Jan Baszkiewicz, Historia Francji.

Walezjusze, Valois, francuska dynastia królewska, odgałęzienie rodu Kapetyngów . Po śmierci Karola IV w 1328 zgromadzenie szlachty uznało, że jego córka nie może dziedziczyć tronu (salickie prawo). Filip de Valois, wnuk Filipa III, objął tron jako Filip VI. Prosta linia skończyła się wraz ze śmiercią Karola VIII, lecz dynastia znalazła kontynuatorów w osobach Ludwika XII (orleańska linia Walezjuszy) i Franciszka I (linia Valois-Angouleme). Dynastię osłabiały spory o sukcesje i regencje, które miały miejsce po roku 1559. Panowanie Katarzyny Medycejskiej i jej trzech synów przypadło na czasy francuskich wojen religijnych. Monarchia stanęła w obliczu walk, powodowanych wystąpieniem hugenotówh, Gwizjuszy i Hiszpanów. Po śmierci Henryka III w 1589 tron przeszedł na Burbonów, którym przewodził Henryk z Nawarry (późniejszy Henryk IV).

Franciszek I (1494-1547), król Francji (1515-47). Pod wieloma względami był pierwowzorem władcy renesansowego; zdolny, obdarzony bystrym dowcipem, rozwiązły, mecenas sztuki i nauki; był jednocześnie okrutnym prześladowcą protestantów i większą część swoich rządów poświęcił prowadzeniu nie rozstrzygniętej walki z Habsburgami. Panowanie rozpoczął od zajęcia księstwa Mediolanu (1515); nie powiodły mu się zabiegi o przeprowadzenie swojego wyboru na cesarza. W 1520 zorganizował na Camp du Drap d'or spotkanie z Henrykiem VIII Tudorem, królem angielskim, usiłując zdobyć jego poparcie przeciwko Karolowi V, konkurentowi, któremu udało się zdobyć cesarską koronę. W 1521 wyruszył na pierwszą z czterech wojen przeciwko cesarzowi, zakończonych bitwą pod Pawią (1525), w której Franciszek I dostał się do niewoli i został przewieziony do Hiszpanii. Zwolniony po zrzeczeniu się pretensji do Włoch, rychło na nowo rozpoczął walki, których głównym celem było zdobycie Mediolanu; ciągnęły się one z przerwami aż do zawarcia w 1544 pokoju w Crespy. Prowadzone przez niego wojny zrujnowały kraj, a rozrzutność jego dworu była zapowiedzią tego marnotrawstwa pieniędzy, jakie miało miejsce na dworze Ludwika XIV. Za jego rządów przebudowano pałac w Fontainebleau, na jego dworze pracowali tacy artyści jak Leonardo da Vinci, Benvenuto Cellini i Andrea del Sarto.

Camp du Drap d'or, Obóz ze złotogłowiu, nazwa nadana miejscu w pobliżu Calais, we Francji, gdzie w czerwcu 1520 król angielski Henryk VIII Tudor spotkał się z królem francuskim Franciszkiem I, by zawrzeć dyplomatyczny sojusz. Henryk przybył z pięciotysięczną świtą i przez dwa tygodnie, wśród radości i pełnych przepychu scen, tańczył i toczył z Franciszkiem pojedynki w zapasach i na kopie. Lecz obaj władcy nie wyzbyli się wzajemnych podejrzeń i wkrótce po rozstaniu Henryk spotkał się w Gravelines z cesarzem Karolem V, arcyrywalem Franciszka I.

Pawia, Pavia, bitwa (24 II 1525). Starcie podczas wojen Habsburgów z Walezjuszami. Papiestwo i Anglia udzieliły poparcia Karolowi V przeciwko Franciszkowi I. Francuzi najechali Włochy w październiku 1524, zajęli Mediolan; papież przeszedł wówczas na ich stronę. Pod Pawią, miastem w Lombardii, doszło do bitwy między armiami francuską i cesarską. Wojsko cesarskie (23 tys.) pokonało Francuzów (28 tys.). Franciszek I dostał się do niewoli. Zwolniony (1526), kontynuował wojny we Włoszech.

Katarzyna Medycejska, Catherine dei Medici (1519-89), królowa-małżonka Henryka II, króla Francji. Córka Lorenzo dei Medici, poślubiła w 1533 księcia Orleanu (późniejszego Henryka II). Po wstąpieniu w 1560 na tron francuski jej drugiego syna, Karola IX, sprawowała rządy jako regentka, później służyła mu radami aż do jego śmierci w 1574. Po wybuchu francuskich wojen religijnych porzuciła politykę pojednania religijnego i opowiedziała się po stronie katolickiej frakcji Gwizjuszy; doprowadziło to do nocy św. Bartłomieja, podczas której zamordowano setki protestantów. Po dojściu do tronu trzeciego syna, Henryka III, nadal kierowała polityką dworu, próbowała pogodzić katolików i protestantów, ale żadna ze stron nie darzyła jej zaufaniem.

francuskie wojny religijne, dziewięć wojen religijnych i szereg politycznych konfliktów, jakie rozdzierały Francję między 1562 a 1598. Ich siłą przewodnią były wielkie rodziny arystokratyczne, walczące o wpływy na wygasającą dynastię Walezjuszy, a podtrzymywane z jednej strony przez protestanckich hugenotów, z drugiej zaś przez ekstremistów katolików. Wojny komplikowały się i przeciągały z powodu interwencji Hiszpanii, Sabaudii i Rzymu, popierających katolików, oraz Anglii, Niderlandów i książąt Rzeszy niemieckiej, wspomagających protestantów. Punktem zwrotnym była noc św. Bartłomieja (1572), po której wyłoniła się trzecia partia - umiarkowanych katolików, „polityków” skupionych wokół rodziny Montmorency; opowiadała się ona za wzajemną tolerancją religijną. Jej działania podkopało utworzenie przez ekstremistów Świętej Ligi, która przeciwstawiła tolerancji Henryka III piątą wojnę religijną. Liga kierowana przez Gwizjuszy stała się bardziej wojownicza, gdy dziedzicem tronu francuskiego został w 1584 przywódca hugenotów Henryk Nawarski, z dynastii Burbonów. Wojna, jaka rozgorzała, tzw. wojna trzech Henryków (1585-89), zakończyła się zabójstwem Henryka III. Henryk Nawarski pokonał Ligę, wyparł z Francji sojusznika Ligi - Hiszpanię, przeszedł w 1593 na katolicyzm i zasiadł na tronie francuskim jako Henryk IV. W 1598 Edyktem nantejskim wprowadził we Francji tolerancję religijną. Na mocy pokoju w Vervins (1598) doszedł do porozumienia z Hiszpanią i zabrał się do wzmacniania władzy monarszej, osłabionej po śmierci Henryka II w 1559.

hugenoci, nazwa, którą XVI-XVII w. określano francuskich wyznawców kalwinizmu (J. Kalwin). W 1561 było we Francji 2000 kościołów kalwińskich; hugenoci utworzyli silne stronnictwo polityczne, które dwór królewski uznał za zagrożenie dla państwa. Nastąpiły zatem ich prześladowania. Osiem wojen, które stoczyli hugenoci (francuskie wojny religijne), zakończyło się ich triumfem. Edyktem nantejskim z 1598 Henryk IV przyznał im bowiem wolność kultu i takie uprawnienia, które uczyniły z nich niemal „państwo w państwie”. Liczba ich rosła, zwłaszcza wśród kupców i rzemieślników. Przyszła jednak nowa fala prześladowań. Ośrodek ich oporu La Rochelle, oblegany od 1627 przez wojska A. J. Richelieu, padł w następnym roku. W 1685 odwołano Edykt nantejski; wiele tysięcy hugenotów znalazło schronienie w Anglii, Niderlandach, Szwajcarii i Brandenburgii, niektórzy osiedlili się w Ameryce Północnej i w pobliżu Przylądka Dobrej Nadziei. Wszędzie tam, gdzie osiedli, przyczyniali się do rozwoju handlu i rzemiosła, byli biegłymi mistrzami zwłaszcza w tkaniu jedwabiu i wyrobach ze srebra.

La Rochelle, port i miasto w południowo-zachodniej Francji. Jako część hrabstwa Poitou znajdowało się w latach 1154-1224 pod zwierzchnią władzą królów angielskich, którym miasto odebrali Francuzi. Podczas francuskich wojen religijnych było twierdzą hugenotów i w 1573 oblegały je wojska katolickie. Powtórnie zaatakowane przez kardynała A. J. Richelieu (1627-28) było sceną nieszczęsnej interwencji angielskiej, którą kierował książę Buckingham (1628). Oblężonych hugenotów głód zmusił do poddania się. Po odwołaniu Edyktu nantejskiego miasto zaczęło chylić się ku upadkowi; sytuację pogorszyła utrata w 1763 przez Francję Kanady, albowiem ucierpiał na tym handel transatlantycki, w który zaangażowane było La Rochelle.

Gwizjusze, de Guise, odgałęzienie książęcego domu z Lotaryngii, które doszło do dużego znaczenia w XVI-wiecznej Francji. Klaudiusz z Lotaryngii, Claude de Lorraine (1496-1550) został w 1528 wyniesiony do godności księcia; wyróżnił się w wielu zwycięskich bitwach armii francuskiej, m.in. pod Marignano (1515). Jego syn i następca Franciszek (1519-63) był najwybitniejszym wodzem w armii Henryka II, króla francuskiego. Działał aktywnie w latach 50. XVI w., odebrał Anglikom Calais (1558) i przyczynił się do zawarcia pokoju w Cateau-Cambrésis w 1559. Jego brat Karol (1524-74) był od 1550 kardynałem Lotaryngii, zaś jego siostra Maria (1515-60) poślubiła Jakuba V, króla Szkocji, i była matką Marii Stuart, królowej Szkotów.

