Trwae wartoci odrodzenia i owiecenia (co do dzisiaj przetrwao a co stracio aktualno).
Czowiek wspóczesny czsto stawia sobie pytanie: Jak y godnie w wiecie penym sprzecznoci, antagonizmów, wiecie "wielogosowym", polifonicznym? Jakimi wartociami si kierowa, by ocali w sobie dobro, pikno, by zachowa czowieczestwo, jakie wogóle wartoci uznawa? Co jest istotn wartoci ludzkiej egzystencji? W poczuciu zagroenia poszukuje trwaych wzorców; wartoci w literaturze rónych epok. Szuka wniej gwarancji "adu wewntrznego" i bezpieczestwa. Coraz czsciej spoglda na epok staropolsk, obejmujc rednioweiecze, odrodzenie, barok i owiecenie, studiuje jej filozofi, bada postawy wiatopogldowe, odkrywa wartoci wci aktualne, które uznawali i którymi si kierowali jej wielcy twórcy. Mimo przedziau wiek ow czowiek wwspóczesny dochodzi do wniosku, e ideay, denia, zainteresowania czowieka epki staropolskiej s mu bliskie. Co wicej, wartoci które stworzy i którymi si kierowa stanowiy gwarancj jego "bezpiecznego bytowania", zapewniay mu szczscie i przyniosy saw. Zdaniem historyków najwibitniejsz cech literatury staropolskiej, poczynajc od Wincentego Kadubka, który gosi, e: "szlachcicem jest ten tylko, kogo uszlachcia wasna cnota i e mio ojczuzny "mocna jak mier", koczc na twórczoci Juliana Ursyna Niemcewicza, który uczy, e "dom zawsze ustpowa powinien krajowi" jest duch chrzescijasko-patriotyczny. Wierna suba obywatelska bya tematem zarówno prozy jak i poezji, która nie tylko "sobie piewaa a Muzom", ale przede wszystkim ojczynie.
Do wybitnych twórców literatury staropolskiej niewtpliwie naleeli: MIkoaj Rej, Andrzej Frycz Modrzewski, Jan Kochanowski - w okresie renesansu, Ignacy Krasicki, Stanisaw Trembecki, Franciszek Zabocki, Julian Ursun Niemcewicz, pisarze - publicyci, Franciszek Salezy-Jezierski i Hugo Kotaj w okresie owiecenia. Na podstawie ww. poetów, pisarzy publicystów stwierdzamy i jedn z trwaych zdobyczy odrodzenia i owiecenia jest obudzenie si mysli krytycznej; czowiek krytycznie ocenia panujce stosunki midzyludzlie i uwicone powagi. Wie si to z humanistycznym deniem do wyzwolenia czowieka spod wpywu wszelkich ideologii, m.in. redniowiecznej wizii miuerci i pieka. Dominujcy prd umysowy, filozofoczny, artystyczny w epoce renesansu - humanizm skierowa myl czowieka ku rzeczom ludzkim, ziemski, zainteresowa do sprawami dotyczacymi stosunków spoecznych, które trzeba reformowa, naprawia. Wynalazki i odkrycia ukazyway czowiekowi nowy, inny, budziy zaufanie do rozumu ludzkiego i jego nieograniczonych moliwoci poznawczych. Ogarn ludzi niebyway zapa, entuzjazm, któremu towarzyszya optymistyczna wiara w moliwo przebudowy ycia.
