FRANCJA 1815-1870
„trzy monarchie, trzy rewolucje”
RESTAURACJA BOURBONÓW (1815-1830)
Po upadku Napoleona dla wszystkich było oczywiście jasne, że na tronie francuskim powinni zasiąść Burbonowie. Rozumieli to zarówno Francuzi, znękani trwającymi od 25 lat eksperymentami ustrojowymi, jak i okupujące Francję mocarstwa. Po wyjeździe Napoleona na Elbę w 1814 wezwano, przebywającego w Wielkiej Brytanii, brata ściętego Ludwika XVI, Ludwika XVII (1814-1824). Po „studniowej” przerwie, spowodowanej powrotem do Francji obalonego cesarza, król Ludwik XVIII mógł w 1815 bez kłopotów objąć swe rządy. Wraca oczywiście „na furgonach zwycięzców”, którzy przestrzegali zasad Kongresu Wiedeńskiego (legityzm).
Ludwik odrzuca natomiast rewolucyjną zasadę suwerenności ludu i pochodzenia władzy od ludu. Uważał się za uprawnionego do uchwalenia konstytucji, więc nadał własną Kartę Konstytucyjną (1814). Gwarantowała ona wolność osobistą, równość wobec prawa, wolność wyznania (choć katolicyzm uznany był za religię panującą) i prasy. Ku niezadowoleniu powracających licznie emigrantów stwierdzała nienaruszalność zmian własnościowych z okresu rewolucji (usankcjonowała zakup ziem przez mieszczan i chłopów). Polityczną stabilizację miał zapewnić zorganizowany na wzór brytyjski dwuizbowy parlament. Skład wyższej Izby Parów ustalał król, natomiast Izba Deputowanych pochodziła z wyborów, ale utrzymany wysoki cenzus majątkowy dawał prawo wyborcze ok. 100 tyś. ludności Francji (ok. 1%). Rząd, mianowany przez króla, mógł być jednak odwoływany przez Izbę Deputowanych, natomiast król mógł tę Izbę rozwiązać.
Konstytucja ta stanowiła pewien rodzaj kompromisu, restaurowana monarchia nie w pełni powróciła do przedrewolucyjnego porządku.
W rzeczywistości jednak kraj był głęboko podzielony. Jedną stronę reprezentowali monarchiści i Kościół, którzy za wszelką cenę dążyli do odzyskania dawnych przywilejów oraz likwidacji wszystkich śladów rewolucji i systemu napoleońskiego (byli to tzw. ultrasi - czyli skrajni rojaliści). Na drugą składali się wszyscy przeciwnicy monarchii i Kościoła (którzy wprowadzali tzw. biały terror - okres reakcji), czyli republikanów, bonapartystów i liberałów. Popierali ich także ci, którzy obawiali się utraty zakupionych w czasie rewolucji majątków. Zaczęły powstawać tajne organizacje.
Jednak dopóki na tronie zasiadał umiarkowany Ludwik XVIII nic się nie dział. Dopiero po jego śmierci w 1824 sytuacja się radykalnie zmieniła. Na tron zasiadł jego brat Karol X (1824-1830), nazywany królem-ultrasem, zdecydowany przeciwnik konstytucji i liberalizmu, zwolennik restauracji absolutyzmu. Jego rządy to lata kryzysu gospodarczego i społeczno-politycznego. Wydał on szereg ustaw, które przywracały emigrantom ziemie, wprowadzały cenzurę i na koniec w lipcu 1830 rozwiązał Parlament, co przyczyniło się do wybuchu rewolucji lipcowej.
Polityka zagraniczna
Pozycja monarchii Burbonów w 1815 i później była bardzo słaba. Dopiero przyjęcie je do „koncertu mocarstw” w 1818 i sojusz ze Świętym Przymierzem, przywrócił poprawne stosunki z Europą. Francja powzięła w 1823 wyprawę interwencyjną przeciwko konstytucyjnej Hiszpanii, gdzie rządzili dotychczas Burboni.
Karol X rozpoczął w 1830 wojnę z północno-afrykańskim państewkiem piratów Algierią, która trwała jeszcze dziesiątki lat po jego upadku. Algieria okazała się jednak cenną zdobyczą.
MONARCHIA LIPCOWA (1830-1848)
W wyniku pogwałcenia przez Karola X konstytucji doszło do zamieszek i walk na ulicach Paryża. Armia rewolucyjna złożona ze średniej i drobnej burżuazji, robotników, mieszczan i studentów przepuściła atak na gmachy rządowe w dniach 27-29 lipca 1830 (tzw. trzy dni chwały). Król abdykował i uciekł do Wielkiej Brytanii. Władza we Francji przeszła w ręce rządu republikańskiego, który wprowadził z powrotem konstytucję. W obawie przed rewolucyjnym terrorem nie zdecydowano się na restaurację republiki. Pozostała monarchia parlamentarna z królem Francuzów Ludwikiem Filipem I orleańskim (1830-1848).