W 1559, po wstąpieniu na tron francuski Franciszka II, katolicka rodzina Gwizjuszy była najbardziej wpływową rodziną we Francji. Jej wystąpienia przeciwko hugenotom i Burbonom (1559-62) doprowadziły do francuskich wojen religijnych. We wstępnej ich fazie zamordowany został w 1563 książę Franciszek. Jego syn Henryk (1550-88), trzeci książę, walczył w trzeciej i czwartej wojnie religijnej i był jednym z podżegaczy, którzy doprowadzili do masakry w noc św. Bartłomieja. W 1576 objął przywództwo w Świętej Lidze, lecz Henryk III, król francuski, polecił go zamordować w 1588, gdy wysunięto jego kandydaturę na ewentualnego sukcesora korony francuskiej. Jego brat Karol (1554-1611) kontynuował politykę Gwizjuszy i poparł ekstremistów katolickich; dopiero w 1595 podporządkował się Henrykowi IV, królowi Nawarry i Francji. Książęca linia Gwizjuszy wymarła w 1688.

noc św. Bartłomieja (23-24 VIII 1572), masakra, która była punktem zwrotnym we francuskich wojnach religijnych. Katolicka frakcja Gwizjuszy skłoniła Katarzynę Medycejską do wyrażenia zgody na zamordowanie ok. 200 przywódców hugenotów. Tłum paryskich katolików wykorzystał to jako pretekst do urządzenia wielkiej rzezi, podczas której zginęło ok. 3000 hugenotów; pod jej wpływem w zaburzeniach, które wystąpiły w dwunastu prowincjach, zginęły tysiące ludzi. W Paryżu wśród ofiar znalazł się Coligny, natomiast Henryk Nawaryjski (Henryk IV) ocalił się przechodząc na katolicyzm. Masakra pozbawiła Katarzynę reputacji mediatorki.

Coligny Gaspard de, seigneur de Châtillon (1519-72), francuski arystokrata z domu Montmorency, mianowany w 1552 admirałem Francji. W 1557 dostał się do niewoli hiszpańskiej i podczas pobytu w więzieniu przeszedł na kalwinizm (J. Kalwin). Jego wysoka pozycja społeczna przydała wagi sprawie hugenotów w pierwszej fazie francuskich wojen religijnych. Po śmierci Kondeusza objął w 1569 stanowisko wodza naczelnego armii francuskiej i przyczynił się do zawarcia korzystnego dla Francji pokoju w St Germain (1570). Wpływ, jaki wywierał na młodszego Karola IX, zraził do niego Katarzynę Medycejską która poparła plan jego zabójstwa. Po jego zamordowaniu doszło do masakry w noc św. Bartłomieja, która, jak można sądzić, zaczęła się samorzutnie.

Kondeusze, Condé, nazwa młodszej linii Burbonów, królewskiej dynastii francuskiej. Pierwszym, który nazywał się księciem de Condé był Ludwik I de Bourbon (1530-69), przewodzący hugenotom podczas pierwszej fazy francuskich wojen religijnych. Zacięty wróg frakcji Gwizjuszy, poległ w bitwie. Henryk I de Bourbon (1552-88) przejął po ojcu przywództwo hugenotów. Na krótko wyrzekł się swojej wiary w czasie nocy św. Bartłomieja (1572), lecz później wprawił w zakłopotanie swojego kuzyna, przyszłego Henryka IV, swoim fanatycznym protestantyzmem.

wojna trzech Henryków (marzec 1585 - sierpień 1589), ósma z kolejnych francuskich wojen religijnych. Doprowadziły do niej zabiegi księcia Henryka Gwizjusza (Gwizjusze), starającego się nie dopuścić do tronu francuskiego prawowitego dziedzica, hugenota Henryka z Nawarry. Gwizjusz poparty przez Hiszpanię i Ligę Katolicką (Święta Liga), zmusił króla francuskiego Henryka III do kapitulacji i podpisania traktatu w Nemours (1585), w którym wyznaczył na swojego następcę kardynała de Bourbon w miejsce Henryka z Nawarry. W rozwijającym się konflikcie Henryk III utracił kontrolę nad wydarzeniami, natomiast Gwizjusz poczynał sobie niczym udzielny władca. W końcu 1588 Henryk III kazał zamordować Gwizjusza i kardynała de Bourbon. W 1589 sam został zamordowany i władzę królewską objął Henryk z Nawarry jako Henryk IV.

Liga Święta, nazwa nadana wielu europejskim sojuszom zawiązanym w XV-XVII w. Liga z 1511-13 była wymierzona przeciwko Francji wzmacniającej swoją przewagę we Włoszech. Do koalicji zorganizowanej przez papieża Piusa II weszły: Anglia, Hiszpania, Wenecja, cesarstwo rzymskie narodu niemieckiego i Szwajcaria. Po początkowych sukcesach doszło w jej łonie do sporów na temat strategii, co umożliwiło Francji zawarcie odrębnych traktatów pokojowych z każdym członkiem Ligi z osobna. Ligę Świętą z 1526, zawiązaną przeciwko cesarzowi Karolowi V, utworzyły: Francja, papiestwo, Anglia, Wenecja i Mediolan: odniosła skromne sukcesy w toczonej wojnie i Franciszek I, król francuski, zawarł pokój z Karolem w Cambrai w 1529.

Francuska Liga Święta z 1576, zwana też Ligą Katolicką, kierowana była przez stronnictwo Gwizjuszów i działała podczas francuskich wojen religijnych. Henryk III nakazał jej rozwiązanie w 1577, lecz odżyła w 1584 i odegrała ważną rolę w wojnie trzech Henryków (1585-89). Zniknęła z areny politycznej, gdy Henryk IV przeszedł w 1593 na katolicyzm.

Liga Święta (lub Katolicka) z 1609 była sojuszem katolickich książąt Rzeszy niemieckiej, zawiązanym na początku wojny o sukcesję po śmierci ostatniego księcia Jülich-Klivi (1606-12). Przez większą część wojny trzydziestoletniej służyła sprawie cesarskiej; jej czołowym wodzem był J. T. Tilly.

Burbonowie, Bourbon, wielka dynastia europejska. Właściwym jej założycielem był Robert z Clermont (1256-1317), szósty syn Ludwika IX, króla francuskiego, ożeniony z dziedziczką majątku

Burbonów. Pierwszym księciem był ich syn Ludwik I (1279-1341). Tytuł książęcy przeszedł w 1503 na linię Montpensier, a w 1527 na linię Marche-Vendôme. Antoni de Bourbon (1518-62), książę de Vendôme, został królem Nawarry, brat jego zaś Ludwik (1530-69) księciem Condé (Kondeusze). Po śmierci ostatniego króla z dynastii Walezjuszy na tron francuski wstąpił syn Antoniego, który panował w latach 1589-1610 jako Henryk IV. Jego potomkowie panowali we Francji bez przerwy aż do roku 1792: Ludwik XIII (panował 1610-43); Ludwik XIV (panował 1643-1715); Ludwik XV (panował 1715-74) i Ludwik XVI (panował 1774-92). Ostatniego zrzuciła z tronu rewolucja francuska. Ludwik XVII (tytularny król 1793-95) zmarł nie sprawując władzy; Ludwik XVIII (panował 1814-24) i Karol X (panował 1824-30), bracia Ludwika XVI panowali po restauracji Burbonów. Ludwik Filip (panował 1830-48), ostatni z Burbonów na tronie francuskim, pochodził z linii orleańskiej. Wnuk Ludwika XIV zasiadł na tronie hiszpańskim jako Filip V (panował 1700-46), wywołując swoją intronizacją wojnę o sukcesję hiszpańską. Jego następcy zasiadają na hiszpańskim tronie do dzisiaj (z wyjątkiem okresu republiki, 1931-75).

Henryk IV (1553-1610), król Nawarry (1572-89, jako Henryk III) i pierwszy z Burbonów król Francji (1589-1610). Wychowany w duchu kalwińskim, głównie za sprawą matki, królowej Jeanne d'Albret z Nawarry.

G. de Coligny uważał tego czołowego arystokratę-protestanta za nominalnego przywódcę hugenotów. W 1572 poślubił Małgorzatę de Valois, córkę Katarzyny Medycejskiej i kilka dni później cudem ocalił życie podczas nocy św. Bartłomieja, przeszedłszy na katolicyzm. Odtąd był właściwie więźniem dworu, z którego umknął w 1576, powrócił do poprzedniej wiary i odegrał czołową rolę we francuskich wojnach religijnych.

Brał udział w wojnie trzech Henryków zapewniając sobie dostęp do tronu francuskiego. W 1593 ponownie przeszedł na katolicyzm, od 1598 wprowadził we Francji okres wewnętrznego pokoju. Edyktem nantejskim zapewnił hugenotom prawa polityczne i wolność religijną. Z pomocą pierwszego

ministra, hugenoty M. Sully'ego, wprowadził reformy w rozdarte wojną królestwo, lecz kontynuował politykę wymierzoną przeciwko Habsburgom. Uznawany jest przez niektórych uczonych za twórcę absolutnego, scentralizowanego reżimu, jaki zapanuje we Francji pod koniec XVIII w., lecz załamanie się władzy królewskiej po jego zabójstwie, dokonanym przez katolickiego fanatyka, dowiodło, że podstawą władzy Henryka IV była jego osobista popularność w społeczeństwie.

Edykt nantejski (1598), wydał go Henryk IV, kończąc francuskie wojny religijne. Podpisany w Nantes, w porcie nad estuarium Loary, w zachodniej Francji. Edykt określał religijne i cywilne prawa hugenotów, dawał im wolność wyznania, gwarantował państwowe subsydia na utrzymanie ich wojska i duchownych. Stworzył właściwie państwo w państwie, czego nie dało się pogodzić z polityką prowadzoną przez A. J. Richelieu, J. Mazarina i Ludwika XIV. Końcem tych przywilejów było zdobycie w 1628 La Rochelle, twierdzy hugenotów, przez wojska kardynała Richelieu. Po 1665 Ludwik XIV rozpoczął prześladowania protestantów, a w 1685 odwołał Edykt.

Sully Maximilien de Béthune, książę (1560-1641), francuski mąż stanu. Wychowany w duchu hugenockim, niemal cudem uniknął śmierci podczas nocy św. Bartłomieja (1572). W 1576 przyłączył się do armii Henryka z Nawarry; wyróżnił się jako dowódca i znacznie przyczynił się do zdobycia przez Henryka tronu francuskiego. Gdy ten ostatni uzyskał już koronę jako Henryk IV, wtedy pomógł spacyfikować państwo, zreorganizował finanse, wprowadził politykę oszczędzania, zwalczał nadużycia i zachęcał do rozwoju rolnictwa. W 1606 został księciem Sully. Wkrótce po zabójstwie Henryka IV w 1610 zmuszony był zrezygnować z urzędu.

Henryk II de Bourbon (1588-1646) był wychowany w duchu katolickim; spiskował podczas regencji Marii Medycejskiej i wyróżnił się tylko tym, że był ojcem Ludwika II de Bourbon, zwanego Wielkim Kondeuszem (1621-86). Ludwik poślubił krewniaczkę kardynała A. J. Richelieu i wsławił się jako dowódca w ostatniej fazie wojny trzydziestoletniej. Podczas pierwszej Frondy stał po stronie partii dworskiej; spory z J. Mazarinem doprowadziły go do aresztowania i uwięzienia (1650). Po nieudanej insurekcji przeciwko rządowi (1651-52), zbiegł i zaciągnął się na służbę w armii hiszpańskiej, stacjonującej w Niderlandach. Pozwolono mu w 1660 powrócić do Francji i w 1668 zdobył dla Ludwika XIV Franche-Comté i otrzymał wysokie stanowisko w armii podczas wojny przeciwko Zjednoczonym Prowincjom Niderlandów (1672); Ludwik jednakże nigdy nie zapomniał o jego udziale we Frondzie i przejściu na służbę Hiszpanów, co miało nawet znamiona zdrady.