Krytycyzm "czowieka mylcego" epoki renesansu znalaz wyraz zwaszcza w dzieach otreci spoecznej i politycznej, takich jak: "Memoria w sprawie uporzdkowania Rzeczypospolitej" Jana Ostronoga oraz pismach Andrzeja Frycza Modrzewskiego; w mowie "O karze za mobójstwo" i traktacie "O poprawie Rzeczypospolitej". Wdzieach powyszych Modrzewski kreuje si jako mdry reformator, jego myl spoeczna i polityczna uderza arliwoci patriotyzmu, si przekonywania i miaoci koncepcji. Pisarz zastanawia si nad "popraw", a raczej napraw Rzeczypospolitej i formuuje program, który swym nowatorstwem i radykalizmem wybiega poza wasn epok. Pisarz domaga si uregulowania spraw wewntrznych kraju, zapewnienia wszystkim obywatelom jak naj szerzej pojtej sprawiedliwoci. Definiuje pojcie "pastwa", którego celem jest - zapewnienie wszystkim obywatelom spokojnego i szczliwego ycia, "obywatela", któremu pastwo powinno zapewni opiek prawn, zabezpieczy go przed krzywd i wyzyskiem. Szczególnie duo miejsca powica Modrzewski zagadnieniu prawodawstwa i wyraxnie domaga si rónoci wobec prawa karnego. W ogóle funkcj pastwa widzi Frycz na sposób nowoczesny i da od niego kontroli rónych dziedzin ycia : handlu, budownictwa, opieki spoecznej, szkolnictwa i wychowania. Domaga si zmiany programów nauczania i udostpniewnia nauki modziey mskiej wszystkich stanów. Celem nauczania ma by przygotowanie do wzorowego penienia obywatelskich obowizków. Peen uznania dla trudnej i odpowiedzialnej pracy nauczycieli, domaga si dla nich godnego wynagrodzenia. Zaleca rodzicom i wychowawcom wpajanie przekonania, e czowiek nie narodzi si "sam dla siebie", e naley przyzwyczaja go do pracy. Rodziców przestrzega, by dzieci nie przep[endzay pierwszych swych lat na próniactwie. da rozsdnego kierowania wychowaniem swych dzieci, wpajania im cnót : pracowitoci, sprawiedliwoci, uczciwoci, zaleca rodzicom take, by wychowujc dzieci kierowali si rozsdkiem i prawami moralnymi. Sprawujcym wadz sernatorom udziela wskazówek kirowania si rozumem, podejmowania decyzji przynoszcych poytek narodowi, da sprawiedliwoci i beinteresownoci. W pogldach na spraw wojny i pokoju guruje Modzrzewski na wspóczesnymi pisarzami polskimi i zachodnioeuropejskimi. Ostrzega : wojna niesie ze sob zo i cierpienie, mieri deprawacj tych którzy bior w niej udzia, dlatego :
"... Powszechnie si trzeba stara o pokój, z wszystkimi ludzmi, o pokój ..., "który by by stateczny i trway, i wolny od wszelkiej zdrady"..., ale gdy nie mona go osiogn, pastwo musi by przygotowane do obrony zagroonej niepodlegoci. Potpiwszy w sposób zdecydowany wojn zaczepn, niesprawiedliw, uzasadnia Modrzewski szeroko potrzeb wojny "uczciwej": "Jeli jednak krzywdom nie mona zapobiec, ani bez broni zablini, wtedy niechybnie trzeba prowadzi wojn". Walka w obronie zagroonej ojczyzny jest szczególnym tytuem do sawy, a udzia w niej - jednym z najszczytniejszych obowizków obywatela.
W epoce staropolskiej rozwina si te sztuka pieknego mówienia, której sprzyjay walki polityczne, dysputy i polemiki. Niedocignionym wzorcem sztuki oratorskiej s "Kazania Sejmowe" Piotra Skargi. S te najszlachetniejszym dzieem polskiej literatury politycznej szesnastego wieku. Wyraia si w nich pikna osobowo twórcy, czowieka wielkiego serca, który swoje ycie powici trzem ideaom: mioci Boga, mooci Kocioa i mioci narodu. Obdarzy wspania wymow jako kaznodzieja wywiera na suchaczy wpyw tak potny, e nazwano go "tyranem dusz ludzkich". "Kazanie drugie" Piotra Skargi jest wyrazem patriotycznej troski o losy ojczyzny. Autor wylicza sze chorób toczcych organizm polski:brak mioci ojczyzny, brak zgody politycznej, anarchia, osabienie wadzy któlewskiej, niesprawiedliwe prawa i niekarno grzechów jawnych. Wiele uwagi powica Skarga "nierzyczliwoci ludzlkiej ku Rzeczypospolitej", wzruszajco mówi o wasne mioci do ojczyzny, któr jest witym obowizkiem kadego czowieka. Domaga si od Polaków mioci ojczyzny szczerej i bezinteresownej. Pisarz ostrzega, e upadek ojczyzny, o której interesy nikt nie dba, jaest równoznaczny z klsk jej obywateli. Spadkobiercani i kontynuatorami modrych reformatorów XVI wieku byli pisarze - publicyci owiecenia. Podobnie jak u pisarzy renesansowych trwa wartocia przedstawicieli myli owieceniowej by krytycyzm, kóry przejawia si w myli filozofocznej i naukowej, dotyczy gównie tradycyjnych instytucji spoecznych, politycznych oraz uznawanych autorytetów: pastwa, sejmowadztwa, owiaty, rónych przejawów ycia spoecznego i moralnego narodu. Gówn wartoci epoki owiecenia by rozum, pojmowany jako waciwa czowiekowi, uniwersalna zdolno odróniania prawdy od faszu, dobra od za, rozum, którym kieruje si czowiek pozwala na optymistyczne spojrzenie na wiat, rodzi przekonanie o racjonalnym jego porzdku. Ten porzdek powinna odkry i realizowa twórcza dziaalno ludzi. Rozum bowiem nakazuje owieca ludzi, wskazywa nieprawidoci we wszystkich dziedzinach ycia. Std te wielki znaczenie przypisywali ludzie epoki owiecenia nauczaniu, wychowaniu, pitnowaniu wszelich przejawów za.
