ednym z najbardziej niepokojących problemów ostatnich lat jest narastająca w różnych dziedzinach naszego życia przemoc i agresja. Niepokojące są zarówno rozmiary tego zjawiska oraz fakt, że dramatycznie obniża się granica wieku osób, które są sprawcami narastających aktów agresji i przemocy. Wśród dzieci i młodzieży obserwuje się tendencje, by poprzez kłótnie, a nawet bójki, rozstrzygnąć swoje różne sprawy.Badacze zajmujący się problematyką przemocy definiują ten termin w różny sposób. Często pojęcie przemocy stosowane jest zamiennie z pojęciem agresji. Irena Pospiszyl uznaje, iż przemoc to, "wszelkie nieprawidłowe akty godzące w wolność osobistą jednostki lub przyczyniające się do fizycznej, a także psychicznej szkody osoby, wykraczające poza społeczne zasady wzajemnych relacji". Tak określone pojęcie przemocy zawiera trzy podstawowe komponenty: skutki zachowania, społeczne wzory oraz intencje stosowania przemocy.Zachowaniem agresywnym określa się natomiast takie zachowanie, które polega na bezpośrednim wyrządzeniu szkody (krzywdy, bólu itp. ). W akcie agresji prawie zawsze potencjalnie są zaangażowane dwie strony, przemoc jest zaś jednostronna.Natomiast agresywnością nazywa się stałą gotowość do reagowania agresją na tzw. sygnały wywoławcze oraz gotowością do percepcji tych sygnałów.Ekstremalną formą agresji jest okrucieństwo, które jest szczególnie trudnym problemem wychowawczym. Jest to działanie niszczące fizycznie lub psychicznie żywą istotę, w sposób szczególnie gwałtowny lub wymyślny.Okrucieństwo dla sprawdzenia siebie. U młodszych dzieci występuje rzadko, u starszych częściej, szczególnie w połączeniu z chęcią zaimponowania rówieśnikom. Chęć taka może być wyłącznym motywem okrucieństwa.Istnieje też okrucieństwo dla przyjemności, nazywane sadyzmem.U dzieci i młodzieży może ono pojawić się w postaci znęcania się nad słabszym, często przyjmuje postać ukrytą, zamaskowaną.Innym rodzajem okrucieństwa jest chęć panowania nad innymi - poprzez wzbudzanie atmosfery grozy, podziwu dla zuchwałości, czemu często towarzyszy fascynacja własnym lękiem. Uczestników czynu można powiązać ze sobą jako spiskowców, podporządkować ich sobie. Lęk przed konsekwencjami dokonanych czynów może być czynnikiem silnie integrującym sprawców i odsuwającym ich od społeczeństwa. Jest to najniebezpieczniejsza forma okrucieństwa występująca u młodocianych przestępców.Okrucieństwo z nienawiści - ta postać pojawia się w okresie dorastania i jak każda agresja może podlegać mechanizmowi przemieszczenia. Nienawiść ma swoje źródło w poniżeniu, w poczuciu krzywdy, niesprawiedliwości, również w zazdrości. Może także wyrastać z ideologii. Jest to wówczas ideologia patologiczna.Inną kategorią okrucieństwa jest akt zemsty. Nie musi to być działanie "gorące", jak w nienawiści, gdyż zemsta bywa często realizowana przemyślnie i na "zimno".Okrucieństwo występuje także jako wyładowanie nagromadzonej agresji, będące wynikiem wewnętrznych, kumulujących się napięć lub powtarzających się często frustracji. Charakteryzuje się ono tendencją do emocjonalnej autostymulacji, wzmagającej okrucieństwo. Postać ta może wystąpić m. In. Podczas wymierzania dzieciom przez rodziców kary cielesnej. Dziecko jest coraz silniej bite, aż do fizycznego okaleczenia, a niekiedy dochodzi nawet do jego śmierci. Stan taki nazywamy zespołem maltretowanego dziecka. Rodzice najczęściej tłumaczą, że "stracili nad sobą panowanie". Z