Anna Austriaczka (1601-66), żona Ludwika XIII, króla Francji, którego poślubiła w 1615. Była córką Filipa III, króla Hiszpanii. Jej przyjaciółka księżna de Chevreuse była wciągnięta w spiski przeciwko kardynałowi A.J. Richelieu, ona sama zaś była oskarżona o ośmielanie księcia G. Buckinghama do czynienia jej zalotnych awansów. Kiedy jej 4-letni synek wstąpił w 1643 na tron jako Ludwik XIV, objęła regencję i w pełni poparła kardynała Mazarina podczas Frondy. Chociaż w 1651 złożyła regencję, to jednak wywierała na syna wpływ aż do swojej śmierci.

Richelieu Armand Jean du Plessis de, książę (1585-1642), kardynał, w latach 1628-42 pierwszy minister za panowania Ludwika XIII, króla francuskiego, architekt królewskiego absolutyzmu i przodującego stanowiska Francji w Europie. W 1607 był konsekrowany na biskupa Luçon, ok. 1616 wszedł do rady regentki Marii Medycejskiej. Ludwik XIII, po dojściu do władzy, odsunął go do spraw kościelnych, lecz w 1624 Richelieu zyskał zaufanie króla i odtąd obaj współpracowali ze sobą do końca życia. Na froncie wewnętrznym zniszczył siłę polityczną i wojskowe możliwości hugenotów oraz kontynuował politykę zmierzającą do wprowadzenia scentralizowanych rządów absolutnych, zapoczątkowaną przez Henryka IV. Zraził sobie katolickie stronnictwo ,,dewotów'', arystokrację i hierarchię sądowniczą, lecz udało mu się uniknąć śmierci mimo całej serii spisków i sprzysiężeń organizowanych przeciwko niemu. Nadmierne obciążanie podatkami niższych warstw społecznych stworzyło w wielu prowincjach endemiczny stan buntu. Tymczasem pieniądze były konieczne dla sfinansowania aktywnej polityki Francji na arenie międzynarodowej, wymierzonej przeciwko Habsburgom. Podczas wojny trzydziestoletniej subsydiował walkę protestantów holenderskich, duńskich i szwedzkich z Habsburgami. W 1635 Francja wypowiedziała wojnę Hiszpanii i poparła antyhiszpańskie powstania w Katalonii i Portugalii (1640). Jego następcą został Mazarin, którego Richelieu przygotował do kontynuowania wytyczonej przez siebie polityki.

Fronda (franc. fronde, proca, strzelanie chłopców z procy), nazwa, jakiej po raz pierwszy użył kardynał de Retz na określenie walk ulicznych w Paryżu; odnosi się zwłaszcza do dwóch buntów przeciwko absolutyzmowi korony francuskiej, które wybuchły między 1648 a 1652, podczas małoletności Ludwika XIV. Pierwsza Fronda zaczęła się od protestu parlamentu Paryża, popartego przez lud paryski, przeciwko opodatkowaniu na cele wojenne. Do buntu przyłączyła się zrażona do rządu szlachta, która wszczęła pertraktacje z Hiszpanią, wrogiem Francji. Pokój przywrócono w marcu 1649. Druga Fronda rozpoczęła się w 1651 po aresztowaniu, z rozkazu J. Mazarina, aroganckiego i butnego księcia de Condé (Kondeusze). W całej Francji szlachta używała sobie w nieodpowiedzialnej walce, wywołanej sprzysiężeniem, w którym czołową rolę odgrywały wielkie damy, madame de Longueville i kuzynka króla, La Grande Mademoiselle. Mazarin uciekł z Francji. Wkrótce książę de Condé i popierająca go zbuntowana szlachta stracili popularność. W tej sytuacji mógł powrócić do kraju Mazarin. Przekazał on dowództwo armii H. Turenne'owi, który przeszedł na stronę rojalistów i szybko odzyskał dla króla Paryż. Fronda zakończyła się w Paryżu w październiku 1652. Była to ostatnia próba zbrojnego przeciwstawienia się szlachty królowi. W konsekwencji doprowadziła do wzmocnienia pozycji monarchy i napełniła Ludwika XIV taką niechęcią do Paryża, że postanowił zbudować pałac w Wersalu, położonym w pewnym oddaleniu od miasta.

Ludwik XIV (1638-1715), król Francji (1643-1715) z dynastii Burbonów. Po śmierci ojca w 1643 regencję przejęła matka Anna Austriaczka; pierwszym ministrem był wówczas J. Mazarin. Ludwik przeżył kryzys wywołany przez Frondę. W 1651 uznany został za pełnoletniego, w 1660 poślubił hiszpańską infantkę Marię Teresę. Rządy przejął w swoje ręce po śmierci Mazarina w 1661 i sprawował je osobiście przez długi okres.

Jego polityka wewnętrzna zmierzała do wprowadzenia i utrzymania systemu władzy absolutnej, w którym król nie byłby krępowany przez instytucje reprezentujące grupy społeczne, lecz rządził przy pomocy ministrów i rady królewskiej całkowicie zależnych od jego woli. Nie zwoływano Stanów Generalnych, parlament w dużym stopniu ignorowano, wielkich arystokratów z zasady nie dopuszczano do piastowania stanowisk politycznych, które powierzano ludziom pochodzącym z warstwy lojalnych, bogatych mieszczan. Jean-Baptiste Colbert powiększył flotę handlową i wojenną, popierał rozwój manufaktur i handlu; nie powiodły mu się w dużym stopniu próby poprawienia systemu podatkowego. Skuteczniejszą kontrolę królewską w prowincjach zapewnili intendenci. Powiększono armię francuską i lepiej ją uzbrojono; w późnych latach swojego panowania Ludwik mógł wysłać w pole 300-400 tys. żołnierzy. Największe zwycięstwa odniósł we wcześniejszych latach swoich rządów, gdy armią dowodzili H. Turenne i Condé (Kondeusze). Zwycięsko zakończyły się dla niego wojna dewolucyjna i wojna holenderska. Granice Francji umocniły się dzięki zdobyciu szeregu terytoriów o znaczeniu strategicznym, a także fortyfikacjom S. Vaubana. W wojnie dziewięcioletniej i wojnie o sukcesję hiszpańską Francja mogła przekonać się, z jaką siłą ma do czynienia, gdy Europa zjednoczyła się, żeby dać odpór agresywnej polityce Ludwika. Po 1700 Francja doznała wielu miażdżących porażek. Kraj uciskany brzemieniem podatków zubożał.

Ludwik narzucał z całą bezwzględnością swoim poddanym katolicyzm, zwłaszcza po odwołaniu Edyktu nantejskiego (1685). Do przejścia na katolicyzm zmuszano hugenotów, z których ponad 200 tys. opuściło kraj mimo prawnego zakazu. Prześladowano także jansenistów, kwietystów i inne odgałęzienia powstałe w łonie Kościoła katolickiego. Pozytywną stroną panowania Ludwika XIV były osiągnięcia w zakresie literatury i sztuki, dla których oparciem był dwór w Wersalu; dlatego okres ten nosi nazwę Le Grand Siecle. Jednakże i na tym polu zaczął się upadek pod koniec panowania Ludwika, który umierając pozostawiŁ swojemu prawnukowi Ludwikowi XV szereg trudnych do rozwiązania problemów politycznych, gospodarczych i społecznych.

dziewięcioletnia wojna (1688-97), nazywana też wojną Wielkiego Przymierza, rozpoczęła się w rezultacie najazdu Francuzów na Nadrenię i następnie przekształciła w poważny konflikt zbrojny między Ludwikiem XIV, królem Francji, a Wilhelmem III Orańskim, królem Anglii. Gdy w 1688 armie francuskie zaatakowały Kolonię i Palatynat, wtedy członkowie Ligi augsburskiej (Augsburg) chwycili za broń. Tymczasem Wilhelm zrzucił z tronu angielskiego Jakuba II i w 1689 zawiązano Wielkie Przymierze, złożone z Anglii, Zjednoczonych Prowincji, Austrii, Hiszpanii i Sabaudii, wymierzone przeciwko Francji. Francuzi wycofali się z Palatynatu. Jakub II, któremu Francja udzieliła zbrojnego wsparcia, poniósł w Irlandii porażkę w bitwie pod Boyne. W 1690 flota francuska zwyciężyła pod Beachy Head, lecz w 1692 rozbiła ją burza przy La Hogue; jednakże francuscy korsarze kontynuowali walkę, podcinając handel przeciwników. Francuzi prowadzili zwycięskie kampanie w północnych Włoszech i w Katalonii, natomiast wojna w hiszpańskich Niderlandach utknęła w martwym punkcie, przekształciwszy się w serię wzajemnych oblężeń. Sytuację zmieniło zwycięstwo Wilhelma pod Namur. Wojna zakończyła się ciężką porażką Francji, mimo zasługujących na uwagę czynów wojennych jej floty i armii polowych, ale jej zasoby finansowe nie dorównywały tym, którymi dysponowały Anglia i Zjednoczone Prowincje. Zawarto pokój podpisaniem traktatu w Rijswijk.

Boyne, bitwa (1 VII 1690), poważna klęska Jakuba II, która przesądziła o sprawie Stuarta, natomiast umocniła panowanie Wilhelma III Orańskiego nad Irlandią. Bitwa rozegrała się w pobliżu Drogheda, gdzie irlandzkie i francuskie oddziały, dowodzone przez nieco wcześniej złożonego z tronu Jakuba II, stanęły naprzeciw znacznie liczniejszej armii protestanckiej pod dowództwem Wilhelma III. Kiedy Wilhelm rzucił swoje oddziały do ataku przez rzekę Boyne, wtedy szyki armii Jakuba załamały się i została zmuszona do odwrotu. Jakub powrócił na wygnanie do Francji, pozycja zaś Wilhelma jako króla Anglii, Szkocji i Irlandii niepomiernie wzmocniła się. Zwycięstwo to do dziś jest co roku upamiętniane przez Orange Order - towarzystwo polityczne założone w 1795, którego celem jest wspieranie protestantyzmu w Irlandii.