W 1741 roku Stanisaw Konarski zakada Collegium Nobilium - nowoczesny zaklad naukowy, szko dla synów szlacheckich majc przygotowa ich do przyszej suby publicznej. Zreformowa program nauczania w duch najnowoczeniejszych tendencji pedagogocznych. W 1766 roku król Stanisaw August powoa do ycia Szko Rycersk, pirwsz wieck wysz uczelni, przeznaczon dla celów pastwowych. W 1773 roku sejm ustanawia Komisj Edukacji Narodowej, która reformuje szkolnictwo na wszystkich szczeblach nauczania. Na amach czasopizm rozwija si dyskusja na temat spraw politycznych, spoecznych i kulturalnych. Mdrym reformatorem w dziedzinie owiaty by wybitny dziaacz, publicysta, prdagog, Stanisaw Konarski. Dzieo "O skutecznym rad sposobie" wytyczylo kierunek rozwoju owiaty. Konarski postulowa potrzeb wychowania obywatelskiego w duchu patriotyzmu i zrozumienie praw pastwowych. Idee Konarskiego podoa i rozwina KEN, która wypracowaa wzór czowieka obywatela: racjonalisty, eruduty, czowieka wszechstronnego, posiadajcego wiedze teoretyczn i praktyczn, moralnego, uspoecznionego szlaczcica - obywatela o duym poczuciu odpowiedzialnoci, onierza, posa, urzdnika, bojownika o postp polityczny, spoeczny, kulturalny. Reformy owiatowe KEN miay na celu podniesienie poziomu wyksztacenia w spoeczestwie.
Najwibitniejsi ideolodzy polskiego owiecenia od Stanisawa Leszczyskiego, Stanisawa Konarskiego, Józefa Wybickiego do Stanisawa Staszica i Hugona Kotaja gosili idee humanitaryzmu. Wystpowali w obronie chopów i mieszczan. Stanisaw Leszczyski autor "Gosu wolnego, wolno ubezpieczajcego", potpia niewol chopa, widzc w niej gówne przyczyny ubóstwa kraju. Docenia znaczenie ludu jako gównej siy narodu, na której opiera si potga pastwa.
Stanisaw Konarski w dziele "O skutecznym rad sposobie" skupia si na reformie sejmu, zaatakowa zasad "liberum veto", widzc w niej najwaniejsz przyczyn za. Jako pedagog dy do wychowania mlodziey w duchu humanitaryzmu i gospodarnoci obywatelskiej.
Józef Wibicki autor "Listów patriotycznych" domada si sprawiedliwych praw dla chopów, walczy o podniesienie poziomu ich ycia, kreuje idea dobrego pana odnoszcego si do chopa z uczucie yczliwoci i miosierdzia.
Stanisaw Staszic i Hugo Kotaj upominaj si o prawa dla czowieka, daj praw politycznych dla mieszczan i wolnoci dla chopów, atakuj magnatów odpwiedzaialnych za upadek pastwa. wysuwaj propozyzje reformy kraju : wzmocnienie wadzy króla, likwidacja anarchi szlacheckiej. Gorca atmosfera Sejmu Wielkiego sprzyjaa rozwojowi publicystyki. Pojawiay si wtedy arcydziea prozy publicystycznej przemawiajce si argumentów i uczucia. Publicysci odwouywali si do rozumu i zdrowgo rozsdku, wskazywali korzyci pynce z reform dla gospodarki kraju. Walka o przeprowadzenie rform w yciu politycznym, gospodarczym i kulturalnym kraju dokonuje si w momcie gdy nad pastwem polski zawiso miertelne niebezpieczestwo. Denie postepowych dziaaczy zmierzaj do ratowania kraju. Cechuje ich gorcy patriotyam. Jeeli, e ralizacja wewntrznych reform ocali niepodlego narodow.