podobnym mechanizmem oraz uzasadnieniem spotykamy się u nieletnich oraz dorosłych przestępców.Problem powstawania agresji i przemocy nie jest do końca wyjaśniony. W literaturze przedmiotu można wyróżnić dwa główne nurty agresji:a). Biologiczny:agresja jako instynkt,agresja o podłożu organicznym. W tym ujściu badania zachowań agresywnych są oparte na analizach psychofizjologicznych układów wydzielania wewnętrznego, nerwowego, zamiennych chromosomalnych, itp. B). Psychospołeczny:agresja jako reakcja na frustrację,agresja jako wyuczona forma zachowań,agresja jako sposób przystosowania jednostk. Jedna z koncepcji zakłada, że agresja jest instynktem. Przedstawiciele instynktowej interpretacji agresji przyjmują, że powstała ona w drodze ewolucji i jest potrzebna, a nawet konieczna do utrzymania gatunku - jako napęd działania. Najpełniej instynktowną teorię agresji rozwinął Z. Freud, twórca psychoanalizy. Autor twierdził, ze u podstaw naszego zachowania znajdują się dwa przeciwstawne instynkty: instynkt życia, który zapewnia utrzymanie przy życiu i rozwój, instynkt śmierci, który działa w kierunku samozniszczenia. Zachowania agresywne wg. tej koncepcji wynikają z ubu instynktów, chociaż przejawiają się w różnej formie.Agresja jako instynkt oceniana jest pozytywnie z biologicznego punktu widzenia. Pobudza ono do zachowań umożliwiających zaspokojenie potrzeb człowieka, skłania do obrony przed atakiem. Nowsze teorie biologiczne zwracają uwagę na zależności między strukturą chromosomalną a zaburzeniami zachowania.Odkryto, że u wielu mężczyzn z dodatkowym chromosomem Y występowały skłonności do agresji, zachowań aspołecznych, niestałości, afektywności i frustracji oraz cechował ich niski iloraz inteligencji.Prowadzone były także badania, które wykazały, że istnieją zależności między zachowaniami agresywnymi a funkcjonowaniem gruczołów dokrewnych. Działanie tych gruczołów wytwarza bowiem stany i procesy emocjonalne, które determinują postępowanie ludzkie.W wielu współczesnych badaniach nad mózgowymi podstawami zachowań agresywnych ustalono zaburzenia w metabolizmie serotoniny (obniżony poziom) w strukturach regulujących zachowania emocjonalne. Z niskim poziome serotoniny wiąże się zjawisko obniżonej pobudliwości, co powoduje skłonność do szukania mocnych wrażeń i pojawiania się zachowań ryzykownych (w tym i przestępczych).Według Anny Herzyk ludzkie doznania emocjonalne są generowane, kontrolowane i regulowane przez systemy mózgowe, których aktywność inicjują bodźce i sygnały ważne dla przetrwania i przeżycia człowieka. Sposób funkcjonowania tych systemów ma charakter dynamiczny a określają go jednostkowe doświadczenia życiowe czyli wpływy środowiskowa ale też i czynniki ewolucyjne i genetyczne.Inny kierunek psychologicznej analizy przyczyn zaburzeń w zachowaniu związany jest z teorią frustracji- agresji jest połączeniem psychoanalitycznych koncepcji z behawioryzmem, a jej główne koncepcje zakładają, że : Pojawienie się agresji zawsze każe domyślić się frustracji, Każda frustracja prowadzi do wystąpienia którejś z form agresji. Twórcy teorii frustracji - agresji posługiwali się terminem "frustracja dwóch znaczeniach: Frustracja jako przeszkoda, która pojawia się na drodze do realizacji celu, Frustracja jako przerwanie ciągu czynności zmierzających do osiągnięcia celu. Konsekwencją frustracji jest agresja. W teorii tej autorzy "agresję rozumieją jako działanie w kierunku