1a. Informacja stematyzowana a informacja implikowana. Systemy wersyfikacyjne w układzie historycznym i typologicznym.

Oprac. Agnieszka Wodyńska

 A. Informacja stematyzowana a informacja implikowana

 

 Informacja stematyzowana

 

· ujawnia się bezpośrednio

 

· może pochodzić zarówno z własnych wypowiedzi określonej postaci, jak też z wypowiedzi współpartnerów lub narratora (ewentualnie narratorów).

 

· Nie istnieją żadne ograniczenia zasięgu informacji stematyzowanej, przekazywanej przez treść wypowiedzi : może ona zarówno przedstawiać wizerunki podmiotu, adresata czy bohatera, jak zawierać opinie na temat własnego zorganizowania, dotyczyć wszelkich innych, nie związanych z sytuacją komunikacyjną tematów;

 

· nie zawsze informacja stematyzowana jest w całości dana wprost, gotowa i nie podlega żadnym operacjom interpretacyjnym, jednak wynika ona ze znaczeń sformułowanych, że osoba nadawcy stanowi w jakimś zakresie temat wypowiedzi, że wypowiedź mówi o nadawcy, niezależnie od tego, czy mówi w sposób jasny czy zawiły, otwarty czy aluzyjny (mamy do czynienia z procesami składających się na wytworzenie takiej "wielkiej figury semantycznej", jaką jest przedstawiona postać)

 

Informacja implikowana

 

· ujawnia się pośrednio;

 

· zasięg informacji implikowanej, zaszyfrowanej w budowie wypowiedzi, jest bardziej wyspecjalizowany: ujawnia ona kod wypowiedzi i jego realizacje,

 

· charakteryzuje pośrednio nadawcę i odbiorcę jako użytkowników kodu

 

· informacja implikowana o postaci kryje się tylko w jej własnej mowie (a zatem postaci milczące mogą być prezentowane jedynie w sposób stematyzowany)

 

· pozwala zrekonstruować osobowość mówiącego na podstawie nawet takich jego wypowiedzi, w których nie poświęca on sobie ani jednego słowa. Informacja ta nie wychodzi jednak poza dane wyprowadzone z pewnych społecznie określonych zachowań werbalnych i nie może powiadamiać o zachowaniach nie odbijających się w sposobie mówienia. Za jej pośrednictwem nie udałoby się odtworzyć ani prostych sytuacji fabularnych, ani żadnych konkretów odnoszących się do wyglądu, stroju lub czynności postaci à O ile informacja implikowana powstaje w wyniku socjologicznej interpretacji sposobów wypowiedzi, o tyle informacja stematyzowana takich zabiegów nie wymaga; w pewnych okolicznościach może stać się ich przedmiotem, ale nie jest ich rezultatem.

 

· każde użycie języka odpowiada jakiemuś społecznemu doświadczeniu - tym samym implikowana informacja o sposobach używania języka w danym tekście świadczy o jego nadawcy jako realizatorze pewnej praktyki społecznej. Praktyka owa obejmuje rozmaite zachowania językowe, które pozwalają zidentyfikować status mówiącego nie tylko w terminach ściśle socjologicznych, wskazujących na jego przynależność środowiskową, zawodową, klasową itp., ale i we wszelkich innych terminach charakteryzujących rozmaite grupy użytkowników mowy, np. w terminach psychologicznych (mowa ludzi nerwowych, inteligentnych, rozkojarzonych, apodyktycznych) czy nawet fizjologicznych (mowa ludzi zmęczonych, jąkających się, pijanych, afatyków itp.)

 

· nie ma takiej wypowiedzi, która by nie kryła w sobie jakichś wiadomości o nadawcy. Każda niesie o nim informację implikowaną, nie każda jednak przedstawia go w sposób stematyzowany (nazywa się to "ukryciem narratora poza przedstawionym światem").

 

· nie wszystkie implikowane przez tekst informacje charakteryzują mówiącego równie wyraziście. Respektowanie reguł gramatycznych, takich jak np. zgodność rodzaju, liczby i przypadku między rzeczownikiem a przymiotnikiem świadczy o mówiącym tylko tyle, że w danym zakresie posługuje się on poprawnie językiem polskim. Spośród informacji językowych najwyraziściej znaczą najmocniej nacechowane, tj. odnoszące się do mniejszych zespołów w obrębie szerokiej klasy mówiących danym językiem narodowym.