Nietpliwie trwa wartoci epoki staropolskiej jest patriotysm pojmowany bardzo szeroko. Jak ju wspomniaem wyraa si zaangaowaniem w sprawy publiczne, obywatelskie, udziaem w yciu politycznym, szczer trosk o losy i przyszo kraju. Myli o pastwie, o stosunkach spocznych i politycznych przenikaj niemal wszystkie dziea literatury piknej epoki staropolskiej. Znajdujemy je u Mikoaja Reja, susznie zwanego "ojcem literatury polskiej", bo nietylko pisa o sprawach polski, ale jako pierwszy pisa pa polsku. Jego "Krótka rozprawa midzy Panem, Wójtem a Plebanem" jest satyr na stosunki w kraju i oron chopa przez wszystkich uciskanego. Rej nie by humanist (nie mia na to odpowiedniego wyksztacenia), ale by czowiekiem swojej epoki. "ywot czowieka poczciwego" jest wyrazem szerokich zainteresowa i znajomoci wiata. Rej rozumia obowizek suby dla kraju, potrzeb dobrego wychowania dzieci, jego "czowiek poczciwy" to nie tylko dobry gospodarz, który yje zgodnie z natur, poprzestajc "na maym", to wzorowy obywatel kierujcy si powszechnie uznawanymi cnotami roztropnoci, prawoci, powcigliwoci i umiaru. Rej uwaa, e szlachcic powinien angaowa si w sprawy publiczne, sam przecie by posem, ale nie powinien przyjmowa urzdów, bowiem niezaleno osobista gwarantuje czowiekowi wolno oraz spokój wewntrzny, który bardzo ceni.
Ponad wszystkimi twórcami w literaturze odrodzenia góruje Jan Kochanowski "ojciec poezji polskiej". Wysoko ksztacony, bardzo utalentowany, arcymistrz sowa poetyckiego by przede wszystkim mylicielem, intelektualist podejmujcym podstawowe problemy filozoficzne i wiatopogldowe swoich czasów. Twóczo Kochanowskiego, niezwykle rónorodna i bogata stanowi przykad renesansowych podstaw i pogldów o yciu czowieka. Ulubionymi przez niego utworami byy fraszki i pieni,w których poeta snuje rozwaania o yciu , szczciu,cnocie,
obowizkach i powinnociach obywatela.Zawsze peno w nich pikna przyrody,ukochania wiata
i radoci ycia. Poet interesoway sprawy ruchu religijnego i sprawy polityczne jak przystao na
dobrego obywatela.Mistrz z Czarnolasu uwaa,e polityka powinna by nieodczna od moralnoci i
e najmocniejszym filarem potgi pastwa jest moralno jego obywateli.W okresie pobytu
na dworach magnackich Kochanowski po raz pierwszy wyczy si szerzej w nurt ycia politycznego. Jana Kochanowskiego interesowaa nie tylko przeszo , ale teraniejszo ówczesnej Polski, czego dowodem sjego utwory polityczne, tchnce duchem obywatelskim. Na ich czele stoi "satyr". Poet niepokoii dawnyuch cnut rycerskich polskiej szlachty, jej przemiana w dnych zysku i zota gospodarzy, jej obojtno wobedz sprawy i obrony granic.Postuluje popraw obyczajów i reform praw, poeta goszko wymawia polakom niezgod i mdrkowanie w sprawach wiary, poddaje krytyce sejmy i nadmierne na nich gadulstwo, narzeka na szlachecki zbytek i postuluje zwikszenie wydatków na obron pastwa. W satyrze boleje poeta nad zniewieciaoci szlachty, pitnuje jej przywary, zepsucie obyczajów, atakuje za obojtno na losy kraju. Poemat jest pierwsz humanistyczn satyr polsk, a równoczenie piknym wiadectwem patriotyzmu Kochanowskiego. Uczucia patriotyczne poety znajduj take ywy i mocny wyraz w "Pieni o spustoszeniu Podola". Aby ukaza szlachcie haniebn klsk Kochanowski ukazuje zniszczenia jakich dokonali tatarzy po napadzie na kraj. W utworze poeta wyraa gbokie oburzenie na szlacht, która obojtnie patrzy na hab i ponienie powagi ojczyzny. Apeluje do szlachty, aby zmya hab klski, zorganizowaa odwet, zmienia swój stosunek do ojczyzny. Pie si koczy gorzk ironi:
" Cieszy mi ten rym: "Polak mdry po szkodzie... "
Lecz jeli praawda i z tego was zbodzie,
Now przypowie Polak sobie kupi,
e i przed szkod i po szkodzie gupi."
