawcze podjęte w celu wyeliminowania przyczyn stwierdzonych lub potencjalnych niezgodności powinno być odpowiednie do rodzaju zagrożeń występujących w obszarze występowania tych niezgodności oraz do wyników oceny związanego z nimi ryzyka zawodowego

1.4.6. Przegląd okresowy systemu wykonywany przez najwyższe kierownictwo

Elementem wieńczącym funkcjonowanie SZ BHP jest przegląd okresowy systemu wykonywany przez najwyższe kierownictwo organizacji. Według normy PN-N-18001 kierownictwo to powinno w określonych przez siebie odstępach czasu przeprowadzać przegląd systemu w celu oceny i zapewnienia jego stałej przydatności i skuteczności w zakresie spełnienia wymagań wymienionej normy, a także adekwatności do ustanowionej przez organizację polityki bhp i osiągania wynikających z niej celów ogólnych i szczegółowych. Przegląd powinien obejmować w szczególności:

• wyniki auditów wewnętrznych SZ BHP (oraz zewnętrznych, jeżeli były przeprowadzone),

• wyniki działań korygujących i zapobiegawczych,

• zmieniające się okoliczności wewnętrzne i zewnętrzne wpływające na wymagania bhp.,

• ocenę realizacji celów ogólnych i szczegółowych dotyczących bhp.

Najwyższe kierownictwo organizacji w wyniku przeglądu powinno także ocenić, czy istnieje ewentualna potrzeba wprowadzenia zmian do SZ BHP, polityki oraz celów ogólnych i szczegółowych bhp w świetle podjętego zobowiązania do ciągłego doskonalenia. Przegląd ten powinien być dokumentowany.

1.5. Perspektywy dalszego rozwoju koncepcji systemowego zarządzania bezpie­czeń­stwem i higieną pracy

Oczekuje się, że w miarę rozwoju gospodarczego oraz postępu w stosowaniu zaawan­sowanych metod zarządzania w polskich przedsiębiorstwach, koncepcje systemowego zarządzania bhp będą w przyszłości ewoluować i zastępować stopniowo wcześniejsze rozwiązania. Na podstawie obserwacji trendów w zarządzaniu bhp, występujących w krajach Unii Europejskiej oraz w innych rozwiniętych gospodarczo krajach świata, przewiduje się, że rozwój koncepcji zarządzania bhp w Polsce będzie przebiegał w dwóch następujących obszarach:

• integracja systemów zarządzania bhp z systemami zarządzania jakością (zgodnymi z normami ISO 9000) i systemami zarządzania środowiskowego (zgodnymi z normami ISO 14000),

• doskonalenie zarządzania bhp w przedsiębiorstwach z zastosowaniem podejścia Total Quality Management (TQM), określanego często w Polsce jako kompleksowe zarządzanie jakością lub zarządzanie przez jakość.

Koncepcja zarządzania pewnymi obszarami działalności przedsiębiorstwa w sposób systemowy, zgodny z wymaganiami określonych norm, dotyczyła początkowo zarządzania jakością wyrobów lub usług (normy ISO 9000) i zarządzania działaniami ukierunkowanymi na ochronę środowiska naturalnego (normy ISO 14000).

Ustanowienie norm dotyczących systemowego zarządzania w kolejnym obszarze, jakim jest bhp, powoduje obecnie coraz częściej obserwowane dążenie przedsiębiorstw do integracji działań w wymienionych systemach w ramach systemu zarządzania obejmującego jednocześnie wszystkie te obszary. Ponadto przewiduje się, że koncepcje systemowego zarządzania zostaną wkrótce upowszechnione w kolejnych nowych obszarach, takich jak zarządzanie informacją czy zarządzanie finansami (controlling). Trendy te z pewnością nasilą występujące już dążenie do integracji systemów zarządzania w przedsiębiorstwach.

Potrzeba integracji zarządzania w zakresie jakości, ochrony środowiska oraz bhp wynika z dążenia przedsiębiorstw do zastosowania zasady synergii do ogólnego systemu zarządzania. Zasada ta polega na doprowadzeniu do takiego współdziałania różnych elementów systemu zarządzania, aby rezultat tego współdziałania był lepszy i osiągnięty mniejszymi nakładami w stosunku do skuteczności osiąganej w wyniku niezależnego działania tych elementów.

Integracja systemu zarządzania bhp z systemem zarządzania jakością i zarządzania środowiskowego nie jest jedyną strategią prowadzącą do synergii ogólnego systemu zarządzania. Inną możliwą strategią jest wdrażanie poszczególnych elementów kolejnych systemów zarządzania w sposób analogiczny do przyjętego i sprawdzonego podczas wdrażania pierwszego z tych systemów. Zasada analogicznego podejścia jest stosowana we wszelkich działaniach realizowanych w ramach już wdrożonych i funkcjonujących systemów.