 

· wizerunek zindywidualizowanego podmiotu wypowiedzi powstaje w rezultacie swoistej konfiguracji cech językowych, bynajmniej nie jednostkowych, ale właściwych pewnym socjalnie określonym zachowaniom lub sytuacjom. Tzw. indywidualizacja mowy rzadko polega na językowej odkrywczości i tworzeniu nowych reguł lub przekształcaniu istniejących. Taka twórczość lingwistyczna tylko wyjątkowo charakteryzuje podmiot wypowiedzi jako jednostkę "niezwykle" używającą mowy w praktycznych okolicznościach, natomiast częściej sytuuje go w wyższym, literackim planie organizacji tekstu jako podmiot działań poetyckich. W mówieniu bowiem zaszyfrowana jest nie tylko lingwistyczna charakterystyka nadawcy, ale jeśli rozpatrywać je w kontekście repertuaru norm przekazanych przez tradycję literacką także jego literacki status i genealogia. Podobnie zresztą sposób mowy okazuje się znaczący dla innych podlegających werbalizacji dziedzin ludzkiej aktywności; wszystko zależy jedynie od tego, do systemów jakich reguł tekst daje się odnosić.

 

1) w wypadku konfliktu między informacją implikowaną a stematyzowana silniejsza okazuje się informacja implikowana i ona decyduje o sposobie zreinterpretowania informacji stematyzowanej;

2) w wypadku konfliktu między informacjami stematyzowanymi na różnych poziomach tekstu silniejsza okazuje się informacja pochodząca z poziomu wyższego. Informacje z poziomów niższych podlegają zawsze interpretacji, a często reinterpretacji ze strony informacji stematyzowanych na poziomach wyższych.

W obrębie wypowiedzi jednego podmiotu i jednego poziomu wytwarza się wewnętrzny układ waloryzujący, oparty na znaczeniowej grze między informacją stematyzowana a implikowaną. Ta ostatnia, do której należy znaczenie rozstrzygające, może potwierdzać lub podważać informację stematyzowana. Konflikt między nimi powstaje wówczas, gdy cechy, które przypisuje sobie mówiący, lub też jego opinie na inne tematy zostają zakwestionowane przez sposób jego mówienia. W obrębie tekstu literackiego taka dysharmonia (znana przecież dobrze z sytuacji życiowych) jest zazwyczaj zabiegiem celowym, założoną komplikacją semantyczną.

 

B. Systemy wersyfikacyjne w układzie historycznym i typologicznym

 

Wiersz średniowieczny

 

· Poezja średniowieczna w Polsce jest dość uboga i stosunkowo mało różnorodna, bo w przeważającej części ograniczona do twórczości religijnej (na tym terenie po raz pierwszy w dziejach języka polskiego wykształciły się pewne normy rytmizacji wierszowej)

 

· Głównie przeznaczona była do wykonywania z muzyką, stąd jej charakter meliczny. W związku z tym w jej realizacji fonicznej na plan pierwszy wybija się melodia, a rytmizacja języka nie stała się czynnikiem samodzielnym, decydującym o brzmieniowym kształcie utworu.

 

· Jednostka wersowa odpowiadała pewnemu odcinkowi melodycznemu i nie musiała legitymować się czysto językową ekwiwalencją wobec pozostałych wersów.

 

· Związek tekstu z melodią sprawiła, że jedną z najbardziej charakterystycznych cech średniowiecznego wierszowania jest zgodność działów wersowych ze składniowo-intonacyjnymi Wers stanowił jednolitą całość składniową: pełne zdanie lub jego określoną część (grupę podmiotu lub orzeczenia), przy czym koniec zdania mógł przypadać jedynie na koniec wersu

 

· W wersach dłuższych granica składniowa wyznaczała również przedział wewnętrzny.