Kochanowski wykreowa wzorzec czowieka epoki renesansowej, wzorowego obywatela wypeniajcego swe obowizki, kochajcego ojczyzn, dziaajcego "ku poytkowi dobra wspólnego". Swiadom swoich ludzkich i obywatelskich obowizków, w deniu do penego czowieczestwa pamita o zasadach etycznych "suu poczciwej sawie, troszczy si o uznanie spoeczestwa, postpuje zgodnie z rozumem, elelminuje spory, przestrzega "praw ojczystych i piknej swobody". Jak ju wspomniaem Jana Kochanowskiego nurtuje szerszy problem wzajemnego stosunku moralnici obywateli i potgi pastwa, problem interesów prywatnych i ogólnych. W odniesieniu do wymienionych problemów poeta zajmuje stanowiskio moralisty, opowiada si po stronie racji ogólnych, które powinny zwyciy interes ogólny. W tragedii "Odprawa posów greckich" ukaza pastwo zagroone zgub z powodu niemoralnici swych obywateli. Pod massk Troi twórca ukaza wasn ojczyzn, panoszc si w niej anarchi , egizm monowadców, kótliwo posów, brak poszanowania prawa. Szcególnie surowe sowa kiruje do zwierzchników pastwa, na których spoczywa odpowiedzialno za jego losy. Kraj, w którym zanika duch rycerski obywateli, w którym zapanowao zo, skazany jest na zagad. Swój lk o przyszo ojczyzny wypowiedzia poeta sowami Ulissesa:
"O nierzdne królestwo i zginienia bliskie,
Gdzie ani prawa wa, ani sprawiedliwo
Ma miejsce, ale wszystko zotem kupi trzeba."
Szczere zaniepokojjenie przyszoci ojczyzny, troska poety o naród swiadcz, e "Odprawa posów greckich" jest tragedi narodow i zarazem patriotyczn. Charakterystyczn cech utworów patriotycznych Jana Kochanowskiego byo to, e wiza on pochwa ycia aktywnego, ze zfer obowizków patriotycznych i obywatelskich. Staym motywem przewijajcym si w jego utworach byy apele do zgody, obawa przed walk stronnic, ostrzeganie przed wrogiem zewntrznym. Filozofia patriotyzmu, wystpujca w omówionych wyej przykadach literackich, stanowia wany skadnik mylowy caoksztatu filozofii yciowej Jana Kochanowskiego.
Literatura staropolska odegraa donios rol w ksztatowaniu nowej wiadomoci narodowej i spoecznej,w szerzeniu wzorców i postaw obywatelskich oraz narodowych ideaów. Charakterystyczn jej cech by cisy zwizek z yciem politycznym i spoecznym opoki. nawizywaa do aktualnych zagadnie ycia publicznego,podejmowaa tematy interesujce spoeczestwo,wspódziaa w dziele reformy,wychowujc w duchu obywatelskim,patriotycznym,w duchu humanizmu i humanitaryzmu.
Wybitnymi kontynuatorami spucizny literackiej epoki renesansu byli w okresie owiecenia : Igancy Krasicki, Stanisaw Trembecki, Adam Naruszewicz, Franciszek Bohomolec, Franciszek Zabocki, Julian Uryn Niemcewicz. Jedn z trwaych wartoci literatury , któr stworzyli jest to , e potrafia odzwierciedli ycie polskie w rónych jego przejawach.Odsania wady, wszelkie ujemne strony ycia szlachty i magnaterii,ukazywaa drogi naprawy, przedstawiaa wzory cnót obywatelskich.
Literatura owiecenia miaa charakter satyryczny. Jak w ostym zwierciadle ukazywaa wiat szlachty, wiat odchodzcej epoki. Przewijaa si w niej bogata galeria typów szlacheckich: sarmatów, modnych fircyków, kaprynych damulek. Pojawi si szlaczcic owiecony, zwolennik reform spoecznych i politycznych. Kreowaa obrazki obyczajowe kraju, w którym przepych i bogactwo kontrastuj z ndz i wiedz. Odzwierciedlajc ycie literatura oskaraa ustrój, w kktórym panowa ucisk feudalny, ukazywa chopa bitego, ninianego, jak np. wsatyrze Ignacego Krasickiego "Pan niweart sugi". Literatura owiecenia przepjona bya dydaktyzmem i racjioinalizmem. Racjonalistycznemu przekonaniu e literatura wychowuje i ksztaci odpowiaday warunki dydaktyczne: styry, bajki, listy poetyckie, peematy heriokmicze, komedie styryczno-obyczajowe. Podstawow kategori estetuczn wymieniomych gatunków literackich jest art, ironia, kpina. Dewiz poetów polskiego owiecenia stao sie haso:
"Nie do nauczy, trzeba by si bawi."
Najwibitniejszym przedstawicielem polskiego owiecenia zwanym "ksiciem poetów polskich, czowiekiem, który "rozum uznawa i rozumem si szczyci" by bp. warmiski Ignacy Kraicki. Autor bajek, satyr, poematów heroikomicznych, listów, nowoczesnych powieci, komedii, rozpraw o treci moralnej, filozoficznej i estetycznej. W gonych poematacz heroikomicznych "Monachomachii" i "Antymonachomachii" Poeta do ostro zaatakowa ciemnot umysow rzesz zakonnych, zacofanie oraz zamiowanie do yciu w zbytku i wygownictwie. Poprzez omieszenie, parodi i kpin wytkn zakonnikom nieuctko i próniactwo. Poematy skrz si dowcipem, zadziwiaj byskotliwoci i humorem. Niektóre sentencje wypowiedziane w nich weszy w wiadomo powszechn.