Z badań strategii dążenia do synergii przeprowadzonych w przedsiębiorstwach wdrażających systemy zarządzania jakością, zarządzania środowiskowego oraz zarządzania bhp wynika, że strategia "przez analogię" jest uznawana za podejście bardziej elastyczne i najczęściej jest wybierana przez przedsiębiorstwa, w których wymienione systemy znajdują się na różnym stopniu rozwoju. Natomiast strategia integracji jest chętniej praktykowana przez przedsiębiorstwa zaawansowane, w których poszczególne systemy zarządzania osiągnęły już dojrzałość i dalszy ich rozwój może nastąpić przez optymalizację wszystkich działań w ramach systemu zintegrowanego.

Koncepcja integracji zarządzania jakością, ochroną środowiska oraz bhp w ramach jednolitego systemu zarządzania zakłada integrację zarządzania począwszy od podstawowych procesów wytwórczych lub biznesowych funkcjonujących w przedsiębiorstwie.

Nieco inne podejście do rozwoju koncepcji systemów zarządzania bhp wynika ze wzrastającej w Polsce popularności filozofii TQM. Założenia tej filozofii opracowali i upowszechnili w latach 80. i 90. amerykańscy teoretycy zarządzania jakością, spośród których do najważniejszych należy zaliczyć Wiliama Edwardsa Deminga i Josepha M. Jurana. Koncepcja TQM rozwinęła się w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej jako odpowiedź na sukces gospodarczy Japonii, do którego przyczyniło się stosowanie koncepcji zarządzania jakością określanych jako TQC (Total Quality Control - czyli kompleksowe sterowanie jakością)

W brytyjskiej normie dotyczącej zarządzania przez jakość BS 7850 zdefiniowano TQM jako filozofię zarządzania i praktyki działania organizacji ukierunkowane na zużytkowanie w najbardziej efektywny sposób ludzkich i materialnych zasobów tej organizacji dla osiągnięcia jej celów. Według dodatkowych uwag do tej definicji cele organizacji mogą obejmować: uzyskanie satysfakcji klientów, cele biznesowe, takie jak wzrost zysku lub uzyskanie znaczącej pozycji na rynku, a także dostarczanie usług dla społeczeństwa itp., ale zawsze powinny być zgodne z wymaganiami społeczeństwa, zarówno wynikającymi z przepisów prawnych jak i postrzeganych przez tę organizację. W podobny sposób aspekty społeczne są uwzględnione w definicji kompleksowego zarządzania przez jakość zawartej w normie terminologicznej z dziedziny zarządzania jakością PN-ISO 8402.

Z wymienionych definicji wynika, że przedsiębiorstwo wdrażające TQM powinno brać pod uwagę nie tylko swoje zyski finansowe i satysfakcję klientów nabywających jego wyroby lub usługi, lecz również satysfakcję swoich pracowników oraz społeczeństwa, w którym działa. Jeśli się weźmie pod uwagę, że zgodnie z teorią A. Maslowa dotyczącą hierarchii ludzkich potrzeb, jedną z podstawowych potrzeb człowieka jest poczucie bezpieczeństwa, można stwierdzić, że istotnymi czynnikami warunkującymi satysfakcję ludzi są bezpieczne i zdrowe warunki pracy i życia. Dlatego też wdrażanie koncepcji TQM powinno być ściśle powiązane z wdrażaniem i utrzymywaniem w przedsiębiorstwie efektywnych systemów zarządzania ochroną środowiska naturalnego oraz bezpieczeństwem i higieną pracy. Filozofię TQM można więc traktować jako naturalne spoiwo integrujące zarządzanie we wszystkich trzech wymienionych wyżej sferach.

Pomimo wzrastającej popularności pojęcie TQM nie jest jeszcze jednoznacznie rozumiane i określone w postaci norm lub innych dokumentów uznawanych w skali międzynarodowej. Próby wyodrębnienia i analizy podstawowych elementów koncepcji TQM były podejmowane w różnych okresach przez różnych teoretyków zarządzania jakością. W rezultacie tych prób w literaturze z zakresu zarządzania jakością można znaleźć wiele częściowo się różniących i częściowo pokrywających poglądów na temat podstawowych elementów koncepcji TQM. Dlatego też do analizy elementów zarządzania bhp zgodnej z filozofią TQM opracowano zestaw 10 elementów właściwych dla większości publikowanych koncepcji tej filozofii. Zestaw ten obejmuje:

1) zaangażowanie i przywództwo najwyższego kierownictwa,

2) etykę prowadzenia biznesu i odpowiedzialność przed społeczeństwem,

3) strategię rozwoju i planowanie długoterminowe,

4) zapewnienie satysfakcji klientów zewnętrznych i wewnętrznych,

5) docenianie roli i angażowanie wszystkich członków organizacji,

6) monitorowanie i ciągłe doskonalenie wszystkich procesów,

7) powszechne stosowanie technik i narzędzi zarządzania jakością,

8) zarządzanie z uwzględnianiem strat dla organizacji, klientów i środowiska,

9) szkolenie i rozwój osobisty członków organizacji,

10) tworzenie wewnętrznej kultury organizacji.