Rijswijk, traktat (1697) kończący wojnę dziewięcioletnią. Ludwik XIV uznał w nim Wilhelma III królem Anglii, zrezygnował z prób rozciągnięcia swojej władzy na Kolonię i Palatynat, przerwał francuską okupację Lotaryngii i wyraził zgodę na zwrócenie Hiszpanii Luksemburga, Mons, Courtrai i Barcelony. Traktat pozwalał Holendrom obsadzić swoimi garnizonami twierdze w hiszpańskich Niderlandach, żeby mogli utworzyć zaporę przed francuskimi atakami. Jedynymi nabytkami, które po traktacie w Nijmegen pozostały przy Francji był Strasburg i kilka miast w Dolnej Alzacji.

wojna o sukcesję hiszpańską (1701-13), konflikt, do którego została wciągnięta Europa po śmierci w 1700 bezdzietnego Karola II, króla Hiszpanii. Jedna z jego sióstr poślubiła Ludwika XIV, druga cesarza Leopolda, co umożliwiło francuskim Burbonom i austriackim Habsburgom zgłoszenie pretensji do rządów w imperium hiszpańskim, które poza samą Hiszpanią obejmowało południowe Niderlandy, Mediolan, Neapol oraz duże połacie Ameryki Środkowej i Ameryki Południowej. Jeszcze przed śmiercią Karola II, żeby zapobiec kryzysowi, doszło z inicjatywy Wilhelma III Orańskiego do negocjacji i podpisania między nim i Ludwikiem XIV traktatu (1698), postanawiającego, że Hiszpania i jej posiadłości zostaną podzielone między Francję, Austrię i Józefa Ferdynanda, siemioletniego syna elektora bawarskiego i wnuka Leopolda. Tymczasem Karol II pozostawiał całe imperium hiszpańskie Józefowi Ferdynandowi. Jednakże Józef Ferdynand zmarł w następnym roku (1699). Ludwik i Wilhelm podpisali więc drugie porozumienie w sprawie podziału, ale okazało się, że Karol II tuż przed śmiercią (1700) zapisał w testamencie całe imperium drugiemu wnukowi Ludwika XIV, późniejszemu Filipowi V. Ludwik XIV uznał testament i zamiast uspokoić obawy Europy przed dominacją Francji, zaczął mieszać się w sprawy Hiszpanii, zajął holenderskie fortece pograniczne, uznał syna Jakuba II za króla Anglii i nie zgodził się na odebranie Filipowi praw do dziedziczenia tronu francuskiego.

Wilhelm III doprowadził do utworzenia w 1701 wielkiej koalicji, złożonej z Anglii, Holandii, cesarza Leopolda I i większości książąt niemieckich, która miała osadzić na tronie hiszpańskim rywala, kandydata Austrii, arcyksięcia Karola; do koalicji przystąpiły później także Sabaudia i Portugalia, początkowo sprzyjająca Francji. Wilhelm zmarł w 1702, ale jego politykę kontynuowała Anna (królowej Anny wojna). Walki toczyły się w Niderlandach, we Włoszech, w Niemczech i Hiszpanii. Jedynymi sojusznikami Francji były Bawaria i Kastylia, popierająca Filipa V, gdy natomiast Katalonia opowiedziała się po stronie arcyksięcia Karola. Marlborough i Eugeniusz Sabaudzki odnieśli szereg wspaniałych zwycięstw, m.in. pod Blenheim. Wojska koalicyjne najechały w 1709 Francję. Sojusznicy byli także silniejsi na morzu, w 1704 Anglicy zajęli Gibraltar. Nastąpiło jednakże znużenie wojną; Kastylia nie chciała opuścić Filipa V, odebrano dowództwo Marlboroughowi, a nowy, wigowski rząd w Anglii rozpoczął negocjacje, które doprowadziły do zawarcia pokoju w Utrechcie (1713). Filip V zachował tron hiszpański.

królowej Anny wojna (1702-13), ta część wojny o sukcesję hiszpańską, którą toczono na terenie Ameryki. Francuzi podjęli na nowo zaciekłe ataki na osady położone w pogranicznym pasie Nowej Anglii. W Akadii utracili w 1710 Port Royal, a wkrótce cała Akadia (zwana przez Anglików Nową Szkocją) przeszła pod władzę brytyjską. W następnym roku burze przeszkodziły Brytyjczykom w zdobyciu Quebecu. Na południu Ameryki Północnej wyprawa, która ruszyła z Karoliny Południowej zniszczyła w 1702 St. Augustine i Florydę; odparto też odwetowy atak Francuzów na Charleston (1706). W strefie karaibskiej oderwano w 1702 od Francji St. Christopher; zaatakowana w następnym roku Gwatemala obroniła się. Po tych wydarzeniach aktywne działania prowadzili już tylko kaprowie i bukanerzy. Do głównych nabytków terytorialnych, jakie Anglia zachowała na mocy pokoju w Utrechcie należały: Nowa Szkocja, zachodnia Nowa Fundlandia i St. Christopher.

Eugeniusz Sabaudzki (1663-1736), książę sabaudzki. Urodzony w Paryżu; jego matka, Olimpia Mancini, była siostrzenicą J. Mazarina. Gdy Turcy w 1683 oblegali Wiedeń, wstąpił do armii austriackiej i stał się jednym z najwybitniejszych jej dowódców. W 1697 dowodził armią dunajską i odniósł zdecydowane zwycięstwo nad Turkami w bitwie pod Zente. Podczas wojny o sukcesję hiszpańską stał na czele Rady Wojskowej, jego współdziałanie z J. Ch. Marlboroughem zaowocowało sukcesami w bitwach pod Blenheim i Oudenaarde, po zwycięstwie pod Turynem w 1706 podporządkował Austrii północne Włochy. W latach 1716-17 prowadził zwycięską kampanię przeciwko Turkom i odzyskał Belgrad.

Oudenaarde, bitwa (1708). Pod tym flamandzkim miastem Marlborough oraz jego holenderscy i austriaccy sprzymierzeńcy pokonali armię francuską podczas wojny o sukcesję hiszpańską. Było to trzecie wielkie zwycięstwo tego wodza, które umożliwiło zajęcie Lille. Podczas austriackiej wojny sukcesyjnej Francuzi zajęli w 1745 Oudenaarde i zburzyli jego fortyfikacje.

Blenheim, bitwa (13 VIII 1704). Bawarska wieś, leżąca na północnym brzegu Dunaju, dała nazwę wielkiej bitwie stoczonej podczas wojny o sukcesję hiszpańską. W 1704 armie Ludwika XIV posuwały się w stronę Wiednia. Dowódca francuski, marszałek Tallard, zajął tę wioskę, podczas gdy jego sojusznik, elektor bawarski, zatrzymał się w Lutzingen. John Churchill, książę Marlborough, naczelny wódz armii sprzymierzonych, prowadząc armię w dół Renu połączył się z wojskiem austriackim, dowodzonym przez księcia Eugeniusza Sabaudzkiego; 13 VIII 1704 rozgromił Francuzów, a książę Eugeniusz pokonał elektora. Po ciężkich stratach z obu stron (sprzymierzeńcy stracili 12 tys. żołnierzy, Francuzi ok. 30 tys.) Tallard poddał się. Wiedeń był ocalony, Bawaria podbita.

Pałac Blenheim (wielki pałac wiejski) zbudowano w Woodstock, w Oksfordshire, jako dar narodu brytyjskiego dla księcia Marlborough.

Utrecht, pokój (1713), zakończył wojnę o sukcesję hiszpańską. Po negocjacjach między Anglią i Francją, zebrał się w Utrechcie kongres i podpisano szereg traktatów między Francją a Anglią, Portugalią, Sabaudią, Prusami i Holandią. Austria nie brała udziału i cesarz Karol VI toczył jeszcze samotnie wojnę z Francją. Stwierdziwszy jednak, że nie można jej kontynuować bez sojuszników, zaakceptował w 1714 warunki w Rastadt i Baden. Filip V pozostał królem Hiszpanii, ale zrzekł się swoich praw do tronu francuskiego i utracił hiszpańskie posiadłości w Europie. Południowe Niderlandy, Mediolan, Neapol i Sardynia przypadły Austrii. Anglia zatrzymała Gibraltar i Minorkę i otrzymała prawo do dostarczania murzyńskich niewolników (asiento) do hiszpańskiej Ameryki; od Francji przejęła Nową Fundlandię, tereny nad Zatoką Hudsona, St. Kitts; Francja nadto uznała sukcesję hanowerską. Francja zwracała świeżo podbite ziemie, lecz zatrzymywała wszystkie, które przyznawał jej pokój w Nijmegen w 1679 i miasto Strasburg. Książę Sabaudii dostał Sycylię wraz z tytułem królewskim i fortece w północnych Włoszech. Holandia uzyskała zgodę Austrii na obsadzenie wojskami,,bariery'' złożonej z twierdz w południowych Niderlandach. Dominacja francuska załamała się, jednakże Francja nadal pozostawała wielką potęgą. Anglia zapewniła sobie posiadanie ważnych punktów strategicznych na morzu, korzyści handlowe i nabytki terytorialne w koloniach i zaczęła odgrywać większą rolę w polityce światowej.

Nowa Fundlandia, Newfoundland, wyspa na Oceanie Atlantyckim u wybrzeży Kanady, w Zatoce Św. Wawrzyńca. Zajął ją dla Anglii w 1497 John Cabot. Jej bogate ławice dorszy i głęboko wrzynające się w ląd zatoki szybko przyciągnęły europejskich rybaków. Humphrey Gilbert (1583) i lord Baltimore (1621) usiłowali ją skolonizować, lecz w 1650 było tu tylko 2 tys. osadników. Do wyspy pretensje zgłosiła Francja i Nowa Fundlandia kilkakrotnie przechodziła z rąk do rąk. Francja uznała brytyjskie zwierzchnictwo w pokoju zawartym w Utrechcie (1713). W 1728 Nowa Fundlandia otrzymała status kolonii. Kres pretensjom Francji do tej wyspy położył traktat paryski (1763), chociaż Francuzi zachowali pewne prawa dotyczące połowu ryb.

paryski traktat (1763), podpisany przez Anglię, Francję i Hiszpanię zakończył wojnę siedmioletnią. Anglia nie wykorzystała w pełni tych sukcesów, jakie osiągnęła w owym czasie, ponieważ W. Pitt Starszy podał się do dymisji, a premier Bute gorąco pragnął pokoju. Na mocy tego traktatu Brytania otrzymała francuską Kanadę i wszystkie francuskie terytoria na wschód od Missisipi. Francja ustępowała jej niektóre wyspy w Indiach Zachodnich, łącznie z Saint-Vincent i Tobago, lecz zatrzymywała Gwadelupę i Martynikę. Francja utrzymała swoje faktorie handlowe w Indiach, ale bez fortów. Utraciła na rzecz Brytanii Senegal w Afryce Zachodniej. Brytania przejęła od Hiszpanii Florydę i odzyskała Minorkę w zamian za Belle Ile. Hiszpania odzyskała Hawanę i Manilę, od Francji otrzymała tę część Luizjany, która leży na zachód od Missisipi; było to odszkodowanie za Florydę, która pozostała w rękach brytyjskich aż do 1783. Anglia stała się największą potęgą na świecie i w tym czasie panowała nad wschodnimi wybrzeżami Ameryki Północnej.