"Trzeba si uczy, upyn wiek "zoty" lub:
"I miech niekiedy moe by nauk, kiedy si z przywar nie z osób natrzsa".
Wspóczesne Krasickiemu spoeczestwo odczytao "Monachomachi" jako krytyk krasztoru i art z uwiconej powag instytucji religijnej. Wyyny artyzmu osign Krasicki w "satyrach" oraz "bajkach i przypowieciach". Satyry Kraickiego odzanaczaj si jasnoci treci , czystoci jzyka i klasyczn prostot , tworz obraz spoeczestwa szlacheckiego XVIII w. ukazay od strony jego wad i miesznoci. Z satyr wyania si Kraicki - patriota, Kraicki - filozof zadumany nad poziomem moralnym spoeczestwa polskiego , nad natur ludzk . Poeta dostrzega sprzecznoci tkwice we wspóczesnym wiecie i ujawnia je , krytykujc to wszystko , co byo ze i niebezpieczne dla moralnoci indywidualnej i spoecznej. Szczególn wymow posiada satyra" Swiat zepsuty", która dokonuje charakterystyki i oceny spoeczestwa osiemnastowiecznego " zepsutego" moralnie. Zepsucie moralne spoeczestwa polskiego wyraa si w zaniku ywej wiary, tradycyjnej pobonoci, gupim mdrkowaniu w rzeczach wiary, obudzie religijnej , egoizmie i braku mioci ojczyzny , karierierowiczostwu , apownictwu , jawnej zdradzie kraju , yciu nad stan , marnotrawstwu , pijastwie , rozlunieniu wzów maeskich , rozwizoci i nierzdzie - oto nie wszystkie , ale gówne grzechy owieconego spoeczestwa polskiego, które napeniay serce Krasickiego smutkiem , potgujcym si jeszcze na myl o dawnej cnocie , dla tego woal on :
"Gdzie cnoto? Gdzie prawdo? Gdziecie si podziay?
Tucie niegdy najmilsze przytulenie miay. Czciy was dodre nasze ojce i pradziady , a synowie co w bite stpa mieli lady , szydzc witej poczciwych swych przodków prostoty , za blask czczego poloru zamienili cnoty".
Krasicki wierzy w wychowawcz rol satyry i tak okrela jej cel :
"Satyra prawd mówi wzgldów si wyrzeka,
Wielbi urzd, czci króla , lecz sdzi czowieka"
Posugujc si satyr jako gówn broni, zwalcza Krasicki ponure dziedzictwo czasów saskich - sarmatyzm i szkodliwe naleciaoci cudzoziemszczyzny, np. w "onie modnej" sktrytykowa modne wówczas wychowanie kobiet w duch kultury francuskiej, w "Pijastwie" sportretowa szlachcica pddanego zgubnemu naogowi, nie potraficego logicznie myle, wyzbytego hamulców wewntrznych, czowieka który stoczy si na dno moralnego upadku. Posugujc si artem, cit ironi Krasicki pragn wychowa moralnie zdrowe spoeczestko, które by by zdolne, do przeprowadzenia reform w pastwie. W odrodzeniu moralnym, w odmianie obyczjów widzia waciw drog ratowania ojczyzny. On sam i jemu wspóczeni dobrze rozumieli, e miech jest skuteczn broni w walce z ludzkimi wadami. Julian Ursyn Niemcewicz stwierdzi, e :
"Szmieszno jest najstraszniejsz jest dla mioci wasnej broni i tak jest boja onej, i czstokro ludzie wol by godni nagany anieli miechu."
