TWORZENIE
I UTRZYMANIE
TERENÓW ZIELENI
MIEJSKIEJ
Joanna Maksimek
Małgorzata Nowak
Katarzyna Poznańska
SPIS TREŚCI:
ZIELEŃ MIEJSKA
a). UJĘCIE PRAWNE
Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. „O Ochronie Przyrody”
Ustawia z 31 stycznia 1980 r. „O Ochronie i Kształtowaniu Środowiska”
b). DBAŁOŚĆ O STAN ZIELENI MIEJSKIEJ
c). ZIELEŃ MIEJSKA W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ
FORMY WYKORZYSTANIA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
ROLA ZIELENI MIEJSKIEJ
DANE STATYSTYCZNE
RODZAJE TERENÓW OTWARTYCH W MIEŚCIE
Parki i Ogrody
a).Parki i ogrody o znaczeniu specjalnym
dydaktyczne ogrody zoologiczne i botaniczne
Ogrody Jordanowskie
Zieleń szlaków komunikacyjnych
Pasy zieleni, zadrzewienia przyuliczne, żywopłoty
Żywopłoty
Zieleń ochronna
Ogródki działkowe
Cmentarze
Tereny sportowe
Pnącza
Zieleń fortetnicza
TERENY ZIELONE POD KATEM ICH WARTOSCI PRZYRODNICZEJ
Obszary chronionego krajobrazu
Ochrona gatunkowa.
Pomniki przyrody
Użytki ekologiczne
Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe
BIORÓŻNORODNOŚĆ W MIASTACH
ASPEKTY EKOLOGICZNE
Miasto jako układ ekologiczny
Metody zwiększania ilości zieleni w mieście
ASPEKTY SPOŁECZNE
Krótka historia
Rola przyrody dla człowieka
IX. FUNKCJE TECHNICZNE
1. Tłumienie hałasu
2. Zapobieganie tworzeniu się zasp śnieżnych na szlakach komunikacyjnych
3. Osłona przeciw olśnieniom
4. Funkcje znaków ostrzegawczych
X. WPŁYW ZIELENI NA ZANIECZYSZCZENIE POWIETRZA
1. Wymiana gazowa w atmosferze
2. Zmniejszanie zanieczyszczeń gazowych w powietrzu
3. Zmniejszanie zanieczyszczeń pyłowych w powietrzu
XI. WPŁYW NA KSZTAŁTOWANIE WARUNKÓW KLIMATYCZNYCH W MIEŚCIE
1. Wpływ na temperaturę powietrza
2. Wpływ zieleni na ruch powietrza
XII. WPŁYW TRANSPORTU NA ZIELEŃ MIEJSKĄ
1. Oddziaływanie zanieczyszczeń gazowych na rośliny
2. Wpływ zasolenia na rośliny
XIII. WNIOSKI
XIV. TERENY OTWARTE W KRAKOWIE
ZIELEŃ MIEJSKA
Organy administracji rządowej, organy gminy i jednostki organizacyjne zapewniają mieszkańcom miast korzystanie z przyrody żywej, przede wszystkim przez tworzenie terenów zieleni miejskiej, łączących się - w miarę możliwości - z terenami zalesionymi. W studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego uwzględnia się obowiązek tworzenia i ochrony terenów zieleni miejskiej.
a). UJĘCIE PRAWNE
Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. „O Ochronie Przyrody”
tereny zielone - tereny wraz z infrastrukturą techniczną i budynkami funkcjonalnie z nimi związanymi, pokryte roślinnością, znajdujące się w granicach wsi o zwartej zabudowie lub miast, pełniące funkcje estetyczne, rekreacyjne, zdrowotne lub osłonowe, a w szczególności parki, zieleńce, promenady, bulwary, ogrody botaniczne, zoologiczne, jordanowskie i zabytkowe oraz cmentarze, a także zieleń towarzyszącą ulicom, placom, zabytkowym fortyfikacjom, budynkom, składowiskom, lotniskom oraz obiektom kolejowym i przemysłowym;
Najszersza definicja zieleni miejskiej to wszystkie tereny czynne biologicznie na terenie miast, niezależnie od tego jak są użytkowane, oraz kto jest ich właścicielem
Ustawia z 31 stycznia 1980 r. „O Ochronie i Kształtowaniu Środowiska”
Pojęcie "zieleń miejska" jest używane "zespoły roślinności spełniające cele wypoczynkowe, zdrowotne i estetyczne, a w szczególności: parki, zieleńce, zieleń na placach, ulicach, zieleń izolacyjna i pracownicze ogrody działkowe".
Definicja ta jest nieprecyzyjna, gdyż w planach zagospodarowania przestrzennego nie ma tak sformułowanych kategorii, a przeznaczenie zieleni miejskiej na cele zdrowotne zawarte w ustawie jest bardzo nieostre.
Zieleń w miastach kontrolowana jest za pomocą rodzajów przeznaczenia terenu zapisanych w planach zagospodarowania przestrzennego oraz poprzez określenie stref ochronnych w zasadach zagospodarowywania terenów miejskich.
Zieleń miejska znajduje się pod ochroną. Zgodnie z przepisami art. 42 i następnych ustawy z dnia 31 stycz-nia 1980r. o ochronie i kształtowaniu środowiska:
przy zmianie zagospodarowania terenu zieleni miejskiej na inne cele stosuje się przepisy dotyczące opracowywania i uchwalania miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego,
środki chemiczne mogą być stosowane na ulicach, placach i drogach publicznych tylko w taki sposób, aby nie szkodziły zieleni miejskiej,
prowadzone na terenach zieleni roboty ziemne nie mogą szkodzić drzewom
b). DBAŁOŚĆ O STAN ZIELENI MIEJSKIEJ
Do dbałości o stan zieleni miejskiej zobowiązany jest właściciel terenu, na którym się ona znajduje. Może nim być gmina, spółdzielnia mieszkaniowa, zarząd dróg itp. U tych podmiotów należy interweniować w razie niszczenia zieleni.
Sprawca niszczenia zieleni miejskiej może zostać pociągnięty do odpowiedzialności za wykroczenie gdy:
stosuje środki chemiczne, wykonuje roboty ziemne lub korzysta ze sprzętu mechanicznego albo urządzeń technicznych w sposób powodujący uszkodzenie drzew - podlega karze aresztu, ograniczenia wolności, grzywny albo karze nagany (art. 106 ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska),
niszczy lub uszkadza roślinność albo depcze trawnik lub zieleniec, lub też dopuszcza do niszczenia ich przez zwierzęta znajdujące się pod jego nadzorem - podlega karze grzywny albo karze nagany (art. 144 § 1 Kodeksu wykroczeń),
usuwa, niszczy lub uszkadza drzewa lub krzewy stanowiące zadrzewienie przydrożne lub ochronne albo żywopłot przydrożny - podlega karze aresztu, ograniczenia wolności albo grzywny (art. 144 § 2 Kodeksu wykroczeń),
zanieczyszcza lub zaśmieca miejsca dostępne dla publiczności, a w szczególności drogę, ulicę, plac, ogród, trawnik lub zieleniec - podlega karze grzywny albo karze nagany (art. 145 Kodeksu wykroczeń),
w miejscach przeznaczonych do użytku publicznego niszczy ławki, urządzenia oświetleniowe, kubły na śmieci, itp. - podlega karze aresztu, ograniczenia wolności albo grzywny (osoba taka może zostać zobowiązana do naprawienia wyrządzonej szkody lub zapłaty jej równowartości).