Odnosząc koncepcję zarządzania bhp w ramach TQM do hierarchii poziomów zarządzania, można z całą pewnością stwierdzić, że koncepcja ta gwarantuje osiągnięcie najwyższego IV poziomu w tej hierarchii. Tym samym w promowaniu filozofii TQM w Polsce należy również upatrywać drogi do poprawy skuteczności SZ BHP w polskich przedsiębiorstwach.

W celu skutecznego promowania koncepcji TQM Krajowa Izba Gospodarcza, Polskie Centrum Badań i Certyfikacji oraz Fundacja "Teraz Polska" w 1995 r. ustanowiły wspólnie Polską Nagrodę Jakości (PNJ). Od przedsiębiorstw ubiegających się o tę nagrodę wymaga się, aby przedstawiły własną ocenę swojej działalności według zestawu kryteriów ujętych w modelu oceny PNJ. Model PNJ jest oparty na modelu oceny zastosowanym w Europejskiej Nagrodzie Jakości organizowanej przez Europejską Fundację Zarządzania Jakością EFQM (European Foundation for Quality Management).

Zarówno kryteria PNJ jak i EFQM obejmują aspekty zarządzania bhp i są w tym zakresie konsekwentnie doskonalone przez organizatorów w celu coraz szerszego i bardziej precyzyjnego postrzegania tego obszaru w ogólnym systemie zarządzania przedsiębiorstwem. Polska Nagroda Jakości staje się jednocześnie coraz bardziej popularna, o czym świadczy rosnąca liczba przedsiębiorstw zgłaszających się na kolejne edycje konkursu. Dlatego też należy oczekiwać, że systemowe zarządzanie bhp inspirowane koncepcjami TQM będzie coraz bardziej skuteczne i wdrażane w coraz większej liczbie polskich przedsiębiorstw. W ten sposób zostaną upowszechnione wzorce najbardziej zaawansowanych metod zarządzania bhp, które będą następnie stosowane przez inne przedsiębiorstwa, co przyczyni się do poprawy warunków pracy w całym kraju.

LITERATURA

AS/NZS 4804-1997 Occupational health and safety management systems - general guidelines on principles, systems and supporting techniques.

BS 8800: 1996 Guide to occupational health and safety management systems. ISO 14011: 1996 Wytyczne do auditowania środowiskowego. Procedury auditu. Auditowanie systemów -zarządzania środowiskowego.

Cooper D.: Improving safety culture. A practical guide. John Wiley & Sons Ltd. 1998.

Council Directive of 12 June 1989 on the introduction of measures to encourage improvements in the safety and health of workers at work (89/391/EEC). Official Journal of the European Communities, No. L 183, 29.6.89. ASCA: New directions in state occupational safety. Wiesbaden, Hessisches Ministerium für Frauen, Arbeit und Socialordnung (HMFAS). October 1996.

Geller E.S.: The psychology of safety. Pennsylvania, Chilton Book Company Randor 1996.

Guideline for Occupational Safety and Health Management Systems. Ministry of Labour Notification No. 53, April 30, 1999, Japan.

Horbury C.R., Bottomley D.M.: Research into health and safety in the paper industry. Health & Safety Laboratory, IR/RAS/98/2 1998.

Internal Control of the Working Environment. Ordinance (AFS 1996:6) adopted 24th October 1996. Solna, Swedish National Board of Occupational Safety and Health 1997.

ISA 2000 (1997) Requirements for Safety and Health Management Systems with Application Guidance Notes. International Safety Management Organisation Limited (Independent Certification Assessment Auditors SGS Yarsley ICS Ltd.) 1997.

ISO 10011-1: 1990 Wytyczne do auditowania systemów jakości. Auditowanie. BS 7850: 1992 Total quality management. Part 1. Guide to management principles.

Konwencja nr 155 dotycząca bezpieczeństwa, zdrowia pracowników i środowiska pracy. W: Konwencje i zalecenia Międzynarodowej Organizacji Pracy 1919-1994. Tom II (1967-1994). Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN 1996.