Ignacy Krasicki by bystrym obserwatorem ycia ludzkiego. Swoje uwagi i spostrzerzenia na temat wiata i ludzi zawar równie w "Bajkach i przypowieciach". wiat przedstawia si w nich pospnie, dzi w nich sia przed prawem. Wadca, a jest nim wadca absolutny kieruje si interesem wasnym, poddporzdkowuje sobie poddanych i czyni to w sposób przewrotny pod mask praworzdnoci. Wiele jest w yciu obudy, zrówno w spoeczny jak i osobistym. Trudno o prawdziw przyja, która sprawdza si w chwilach próby. Poeta widzi, e ludzie, choci tak hepi si swoim rozumem, chocia gosz pikne hasa o mioci bliniego, i w ogóle cnoty, jednak czynami zaprzeczaj swoim pogldom. Krasicki jest moralista. Uczy skromnoci i umiaru, gosi zasad "zotego rodka", ostrzega przed zudnymi pozorami. Chwali pracowito, rzetelno, ceni zdrowy rozsadek i dowiadczenie, potpia zarozumialstwo. Praktyczna mdro yciowa pynca zbajek streszcza si w przestrodze ; Nie bd gópi, czyli miej rozum, który dobry "po szkodzie", ale jeszcze leprzy "przed szkod." Trwaa wartocia bajek Krascickiego jest ich ponad czasowo iaktualno; natura ludzka zmienia si bardzo wolno, lub nie zmienia si wcale, wród ludzi nie brak gupców, faszywych przyjació, samolubów, zarozumialców. Bajki posiadaj nie tylko gbok i pikn tre , zachwycaj form , zwizoci i lapidarnoci jzyka. Urzekaj prostot stylu, jasnoci konstrukcji. Ze wzgldu na swój charakter uniwersalny , mdro pynca z dowiadczenia i rozumiena wiata bajki Kraickiego zdobyy uznanie w skali europejskiej. Kraicki to wychowawca narodu walczy z ciemnot ,pitnowa ujemne zjawiska ycia spoecznego,kreowa wzory pozytywnych obywateli. Nie by rzecznikiem postawy heroicznej , w swych utworach wskazywa wartoci pracy,uczciwoci i rozsdku. W powieci "Mikoaja Dowiadczyskiego przypadki" stworzy wzór szlachcica , dobrego pana , demokraty , wzorowego obywatela. Wzorzec ten przeciwstawia tradycjonalizmowii , konserwatyzmowi szlachty polskiej. Pozytywnych bohaterów epoki owiecenia wykreowa wybitny publicysta , poeta J.U.Niemcewicz w komedii politycznej "Powrot posa" . Konserwatywnemu i ograniczonemu umysowo , chciwemu starocie Gadulskiemu , przeciwstawi szlachcica owieconego , Pana Podkomorzego , ktory nakazuje synowi , "kocha ojczyzn i trzyma si cnoty "oraz modego demokrate wcielajcego ideay demokratyczne w ycie , posa , zwolennika reform w pastwie. Z komedii Niemcewicza pynie dla wszystkich przesanie , brznice jako nakaz moralny :
"Niech kady ma szczliwo powszechn w pamici ,
J mio wasn - kraju mioci powici".
Z powyszych rozwaa wynika , e praca , uyteczno , patriotyzm ,a take szczcie ludzi stanowiy trwae wartoci epoki owiecenia.
Poszukujc trwaych wartoci w literaturze odrodzenia i owiecenia nie sposob pomin analizy zagadnie natury filozoficznej , wiatopogldowej. J znów odwoam si do najbardziej reprezentatywnych twórców epok , m.in. do filozofii J. Kochanowskiego. Problematykafilozoficzna zajmuje w dzieach Mistrza z Czarnolasu miejsce szczególne, profesor Grzeszczuk ryzykuje stwierdzenie , e jest to miejsce centralne. Uprawia j Kochanowski od pierwszych utworów a po ostatnie ;od hymnu "Czego chcesz od nas Panie " a po "Treny". Problematyka ta czyla si z pogldem na zadania czowieka wobec pastwa i wspczesnoci. We "Fraszkach" i "Pieniach" Jana Kochanowskiego pobrzmiewaj echa stoicyzmu i epikureizmu. Poeta roztacza optymistyczn wizj wiata , gosi rado ycia , zachca do korzystania z kadej chwili , bo "kto tak mdry , e zgadnie ,
Co nam jutro przypadnie ?"pyta w Pieni IX. Poeta wiadomy zmiennoci i przemijalnoci losów czowieka , pragnie przey ycie spokojne i radosne, w miym towarzystwie przy muzyce i winie. Swój artobliwy nastrój uzasadnia tym , e nikt nie jest w stanie przenikn tajemnicy swego przeznaczenia,gdy "Wszystko dziwnie si plecie , na tym biednym wiecie". Dlatego nie tylko rado ycia , ale te ból i cierpienie s nieodcznymi towarzyszami ycia ludzkiego. Trzeba wic kierowa si w yciu haracjask zasada "zotego rodka " , staoci sumienia i cnot. J. Kochanowski potrafi poaczy najpikniejsze wartoci filozofii horacjaskiej z chrzecijaskimi. Obserwacja przyrody , jej piekna , budzily zaufanie do adu wiata , ktorego stwórc jest Bóg. Optymizm jego wynika z przekonania , e ów ad kosmosu i ziemskiej natury jest wieczny. Wyrazem optymistycznej wiary w Boga jest hymn "Czego chesz od nas Panie". Optymistyczna wiara w Boga i jego askawo , stoicka postawa wobec ycia i wszystkiego co ze sobie ulegy zaamaniu pod wpywem rozpaczy spowodowanej nagl , tragiczn mierci córki poety , Urszulki , z któr czy nadzieje . Widzia j bowiem jako spadkobierczymi swego poetyckiego talentu . "Treny" pisane byy na granicy bólu i obdu poety , sugeruj utrat poczucia rzeczywistoci przez bohatera lirycznego , który nie potrafi odnale si w wiecie , który go otacza. Cierpienie nie nakazuje poecie wypowiedzie sowa nie do pogodzenia z jego wiatopogldem chrzecijaskim :
"Nieznajomy wróg jaki miesza ludzkie rzeczy,
Nie majc ani dobrych, ani zych na pieczy..."