Nijmegen, traktat (1678). Wojnę francusko-holenderską (1672-78) zakończył traktat w Nijmegen, w Niderlandach, podpisany przez Francję, Zjednoczone Prowincje Niderlandów, Hiszpanię i cesarstwo rzymskie narodu niemieckiego, Francja uzyskała znaczne nabytki terytorialne, które zracjonalizowały jej granice.

Vauban Sébastien le Prestre de (1633-1707), marszałek Francji. Wybitny inżynier wojskowy, którego dzieła na temat sztuki oblężniczej studiowano przez stulecia. Zaprojektował dla Ludwika XIV system fortyfikacji bastionowej i zdobył takie twierdze jak Maastricht, Mons i Namur. Jego praca Projet d'une dîme royale (1707), uzasadniająca korzyści płynące z wprowadzenia jednego podatku (dîme royale, dziesięcina królewska) zamiast istniejącego systemu podatkowego, znudziła króla jako nierealna i została przemilczana.

Miasto Neuf Brisach w Alzacji projektu Vaubana.

dewolucyjna wojna. Wybuchła wskutek dążeń Ludwika XIV, króla francuskiego, do zajęcia hiszpańskich Niderlandów.W 1665, po śmierci swojego teścia Filipa IV, króla hiszpańskiego, Ludwik zgłosił pretensje do jego dziedzictwa, powołując się na wątpliwej wartości prawa, opierające się na lokalnych zwyczajach, według których dziecko pierwszej żony, a nie syn z drugiej żony, dziedziczy tytuły i ziemie; w tym wypadku dzieckiem z pierwszej żony była jego własna małżonka, Maria Teresa. Kampania, którą dowodził H. Turenne de la Tour zaalarmowała Europę: Zjednoczone Prowincje, Anglia i Szwecja zawarły obronne trójprzymierze, by powstrzymać działanie Francuzów; Ludwik zawarł wówczas pokój i zwrócił większość podbitych ziem w nadziei, że po śmierci Karola II otrzyma część imperium hiszpańskiego na drodze pokojowej.

Turenne Henri de la Tour d'Auvergne, wicehrabia de (1611-75), marszałek Francji. Wybitnie uzdolniony wódz, zdobył sławę na polach bitewnych podczas wojny trzydziestoletniej. W czasie Frondy przystał na krótko, pod wpływem perswazji Madame de Longueville, siostry Kondeusza, do stronnictwa antykrólewskiego, lecz ostatecznie poparł Mazarina zabiegającego o przywrócenie porządku. W 1658 zdobył Dunkierkę i znakomicie kierował armią, która w 1667 najechała Flandrię, a w 1672 Zjednoczone Prowincje. Kiedy Ludwikowi XIV ze wszystkich stron zagrażali w 1674 nieprzyjaciele, wtedy Turenne wykazał się swoimi niezwykłymi talentami broniąc wschodniej granicy Francji, zaatakowanej przez przeważające siły wrogów. Zginął na polu bitwy.

intendenci, agenci króla francuskiego w czasach ancien régime'u. Powołanie tego urzędu było reakcją na wzrastające w latach 30. XVII w. nieposłuszeństwo organów prowincjonalnych; powstał na bazie wcześniejszej praktyki wysyłania urzędników królewskich w inspekcyjne objazdy prowincji. Za rządów A.J. Richelieu i Ludwika XIV władza intendentów rozciągała się na wszystkie sfery działalności administracji; byli oni głównym ogniwem łączącym rząd centralny z prowincjami. Nadzorowali przede wszystkim lokalne sądy, funkcjonowanie systemu podatkowego i informowali koronę o politycznej i gospodarczej sytuacji w podległych im jednostkach administracyjnych - généralités. Urząd zlikwidowano podczas rewolucji francuskiej, lecz wiele jego funkcji przejęli później prefekci (préfets).

merkantylizm, termin używany w XVIII w. na określenie działań praktycznych i rozważań teoretycznych w zakresie ekonomii. Merkantyliści stali na stanowisku, że należy w pełni wykorzystać naturalne zasoby, popierać eksport i ograniczyć import; zamożność kraju utożsamiali z posiadanymi zasobami kruszcu i głosili, że kraje, które nie mają własnych źródeł drogich metali muszą się w nie zaopatrywać poprzez handel. Ten zaś winien być kontrolowany przez popierane przez rząd kompanie handlowe; rząd nadto powinien regulować import poprzez cła i prowadzić wojny handlowe, jakimi były np. wojny angielsko-holenderskie. Merkantylizm łączy się szczególnie z działalnością J. B. Colberta, który miał nadzieję, że wzmocni Francję dzięki poprawie finansów, ale przeciągające się wojny powodowały konieczność zwiększania podatków, co z kolei zmniejszało tempo rozwoju przemysłu. Teorii merkantylnej przeciwstawiali własną zwolennicy wolnego handlu (laissez-faire) twierdząc, że wolumen handlowy jest stały i zwiększenie jakiejś jego części powoduje zmniejszenie innej.

laissez-faire, wyrażenie oznaczające, że rząd powstrzymuje się od interwencji w gospodarczą działalność jednostki. Żądanie XVIII-wiecznych francuskich fizjokratów (ekonomistów), żeby rzeczy pozostawić ich własnemu biegowi, zostało ujęte w maksymie: laissez faire et laissez passer. Stali na stanowisku, że ingerencja państwa w sprawy gospodarcze jest zbyteczna, opowiadali się za wolnym handlem i za indywidualizmem, przeciwko zaś kolektywizmowi. Zwolennikiem tej polityki był Adam Smith i wprowadzono ją w Brytanii w XIX w.

Smith Adam (1723-90), szkocki ekonomista i filozof. Od 1752 był profesorem filozofii moralnej na uniwersytecie w Glasgow, później wyjechał za granicę jako wychowawca księcia Buccleuch. Odwiedził Paryż, gdzie spotkał się z wieloma,,filozofami'', m.in. z Quesnayem, których teorie podtrzymywały jego własne, wrogie stanowisko wobec merkantylizmu. Jego praca Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów (1776, wyd. pol. 1954) atakowała merkantylizm, zawarte zaś w niej myśli stanowiły podstawę dla rozwoju współczesnej teorii ekonomicznej.

Quesnay François (1694-1774), francuski lekarz i ekonomista. Był lekarzem Ludwika XV. Swoje pisma ekonomiczne opublikował po ukończeniu 60. roku życia. Przewodził fizjokratom, grupie ekonomistów przeciwstawiających się merkantylizmowi, opowiadających się zaś za laissez-faire. Utrzymywali, że jedynym źródłem bogactwa jest ziemia i dlatego wszystkie podatki powinny wiązać się z posiadaniem czy uprawą ziemi; winny być przeto zniesione wszystkie zwolnienia z podatków i wszelkie sztuczne ograniczenia narzucone obiegowi bogactwa, utrzymać natomiast należy wolny handel zbożem. Quesnay był protegowanym Madame de Pompadour i ze swoimi zwolennikami spotykał się w Wersalu.

Colbert Jean Baptiste (1619-83), francuski mąż stanu, wywierający wpływ na wewnętrzne życie Francji od połowy XVII w. Syn kupca, który stał się cenionym finansistą w Paryżu, był jednym z głównych ministrów Ludwika XIV. Wykazał się talentami rozbudowując prywatną fortunę J. Mazarina i wyciągając korzyści z upadku N. Fouqueta. Był lojalnym, oddanym i pilnym współpracownikiem króla. Gdy w 1665 objął stanowisko generalnego inspektora finansów, zmniejszył wydatki na ściąganie podatków i doprowadził do znacznego zwiększenia dochodów państwa. Wcielał w życie teorie merkantylne (merkantylizm), popierał rozwój przemysłu, ulepszał drogi i zakładał kompanie handlowe. Jego celem była wielka Francja, ale wielka dobrobytem jej obywateli; na przeszkodzie stały jednak kosztowne wojny prowadzone przez króla. Nie uzdrowił też podstawowej słabości francuskiego systemu fiskalnego, zbytnio obciążył przemysł biurokratycznymi przepisami, prowadził politykę celną, chroniącą rynek francuski. Popierał budowę Kanału Langwedockiego, łączącego Tuluzę z Morzem Śródziemnym. Kierując administracją państwa, odbudował flotę francuską. Nadzorował reorganizację królewskiej wytwórni dywanów, założonej w warsztatach braci Gobelin, założył Akademię Napisów i Literatury (Académie des Inscriptions et Belles-Lettres) i Akademię Nauk (Académie des Sciences), wspierał istniejącą już Królewską Akademię Malarstwa i Rzeźby. Sam był kolekcjonerem dzieł sztuki i swoim praktycznym działaniem przyczynił się w dużym stopniu do rozniecenia ambicji króla, który dążył do przeniesienia artystycznego centrum Europy z Włoch do Francji.

Fouquet Nicolas, wicehrabia de Melun i de Vaux, markiz de Belle-Isle (1615-80), francuski mąż stanu. Był superintendentem finansów do 1653 i hojnym mecenasem sztuki. Po śmierci J. Mazarina w 1661 miał nadzieję, że zostanie pierwszym ministrem i zaprosił Ludwika XIV do swojego pałacu w Vaux-le-Vicomte na wystawne przyjęcie. Jednakże J.B. Colbert przekonał króla, że ambitny Fouquet może być zbyt niebezpieczny dla jego władzy i Ludwik XIV, obawiając się zbytniej kurateli potężnego ministra, polecił go aresztować. Po trzyletnim procesie sąd skazał Fouqueta na zesłanie, lecz Ludwik więził go dożywotnio.