W Unii Europejskiej widać wyraźnie sektorowość działań na rzecz ochrony środowiska i przyrody, gdyż cała polityka ochrony środowiska wydaje się być niespójna. Istnieją w niej jednak uregulowania prawne dotyczące zieleni miejskiej. W piątym "Programie Działań na rzecz Ochrony Środowiska" istnieje punkt: poprawa warunków środowiska miejskiego, w którym zwraca się większą uwagę na wpływ urbanizacji na środowisko.
Rozwój miast wpływa niekorzystnie na zieleń w mieście poprzez:
zmniejszenie ilości terenów zielonych ze względu na działalność inwestycyjną,
zmniejszenie różnorodności biologicznej,
zmniejszenie ilości terenów leśnych,
erozję gleby.
c). ZIELEŃ MIEJSKA W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ
W piątym "Programie Działań na rzecz Ochrony Środowiska" zwraca się uwagę na to, że zieleń miejska w krajach UE stanowi od 2% w Sewilli - do 70 % w Turku, Oslo i Goeteborgu, co stanowi sporą rozbieżność wynikającą zapewne ze sposobu zarządzania nią w różnych krajach. Normy Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), które również nie są spełniane przez wiele miast, stanowią, że minimalna powierzchnia terenów zielonych na 1 mieszkańca aglomeracji miejskiej powinna wynosić 50 m2/1 mieszkańca. Większość spraw dotyczących zieleni miejskiej jest administrowana i zarządzana przez władze lokalne i regionalne.
Komisja Europejska utworzyła ramowe wskazówki dotyczące zrównoważonego rozwoju miast, których założeniami jest:
wzrost efektywności polityki dotyczącej rozwoju miast,
zwiększenie efektywności polityki środowiskowej w miastach,
zwrócenie większej uwagi na zrównoważony rozwój miast.
Do realizacji tych wskazówek wyznaczono cztery filary:
wzmocnienie prosperity ekonomicznej i rozwoju miast,
aktywny udział społeczeństwa i pozarządowych organizacji ekologicznych,
ochrona i poprawa środowiska w miastach,
współpraca władz lokalnych i lokalnej społeczności
. FORMY WYKORZYSTANIA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
formy naturalne lub nieznacznie zmienione - pomniki przyrody, rezerwaty - objęte ochroną prawną w ich naturalnej postaci,
formy półnaturalne, np. lasy rekreacyjne, zadrzewienia podmiejskie, parki leśne - wykorzystywane bez zmian adaptacyjnych,
formy samodzielne twórczo kształtowane, przy dominującym udziale składników przyrodniczych, obejmujące rozmaite założenia ogrodowe i systemy terenów zieleni miejskiej,
formy przetworzone twórczo kształtowane, z bogatym udziałem składników technicznych, np. osiedla i zabudowa luźna z przynależnymi im przestrzeniami ogrodowymi,
formy przetworzone o monokulturowej produkcji roślinnej, np. uprawy ogrodowe, czy sady,
formy elementarne, występujące jako składniki proste i w ograniczonym zakresie na terenach miejskich o intensywnym zainwestowaniu,
formy przyrodniczo-kulturowe, łączące walory przyrodnicze terenu z zabytkami sztuki ogrodowej, architektury, np. parki i rezerwaty kulturowe,
formy zdegradowane i zniszczone, np. poeksploatacyjne, także wysypiskowe i pobudowlane, do rekultywacji w określonym kierunku
Z ekologicznego punktu widzenia istotne są takie formy zieleni miejskiej (głownie naturalne i półnaturalne), które są prawnie chronione:
użytki ekologiczne,
zespoły przyrodniczo-krajobrazowe,
obszary chronionego krajobrazu, pomniki przyrody,
stanowiska dokumentacyjne, które mogą być powoływane przez właściwe władze samorządu terytorialnego. W wielu przypadkach stanowią one połączenie nowoczesnej formy ochrony przyrody z racjonalnym rekreacyjno-turystycznym wykorzystaniem.
W krajach Europy Zachodniej coraz częściej pojawiają się przykłady rewitalizacji tj. przekształcania poprzemysłowych terenów w formy zieleni, charakteryzujące się dużą różnorodnością przyrodniczą.
ROLA ZIELENI MIEJSKIEJ
Zieleń miejska, zwłaszcza na terenach silnie zurbanizowanych, staje się coraz bardziej docenianym składnikiem układów urbanistycznych, zarówno planowanych, jak i istniejących, w których istnieje możliwość stworzenia czy też przywrócenia zieleni. Zieleń miejska to przede wszystkim obiekty przyrodnicze o formach naturalnych, półnaturalnych i przetworzonych oraz rozmaite założenia ogrodowe istniejące samoistnie lub towarzyszące budowlom.
Tereny zieleni miejskiej pełnią funkcje rekreacyjne, ekologiczne i zdrowotne - wpływają na złagodzenie lub eliminację uciążliwości życia w miastach, kształtowanie układów urbanistycznych, wprowadzają ład przestrzenny oraz nadają specyficzny i indywidualny charakter miastu.
Zieleń miejska oddziałuje również na człowieka poprzez możliwość kontaktu z naturą, wyciszenia się, znalezienia wytchnienia i odpoczynku z dala od zgiełku miasta. Jednakże, aby zieleń oprócz spełniania funkcji estetycznej pełniła również inne zadania, musi być różnorodna pod względem biologicznym, bo tylko wtedy zapewnia miejsce różnym gatunkom roślin i zwierząt oraz zapobiega erozji gleb.
a) DANE STATYSTYCZNE
Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) powierzchnia terenów zielonych na jednego mieszkańca aglomeracji powinna wynosić 50m2, natomiast według Nowakowskiego (1978) 8 do 15 m2. Jak wydać, zdania na ten temat są dość rozbieżne,
W Krakowie mamy ok. 4 827,25 ha zieleni (dane z 2001 r.), co daje w przybliżeniu 65 m2 na jednego mieszkańca.
RODZAJE TERENÓW OTWARTYCH W MIEŚCIE
Parki i ogrody
Parki i ogrody stanowią najstarszą świadomą formę zieleni miejskiej. Są to w dużej mierze twory sztuczne, projektowane przez człowieka. Pełnią przede wszystkim funkcje estetyczne i rekreacyjno-wypoczynkowe. Funkcje estetyczne zostały po raz pierwszy uregulowane prawnie w XIX w. przez grupę francuskich malarzy w parku Fountaibleu we Francji, którzy doprowadzili do objęcia prawną ochroną parku ze względu na walory krajobrazowe i estetyczne. Funkcje rekreacyjne parków istniały od zawsze. Parki i ogrody pełnią także inne funkcje takie jak np. edukacyjne czy sportowe.
a) Parki i ogrody o znaczeniu specjalnym, tj.
dydaktyczne ogrody zoologiczne i botaniczne, gdzie prowadzone są prace naukowo - badawcze, ale są one również otwarte dla zwiedzających. Specjalną grupą parków i ogrodów są ogrody i parki zdrojowe w miastach-uzdrowiskach, które charakteryzują się przede wszystkim specyficznymi właściwościami takimi jak: wody lecznicze, borowiny, mikroklimat.