wyrządzenia szkody osobie lub przedmiotowi przeciwko któremu się zwraca. Frustracja rozbudza agresję. Siła pobudzenia do agresji zleży od siły pobudzenia do reakcji, jaka ulega frustracji, stopnia przeszkody oraz liczby zachowań, które uprzednio uległy frustracji. Im większa jest frustracja, tym bardziej nasilona jest agresja. Zdaniem autorów zwiększona ilość frustracji w życiu ludzi jest główną przyczyną ich wykolejenia się. John Dollard i jego współpracownicy uznali, że w każdym przestępstwie występuje agresja. Współczesne poglądy na zachowania agresywne całkowicie się zmieniły. Badania wykazują jednak, że nie zawsze frustracja prowadzi do agresji, bowiem może ona wynikać z przyswajania sobie agresywnych wzorów zachowania.Przedstawione teorie biopsychologiczne agresji ukazują wielką różnorodność problematyki, a także wieloaspektowość zjawiska i możliwość odmiennych interpretacji tych samych faktów.Podsumowując należy stwierdzić, że odrzucenie wszelkich poglądów o wpływie czynników biopsychicznych na zachowanie agresywne jednostki jest niedopuszczalne. Byłoby to sprzeczne z założeniem, że jednostka jest zintegrowaną całością cech biologicznych, predyspozycji psychicznych i uwarunkowań społecznych. Kolejna koncepcja agresji związana jest z kierunkiem psychologii społecznej jest to "teoria uczenia się". Według której każda ludzka czynność lub działalność uwarunkowana jest procesem uczenia się takiego a nie innego zachowania oraz określonego sposobu reagowania czy rozwiązywania swoich problemów.Adam Podgórecki ukazuje, iż zachowania agresywne są zachowaniami wyuczonymi w zetknięciu z ludźmi, w szczególności w kontaktach w małych grupach. W skład szeroko rozumianej teorii uczenia się wchodzą trzy zasadnicze elementy: warunkowanie klasyczne, warunkowanie instrumentalne i proces społecznego uczenia się.Warunkowanie klasyczne zakłada, że przyswajanie nowych odruchów warunkowych na zasadzie styczności bodźców bezwarunkowych i warunkowych. Zgodnie z tą teorią warunkowanie klasyczne ma wpływ na większość działań ludzkich o charakterze agresywnym. W myśl powyższych rozważań można przyjąć, że uczymy się poprzez warunkowanie przejawów niedostosowania społecznego. Warunkowanie klasyczne nie jest spowodowane świadomą działalnością uczącego się, w przypadku warunkowania instrumentalnego nowych odruchów warunkowych nabywa się w wyniku specjalnie w tym celu skierowanej aktywności jednostki uczącej się.Twórca teorii społecznego uczenia się jest Albert Bandura. Autor zwraca uwagę, że w toku społecznego uczenia się człowiek świadomie kontroluje bodźce, reakcje, a w wielu przypadkach także wzmocnienia. Autor wyróżnia występowanie wzmocnienia zastępczego, które polega na tym, że człowiek ucząc się wielu zachowań nie musi sam na własnej skórze doświadczać wzmocnień pozytywnych lub negatywnych, czyli kar i nagród. Wystarczy, że obserwuje jak inni ludzie otrzymują takie wzmocnienie.Największą siłą sprawczą przystosowania się człowieka do życia w społeczeństwie jest doświadczenie nabywane od najwcześniejszego okresu życia. Według A. Bandury źródłem informacji dla dziecka jest przede wszystkim rodzina, rówieśnicy, środowisko sąsiedzkie oraz masowego przekazu. Dziecko musi bowiem, zetknąć się z określonym przestępczym zachowaniem, "musi je zaobserwować i zapamiętać, ewentualnie - jeśli jest to konieczne do wykonania bardziej złożonych czynności - musi nabyć odpowiednie umiejętności". Bardzo