Grand Siecle, wiek Ludwika XIV (1643-1715), najwspanialszy okres w dziejach Francji, która stała się dominującą siłą w Europie, wypierając z tej pozycji Hiszpanię; także kultura francuska odgrywała przodującą rolę w ówczesnym świecie. Owa przewaga Francji nie była czymś zaskakującym, albowiem miała ona wówczas silną władzę polityczną, rozwinięte rolnictwo i ok. 19-20 milionów mieszkańców, czyli więcej niż każde inne państwo europejskie. Geniusz kardynała A. J. Richelieu, pierwszego ministra, doprowadził do wzmocnienia władzy królewskiej i do nadania Francji takiego stopnia wewnętrznej spójności, jakiego nie posiadał żaden z jej rywali. Europa była pod wrażeniem blasku dworu w Wersalu. Przewagę militarną w Europie zapewniły Francji wspaniałe zwycięstwa, odniesione przez takich wodzów jak L. Condé (Kondeusze) i H. Turenne, a także pierwsza nowoczesna, stała armia. Granice Francji wzmocniło zajęcie strategicznych ziem Artois, Alzacji i Franche-Comté. Cała Europa naśladowała francuskie stroje i eleganckie wyroby francuskiego rzemiosła. Dzieła Racine'a, Moliera i La Fontaine'a uznano za klasyczne wzory. Język francuski stał się wytwornym językiem książąt niemieckich i rosyjskich arystokratów, w nim spisywano międzynarodowe traktaty i pisano uczone książki. Ale przygniatający najniższe klasy podatek, któremu Grand Siecle zawdzięczał swój blask, i kosztowne kampanie, jakie Francja prawadziła, sprawiły, że po śmierci Ludwika XIV nastały dla Francji trudne czasy.

Turenne Henri de la Tour d'Auvergne, wicehrabia de (1611-75), marszałek Francji. Wybitnie uzdolniony wódz, zdobył sławę na polach bitewnych podczas wojny trzydziestoletniej. W czasie Frondy przystał na krótko, pod wpływem perswazji Madame de Longueville, siostry Kondeusza, do stronnictwa antykrólewskiego, lecz ostatecznie poparł Mazarina zabiegającego o przywrócenie porządku. W 1658 zdobył Dunkierkę i znakomicie kierował armią, która w 1667 najechała Flandrię, a w 1672 Zjednoczone Prowincje. Kiedy Ludwikowi XIV ze wszystkich stron zagrażali w 1674 nieprzyjaciele, wtedy Turenne wykazał się swoimi niezwykłymi talentami broniąc wschodniej granicy Francji, zaatakowanej przez przeważające siły wrogów. Zginął na polu bitwy.

Wersal, Versailles, wielki pałac, oddalony o 16 km od Paryża, zbudowany przez Ludwika XIV, króla francuskiego. W 1682 stał się siedzibą rządu. Tutaj Ludwik żył według ściśle opracowanego ceremoniału dworskiego, a obecność na dworze była niemal koniecznością dla każdego arystokraty, który chciał zdobyć łaski króla. Pałac przebudowywano i zmieniano jego wystrój za Ludwika XV, Ludwika XVI i za Marii Antoniny. Król zmuszony został do opuszczenia pałacu w październiku 1789 podczas rewolucji francuskiej. Sam pałac ogołocono z większości jego wyposażenia. Dzisiaj służy jako muzeum.

Ludwik XIV wzniósł w Wersalu najwspanialszą rezydencje ówczesnej Europy.

trzydziestoletnia wojna (1618-1648), szereg wojen prowadzonych głównie na terenie Niemiec, u podłoża których legły walki protestantów z katolikami oraz konflikt polityczny w Rzeszy niemieckiej; do walczących stron stopniowo przystępowały różne państwa europejskie. Wojna zaczęła się w 1618 od powstania czeskich protestantów, wymierzonego przeciwko przyszłemu cesarzowi Ferdynandowi II; po roku 1621 objęła ostatnią fazę rewolucji niderlandzkiej, a po 1635 skoncentrowała się na działaniach wojennych między Francją a Habsburgami.

Ferdynand wyszedł w 1623 zwycięsko z walki z czeskimi powstańcami, z pomocą zaś hiszpańską i bawarską zdobył Palatynat należący do Fryderyka V. Jednakże jego ambicje wobec Reszy niemieckiej oraz sojusz z Hiszpanią obudziły obawy protestanckich nacji w Europie, a także Francji. Wojnę przeciwko katolickim stronnikom cesarza wznowił w 1625 Chrystian IV, król duński, stając na czele antyhabsburskiej koalicji, zawiązanej przez Holendrów. Po zadaniu mu szeregu klęsk przez Tilly'ego i Wallensteina, Dania wycofała się z walki zawierając z cesarzem traktat w Lubece (1629). Cesarz był u szczytu potęgi.

Zmianę położenia cesarza spowodowało przystąpienie do wojny Szwedów pod wodzą Gustawa II Adolfa. Gdy Gustaw padł w boju pod Lützen (1632), wtedy szwedzki kanclerz Oxenstierna sfinansował Ligę Heilbrońską, złożoną z niemieckich protestantów (1633), ale ta rozpadła się po ciężkiej porażce odniesionej w 1634 pod Nördlingen. Wojnę domową w Rzeszy niemieckiej zakończył traktat pokojowy podpisany w 1635 w Pradze. W tym samym jednak roku wojnę z Habsburgami rozpoczęła Francja w sojuszu ze Szwecją i Zjednoczonymi Prowincjami. Po pięcioletnich negocjacjach podpisano w 1648 pokój westfalski. Wojnę francusko-hiszpańską kontynuowano aż do zawarcia w 1659 pokoju pirenejskiego.

westfalski pokój (1648), zawarty w Münster i Osnabrück, zakończył wojnę trzydziestoletnią. Habsburgowie uznali niezależność Szwajcarii, separację Zjednoczonych Prowincji Niderlandów od Niderlandów hiszpańskich i patrymonialne prawa Francji do Alzacji. Francja nadto zatrzymała biskupstwa Metzu, Toul i Verdun. Szwecji przypadło Pomorze Zachodnie i sekularyzowane biskupstwa Bremy i Verden. Brandenburgia otrzymała Pomorze Wschodnie i prawo do sukcesji w arcybiskupstwie Magdeburga. Pokój zapewnił państwom Rzeszy niemieckiej pełną suwerenność, co oznaczało upadek dążeń zmierzających do przekształcenia cesarstwa rzymskiego narodu niemieckiego w scentralizowaną, niemiecką monarchię katolicką.

Ludwik XV (1710-74), król Francji (1715-74) z dynastii Burbonów. Prawnuk Ludwika XIV. Podczas jego małoletności regencję sprawował Filip, książę Orleański, a po nim kardynał A. H. Fleury. Po śmierci kardynała w 1743 Ludwik zdecydował się sprawować rządy bez pomocy pierwszego ministra, lecz dowiódł, że był władcą słabym, który zmniejszył prestiż monarchy francuskiego zarówno w kraju, jak i za granicą.

Mając 15 lat poślubił Marię Leszczyńską, córkę króla Polski, i Francja włączyła się w wojnę o tron polski zdobywając w 1766 księstwo Lotaryngii. Na arenie międzynarodowej Francja brała niemal nieustannie udział w wojnach. W sojuszu z Fryderykiem II Wielkim, władcą Prus, walczyła w austriackiej wojnie sukcesyjnej aż do jej zakończenia traktatem w Akwizgranie. W wojnie siedmioletniej Francja i Austria walczyły przeciwko Prusom i Anglii, ale z małymi sukcesami. Na mocy traktatu paryskiego (1763) Francja utraciła większość swoich terytoriów zamorskich.

W polityce wewnętrznej wpływ na Ludwika wywierali kolejni faworyci i kochanki, wśród nich Madame Pompadour i Madame du Barry, na które król łożył pieniądze hojną ręką. Rozrzutność dworu i wysokie koszty wojen pochłonęły wszystkie zasoby Francji, a tymczasem wysiłki zmierzające do racjonalizacji podatków nie powiodły się. Parlament Paryża doprowadził w 1764 do kasaty zakonu jezuitów, lecz nie udało mu się dokończyć dzieła reform. Członków parlamentu skazano na banicję, wybrany zaś w 1771 nowy parlament był uległy woli króla. Za rządów tego władcy okres prosperity przeżywała arystokracja i bogata burżuazja, kraj natomiast znalazł się, przy końcu panowania Ludwika, na krawędzi bankructwa. Król nie potrafiąc rozwiązać swoich problemów finansowych pozostawił w spadku swojemu następcy, Ludwikowi XVI, niewypłacalny rząd.

Pompadour Jeanne Antoinette Poisson de, markiza (1721-64), od 1745 była faworytą Ludwika XV, króla francuskiego. Pochodziła ze sfery bogatych urzędników i bankierów. Była kobietą o żywym dowcipie, utrzymywała przyjazne stosunki z ,,filozofami'' czasów oświecenia. Lud potępiał ją za rozrzutny tryb życia na dworze i obarczał winą za niepowodzenia podczas wojny siedmioletniej, lecz jej polityczne wpływy chyba wyolbrzymiano.

Fleury André Hercule,de(1653-1743), kardynał i francuski mąż stanu. Był wychowawcą Ludwika XV, króla francuskiego; w 1726 został jego głównym ministrem, chociaż nie nosił takiego tytułu. Prowadził politykę podobną do tej, jaką wcielał w życie R. Walpole: cięcia finansowe, popieranie handlu, przedkładanie pokoju nad wojnę. Nie mógł jednak zapobiec wciągnięciu Francji do wojny o sukcesję polską i do austriackiej wojny sukcesyjnej, chociaż zdołał ograniczyć rozmiary interwencji w pierwszej z nich. Rozpoczął negocjacje, które zapewniły Francji pokojowe przejęcie Lotaryngii.

wojna o sukcesie polską (1733-35/38), walki toczone przez Francję i Hiszpanię przeciwko Austrii i popierającej ją Rosji. Zaczęły się po śmierci Augusta Mocnego, kiedy kandydaturę jego syna do tronu polskiego poparły Austria, Rosja i Prusy, natomiast Francja opowiedziała się za kandydaturą Stanisława Leszczyńskiego, teścia Ludwika XV. Podczas elekcji królem wybrano Leszczyńskiego, ale usunęły go wojska rosyjskie, dzięki którym tron objął August III (1733-63). Walki między Austrią i Hiszpanią, popieraną przez Francję, toczyły się także na terenie Włoch, gdzie Austrię wyparto z południa Półwyspu Apenińskiego. Negocjacje pokojowe rozpoczęto w 1735, ale końcowy traktat podpisano dopiero w 1738. Na jego mocy Neapol i Sycylia przeszły pod władzę hiszpańskiego Burbona, Don Carlosa; Austria zatrzymała Mediolan i Mantuę oraz otrzymała Parmę; Franciszek, książę Lotaryngii, dostał królestwo Toskanii, zaś Lotaryngia przeszła we władanie Stanisława Leszczyńskiego (po jego śmierci miała być włączona do Francji); Francja zaakceptowała sankcję pragmatyczną. Wojna zaczęta w Polsce dotknęła przede wszystkim Włochy i Francję.

austriacka wojna sukcesyjna (1740-48). Skomplikowany konflikt europejski, w którym kluczowym problemem było prawo Marii Teresy, władczyni Austrii, do sukcesji w posiadłościach habsburskich jej ojca, cesarza Karola VI, oraz prawo jej męża, Franciszka z Lotaryngii, do tytułu cesarskiego. Pretensje Franciszka do korony cesarskiej zakwestionował (wbrew sankcji pragmatycznej) Karol Albert, elektor bawarski, którego poparł Fryderyk II, król pruski, i Ludwik XV, król francuski. Do walki z Marią Teresą wystąpił także Filip V, król hiszpański, zabiegając o zwierzchnictwo nad Włochami, zaś Anglia nasiliła rywalizację z Francją i Hiszpanią o dominację na Morzu Śródziemnym, w Indiach i Ameryce (wojna o ucho Jenkinsa i wojna króla Jerzego).