Ogrody Jordanowskie - w Polsce ich Tworzenie zapoczątkował dr Henryk Jordan
W Krakowie parki zajmują 315,04ha, na jednego mieszkańca przypada 4,27 m2 parku.
Zieleń szlaków komunikacyjnych
Każda z trakcji miejskiej (piesza, kołowa, tramwajowa, kolejowa). jest uzupełniona układami roślinnymi, których kompozycja zależy od przeznaczenia zieleni. W skład tego typu zieleni wchodzi zieleń przyuliczna.
Pasy zieleni, zadrzewienia przyuliczne, żywopłoty
Jest to tzw. zieleń izolacyjna, oddzielająca np. jezdnię od chodnika, tworząca aleje wzdłuż dróg, itp. W miastach sporo miejsca zajmują trawniki, które pełnią głównie funkcję ozdobną. Szpalerowy ciąg drzew - pochłania do 70 % zanieczyszczeń pyłowych. Szczególna jest rola zieleni przyulicznej w wytłumianiu hałasu. Pas zieleni o szerokości 35 m może zmniejszyć hałas o 6-10 decybeli. Stan i kondycja zieleni miejskiej powinna
Żywopłoty
Pełnią przede wszystkim funkcje ozdobne i izolacyjne, zwielokrotniają wykorzystanie przestrzeni i powinny być stosowane zamiast trawników przyulicznych, tam gdzie jest to możliwe. Ponadto ograniczają rozprzestrzenienie się zanieczyszczeń z rur wydechowych samochodów i zmniejszają do 80% zanieczyszczenie gleb płynące z pojazdów samochodowych.
W Krakowie mamy 412,10 ha zieleni przyulicznej, na jednego mieszkańca przypada 5,51m2.
Zieleń ochronna
Jest to zieleń zakładana w otoczeniu zakładów przemysłowych uciążliwych dla środowiska. Z założenia ten rodzaj zieleni ma pełnić funkcje filtra zanieczyszczeń emitowanych przez dany zakład.
Ogródki działkowe
Są to przede wszystkim ogrody zamknięte, dostępne tylko dla ich właścicieli. Zwykle są niewielkie i znajdują się na obrzeżach miast. Służą przede wszystkim produkcji ogrodniczej (wartość plonów z 1 ha ogródków działkowych jest 10-krotnie większa niż z normalnych upraw). Pełnią także role społeczne poprzez umożliwienie rekreacji i wypoczynku dla ludzi pracujących w mieście, dając im doświadczyć bliskiego kontaktu z naturą. Często zespoły ogrodów działkowych i osiedla domków jednorodzinnych z ogrodami zajmują obszar od kilku do kilkudziesięciu hektarów. Tak duża zielona przestrzeń może mieć ogromne znaczenie dla przetrwania przedstawicieli rodzimej fauny i flory w środowisku miejskim.
Cmentarze
Są charakterystyczną formą zieleni miejskiej. W miastach zabytkowych znajdują się często w centrum, co związane jest z tradycją katolicką. Nowe cmentarze znajdują się na obrzeżach miast. Najczęściej spotykane mają nieregularną szatę roślinną, choć zdarzają się również cmentarze wkomponowane w las, gdzie drzewa stają się ich wystrojem.
Tereny sportowe
Są to tereny otwarte, projektowane zgodnie z planem zieleni miejskiej. Służą przede wszystkim do uprawiania sportu i rekreacji, gdzie istotne jest ich oddalenie od zakładów przemysłowych, nasłonecznienie i ochrona od wiatrów.
Pnącza
Są niedocenianym elementem zieleni miejskiej, a mogą stanowić jej doskonałe uzupełnienie i tym samym poprawiać wizerunek miasta poprzez zasłonięcie starych, brzydkich ścian. Pnącza spełniają także rolę termoizolatora budynków - w lecie ochładzają, a w zimie ocieplają je, a także poprawiają mikroklimat i oczyszczają powietrze. Są też doskonałym schronieniem dla drobnych ptaków. Przełom wieku XIX i XX przynosi im uznanie i sławę. Pnącza zostają wyeksponowane, zyskują miano pełnoprawnej zieleni miejskiej. Tworzą swoisty klimat architektury, podkreślają nastrój tajemniczości, a dodając budynkom pewnej swobody jednocześnie łączą ją ze światem przyrody. Dzisiaj, kiedy w centrach miast jest coraz mniej przestrzeni zielonych, nadszedł dobry moment dla mało wymagających pnączy. Żywe elewacje urozmaicają architekturę swoja formą i barwą o każdej porze roku. W Polsce panuje wciąż przekonanie, że rośliny pnące zamiast pomagać - szkodzą budynkom.
Zieleń fortetnicza
Zespoły zieleni związanej z istniejącymi obiektami dawnej Twierdzy Kraków
wykorzystywanymi dla lokalizacji usług publicznych lub usług komercyjnych, w tym
kultury, turystyki i rekreacji.
TERENY ZIELONE POD KATEM ICH WARTOSCI PRZYRODNICZEJ
Tereny zielone można również rozpatrywać pod kątem ich wartości przyrodniczej, a tam, gdzie jest to uzasadnione, można objąć je ochroną prawną. Rada gminy może na swoim terenie działania wprowadzić w drodze uchwały pewne formy ochrony przyrody, jeżeli nie wprowadził ich wojewoda lub - w przypadku ochrony gatunkowej - Minister Środowiska:
Obszary chronionego krajobrazu - obejmują wyróżniające się krajobrazowo tereny o różnych typach ekosystemów. Zagospodarowanie tych terenów powinno zapewnić stan względnej równowagi ekologicznej systemów przyrodniczych (art. 26 ustawy o ochronie przyrody). Rada gminy określa nazwę obszaru, jego położenie, w miarę potrzeb jego otulinę oraz wprowadza na tym terenie stosowne ograniczenia, nakazy i zakazy. Ograniczenia stosowane na obszarach chronionego krajobrazu są łagodniejsze niż w parkach krajobrazowych, a działalność gospodarcza nie podlega tu poważniejszym ograniczeniom, lecz powinna być prowadzona tak, by zapewnić stan względnej równowagi ekologicznej. Obszary te powinny być wykorzystane dla celów turystyki, przy jednoczesnym zapewnieniu ich ochrony przed uciążliwościami przemysłowymi czy komunikacyjnymi.
Ochrona gatunkowa - ma na celu zabezpieczenie dziko występujących roślin i zwierząt, a w szczególności gatunków rzadkich lub zagrożonych wyginięciem, jak też zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej. Ochrona gatunkowa roślin i zwierząt wprowadzana jest w drodze rozporządzenia Ministra Środowiska, gdzie określona jest lista gatunków objętych ochroną, sposoby wykonywania ochrony oraz stosowne ograniczenia, zakazy i nakazy. Wojewoda, a także rada gminy może, w drodze rozporządzenia, wprowadzić, na czas określony lub nieokreślony, ochronę gatunkową roślin lub zwierząt nie objętych ochroną przez Ministra Środowiska oraz określić stosowne ograniczenia, zakazy i nakazy.