Zmieniona została konstytucja (władza króla nie pochodzi od Boga, ale od woli ludu, przywrócono trójkolorowy sztandar, restytuowano gwardię narodową, no i król był królem Francuzów), umocniła się polityczna rola burżuazji (obniżono cenzus majątkowy, dzięki czemu rozszerzył się krąg wyborców do 200 tyś. Również wtedy (1840) uroczyście sprowadzono do Paryża zwłoki Napoleona.
Choć rewolucja we Francji była wyłomem w budowaniu Europy na zasadach postanowień kongresu Wiedeńskiego, to w wyniku dalszych wydarzeń w Europie (powstanie belgijskie i listopadowe), zmiany we Francji zostały uznane i zaakceptowane przez obce dwory.
Lata 1830-1848 to rządy burżuazji - okres powstawania wielkich fortun, gwałtownego rozwoju gospodarczego, ale jednocześnie odsuwania się od współwładzy średniej burżuazji, chłopów i robotników. Niechętnie do króla, który miał zapędy absolutystyczne, zaczęli się odnosić arystokraci, a także Kościół, republikanie, bonapartyści, mieszczaństwo. Co jakiś czas krwawo tłumiono zamieszki. Wprowadzono cenzurę. Sytuacja materialna i społeczna wzrastającej liczby robotników pogarszała się. Pracowały kobiety i dzieci. Robotnicy nie mieli prawa się zrzeszać, a wszelkie wystąpienia były krwawo tłumione (np. w Lyonie w 1831). Bunty i strajki zaczęły nasilać się w latach czterdziestych. Narastał kryzys polityczny, społeczny i ekonomiczny. Wiązało się to z nadprodukcją przemysłową i wielkim nieurodzajem panującym w latach 1846-1847. Wobec braku pieniędzy i kredytów zaczęło występować zjawisko masowych bankructw wielu zakładów przemysłowych i związane z tym bezrobocie. Burżuazja zaczęła coraz głośnie domagać się zmian i reform występując przeciw finansjerze. Formą demonstracji przekonań były urządzane już od połowy 1847 przyjęcia i bankiety, na których krytykowano rząd.
II REPUBLIKA (1848-1852)
Rewolucja lutowa (1848)
22 lutego doszło do starć robotników i ludu Paryża z gwardią narodową. Byli zabici i ranni. Ta tzw. rewolucja lutowa doprowadziła do obalenia rządu i abdykacji Ludwika Filipa Orleańskiego. Powstał Rząd Tymczasowy z udziałem republikanów, socjalistów i robotników, który proklamował powstanie republiki (25 lutego) i wprowadził demokratyczną konstytucję. Pod naciskiem żądań ludu zdecydował o powszechnym głosowaniu w wyborach do parlamentu. Dla ulżenia sytuacji robotników rząd utworzył warsztaty narodowe (na ogół fatalnie zorganizowane, pracowały według odgórnych dyrektyw, bez jakiegokolwiek związku z potrzebami rynku). Większość jednak członków rządu nie życzyła sobie zbytniego rozszerzenia praw robotników kosztem burżuazji i chłopstwa. W kwietniu, po zwycięstwie w powszechnych wyborach, burżuazja rozwiązała warsztaty narodowe. Wywołało to kolejne powstanie w Paryżu (czerwiec). Wojsko krwawo je stłumiło. Rozpoczął się okres terroru. Ograniczono znacznie swobody obywatelskie.
W listopadzie 1848 uchwalono konstytucję. Władzę wykonawczą przyznano, wzorem systemu amerykańskiego, prezydentowi, wybieranemu na 4 lata przez męską część ludność Francji, w wyborach powszechnych, bezpośrednich i tajnych. Władzę ustawodawczą skupiło w swoich rękach jednoizbowe Zgromadzenie, którego posłów, wybierano co 3 lata w wyborach bezpośrednich, powszechnych, równych i tajnych. Krąg wyborców poszerzył się z 200 tys. do 9 milionów. Do konstytucji dodano „Deklarację Praw”, w której - poza hasłami suwerenności ludu, wolności, równości i braterstwa - zawarto również prawa społeczne: prawo do pracy, do nauki i do opieki socjalnej.