Po śmierci Karola VI w 1740 wybuch wojny przyśpieszył Fryderyk II zajmując Śląsk. Jej początek był niekorzystny dla Austrii: Francuzi zajęli Pragę, armia hiszpańska wylądowała w północnych Włoszech, Karol Albert został wybrany na cesarza, Fryderyk II zatrzymał Śląsk na mocy traktatu zawartego w 1742. W tej sytuacji Anglia poparła Austrię organizując tzw. armię pragmatyczną (złożoną z regimentów angielskich, austriackich, hanowerskich i heskich), która pod dowództwem Jerzego II pokonała w 1743 Francuzów pod Dettingen. Do Austrii i Anglii dołączyła Sabaudia (traktat w Wormacji, wrzesień 1743) i szala wojny zaczęła przechylać się na korzyść Austrii. W latach 1744-45 Fryderyk II, zdecydowany zatrzymać Śląsk, znowu rozpoczął działania wojenne. Tymczasem zmarł Karol Albert i Franciszek - w zamian za zwrot Bawarii dziedzicowi elektora - został cesarzem. Fryderyk II odniósł nad Austrią szereg zwycięstw i zawarty w Dreźnie traktat (1745) potwierdzał przynależność Śląska do Prus.

Walka między Francją i Anglią nasiliła się. Francuzi poparli inwazję jakobitów na Anglię (Czterdzieści Pięć) oraz zdobyli w Indiach miasto Madras (1746), należące do Anglii. Anglicy odnieśli poważne zwycięstwo na morzu: u Przylądka Finisterre nad Hiszpanią i koło Belle-Ile nad Francją (1747).

W 1748 wszyscy uczestnicy wojny byli gotowi zawrzeć pokój, który podpisano w Akwizgranie (akwizgrański pokój). Wojna trwała długo i wiele kosztowała, ale Maria Teresa zachowała w stanie nienaruszonym swoje habsgurskie dziedzictwo, co było jej sukcesem. Austria jednakże została osłabiona; natomiast Prusy, które zatrzymały Śląsk, umocniły swoją pozycję liczącej się w Europie potęgi.

Dettingen, bitwa (27 VI 1743). W bitwie tej Anglicy odnieśli walne zwycięstwo nad Francuzami podczas austriackiej wojny sukcesyjnej. Jerzy II na czele 40-tysięcznej armii, złożonej z regimentów brytyjskich, hanowerskich i austriackich, ruszył z terenu Niderlandów austriackich ku rzece Men. Zaatakowała go silna armia francuska pod dowództwem Noaillesa, którą zmusił do wycofania się za Men, a także za Ren. Jerzy II był ostatnim panującym władcą angielskim, który osobiście dowodził na polu bitwy.

akwizgrański pokój (1748), kończył austriacką wojnę sukcesyjną. Postanawiał, że zajęte terytoria powrócą - z kilkoma wyjątkami - do poprzednich właścicieli. Warunki traktatu pokojowego określiły Anglia i Francja, niechętnie zaś przyjęła je Maria Teresa, cesarzowa Austrii, która musiała zrzec się Śląska na rzecz Fryderyka II, króla pruskiego. Don Filip, młodszy syn Filipa V, króla Hiszpanii, otrzymał we Włoszech Parmę. Pokój ten był krótkotrwałym zawieszeniem broni w angielsko-francuskim konflikcie na terenie Indii i Ameryki Północnej. Koloniści w Ameryce Północnej niechętnie odstąpili Francuzom fortecę Louisburg, ale za to do Anglii powrócił Madras. Awans Prus do rangi wielkiego mocarstwa wzbudził silną niechęć Austrii. Traktat pokojowy nie rozwiązał wielu spornych spraw i osiem lat później na nowo wybuchła wojna (siedmioletnia).

paryski traktat (1763), podpisany przez Anglię, Francję i Hiszpanię zakończył wojnę siedmioletnią. Anglia nie wykorzystała w pełni tych sukcesów, jakie osiągnęła w owym czasie, ponieważ W. Pitt Starszy podał się do dymisji, a premier Bute gorąco pragnął pokoju. Na mocy tego traktatu Brytania otrzymała francuską Kanadę i wszystkie francuskie terytoria na wschód od Missisipi. Francja ustępowała jej niektóre wyspy w Indiach Zachodnich, łącznie z Saint-Vincent i Tobago, lecz zatrzymywała Gwadelupę i Martynikę. Francja utrzymała swoje faktorie handlowe w Indiach, ale bez fortów. Utraciła na rzecz Brytanii Senegal w Afryce Zachodniej. Brytania przejęła od Hiszpanii Florydę i odzyskała Minorkę w zamian za Belle Ile. Hiszpania odzyskała Hawanę i Manilę, od Francji otrzymała tę część Luizjany, która leży na zachód od Missisipi; było to odszkodowanie za Florydę, która pozostała w rękach brytyjskich aż do 1783. Anglia stała się największą potęgą na świecie i w tym czasie panowała nad wschodnimi wybrzeżami Ameryki Północnej.

Ludwik XVI (1754-93), ostatni król Francji (1774-92) z dynastii Burbonów przed wybuchem rewolucji francuskiej. Słaby i chwiejny, słuchający niemądrych rad swojej małżonki Marii Antoniny, nie był w stanie zapobiec rewolucji poprzez udzielenie poparcia gospodarczym i społecznym reformom proponowanym przez A. R. J. Turgota i J. Neckera, ani stać się przywódcą ludu, którego żądań nie rozumiał. By wyjść naprzeciw sytuacji zebrał złożone głównie z arystokratów Zgromadzenie Narodowe (1787), które niczego nie dokonało, a następnie Stany Generalne, których nie zwoływano od 175 lat. I był to początek rewolucji. Rodzinę królewską siłą sprowadzono z Wersalu do Paryża (październik 1789) i później, podczas próby ucieczki pochwycono w Varennes, po czym uwięziono. Monarchię obalono (wrzesień 1792), Ludwika zgilotynowano (styczeń 1793). Egzekucji jego żony dokonano w sześć miesięcy później.

Bastylia, forteca we wschodniej części Paryża, służąca w XVII i XVIII w. za więzienie państwowe. Trzymano tu więźniów na mocy lettre de cachet lub rozkazu królewskiego. Chociaż w 1789 w Bastylii było tylko siedmiu więźniów, niemniej uważana była za symbol królewskiego despotyzmu; sądzono, że przechowuje się w niej broń i amunicję. 14 VII 1789 zaatakował ją lud Paryża, wspomagany przez zbuntowanych żołnierzy gwardii. De Launay, komendant Bastylii, poddał się, lecz wraz ze swoimi ludźmi został zabity, a twierdzę zburzono. Dla upamiętnienia tych wydarzeń stanowiących początek rewolucji francuskiej obchodzony jest Dzień Bastylii (14 lipca), będący francuskim świętem narodowym.

Necker Jacques (1732-1804), francuski mąż stanu, finansista. Ten protestancki bankier z Genewy został powołany na stanowisko generalnego dyrektora finansów we Francji (1777-81). Dokonał analizy słabych stron francuskiego systemu podatkowego, przeciwstawił się niektórym poglądom fizjokratów, np. wolnemu handlowi zbożem. W 1788 powołano go na stanowisko pierwszego ministra. Gdy Francja stała się bankrutem finansowym, zwołano Stany Generalne i wprowadzono reformy. Wiadomość o dymisji Neckera w lipcu 1789 wzburzyła lud Paryża, który podrażniony innymi jeszcze pogłoskami, zaatakował Bastylię. Necker powrócił na stanowisko generalnego kontrolera finansów, ale we wrześniu 1790 sam z niego zrezygnował.

Stany Generalne, zazwyczaj było to zebranie przedstawicieli trzech stanów królestwa: duchowieństwa, szlachty i mieszczaństwa (przedstawicieli korporacji miejskich). Zbierał je suweren, żeby zasięgnąć rady w sprawach dotyczących polityki. Nazwą tą określano reprezentatywne ciało Zjednoczonych Prowincji Niderlandów w XVI w., w okresie walki o uniezależnienie się od Hiszpanii. Jako zgromadzenie delegatów różnych prowincji republiki holenderskiej Stany Generalne dysponowały znaczną władzą, przy czym w chwili niebezpieczeństwa przekazywały władzę wykonawczą książętom Orańskim (Orania). Zgromadzenie Narodowe zastąpiło w 1795 Stany Generalne, które jednak przywrócono do życia w 1814 jako ciało prawodawcze królestwa Niderlandów.