Pomniki przyrody - są to pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupienia o szczególnej wartości naukowej, kulturowej, historyczno-pamiątkowej i krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, a w szczególności sędziwe i okazałych rozmiarów drzewa i krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywietrzyska, skałki, jary, głazy narzutowe, jaskinie.
Użytki ekologiczne - są zasługującymi na ochronę pozostałościami ekosystemów, mających znaczenie dla zachowania unikatowych zasobów genowych i typów środowisk, jak: naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne "oczka wodne", kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nie użytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, kamieńce itp. Użytki ekologiczne uwzględnia się w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego i uwidacznia w ewidencji gruntów.
Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe - wyznacza się w celu ochrony wyjątkowo cennych fragmentów krajobrazu naturalnego i kulturowego, dla zachowania wartości estetycznych.
BIORÓŻNORODNOŚĆ W MIASTACH
Aby zwiększyć bioróżnorodność w mieście, by zieleń była ciekawsza można zastosować kilka prostych zabiegów. Przede wszystkim nie należy przekształcać pozostałych gdzieniegdzie fragmentów naturalnych i półnaturalnych środowisk, takich jak niewielkie naturalne łąki w monokultury trawników, pozostawić przyrodzie miejsca podmokłe i niewielkie oczka wodne. W polskich miastach istnieje wiele takich miejsc, które często traktowane są jako "chaszcze" i tereny nieużyteczne, bardzo zaniedbane, służące za dzikie wysypiska śmieci. Są one często terenami o sporej różnorodności biologicznej i powinny być chronione. Warto zahamować proces ich dewastacji i przystosować je do pełnienia funkcji rekreacyjnych i edukacyjnych. Takie działania prowadzone są w krajach Europy Zachodniej przez samorządy lokalne we współpracy z organizacjami ekologicznymi. Przykładem może być brytyjska organizacja Community Environmental Educational Development (CEED) z Sunderland, która we współpracy z władzami lokalnymi tworzy tzw. tereny dzikiej przyrody w mieście, na terenach zrekultywowanych bądź zaniedbanych. Działania CEED łączą ze sobą funkcje ekologiczne poprzez rekultywację terenów poprzemysłowych i prowadzenie tam działań edukacyjnych dla dzieci i młodzieży, z funkcjami społecznymi - poprzez organizowanie pracy dla bezrobotnych z regionu.
ASPEKTY EKOLOGICZNE
a) Miasto jako układ ekologiczny
Miasto stanowi układ ekologiczny, w którym producenci, tj. roślinność, produkują mniejsze ilości biomasy niż roślinność znajdująca się w warunkach naturalnych. Przeciętne uważa się, że na terenie miast istnieje ok. 1000 gatunków roślin naczyniowych i średnio ok. 150-200 gatunków ptaków, 30-50 ssaków i bogaty świat bezkręgowców . Dlatego przy tworzeniu systemu zieleni miejskiej istotne jest tworzenie takiej bazy pokarmowej, która odpowiadałaby konsumentom. Z tego względu wskazane jest sadzenie gatunków rodzimych przystosowanych do naszych warunków klimatycznych
b) Metody zwiększania ilości zieleni w mieście
Aby zwiększyć ilość zieleni w mieście, a zarazem podnieść jej atrakcyjność można zastosować kilka pomysłów prezentowanych przez Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody "Salamandra" z Wrocławia, które sugeruje Np.
"udziczenie" trawników tam gdzie jest to możliwe (na terenach rzadziej uczęszczanych, rzadko wykorzystywanych rekreacyjnie, itp.) poprzez rezygnację z regularnego koszenia oraz sianiu gatunków naturalnych. W ciągu kilku lat będzie można zobaczyć bardzo ciekawą łąkę.
Inną metodą wzbogacającą zieleń miejską jest szersze wykorzystanie pnączy i żywopłotów, które stanowią doskonałe jej uzupełnienie, a ponadto stanowią kryjówki dla drobnych zwierząt.
Kolejną metodą na zwiększenie ilości zieleni w mieście jest stosowanie "żywych nawierzchni". Są to brukotrawniki (kocie łby ułożone tak, by były między mini szczeliny ok. 1-2 cm, w których znajdzie się ziemia i piasek), betonowe kratki z trawą, trawniki z tłuczniem itp. Jest to wyłącznie sposób na uatrakcyjnienie terenu, gdyż pod względem przyrodniczym nie ma on żadnego znaczenia, nadaje natomiast charakter miejscom o bardzo zwartej zabudowie, szczelnie wypełnionym betonem i asfaltem.
Często w miastach usuwane są gatunki ruderalne, które przyszły do miasta razem z człowiekiem - są to popularne "chwasty", których pozbycie się jest niezwykle trudne i kosztowne. Gatunki te są przystosowane do miast i zaczynają powoli znajdować zwolenników wśród planistów wykorzystujących je przy upiększaniu terenów zurbanizowanych. Niektóre z nich przez cały sezon wegetacyjny kwitną, wydzielają ładne zapachy (np. wrotycz czy piołun).
Europejska Agencja Ochrony Środowiska w raporcie "Towards an urban agenda in European Union" stwierdza, że 50-80% europejskich miast (o ponad 500 000 mieszkańców) nie spełnia standardów Unii Europejskiej w zakresie jakości powietrza. Jest to powiązane również z jakością i ilością terenów zielonych w mieście, bo przecież jest ważnym elementem wyznaczania jakości życia w mieście. Zieleń miejska zapewnia przede wszystkim możliwość kontaktu z przyrodą, odpoczynek i rekreację.
ASPEKTY SPOŁECZNE
a) Krótka historia
W XIX w., wieku rozwoju przemysłowego, zauważono, że zbyt duża koncentracja ludzi w jednym miejscu może prowadzić do różnych patologii i wzrostu agresji, co częściowo może być tonizowane poprzez dużą ilość zieleni w mieście. Wtedy właśnie zaczeły się rozwijać parki i ogrody miejskie, które od tamtego czasu zostały uznane za niezbędne do funcjonowania i tworzenia miast. Parki i ogrody szczególnie w XIX w. pełniły rolę ognisk kultury, to w nich koncentrowało się życie kulturalne. Przykładem może być choćby słynny Hyde Park w Londynie, gdzie do dzisiaj, w nieco już parodystycznej formie, odbywają się różnego rodzaju wystąpienia publiczne. W Polsce funkcje społeczne parków pokazał również dr Henryk Jordan, który zapoczatkował idee tworzenia ogródków jordanowskich, w których młodzież mogła uprawiać ćwiczenia sportowe. Jordan starał się połączyć funkcje rekreacyjne z funkcjami wychowania obywatelskiego (w parku umieścił 45 popiersi słynnych Polaków, naukowców, pisarzy i bohaterów narodowych).