Pierwszym prezydentem został Ludwik Napoleon Bonaparte (bratanek Napoleona I). Niemal wszystkie grupy społeczne widziały w nim silnego człowieka, który wreszcie zapewni upragniony pokój. Ludwik Napoleon został ponownie wybrany w 1851, a w grudniu tegoż roku przy pomocy wojska dokonał zamachu stanu (uwięził przywódców opozycji). W styczniu dokonał zmian w konstytucji, która teraz wzorowała się na konstytucji I Cesarstwa. Kadencja prezydenta miała trwać 10 lat.
II CESARSTWO (1852-1870)
Bonaparte posiadając prawie nieograniczoną władzę, kontrolując za pośrednictwem cenzury, wojska i policji życie obywateli, przy braku opozycji w końcu 1852 prezydentowi udało się dzięki plebiscytowi wprowadzić cesarstwo, i zostać cesarzem - jako Napoleon III (1852-1870). Jego rządy leżały w interesie burżuazji (ograniczył ruch socjalistyczny i robotniczy) i kleru katolickiego (silne akcentowanie religii i roli duchowieństwa w życiu państwa). Grupy te poparły cesarstwa, które kontrolowało prawie całe życie społeczno-polityczne we Francji.
Dzieje cesarstwa dzielą się dwa okresy: cesarstwa autorytarnego w latach 1852-1860 i cesarstwa liberalnego w latach 1860-1870, kiedy to Napoleon III stopniowo ulegał wysuwanym przez opozycję żądaniom reform.
Zaprowadzony przez cesarza spokój społeczny sprzyjał natomiast życiu gospodarczemu. Od 1852, po okresie długotrwałej recesji, nastąpił gwałtowny rozwój - powstał wielki przemysł i system wielkich banków, rozpoczęto szeroko zakrojone prace nad budową dróg, ulic i kolei.
Cesarz dążył do zdobycia jak najszerszego poparcia różnych środowisk, także robotniczych. Starał się likwidować bezrobocie, organizując roboty publiczne. Z podobnych powodów politycznych Napoleon związał się z Kościołem, czego wynikiem była ustawa z 1851, przyznająca mu prawo tworzenia sieci własnych szkół wyznaniowych. Coraz silniejszy napór liberałów doprowadził jednak w latach sześćdziesiątych do zerwania przymierza cesarza z Kościołem (przyczynił się do tego także nieudany udział Francji w wojnach o zjednoczenie Włoch i konflikt z Rzymem). Władze zaczęły wówczas zamykać czasopisma i likwidować stowarzyszenia katolickie. Skutkiem tego była także zmiana polityki oświatowej. Państwo otoczyło opieką istniejące od czasów Napoleona I świeckie szkolnictwo elementarne, rozbudowując sieć szkół państwowych i umożliwiając bezpłatną naukę niemal połowie uczniów.
Sprawne funkcjonowanie państwa zapewniałsystem administracyjny, zwłaszcza prefekci oraz armia.
Po wprowadzeniu w 1860 wolnego handlu z Wielką Brytanią związany z tym wzrost konkurencji uderzył w drobnych przedsiębiorców i wywołał falę bezrobocia. Niezadowolenia narastające wśród robotników skłoniło Napoleona do liberalizacji ustroju. Rozszerzono władzę ustawodawczą, zwiększono wolność prasy, zezwolono na tworzenie związków zawodowych.
Polityka zagraniczna
Po 1848, roku narodowych i liberalnych rewolucji, upadło znaczenie porozumień mocarstw z 1815. Zmieniła się również ich taktyka utrzymywania pokoju drogą dyplomatyczną. Jej miejsce zajęły sojusze, tworzone w celu rozwiązywania konkretnych sporów za pomocą wojny.
Napoleon III pragnął kontynuować mocarstwowe tradycje Francji i wziął udział w wojnie turecko-rosyjskiej z 1853. Utworzono w Europie koalicję antyrosyjską, która zwyciężyła Rosję na Krymie. W 1856 ostatecznie przestało istnieć Święte Przymierze.
Nie wyszła Napoleonowi III polityka we Włoszech, nie przywrócił panowania Francji na Półwyspie Apenińskim (chciał zastąpić Habsburgów). Do sukcesów można zaliczyć jedynie odzyskanie Nicei i Sabaudii.
Ostatnie lata cesarstwa stanowią klęskę Napoleona. Porażka w Meksyku, klęska interwencji w sprawy niemieckie. W 1870 cesarz zaangażował się w sprawę sukcesji hiszpańskiej, co doprowadziło do katastrofalnej dla Francji wojny z Prusami. Jej skutkiem była abdykacja Napoleona III i jego ucieczka do Wielkiej Brytanii.
Komuna Paryska
2