 

· Zasady rymowania nie były w pełni ustalone, obok końcowych pojawiały się wewnętrzne, a porządek układu jednych i drugich, stopień ich brzmieniowego upodobnienia oraz rozmiar rymujących się cząstek podlegały zmianom nawet w obrębie jednego utworu. Na ogół rym podkreślał składniową zasadę członkowania wersowego.

 

· W poezji średniowiecznej zdanie zamykało się najczęściej w dwuwierszu, czyli dystychu, wobec czego najpowszechniejszą postacią rymu był rym parzysty.

 

· W wierszu średniowiecznym sylabiczny rozmiar wersów nie jest ustalony, a granice między tekstem wierszowanym a prozaicznym dość płynne.

 

· Językowe reguły rytmicznej ekwiwalencji wersów poczynają się dopiero wyrabiać. Proces ten uwidacznia się w przechodzeniu od wiersza asylabicznego, nie liczącego się z rachunkiem sylab w wersie do sylabizmu względnego, który wprowadza zdecydowaną przewagę określonego rozmiaru zgłoskowego wersów. Tendencje takie widoczne są w utworach Biernata z Lublina i Mikołaja Reja. Twórczość ich, rozpowszechniana za pomocą druku, przeznaczona do czytania i wygłaszania, uniezależnia się od towarzystwa muzyki, stając się samodzielną sztuką słowa.

 

Wiersz sylabiczny:

Nową erę w rozwoju polskiej poezji, także w dziedzinie budowy wiersza, otwiera twórczość Kochanowskiego. W utworach jego stabilizuje się po raz pierwszy w dziejach polskiej poezji regularny system wersyfikacyjny zwany sylabizmem odznacza się:

~ ustaleniem norm pełnej rytmicznej ekwiwalencji wersów w płaszczyźnie językowej (tzn. bez odwołań do organizacji pozajęzykowej, jaką była organizacja muzyczna)

~ zerwaniem z rygorami zgodności podziałów wersowych i zdaniowych.

 

· Regularny porządek rytmiczny w sylabowcu wynika ze stabilizacji następujących elementów: ~ jednakowej liczby sylab w wersie, ~ stałego wewnątrzwersowego działu międzywyrazowego po jednakowej liczbie sylab, czyli tzw. średniówki w wersach dłuższych niż ośmiozgłoskowe, ~ stały akcent na przedostatniej sylabie wersu (stała klauzula paroksytoniczna) ~ jako tendencja: akcent paroksytoniczny przed średniówką , ~ regularne rozłożenie rymów tzw. żeńskich, choć oprócz bardzo powszechnego sylabowca rymowanego pojawił się również wiersz nie rymowany, tzw. Biały

 

· Polski sylabowiec charakteryzuje się dużą rozpiętością. Wiersze o najkrótszym formacie miały po trzy zgłoski w wersie, o najdłuższym - po siedemnaście. W dziejach polskiej wersyfikacji regularnej sylabowiec, jakkolwiek od XIX w. ograniczony przez inne sposoby wierszowania pozostał systemem najbardziej uniwersalnym, ponieważ jego przyjęcie nie przesądzało o charakterze wypowiedzi i pozwalało na przedstawienie różnych postaw: epickiej, lirycznej i dramatycznej.

 

Wiersz sylabotoniczny:

 

· W okresie romantyzmu rozwijają się nowe sposoby wierszowania, które w pewnych dziedzinach stają się nie tylko równorzędne sylabizmowi, ale nawet go wypierają, np. wiersz nieregularny w dramacie romantycznym, wiersz sylabotoniczny w stylizowanej pieśniowo lub ludowo odmianie liryki.

 

· Rozwój wierszowania charakteryzują dwie przeciwstawne tendencje: zmierzanie ku maksymalnemu podporządkowaniu wiersza znaczeniowej zawartości wypowiedzi, uwydatniającej jej dramatyczną zmienność sprawia, że pojawia się wiersz nieregularny, nastawienie na wyrazistą rytmizację mowy inspiruje rozwój wiersza sylabotonicznego.