Rola przyrody dla człowieka
Zieleń miejska jest często jedynym łącznikiem człowieka ze światem przyrody. W praktyce jednak ze względu na presję inwestycyjną ilość zieleni w mieście maleje albo staje się ona monokulturą, zaspakajającą wyłącznie potrzeby estetyczne, a w mniejszej części zdrowotne czy potrzeby kontaktu z przyrodą. Coraz częstsze jest pragnienie mieszkańców miast do przeprowadzki na wieś, spowodowane zapewne podświadomą chęcią kontaktu z naturą, oraz panującą tam ciszą, spokojem, czystym powietrzem i środowiskiem. Dlatego też w koncepcjach urbanistycznych wzrasta rola zieleni, która nie tylko jest ważnym elementem układu urbanistycznego, ale także powiązana jest za pomocą korytarzy ekologicznych z otoczeniem wokół miast i zielenią, znajdującą się na obrzeżach i poza miastem.
Istnienie różnorakiej zieleni w mieście może być również wykorzystane do prowadzenia działalności edukacyjnej, zarówno przyrodniczej jak i ekologicznej. Działania edukacyjne na takich terenach prowadzone są często w ramach zajęć szkolnych przez pedagogów lub przedstawicieli organizacji społecznych opiekujących się danym terenem.
FUNKCJE ZIELENI MIEJSKIEJ
FUNKCJE TECHNICZNE
Zieleń w mieście jest wykorzystywana do:
1. tłumienia hałasu
2. zapobiegania tworzeniu się zasp śnieżnych na szlakach komunikacyjnych
3. osłona przeciw olśnieniom
4. odpowiednio posadzone drzewa wzdłuż drogi pełnią funkcje znaków ostrzegawczych
1. Tłumienie hałasu
Hałas wg definicji encyklopedycznej są to dźwięki niepożądane lub szkodliwe dla zdrowia ludzkiego.
Przyjmuje się, że hałas do 35dB jest fizjologicznie obojętny dla człowieka, a hałas powyżej 95dB jest szkodliwy (Brodniewicz, 1981).
Minister Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, w drodze rozporządzenia, określa:
1. dopuszczalne poziomy hałasu w środowisku,
2. obowiązki organów administracji publicznej, jednostek organizacyjnych oraz osób fizycznych związane z ochroną ludzi i środowiska przed hałasem i wibracjami.
Ochrona przed hałasem i wibracjami polega na zapobieganiu ich powstawaniu lub przenikaniu do środowiska.
Najczęstszą przyczyną hałasu w dużych aglomeracjach miejskich jest hałas pochodzący z komunikacji samochodowej, tzw. hałas "podwórkowy" i w mniejszym stopniu hałas przemysłowy i komunalny.
Przebieg oraz rozwiązania techniczne tras komunikacyjnych powinny zapewniać możliwie najmniejsze uciążliwości dla środowiska w zakresie hałasu i wibracji.
Rada gminy może uchwalać przepisy gminne ustanawiające ograniczenia w korzystaniu z urządzeń technicznych oraz środków transportu i komunikacji stwarzających uciążliwości dla środowiska w zakresie hałasu i wibracji lub ograniczenia czasu ich pracy.
Jednostki organizacyjne i osoby fizyczne powinny chronić środowisko przed hałasem i wibracjami przez zaniechanie czynności powodujących hałas lub wibracje bądź przez stosowanie odpowiednich środków technicznych lub organizacyjnych, mających na celu zapobieżenie powstawaniu albo przenikaniu do środowiska hałasu lub wibracji, a także zmniejszenie poziomu hałasu i ograniczenie wibracji.
Zieleń miejska wpływa na tłumienie hałasu zarówno w sposób bezpośredni jak i pośredni. Fale akustyczne rozchodzące się przez teren pokryty roślinnością są rozpraszane i pochłaniane. Najmniejszą zdolnością do tłumienia hałasu odznaczają się płaskie powierzchnie trawiaste (przy trawie o wysokości 10 do 25 cm wynosi 0,02dB/m) najbardziej skuteczne w tłumieniu hałasu jest zieleń wysoka (przyjmuje się, że średni poziom tłumienia dźwięków przez drzewa wynosi 0,2 do 0,4dB/m).
Na skuteczność tłumienia hałasu przez zieleń wysoką składa się wiele czynników, do których należą:
łączna powierzchnia liści (ze wzrostem powierzchni liści wzrasta efektywność tłumienia dźwięków)
gęstość zieleni (wraz ze wzrostem gęstości zieleni wzrasta efektywność tłumienia dźwięków)
gatunek drzewa - największą zdolność tłumienia ma jawor, lipa szerokolistna, kalina a najmniejsze brzoza, wierzba, cis.
Roślinność może stanowić skuteczny element dźwiękochłonny tylko w tedy, gdy występuje w zwartych, gęstych skupiskach na dużych obszarach, tworzących po kilka pasów o szerokości po kilkanaście metrów (Laskowski 1987).
Obecnie przyjmuje się, że w walce z hałasem najskuteczniejsze są ekrany wyciszające. Ekrany wyciszające są robione z różnych tworzyw (Np. z betonu, z trocinobetonu, z poliwęglanów, blachy perforowanej, polimerów, pleksiglasów).
Bardzo ciekawym rozwiązaniem jest stosowanie tzw. "zielonych ekranów", tworzy się je przez użycie takiej konstrukcji i takich materiałów, które umożliwiają pokrycie ściany ekranu roślinnością pnącą.
2. Zapobieganie tworzeniu się zasp śnieżnych na szlakach komunikacyjnych
Zaspy śnieżne tworzą się na szlakach komunikacyjnych w sąsiedztwie dużych otwartych powierzchni, z których zwiewany jest śnieg, zwłaszcza, gdy szlak komunikacyjny (tor lub droga) znajduje się w obniżeniu terenowym. W celu zapobieżeniu temu zjawisku zakłada się 2 lub 3 pasy zadrzewień złożone z jednego lub kilku rzędów drzew z obu stron ograniczone z obu stron rzędami krzewów ( pierwszy pas 10 - 20m od drogi, następne co 150m do 300m). Ilość rzędów zależy od wielkości powierzchni otwartej. Zamiast pasów zadrzewień można stosować rzędy żywopłotów, żywopłoty te nie muszą być strzyżone. Odległości między rzędami powinny być zastosowane analogicznie jak w przypadku pasów drzew (pierwszy pas 10 do 20m).
3. Osłona przeciw olśnieniom
Zieleń posadzona w pasie rozdzielającym jezdnie chroni kierowców przed olśnieniem. Zasłony przeciw olśnieniowe tworzone są z gatunków krzewiastych i posiadają wysokość powyżej 150cm. Gatunki tworzące takie zasłony muszą być odporne na działanie spalin i soli np. trzmielina pospolita, kalina koralowa, róża fałdzistolistna.
4. Funkcje znaków ostrzegawczych
Rzędy drzew biegnące wzdłuż dróg podkreślają łuki, posadzenie drzew po zewnętrznej stronie łuku pomaga kierowcy skupić się na kierunku łuku. Nie wolno sadzić drzew po wewnętrznej stronie łuku gdyż ogranicza to widoczność. Na terenach rond i w pobliżu dużych skrzyżowań nie powinno wprowadzać się zieleni wysokiej ze względu na ograniczanie widoczności.