często to właśnie w rodzinie najczęściej dochodzi do skutecznego wzmocnienia niewłaściwych zachowań.W literaturze pedagogicznej i psychologicznej podkreśla się, że agresywne dzieci bywają surowo karane. Dziecko bite wzrasta w przekonaniu, iż przemoc jest właściwym środkiem wychowawczym --""Bici - biją" Agresywne zachowania rodziców wobec dzieci rzutują na ich postępowanie w rodzinie i grupie rówieśniczejReasumując można stwierdzić, że zachowania agresywne mają wieloczynnikową etiologie, swoje źródło biologiczne, psychologiczne i społeczne. Do czynników społecznych sprzyjających pojawieniu się zachowań agresywnych można zaliczyć: Kryzys w rodzinie, zachwianie się stabilności i wartości moralnych, Rozluźnienie więzi rodzinnych i ogólnoludzkich, niekorzystne wzorce w rodzinie, patologia rodziny, Destabilizacja życia społeczno-ekonomicznego, ubożenie rodzin, bezrobocie (szczególnie ludzi młodych), brak szans życiowych, Kryzys wartości i autorytetów, który sprzyja uzależnieniu się od subkultur młodzieżowych i sekt religijnych, Niepowodzenia szkolne spowodowane niekorzystnymi warunkami pracy szkół, błędami wychowawczymi, powodującymi frustracje, Negatywne oddziaływania środków masowego przekazu, ukazywanie wzorów przemocy i agresji itp.., Przyzwolenie społeczne (permisywizm) dla zachowań agresywnych, brak sprzeciwu wobec niej, Zorientowanie dorosłych na wartości konsumpcyjne, co skutkuje zaabsorbowaniem pracą, uzyskiwaniem zysków finansowych, przy jednoczesnym ograniczaniu czasu poświęconego dzieciom, Agresywność dzieci może przejawiać się w różnych formach. Wśród różnorodnych klasyfikacji form agresywnego zachowania się najczęściej spotkać można podział na agresję fizyczną i słowną oraz bezpośrednią i pośrednią.Agresja fizyczna może przybierać formę zachowań napastliwych lub destruktywnych o bezpośrednim lub pośrednim charakterze. Do bezpośrednich zachowań napastliwych należą te proste zachowania, które przybierają formę trwających krótko ruchów poszczególnych części ciała: rąk - uderzanie, trącanie, szarpanie, szturchanie, wyrywanie, rozdzieranie ciąganie szczypanie ściskanie, duszenie; nóg: podstawianie, kopanie, następowanie;mięśni twarzy: wykrzywianie się, gesty, plucie, gryzienie. Atak może odbywać się przy użyciu prostych narzędzi agresji, takich jak: szpilka, linijka, kamień, kij, woda.Agresja wyraża się często w formie złożonych zachowań napastliwych i przybiera wtedy postać bójek, pobić, przestraszenie kogoś itp. Pośrednie zachowanie napastliwe występuje zazwyczaj jako; dokuczanie, przeszkadzanie, zanieczyszczenie itp. Agresor działa tu niejednokrotnie anonimowo. Do zachowań destruktywnych należą: rzucanie, uderzanie, kopanie, wybuchy złości. Pośrednie zachowania destruktywne polegają na niszczeniu lub uszkadzaniu rzeczy stanowiących własność osoby będącej przedmiotem agresji 9np. psucie, darcie, brudzenie, wybijanie szyb).Agresja słowna - może przybierać formę bezpośrednich lub pośrednich wypowiedzi napastliwych, szkodzących i poniżających. Bezpośrednia agresja słowna wyraża się poprzez:wypowiedzi napastliwe - tj. grożenie, straszenie, odpędzanie,wypowiedzi szkodzące - tj. odbieranie uprawnień przysługujących danej osobie, podawanie nieprawdziwych informacjiwypowiedzi poniżające- takie jak przezywanie wyśmiewanie, wysuwanie nieuzasadnionych wątpliwości. Pośrednia agresja słowna to wypowiedzi agresywne mające wyrządzić przykrość lub szkodę danej