 

· System sylabotoniczny wprowadził zasadę stałego miejsca sylab akcentowanych Dążność do wyrazistszego zrytmizowania wiersza przez ustalenie jego budowy akcentowej pojawia się już w końcu wieku XVIII. Literackimi bodźcami inspirującymi pojawienie się sylabotonizmu jest z jednej strony wykorzystanie doświadczeń pieśni ludowej (np. Karpiński, Kniaźnin, Czeczot, Zalewski), a z drugiej usiłowania przeszczepienia na teren polski zasad miarowego wiersza antycznego oraz zestrojenia układów językowych z muzycznymi. W efekcie pojawił się system wersyfikacyjny, który określa się nie na podstawie sylabiczno-akcentowej budowy wersu, ale na podstawie dających się w nim wyodrębnić mniejszych cząsteczek rytmicznych zwanych stopami.

 

Najczęściej wyróżnia się następujące stopy: - trochej: sylaba akcentowana i nie akcentowana - jamb: sylaba nie akcentowana, sylaba akcentowana - daktyl: sylaba akcentowana i dwie nie akcentowane - amfibrach: sylaba nie akcentowana, akcentowana i nie akcentowana - anapest: dwie sylaby nie akcentowane i jedna akcentowana - dytrochej: dwie sylaby nie akcentowane, akcentowana i nie akcentowana W schemacie kreski ukośne oznaczają akcenty, zaś kreski pionowe zaznaczą granice zestrojów akcentowych, tj. najmniejszych obdarzonych znaczeniem cząstek, na jakie mówiąc dzielimy każda wypowiedź.

 

· W pełni regularny wiersz sylabotoniczny ze względu na bardzo wyraziste i angażujące szereg elementów językowych zrytmizowanie jest wyraźnie nacechowany stylistycznie. Pojawia się najczęściej w krótkich utworach lirycznych, mało udramatyzowanych, utrzymanych w jednym nastroju, przede wszystkim w tekstach stylizowanych pieśniowo czy ludowo (Pol, Lenartowicz, Konopnicka, poeci młodopolscy).

 

· Spokrewniony z wierszem sylabotonicznym jest tzw. polski heksametr - odpowiednik antycznego heksametru. Najklarowniejszą jego postać stworzył Adam Mickiewicz w ―Powieści Wajdeloty‖ z ―Konrada Wallenroda‖. Rozpiętość wersu mieści się w granicach od trzynastu do siedemnastu sylab, pierwsza sylaba każdego wersu jest akcentowana a także stały jest akcentowy układ ostatnich pięciu sylab w wersie.

 

Wiersz toniczny:

 

· Dążenie do rozluźnienia rygorów sylabotonizmu legło u podstaw pojawienia się wiersza tonicznego. Jego cecha naczelną jest nadanie samodzielnej roli rytmicznej określonym ilościowo układom zestrojów akcentowych.

 

· Za manifest polskiego tonizmu uznano wydana w 1916 r. ―Księgę ubogich‖ Jana Kasprowicza, chociaż już wcześniej, jeszcze w romantyzmie, można było spotkać utwory o podobnej strukturze wersyfikacyjnej.

 

· Przy opisie wierszy tonicznych należy mieć na uwadze okoliczność, że zestrojowa budowa tekstu nie zawsze daje się w pełni jednoznacznie określić; w tradycji polskiego wiersza tonicznego utarło się, że w roli dodatkowego czynnika wyznaczającego granice między równozestrojowymi wersami, a zarazem wewnętrznie je spajającego, występują układy składniowo-intonacyjne (które sygnalizują miejsce wersowych klauzul)

 

· Najpopularniejszą i najbardziej klarowną postacią wiersza tonicznego jest trózestrojowiec - czasem jest wyraziście regularny, częściej bliższy wierszowi wolnemu o większej skali wahań sylabicznych

 

· Wiersz toniczny (podobnie jak sylabotoniczny) nie ma zastosowania uniwersalnego; w postaci klarownej jest to wiersz dość monotonny, o niezbyt dużych możliwościach modulacji toku.

 

Wiersze nieregularne i wolne:

 

· Poprzednie sposoby wierszowania prezentowały pewne jednolite systemy rytmicznej budowy wypowiedzi, natomiast wiersz nieregularny lub wolny przeciwstawia się generalnie wszelkiej wersyfikacji regularnej.