X. WPŁYW ZIELENI NA ZANIECZYSZCZENIE POWIETRZA
Zanieczyszczenie powietrza jest to wprowadzanie do atmosfery substancji, które mogą wpłynąć ujemnie na zdrowie człowieka lub spowodować szkody w środowisku. Zanieczyszczenie występuje w tedy, gdy skład powietrza odbiega od przyjętego składu czystego powietrza. Zanieczyszczenia powietrza w mieście pochodzą z: z zakładów przemysłowych, emisji niskiej (lokalne kotłownie węglowe i indywidualne paleniska domowe) i komunikacji. Zatory i korki uliczne w mieście powodują emisje zanieczyszczeń, głównie: pyłu, tlenku węgla, tlenków azotu i węglowodorów. Według inwentaryzacji zanieczyszczeń komunikacyjnych przeprowadzonej w roku 2000 w Krakowie udział emisji komunikacyjnej w całkowitej emisji tlenku węgla wynosi około 50%, a tlenków azotu ponad 15%. Silniki pojazdów mechanicznych w procesie spalania oprócz gazów emitują również metale ciężkie.
Zieleń miejska ma poważny wpływ na:
1. wyminę gazową w atmosferze
2. zmniejszanie zanieczyszczeń gazowych w powietrzu
3. zmniejszanie zanieczyszczeń pyłowych w powietrzu
1. Wymiana gazowa w atmosferze
Proces fotosyntezy przeprowadzany przez rośliny stanowi bardzo ważny czynnik regulujący obieg CO2 i O2 w atmosferze. Fotosynteza polega na syntezie związków organicznych z CO2, wody, przy udziale energii świetlnej. Produktem ubocznym fotosyntezy jest tlen. Procesem odwrotnym do fotosyntezy jest oddychanie. Fotosynteza przebiega tylko przy udziale pewnych czynników (temperatura, światło) i tylko w zielonych częściach roślin natomiast oddychanie trwa cały czas we wszystkich żywych komórkach. Ilość dwutlenku węgla wydzielana przez roślinę w ciągu doby określana jest jako 1/5 do 1/3 ilości pochłoniętego CO2 w ciągu dnia.
Wymiana O2 i CO2 w powietrzu jest uwarunkowana przez szereg czynników. Badania przeprowadzone przez Bandołe - Ciołczyk (1985,1988) wykazały stały deficyt tlenu w powietrzu Krakowa. Na podstawie badań koncentracji O2 i CO2 w powietrzu Krakowa stwierdzono wyższą koncentracje tlenu i niższą dwutlenku węgla w powietrzu w parku niż nad ulicą, średni deficyt tlenu wyniósł 1,5 do 2%. Olbrzymie znaczenie w powstawaniu tego deficytu odgrywa specyficzne ukształtowanie terenów, na których położone jest miasto (niecka otoczona wzniesieniami), a także zwarta zabudowa z jednoczesnym przeludnieniem (Czerwieniec - Lewińska 2002).
Skuła podaje, że wszelkie rodzaje spalania w mieście (przemysł, komunikacji, emisje niskie, ludzie, zwierzęta) zużywają ok. 20 razy więcej tlenu niż produkcja tlenu przez zieleń miejską. Niestety na dzień dzisiejszy niemożliwe jest dwudziestokrotne zwiększenie powierzchni zielonej w mieście, pozostaje nam dbałość o istniejące tereny i zwiększenie zielonych powierzchni pionowych.
2. Zmniejszanie zanieczyszczeń gazowych w powietrzu
Rośliny chłoną z powietrza różne gazy pełniąc tym samym biofiltra zanieczyszczeń gazowych w atmosferze. Zdolność filtracyjną zieleni potwierdzają liczne dane zawarte w literaturze. Kawoń i Żmuda (1977) podają, że pas zieleni miejskiej o szerokości 500m 3-krotnie zmniejsza stężenie dwutlenku siarki i siarkowodoru i 75% tlenków azotu.
Badania przeprowadzone w drzewostanach śląskich wykazały, że zawartość dwutlenku siarki w powietrzu nad koronami drzew jest wyższa o ok. 12% od zawartości w koronach lub poniżej koron(Wójcicka 1971).
Absorbowanie zanieczyszczeń emitowanych przez pojazdy mechaniczne zależy od gatunku i wielkości drzewa, struktury przestrzennej pasa izolacyjnego, warunków klimatycznych. Średniej wielkości drzewo liściaste w jednym sezonie wegetacyjnym może wchłonąć składniki toksyczne pochodzące ze spalania ok. 130 kg paliwa (Kawoń, Żmuda, 1977).
Badania wykazały, że skażanie metalami ciężkimi (kadm, ołów, cynk) pochodzącymi ze spalin, występuje w pasie do 130 do 150m od jezdni, a największe w strefie do 40m. Pasy zwartej zieleni o szerokości 10 do 15m zatrzymują znaczną część tych zanieczyszczeń. (Walczak 1994). Stwierdzono w liściach drzew zlokalizowane przy ulicach metale ciężkie. W Warszawie stwierdzono w blaszkach liściowych 60 ppm ołowiu i ponad 15 ppm chromu
3. Zmniejszanie zanieczyszczeń pyłowych w powietrzu
Działanie filtracyjne zieleni w stosunku do pyłu polega na zatrzymywaniu ziaren pyłu na powierzchni liści i igieł, skąd są przez wodę deszczową spłukiwane do podłoża. Zimny (1978) podaje, że zwarta dobrze funkcjonująca zieleń zmniejsza trzykrotnie stężenie pyłów zawieszonych w powietrzu.
W eliminacji zanieczyszczeń pyłowych odgrywa rolę zarówno zieleń wysoka jak i niska.
ZADRZEWIENIA
W otoczeniu tras komunikacyjnych o dużym natężeniu ruchu ciągi roślinne drzew i krzewów mogą pochłaniać ponad 60 % pyłów (zasady,1989).
Skuteczność filtrującego działania zadrzewień zależy od:
ilości pyłów w powietrzu i częstotliwość opadów - zbyt duża ilość pyłów w powietrzu może spowodować całkowite obłożenie pyłem aparatu asymilacyjnego, wskutek czego zmniejszona zostanie przyczepność do blaszki liściowej. Deszcz spłukuje pył nagromadzony na liściach i igłach
struktura pionowa i pozioma zadrzewień - największą skuteczność w zatrzymywaniu pyłów ma obszar zieleni o strukturze piętrowej i zadrzrzewieniu luźnym do 50%
szerokości pasa ochronnego - pas o szerokości 100 do 300m o budowie piętrowej i luźnym zwarciu skutecznie filtruje zanieczyszczenia pyłowe(Głowiak i Zygmunt, 1978)
prędkości wiatru- bezwietrzna pogoda sprzyja filtracji pyłów przez rośliny
składu gatunkowego zadrzewień - zdolność zatrzymywania pyłów przez liście zależy od budowy blaszki liściowej. Ilość pyłu zatrzymywanego przez poszczególne gatunki drzew waha się od 0,55 g/m2 dla topoli do 3,39 g/m2 dla wiązu (Kawoń, Żmuda, 1977)
Stwierdzono, że w okresie wegetacyjnym w Krakowie poszczególne gatunki drzew zatrzymywały na liściach następującą masę pyłu: topola - 0,75g/m2 + kasztanowiec - 6,11 g/m2 + lipa - 8, 62 g/m2 + wiąz - 10,16 g/m2 = 25,64 g/m2
TRAWNIKI
Trawniki pełnią dwojaką funkcje w zmniejszaniu zapylenia w atmosferze:
pełnią rolę filtra - Zimny (1978) stwierdza, że 65% pokrycie terenu przez trawnik zmniejsza zapylenie w warstwie przyziemnej o 95%
zapobiegają wtórnemu pyleniu z podłoża
XI. WPŁYW NA KSZTAŁTOWANIE WARUNKÓW KLIMATYCZNYCH W MIEŚCIE
1. Wpływ na temperaturę powietrza
2. Wpływ zieleni na ruch powietrza
W miastach kształtuje się specyficzny mikroklimat. Zieleń miejska ma bardzo duży wpływ na kształtowanie się czynników klimatycznych w mieście poprzez:
1. Wpływ na temperaturę powietrza
Wyniki przeprowadzonych do tej pory badań wskazują na to, że obszary zielone w mieście są wyspami chłodu. Szczególnie silny wpływ zieleni przejawia się w cieplej porze roku ma to związek z różną absorbcją promieniowania słonecznego przez powierzchnie zielone i zabudowane.