osobie. Są one skierowane do osób trzecich. Przejawia się w zakresie wypowiedzi napastliwych, szkodzących i poniżających.Agresja dzieci ma często charakter spontaniczny. Najczęściej nie towarzyszy jej wyraźna tendencja szkodzenia, niszczenia, wyrządzenia krzywdy, choć zwykle dzieci te zdają sobie sprawę z możliwości wystąpienia skutków. Bardziej bezpośrednia agresja występuje u dzieci młodszych, jest ona globalna - zarazem fizyczna i słowna. Natomiast u dorastającej młodzieży agresja wynika często z nienawiści za poniżanie, z niesprawiedliwości i poczucia krzywdy, a także chęci zaimponowania rówieśnikom. Skutki agresji.Zjawisko agresji niesie za sobą bardzo poważne skutki, zarówno fizyczne jak i psychiczne. Do tych pierwszych należą: drobne uszkodzenia, okaleczenia ciała, jak i ciężkie pobicia, gwałty a nawet śmierć oraz zniszczenia lub uszkodzenia żywych organizmów np. roślin, pobicia zwierząt. W tej grupie znajdują się także szkody materialne tj. zniszczenie, zdemolowanie mienia, a przykładem mogą być wybite szyby, połamane krzesła. Psychiczne skutki agresji mogą być bezpośrednie i przejawiają się zależnie od sytuacji i właściwości dziecka - reakcjami typu płacz, krzyk, ucieczką lub agresją (np. biciem, pluciem, kopaniem). Skutki pośrednie to zaburzenia w koncentracji uwagi, zaburzenia snu, łaknienia, moczenie się nocne i inne formy niepokoju ruchowego. Są przypadki, że skutki agresji przybierają bardziej złożoną postać o różnym czasie trwania. Występuje tu najczęściej strach przed rówieśnikami. Brak zaspokojenia potrzeby bezpieczeństwa u dzieci wywołuje silne zdenerwowanie, poczucie lęku i bezradność.Sposoby przezwyciężają agresji.Aby skutecznie przezwyciężać agresję należy dostosować do niej odpowiednie środki oddziaływania pedagogicznego:1.1.2.Przeciwdziałając agresji frustracyjnej należy ustalić, które potrzeby uległy blokadzie powodując wystąpienie zachowań agresywnych oraz rozważyć możliwości ich zaspokojenia, np. zmienić metody wychowawcze rodziców, jeżeli wskutek otrzymywanych kar fizycznych, dziecko zachowuje się agresywnie. 3.4.W zapobieganiu agresji naśladowczej istotne znaczenie posiada zabezpieczenie dzieci przed szkodliwym wpływem modeli agresywnego zachowania się, np. ograniczyć oglądanie filmów ukazujących obrazy agresji, starać się zainteresować dzieci filmami czy słuchowiskami o odpowiedniej dla nich treści, tj. takimi, które ukazują pozytywne modele postępowania, starać się izolować dziecko od zachowujących się agresywnie sąsiadów, kolegów3, znajomych czy nawet czasami bliskiej rodziny. 5.6.Środkiem zapobiegającym agresji instrumentalnej może być wykazanie jej nieskuteczności, np. dziecko, próbując wymusić na rodzicach spełnienie swych żądań za pomocą pogróżek, powinno przekonać się o bezskuteczności takiego sposobu zachowania, a przy tym zrozumieć, że cel swój może osiągnąć, gdy rodziców poprosi lub, gdy zasłuży na nagrodę; zapobieganiu tej agresji służy także wytwarzanie właściwych postaw społecznych oraz związanej z nimi hierarchii wartości. W przypadku agresji patologicznej powinno się zapewnić jednostce odpowiednią opiekę lekarską, gdyż samo oddziaływanie wychowawcze nie przynosi wtedy pożądanych rezultatów; odpowiednie badania psychiatryczne oraz neurologiczne. Konwencjonalnym sposobem eliminowania agresji jest stosowanie kary. Karanie zachowań agresywnych przynosi często pozorne i krótkotrwałe efekty. Karana agresja może ulec stłumieniu