 

· Wiersz nieregularny odwołuje się do sposobów rytmizacji wykształconych w ramach poprzednich systemów. Natomiast wiersz wolny odwołań takich nie wykazuje.

 

WIERSZE NIEREGULARNE

 

· Istnieją trzy odmiany wiersza nieregularnego: nawiązującego do sylabizmu, sylabotonizmu i tonizmu.

 

1) Najstarszą tradycję ma nieregularny wiersz sylabiczny:

 

~ po raz pierwszy pojawił się w polskiej literaturze w 1699 r pod piórem Krzysztofa Niemirycza, który przełożył z Lafontaine` a ―Bajki Ezopowe‖. Później występuje w: — pełnych uniesienia dramatycznych monologach (m.in. w ―Wielkiej improwizacji‖, ―Widzeniu ks. Piotra‖, monologu Kordiana na szczycie Mont Blanc); — w scenach szaleństwa bohaterów i objawiania się sił nadprzyrodzonych (np. w ―Kordianie‖: ―Prologu‖, w scenie przed sypialnią cara i w szpitalu wariatów, w ―Balladynie‖). Utrwalił się również w bajkach Krasickiego, Trembeckiego i Mickiewicza.

~ nieregularny wiersz sylabiczny oparty jest na nieregularnych modyfikacjach sylabowca; nieregularność jego polega przede wszystkim na nierównozgłoskowości wersów, co wynika z dopuszczenia do uczestnictwa w rytmicznych porównaniach pewnej ilości różnorodnych komponentów

~ najczęściej spotykana postać nieregularnego sylabowca to przeplot kilku formatów , przy czym zdarzać się mogą kilkuwersowe wstawki równosylabiczne

 

2) Nieregularny wiersz sylabotoniczny (Słowacki, Norwid):

 

~ powstaje w wyniku ograniczeń regularności uporządkowania sylabotonicznego

~ jedną z odmian jest wiersz rezygnujący z identyczności sylabicznej wersów przy utrzymaniu na całej jej długości stałego porządku akcentowego

 

3) Nieregularny wiersz toniczny:

 

~ jest to najmniej wyklarowana odmiana wiersza nieregularnego

~ jest to wiersz nierównozgłoskowy o swobodnym rozkładzie akcentów; zauważalna jest też skłonność do przybliżonego wyrównania w wersach ilości zestrojów

WIERSZE WOLNE

 

· Wiersz wolny uznawany jest dzisiaj za najbardziej nowoczesną formę wierszowej organizacji

 

· Początki wiersza wolnego w literaturze sięgają twórczości Norwida, ale pełny rozkwit przyniosła mu dopiero poezja awangardowa w dwudziestoleciu międzywojennym (jako forma antytradycyjna)

 

· Rodzaj wiersza pozostający w podwójnej opozycji: do wiersza regularnego i do prozy; nie tworzy on jednolitego typu o stałych regułach wersyfikacyjnych, lecz obejmuje wiele zjawisk wierszowych, których formy pograniczne z jednej strony zbliżają się do wiersza nieregularnego, z drugiej zaś do prozy rytmicznej.

 

· Wiersz wolny odrzuca dwie fundamentalne zasady właściwe regularnym systemom wersyfikacyjnym: 1. numeryczność jako podstawę ekwiwalencji wierszowych jednostek i bazę rytmu; 2. podporządkowanie wypowiedzi założonemu z góry wzorcowi rytmicznemu, będące źródłem charakterystycznej dla wiersza regularnego przewidywalności toku.

 

· Zachowuje możliwość gry układami składniowymi i wersowymi

 

· Można powiedzieć, że podział zdania na wersy staje się znakiem jego poetyckiej, proponowanej przez autora interpretacji; z jednolitego ciągu zdania zostają wyodrębnione pewne słowa, przez co nadaje im się inną rangę niż ta, która im dotychczas przysługiwała;

 

· Układ wersowy sprawia, że tekst czyta się inaczej niż prozę, a mianowicie w sposób nieciągły, wersowymi odcinkami; dzięki temu każda linijka może dopełniać treści linijek poprzedni w sposób nieoczekiwany

 

Zamierzonym celem budowy wierszowej może być w szczególnych wypadkach także efekt dezorganizacji wypowiedzi

---