Redukcja stresu termicznego w okresie wysokich temperatur może następować dzięki drzewom z gęstymi koronami, które rzucają cień zasłaniając część ulicy. Funkcje tę spełnia szpaler drzew wzdłuż szerokiej na 25m ulicy (Hoppe, Mayer, 1978).
2. Wpływ zieleni na ruch powietrza
Średnia prędkość wiatru zależy od chropowatości podłoża, wyrażonej współczynnikiem szorstkości podłoża. Współczynnik ten jest największy dla lasów, najmniejszy dla łąk i pastwisk.
Gęsty i szeroki rząd drzew posiada właściwości wiatrochronne. W odległości 3 do 5 krotnej wysokości drzew po stronie zawietrznej prędkość wiatru osiąga najniższe wartości(Marek Czerwieniec, Janina Lewińska, 2000).
(Należy podkreślić, że według niektórych autorów ulice o stosunku wysokości zabudowy do szerokości ulicy 1:2 i intensywnej zieleni wysokiej są wentylowane głównie na skutek termicznej siły wyporu ciepłego powietrza i spalin gromadzącego się pod koronami drzew. Obecność zieleni wysokiej w takich miejscach utrudnia wentylacje ulic (Kotowski, 1984; Chłobowski, Zgud, 1992))
XII. WPŁYW TRANSPORTU NA ZIELEŃ MIEJSKĄ
1. Oddziaływanie zanieczyszczeń gazowych na rośliny
2. Wpływ zasolenia na rośliny
Z punktu widzenia stabilności zieleni miejskiej z transportem wiążą się dwa zjawiska, emisja trujących gazów przez silniki spalinowe i oddziaływanie substancji chemicznych do zwalczania gołoledzi.
1. Oddziaływanie zanieczyszczeń gazowych na rośliny
Zanieczyszczenia występujące w powietrzu powodują zaburzenia podstawowych procesów fizjologicznych roślin takich jak asymilacji, czy oddychanie. Zewnętrznie objawia się to: zaburzeniami we wzroście roślin, zmniejszenie przyrostów masy drzewnej, zwiększoną podatnością na choroby czy wcześniejszym zakończeniem okresu wegetacyjnego.
Stwierdzono, że pewne gatunki są bardziej odporne na zanieczyszczenia inne mniej. Najbardziej wrażliwe na zanieczyszczenia są gatunki iglaste, jest to w dużym stopniu związane z tym, że drzewa liściaste wymieniają aparat asymilacyjny co roku. Z drzew iglastych najbardziej odporna na zanieczyszczenia jest sosna czarna i modrzew. Z gatunków liściastych najbardziej odporne na zanieczyszczenia są: brzoza brodawkowata, olcha czarna, dąb czerwony, bożodrzew i topole.
2. Wpływ zasolenia na rośliny
Zimą w miastach w celu zwalczania gołoledzi stosuje się sole do posypywania oblodzonej jezdni. W wyniku tego gleba zieleńców miejskich, terenów zieleni przyulicznej i parków ulega zasoleniu. To zjawisko powoduje zmianę właściwości chemicznych gleby, powodując trudności w pobieraniu wody z gleby przez rośliny. Zbyt duże zasolenie może spowodować zjawisko tzw. suszy fizjologicznej. Przy zasoleniu 0,5% woda zawarta w glebie jest całkowicie niedostępna dla roślin(Biernacka, Czerwieńska, 1990).
Badania przeprowadzone w Warszawie wykazały, że nawet niewielkie zasolenie gleb może powodować zjawisko nekrozy na brzegach liści, a duże szybkie więdnięcie i obumieranie drzew(Biernacka, Czerwieńska, 1990). Za odpornego na zasolenie uznaje się oliwnika.
XIII. WNIOSKI
Istnieje ścisłe wzajemne oddziaływanie transportu i zieleni w mieście. Odpowiednio zaprojektowana zieleń miejska może poprawiać warunki jazdy, przyczyniać się do eliminacji zanieczyszczeń powietrza powstałych oraz wymiany gazowej. Obserwowany wzrost ilości pojazdów stanowi zagrożenie dla miejskiej zieleni.
W rozwiązywaniu problemów transportowych miasto powinno skupić się także na odpowiednim projektowaniu szlaków komunikacyjnych pozwalającym rozładować wysokie natężenie ruchu a także na promowaniu bardziej ekologicznych, alternatywnych paliw takich jak LPG a w szczególności gazu ziemnego, którego spalanie powoduje wielokrotnie mniejszą emisję zanieczyszczeń w porównaniu do ilości zanieczyszczeń powstałych podczas spalania etyliny czy ON.
XIV. TERENY OTWARTE W KRAKOWIE
Planty
Wyjątkowy ogród miejski, który otacza najstarszą część Krakowa. Planty są równocześnie jednym z większych krakowskich parków (ok. 20 ha powierzchni, obwód ponad 4 km). Podzielono je na 8 ogrodów, których nazwy odnoszą się do położonych w sąsiedztwie obiektów i miejsc: Dworzec, Barbakan, Florianska Pałac Sztuki, Uniwersytet, Wawel, Gródek, Stradom. Alejki Plant to wprost wymarzone miejsce odpoczynku dla strudzonego zwiedzaniem turysty.
Dawniej na miejscu Plant ciągnęły się mury miejskie wraz z fosą, lecz - nie remontowane - popadały w ruinę. Na początku XIX wieku resztki obwarowań stały się niebezpieczną okolicą, pełną żebraków, przestępców oraz wylęgarnią szczurów i wszelkich chorób. W 1820 r. Senat Wolnego Miasta Krakowa postanowił zrealizować nowoczesną na owe czasy koncepcje miasta otwartego, zburzyć pozostałości średniowiecznych murów, zasypać fosę i osuszyć bagna.