i manifestować się w postaci wrogich myśli, pragnień, wyobrażeń, skierowanych wobec przedmiotów agresji, może także ulec przemieszczaniu. Długotrwałe tłumienie agresji doprowadza do zwiększenia poziomu agresywności. Stosując zatem karę za agresywne zachowania należy pamiętać o następujących zaleceniach:nie stosuj kar fizycznych -nie można eliminować u kogoś zachowań agresywnych, samemu będąc agresywnym, karanie słowne, perswazyjne, "psychologiczne" wymaga opanowania własnych negatywnych emocji - nie karz w uniesieniu, zdenerwowaniu, jeśli czujesz, że nie jesteś akceptowany przez wychowanka, stwórz takie okoliczności by kara za agresywne zachowania nie pochodziła bezpośrednio od ciebie. Posłuż się opinią grupy, z którą wychowanek się liczy, innym nauczycielem, z którym wychowanek jest pozytywnie emocjonalnie związany, rodzicem ucznia, jeśli karzesz, staraj się, aby wychowanek zrozumiał sens stosownej kary, wyjaśnij, za co i dlaczego został ukarany, karząc za zachowania agresywne równocześnie dostrzegaj i nagradzaj różnorodne pozytywne zachowania ucznia, a zwłaszcza wszelkie przejawy życzliwości wobec innych, pomoc, współpracę, dostrzeganie cudzych potrzeb. Bardzo ważną rzeczą jest reagowanie na sytuacje agresji i przemocy. Pozostawianie problemu przemocy i agresji uczniów, bez podejmowania jakichkolwiek działań, ciche przyzwolenie, udawanie, że ten problem naszej szkoły nie dotyczy, w konsekwencji mogłoby doprowadzić do szybkiego rozprzestrzeniania się tego niebezpiecznego zjawiska.Agresja, w psychologii określenie skłonności do zachowań agresywnych, ataku, trudności kontrolowania negatywnych popędów i impulsów skierowanych przeciwko innym ludziom, sytuacjom, poglądom. Zwykle powstaje jako bezpośredni lub odroczony skutek frustracji czy deprywacji, w sytuacji uniemożliwiającej działanie, a także jako wynik długotrwałej izolacji społecznej (np. w zakładach karnych), intoksykacji (zatrucia organizmu toksynami), presji psychicznej, zastraszenia, psycho- i fizjomanipulacji, pozbawienia snu, a nawet błędów dietetycznych. Często współwystępuje w sytuacji grupowej jako działanie imitacyjne (naśladowcze), będące wyrazem dostosowania się do wymagań i zasad obowiązujących np. w grupie rówieśniczej, subkulturze (także patologicznej). Agresja może być skierowana na zewnątrz (środowisko, otoczenie, rodzina, rywal, drużyna sportowa lub nawet przypadkowy przechodzień) lub do wewnątrz, jako tzw. autoagresja.Wyróżnia się również agresję odroczoną, pozornie nie mającą związku z aktualną sytuacją, a także agresję indukowaną, powstającą w efekcie oddziaływań o charakterze psychomanipulacji. Agresja może przybierać rozmaite formy: od aktów fizycznych, jak przemoc czy gwałt w rozmaitych (indywidualnych lub grupowych) postaciach, do bardziej subtelnych zachowań, m.in. krzyku, agresji słownej, złośliwości zachowania (jawnej lub ukrytej), mimiki czy gestykulacji. Współczesne badania wykazują, że zjawiskiem agresji można dowolnie sterować, zarówno w skali jednostkowej, jak i społecznej. Pierwotnie agresja była pozytywną cechą, pozwalającą na przetrwanie gatunku ludzkiego. Współczesne pozytywne rozumienie agresji interpretowane jest, zwłaszcza w tradycji cywilizacji amerykańskiej, jako nieunikanie rywalizacji (walki), pozwalające zaspokoić potrzeby i zabezpieczające osobę czy grupę przed niekorzystnymi wpływami otoczenia, także społecz Tak pojęta agresji cechuje dynamiczną osobowość.