Ów "wróg", który zabra poecie dziecko, jest si ciemn, tajemnicz i zowrog. Paradoksem staje si zatem wiara w dobrego i wszechstronnego Boga, mier dziecka nie mona pogodzi zdobroci stwórcy. Peta staje przed zagadk przeraajc : albo Bog nie jest dobry, albo nie jest wszechmocny. W trenie IX poeta dokonuje rozrachunku z filozofia stoick. W obliczu mierci córeczki ujrza ruin swego dotychczasowgo systemu wartoci. W trenie XI stwierdza, i ludzi dobrych, poboznych, cnotliwych take nie omija nieszczcie, wszystko zaley od lepego losu. Czy wic warto by dobrym, cnotliwym, pobonym? - nasuwa si pesymistyczne pytanie. Ostatnie "Treny" wyrazaj wyciszenie uczu poety, smutn zadum nad losem ludzkim i rezygnacj. W trenie XIX poeta stara si spojrzec na ycie trzwo. W zakoczeniu parafrazuje maksym Cycerona "humana,humane fzrende". W myl tej maksymy naley z godnoci przerzywa wszystko, co czowiekowi moe si przydarzy. O tym, e "Treny" s arcydzieem poezji zadecydowaa, nie tylko tre, bogactwo uczu osobistych, ale równie mistrzoska forma i przemylana kompozycja.
Na przykadzie poznanych utworów J. Kochanowskiego stwierdzamy, i trwa wartoci literatury staropolskiej jest jej indywidualizm wyraajhcy si w podejmowaniu tematyki osobistej, wypowiedzeniu osobistych uczu i przey, wyraz w niezwykej i orginalnej formie. O indywidalimie literatury wiadczy podejmowanie przez twórców zagadnie sztuki poetyckiej.
Jan z Czarnolasu w dedykacji "Psaterza awidowego" uj swe wasne stanowiskiowobec sztuki,wobec wasnej poezji.
W sowach :" I wdarem si na ska pieknej Kalijopy,
Gdzie dotychczas nie byo Znaku polskiej stopy"
pobrzniewajaca duma pisarza i poczucie wasnej wartoci, pynce zarówno ze zrozumienia swej pracy twórczej, osiagnitych w niej wyników, jak z poczucia bardzo cisego zwizku z wasnym narodem, z jego jzykiem i kulrur.
Wiersz dedykacyjny jest triumfem polskoci, zwycistwem jzyka polskiego nad klasyczn acin. Trwa wartoci epoki staropolskiej bya walka o rozwój jzyka narodowego. Due zasugi na tym polu pooyli polscy drukae i pisarze mieszczascy np. Biernat z Lublina, Mikoaj Rej. Szczególnym blaskiem zajasnia jzyk polski pod piórem J. Kochanowskiego. Doskonaymi kontynuatoramii twórcami literackiej polszczyzny byli poeci doby owiecenia reprezentujcy nurt klasycystyczny. Odnowiceilem poezji polskiej sta si I. Krasicki. Prostota i jasno, porzdek artystyczny, kunszt wersyfikacji, troska o czysto jzyka - te cechy stawiaj go w rzdzie najwibitniejszych poetów. Pisarze epokoki staropolskiej wiadomie wpywali na rozój literarury narodowej. Gosili w swych dzieach naszczytniejsze ideay swej epoki. Dlateko i nasza, wspóczesna epoka nawizuje do kultury tamtych czasów. Wydobywa z niej to co stanowi nieprzemijajc warto, co uczy kocha pikno, dobro i czowieka. Nadal nie staciy aktualnoci sowa wybitnego polityka owiecenia Robesperr'a:
"Chcielibymy zastapic w naszym kraju egoizm - moralnocia, banalne poczucie
honoru - uczciwoci; przyzwyczajenie - zasad;
ceremonia - obowizkiem, tyrani obyczaju -
potg rozsdku; wynioso - odwag;
próno - tolerancj; umiowanie pienidzy-
umiowaniem chway; intryg - zasug;
zarozumiao - talentem, pozory - prawd ..."