Do pracy przystąpiono dwa lata później. Planty obsadzano drzewami, wśród których dominują kasztanowce. Trawniki otoczono niskimi ogrodzeniami, pomalowanymi na biało i niebiesko (oficjalne barwy Krakowa). Zamontowano kamienne ławy. W lecie na ukwieconych klombach ustawiano pochodzące z ciepłych krajów rośliny.
Od początku istnienia nowego miejskiego ogrodu planowano stawianie tam pomników wielkich postaci Polski i Krakowa. Pierwszy został w ten sposób wyróżniony założyciel Plant - Florian Straszewski, członek krakowskiego Senatu. Każda rocznica patriotyczna była okazją do odsłonięcia nowego postumentu. I tak, idąc od Dworca Głównego w kierunku Wawelu, miniemy m.in. pomniki: Michała Bałuckiego, lirnika Bojana, Jadwigi i Jagiełły, Lilii Wenedy, Artura Grottgera, Mikołaja Kopernika, Grażyny i Litawora, Tadeusza Boya-Żeleńskiego.
W czasie II wojny światowej Planty zostały zdewastowane. Przywracanie im świetności rozpoczęto dopiero w 1989 r. i prace te nadal trwają. Kłopoty sprawiają kawki i gawrony, które wśród starych drzew zakładają gniazda. Ptaki trudno przepłoszyć.
Błonia
"Zielona" osobliwość Krakowa - 48-hektarowa łąka oddalona zaledwie o 15 minut spaceru od Rynku Głównego. Początkowo Błonia należały do zakonu Norbertanek, ale w 1366 r. siostry zamieniły je na kamienicę przy ul. Floriańskiej. Mimo że olbrzymia łąka stała się terenem miejskim, mieszkańcy Zwierzyńca i Nowej Wsi długo jeszcze mieli zagwarantowane prawo wypasania tam bydła.
Obecnie Błonia to popularne miejsce rekreacyjne. Latem przyciągają spacerowiczów, biegaczy, rowerzystów i amatorów kąpieli słonecznych. Błonia są także wymarzonym miejscem organizowania imprez masowych, koncertów, festynów oraz uroczystości. To właśnie tutaj Jan Paweł II odprawiał msze święte, w których uczestniczyły miliony wiernych.
Park im. Jordana
Otwarty w 1889 r. jako Park Miejski przez dr. Henryka Jordana, popularyzatora sportu wśród młodzieży. Zaprojektowany został na wzór angielskich ogrodów krajobrazowych: nieregularna sieć ścieżek, klomby, wielkie trawniki, oczko wodne. Odpoczywając na ławeczce, można obserwować amatorskie rozgrywki koszykówki lub wyścigi na rolkach i hulajnogach.
Ogród zoologiczny
Krakowskie ZOO położone jest w Lesie Wolskim, na wzniesieniu o wysokości 345 m n.p.m. Ogród otwarto w 1929 r., w obecności ówczesnego Prezydenta RP Ignacego Mościckiego. Obecnie znajduje się tam ponad 1400 zwierząt (278 gatunków). Do największych atrakcji należą słonica indyjska, uchatki patagońskie, tygrysy bengalskie i syberyjskie.Spod ZOO można odbyć wycieczkę pociągiem elektrycznym pod Kopiec Piłsudskiego.
Ogród botaniczny Uniwersytetu Jagiellońskiego
Założony w 1783 r., w pałacowym parku na Wesołej jest najstarszym ogrodem botanicznym w Polsce i jednym z najstarszych w Europie. Początkowo zajmował tylko ok. 2,5 ha. W części południowej usytuowano sadzawkę, a w latach 1786-1787 wybudowano pierwsze szklarnie. Pod koniec XVIII wieku tutejsza kolekcja roślin liczyła już ok. 3 tys. okazów, które sprowadzono m.in. z Wiednia, Paryża i Petersburga. Na początku XIX wieku powierzchnię ogrodu powiększono do 3,6 ha. Nowy teren został urządzony jako park krajobrazowy w stylu angielskim i otoczony kanałem wodnym. Rozkwit ogrodu nastąpił w latach 50. i 60. XIX wieku. Z wypraw do Ameryki Południowej przywieziono do Krakowa kilka tysięcy gatunków roślin tropikalnych (m.in. 300 gatunków storczyków). Obecnie krakowski ogród botaniczny zajmuje 9,8 ha powierzchni. W kolekcji ma ok. 6 tys. taksonów (gatunków, podgatunków i odmian roślin). Do najstarszych drzew należą posadzone w 1790 r. Derenie Śniadeckiego, liczący ponad 200 lat grochodrzew oraz Dąb Jagielloński, którego wiek określa się na 400 lat.
Las Wolski
Zajmuje 422 ha powierzchni, rozciągając się od wzgórz w okolicach ul. Kościuszki aż po Kryspinów, stanowiąc część Bielańsko-Tynieckiego Parku Krajobrazowego w ramach Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych. Obejmuje m.in. wzgórze Sowiniec z kopcem Piłsudskiego, barokowy klasztor Kamedułów na Srebrnej Górze, ogród zoologiczny. Wśród drzew przeważają dęby, buki i brzozy. W runie leśnym spotyka się rośliny chronione (kopytnik pospolity, bluszcz pospolity, wawrzynek wilcze łyko, konwalia majowa). W Lesie Wolskim żyją dzikie zwierzęta: sarny, borsuki, zające, lisy, kuny, wiewiórki, wiele gatunków ptaków, gadów i płazów. Dla spacerowiczów wytyczono 8 szlaków o łącznej długości 35 km. Są także szlaki: rowerowy, konny i narciarski.
Zakrzówek i Skałki Twardowskiego
Zalew na Zakrzówku powstał w 1990 r. na miejscu dawnego kamieniołomu. Składa się z dwóch zbiorników, połączonych przesmykiem. Głębokość zalewu, wypełnionego wyjątkowo czystą wodą dochodzi do 32 m! Część przybrzeżnych terenów należy do prywatnych właścicieli, część do miasta. Dojazd - od ronda Grunwaldzkiego ulicami: Monte Cassino, Kapelanka, Kobierzyńska, Ruczaj.
Jak głosi legenda wśród okolicznych urwisk mistrz Twardowski prowadził szkołę magii i czarnoksięstwa. Obecnie wapienne skały przyciągają miłośników wspinaczki, a zalew - nurków. Jednak ze względu na dużą głębokość, nieuregulowane dno i wystające z wody pnie drzew oraz skały obowiązuje tutaj zakaz kąpieli (nagminnie łamany).
.
Bibliografia
Aleksander Böhm - Stan zasobów przyrody - Raport o stanie środowiska miasta Krakowa w latach 1994 - 1999. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Kraków 1999.
Ustawa o ochronie i kształtowaniu środowiska, Dz. U. 00.48.550 z dnia 14 czerwca 2000 r.
Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. „O Ochronie Przyrody”
Longin Majdecki, Zagrożenia i ochrona w kształtowaniu środowiska przyrodniczego, krajobrazu i miejskich założeń ogrodowych na obszarach zurbanizowanych "Przyroda, ogród i krajobraz w życiu miasta", Warszawa 1993.
„Zieleń Miejska” nr 1/2006 Lipiec 2006 („Przegląd Komunalny”)
1