Konwencja nr 161 dotycząca pracowniczych służb zdrowia. W: Konwencje i zalecenia Międzynarodowej Organizacji Pracy 1919-1994. Tom II (1967-1994). Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN 1996.

Koźmiński A. K., Piotrowski W.: Zarządzanie. Teoria i praktyka. Warszawa, Wyd. Nauk. PWN 1995.

Management principles for enhancing quality of products and services, occupational health and safety, and the environment. Norges Standardiserings-Forbund 1996.

Modell zur Entwicklung, Gestaltung, Einführung/Integration eines Managementsystems für Arbeitsschutz und Anlagensicherheit (Occupational Health and Risk Management system). München, Bayerisches Staatsministerium für Arbeit und Socialordnung, Familie, Frauen, und Gesundheit, October 1997.

NPR 5001. Guide to occupational health and safety management systems. Technical Report. Nederlands Normalisatie-institut, September 1997.

Occupational Health and Safety Management System: An AIHA Guidance Document. Fairfax, Virginia, American Industrial Hygiene Association 1996.

OHSAS 18001: 1999 Occupational health and safety management systems. Specification. Occupational Health and Safety Assessment Series, BSI 1999.

Penc J.: Strategie zarządzania. Warszawa, Agencja Wydawniczo-Poligraficzna "PLACET" 1994.

PN-ISO 8402: 1996 Zarządzanie jakością i zapewnianie jakości. Terminologia.

PN-N-18001: 1999 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Wymagania.

PN-N-18001:1999 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Wymagania.

PN-N-18002: 2000 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ogólne wytyczne oceny ryzyka zawodowego.

Podgórski D.: Analiza elementów koncepcji zarządzania przez jakość (TQM) oraz zasad reorganizacji procesów zarządzania w przedsiębiorstwie. Sprawozdanie z 1. punktu kontrolnego zadania badawczego nr 01.2.13 pn. Zasady integracji systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy z systemem zarządzania przez jakość (TQM), Strategiczny Program Rządowy SPR-1 pn. Bezpieczeństwo i ochrona zdrowia człowieka w środowisku pracy. Warszawa, Centralny Instytut Ochrony Pracy, listopad 1998.

Regulations relating to Systematic Health, Environmental and Safety Activities in Enterprises (Internal Control Regulations). Oslo, Tiden Norsk Forlag AS, 1997.

Revised Voluntary Protection Programs (VPP) Policies and Procedures Manual: Instruction TED 8.1a. U.S.

Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 sierpnia 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Dz. U. nr 129, poz. 844.

SA 8000: 1997 Social Accountability. CEPAA (Council of Economic Priorities Accreditation Agency), New York, October 1997.

Safety Management Techniques. National Safety Council 1995.

SafetyCert: Norma zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Bureau Veritas Quality International 1998.

Serbitzer J.: Review of occupational health and safety management systems. W: XVth World Congress on Occupational Safety and Health, 12-16 April 1999. Sao Paulo, Brazil 1999.

Washington, D.C., Occupational Safety and Health Administration 1996.

Weinstein M. B.: Total Quality Safety Management and Auditing. CRC Press LLC, Boca Raton FL 1997.

ZN-Z-001 System Zarządzania Bezpieczeństwem Pracy. Wymagania dla Systemu Zarządzania Bezpieczeństwem Pracy wraz z komentarzem. Norma zakładowa Huty "Częstochowa", lipiec 1996.

Zwetsloot G.: Joint management of working conditions, environment and quality - in search of synergy and organizational learning. Amsterdam, Dutch Institute for the Working Environment NIA 1994. International Safety Rating, Loganville, USA, International Loss Control Institute 1978.

Tabela 1. Hierarchia poziomów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy

Poziom	Motywacja działania	Rodzaje działania	Typowa metoda oceny	Typowa metoda szkolenia	Typowe cele bhp	Rezultaty osiągane w obszarze bhp
I	Strach	Bierne	Inspekcje instytucji nadzorujących	Kursy podstawowe	Unikać kar	Niepełna zgodność. Wyniki gor.
II	Kara	Reaktywne	Analiza dokumentacji, inspekcje	Kursy, instruowanie i prawdzanie	Unikać niezgodności	Pełna zgodność, brak popr.
III	Nagroda	Aktywne (zrozumienie i zaufanie)	Obserwacja stanowisk pracy, audity systemu	Dokładne instruowanie i wspieranie	Wykonywać prace poprawnie	Prawidłowe zachowania Wyn. lepsze
IV	Motywacja wewnętrzna	Proaktywne (pasja i zaufanie)	Przeglądy i wywiadym wyniki pracy	Case study	Zero wypadków	Ciągła poprawa, wyn, znak.

2

---