We Francji Stany Generalne wzięły początek z ciała doradczego, zwoływanego początkowo tylko dorywczo, aby uzyskać poparcie dla budzącej kontrowersję polityki króla. Rozwinęło się za Filipa IV, który zwołał je w 1302, aby uzyskać poparcie w swoim sporze z papieżem. Ale w XIV w. zwoływano je rzadko. Dopiero w 1484 zebrały się we Francji, za panowania Ludwika XI, pierwsze właściwe Stany Generalne. Później podczas francuskich wojen religijnych, wykorzystywali je Gwizjusze jako narzędzie przeciwko hugenotom. W 1614 zwołali je arystokraci, aby zaatakować Marię Medycejską, lecz ta potrafiła je wykorzystać w swoim interesie. Wzrost absolutyzmu w XVII w. sprawił, że poniechano zwoływania tego zgromadzenia. Pośpiesznie zebrano je dopiero w 1789, aby uzyskać zgodę na zwiększenie dochodów państwa i uratować je przed bankructwem oraz przeprowadzić reformy administracyjne. Parlamenty i arystokraci sprzeciwiali się tym reformom i właśnie by je ruszyć z martwego punktu Ludwik XVI i jego minister Necker zdecydowali się na zwołanie Stanów Generalnych. Ich zebranie i skład oparto na wzorcu z 1614; członków zachęcano do sporządzania cahiers,,,zeszytów'' skarg. Wprowadzenie głosowania indywidualnego, a nie jak w 1614 stanami, dało przewagę radykałom. Arystokracja straciła w ten sposób kontrolę nad Stanami Generalnymi, które następnie przekształciły się w Zgromadzenie Narodowe przyśpieszając wybuch rewolucji francuskiej.

parlament (franc. parlement), w dawnej Francji była to najwyższa władza sądownicza. Pierwszy, powołany do życia w XII w., był trybunałem apelacyjnym i źródłem ostatecznych orzeczeń prawnych. Istniały także parlamenty prowincjonalne: Paryża, Tuluzy, Bordeaux, Rouen, Aix, Grenoble, Dijon i Rennes. Największe znaczenie miał parlament stolicy, Paryża. Ich polityczne znaczenie wypływało z posiadanego prawa rejestrowania edyktów królewskich i zgłaszania wobec nich zastrzeżeń. Król mógł to prawo pominąć i wydać zarządzenie lub osobiście interweniować (lit de Justice). Wprowadzenie w 1604 dziedziczności urzędów (paulette) poważnie zwiększyło przywileje i znaczenie,,parlamentarzystów'', którzy wystąpili do rywalizacji z królem podczas Frondy. To zaś sprawiło, że Ludwik XIV skasował parlamenty. Reaktywował je w 1718 regent Filip, książę Orleanu. Przewodziły one opozycji wobec króla, pozując na obrońców wolności, a w rzeczywistości broniły przywilejów arystokracji i hamowały wprowadzanie reform przedsiębranych przez króla. Ich opór doprowadził do zwołania w 1789 Stanów Generalnych, co zapoczątkowało rewolucję francuską. Kiedy wyszły na jaw samolubne motywy działania parlamentów, skasowano je w 1792.

Zgromadzenie Narodowe, Assemblée Nationale, nazwa przyjęta 17 VI 1789 przez francuski stan trzeci, gdy pozostałe dwa stany Stanów Generalnych odmówiły przyłączenia się do jego obrad. Trzy dni później jego członkowie związali się przysięgą w Sali Gry w Piłkę. W następnym miesiącu uznał je Ludwik XVI; w tym czasie przyjęło nazwę Konstytuanty (Assemblée Constituante). W sierpniu uchwaliła ona Deklarację Praw Człowieka i Obywatela, a dwa lata później król zatwierdził opracowaną przez nią konstytucję. Konstytuanta zreorganizowała zarząd lokalny, który jakkolwiek przez długi czas utrzymał się w nowej formie, nie przyniósł jednak bezpośrednio większych korzyści. W 1791 przekształciła się w Legislatywę (Assemblée Législative), a w 1792 w Konwent (Convention), zdominowany przez żyrondystów i jakobinów. Zastąpił go w 1795 dyrektoriat.

przysięga w Sali Gry w Piłkę, Serment du Jeu de Paume, dramatyczne wydarzenie, jakie miało miejsce w Wersalu, w pierwszym etapie rewolucji francuskiej. Stan trzeci, wchodzący w skład Stanów Generalnych, zebrał się 17 VI 1789 pod przewodnictwem Jeana Bailly, przedstawiciela Paryża, i ogłosił się Zgromadzeniem Narodowym, uznając, że tylko on ma odpowiednie pełnomocnictwo narodu; wezwał do przyłączenia się doń również przedstawicieli stanu pierwszego (szlachty) i drugiego (duchowieństwa). Deputowani stanu trzeciego, gdy 20 czerwca zastali salę obrad zamkniętą, zebrali się w Sali Gry w Piłkę, dużej hali stojącej w pobliżu, i tu związali się przysięgą, że nie rozejdą się, dopóki Francja nie otrzyma konstytucji.

Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela, dokument programowy rewolucji francuskiej, uchwalony 26 VIII 1789 przez Konstytuantę. Przy jej opracowywaniu konsultowano się z przebywającym wówczas w Paryżu amerykańskim ministrem T. Jeffersonem; wpływ na nią wywarły: Deklaracja amerykańska i oświecenie. W jasnym języku dokument wykłada zasady równości i wolności osobistej: „Ludzie rodzą się wolni i z równymi prawami”; „Nikt nie może sprawować władzy, która nie pochodzi z woli narodu”. Deklaracja głosi zasady równości wobec prawa i obciążeń fiskalnych, wolności słowa i prasy, zakazuje samowolnych aresztowań, potwierdza prawo do własności prywatnej. Później rewolucja pogwałciła wiele z tych praw, lecz Deklaracja sprawiła, że w wielu krajach europejskich życzliwie przyjmowano francuskie armie rewolucyjne; stała się także wzorem dla europejskich liberałów na następne pół wieku.

rewolucja francuska, Wielka Rewolucja Francuska (1789), polityczny przewrót, który zakończył się obaleniem monarchii Burbonów we Francji i stał się momentem przełomowym w historii Europy.Ancien régime z jego uprzywilejowaną warstwą arystokratyczną i zdyskredytowaną monarchią znalazł przeciwników w różnych grupach społeczeństwa francuskiego. Na przywódców ugrupowań opozycyjnych wpływ wywarły wojna amerykańska o niepodległość toczona w 70. latach XVIII w. i coraz większe poparcie, jakiego udzielał im lud w 80. latach tego wieku. Społeczne i gospodarcze niepokoje, połączone z dotkliwymi trudnościami finansowymi, przed którymi stanął Ludwik XVI, zmusił go do zwołania w 1789 Stanów Generalnych; akt ten przyczynił się do puszczenia w ruch machiny rewolucyjnej. Ze Stanów Generalnych wyłoniło się niebawem Zgromadzenie Narodowe, a nowa konstytucja obaliła ancien régime, znacjonalizowała majątki ziemskie Kościoła, podzieliła kraj na departamenty, którymi miały zarządzać wybrane zgromadzenia. Obawa przed kontrakcją króla prowadziła do wystąpień ludu, szturmu Bastylii i wzięcia króla pod nadzór Gwardii Narodowej. Zgromadzenie Narodowe próbowało początkowo stworzyć taki system monarchiczny, w którym król dzieliłby władzę z wybranym zgromadzeniem. Sytuacja zmieniła się po nieudanej ucieczce króla, schwytanego w Varennes, mobilizacji wygnanych rojalistów i wobec wzrastającego zagrożenia ze strony Austrii i Prus. Doprowadziło to do wojny na zewnątrz i do podjęcia radykalniejszych kroków w polityce wewnętrznej. W 1792 obalono monarchię, ustanowiono republikę, następnie ścięto króla i zaprowadzono rządy Wielkiego Terroru (marzec 1793 - lipiec 1794). Rewolucjonistom nie udało się utworzyć stabilnego rządu republikańskiego, ponieważ o władzę walczyły różne frakcje (żyrondyści, jakobini, kordelierzy, Robespierre). Po próbach z różnymi formami administracyjnymi, ostatnią, dyrektoriat, obalił w 1799 Napoleon I.

ancien régime, termin używany na określenie systemu politycznego i administracyjnego, jaki istniał we Francji w XVII-XVIII w., za panowania królów z dynastii Burbonów, przed rewolucją francuską; odnosi się on także do większości krajów Europy. Monarcha miał (w teorii) nieograniczoną władzę, łącznie z prawem więzienia ludzi bez procesu sądowego. Nie było reprezentatywnego zgromadzenia. Ale nade wszystko cechowało go istnienie przywilejów. Cieszyła się nimi arystokracja, zajmująca uprzywilejowaną pozycję wobec prawa, podatków i możliwości piastowania wysokich urzędów. Niechętnym okiem spoglądała na to klasa średnia, a także sam monarcha, którego władzę przywileje znacznie ograniczały. Uprzywilejowane było również duchowieństwo; Kościół katolicki we Francji był posiadaczem rozległych włości. Chłopi byli przeciążeni podatkami i chociaż nie byli chłopami pańszczyźnianymi, to jednak wielcy właściciele ziemscy mieli możliwości poddania ich swojej władzy. Ancien régime był nieskuteczny, albowiem opieszale wprowadzano reformę prawa, ociężale zmieniano system podatkowy, zaś zarząd lokalny działał gnuśnie. I właśnie bankructwo rządu było jedną z przyczyn rewolucji francuskiej. Mimo iż Kościół i państwo ograniczały wolność prasy, to jednak krytycyzm przybierał na sile. Ancien régime działał niczym kaftan bezpieczeństwa, krępujący rozwijające się szybko społeczeństwo; i dlatego został zniszczony przez rewolucję francuską.

Varennes, ucieczka (20 VI 1791), nieudana próba Ludwika XVI ucieczki z Francji i połączenia się z rojalistami. Gdy w kwietniu 1791 zakazano królowi opuszczania Paryża, jego zwolennicy opracowali plan ucieczki. Nocą 20 czerwca król wraz z towarzyszącymi mu osobami opuścił Paryż w przebraniu i z fałszywymi dokumentami. Został jednak rozpoznany przez pocztmistrza i zatrzymany w Varennes. Uciekinierów sprowadzono do Paryża i trzymano pod strażą w pałacu Tuileries.

Kanada, kraj obejmujący północną część Ameryki Północnej. Pierwotnie zamieszkany był przez Indian północnoamerykańskich i Inuitów zajmujących tereny na dalekiej północy. W X w. wikingowie założyli osadę w L'Anse aux Meadows. John Cabot wylądował w 1497 na Labradorze, zbadał Nową Fundlandię i Cape Breton Island, zaś Jacques Cartier objął te ziemie w imieniu króla francuskiego. Pierwsza osada francuska założona została w Akadii, w 1604 przez handlarzy futer. Samuel de Champlain założył w 1608 Quebec, leżący nad rzeką św. Wawrzyńca. Gubernator Louis Frontenac obronił Quebec przed atakiem Sir Williama Phipsa (1691) i z powodzeniem prowadził walki z wrogim mu plemieniem Irokezów (1696). Odkrywcy ruszyli wzdłuż Wielkich Jezior i doliny Missisipi; do ujścia tej rzeki dotarł w 1682 René R. La Salle. Nazwę Kanada używano zamiennie z drugą Nowa Francja, którą obejmowano wszystkie posiadłości francuskie w Ameryce Północnej. Konflikt na tym terenie między Francją i Anglią znalazł odbicie w wojnach z Francuzami i Indianami. Pokój w Utrechcie (1713) przyznał Francji większą część Akadii, Nową Fundlandię i Zatokę Hudsona; reszta Nowej Francji została podbita przez Anglię i przyznana jej na mocy traktatu paryskiego w 1763. W trakcie i po wojnie amerykańskiej o niepodległość do Nowej Szkocji (dawniej Akadia, obecnie Ontario) przybyło ok. 40 tys. Lojalistów Zjednoczonego Imperium.

Indianie Ameryki Północnej, pierwotna ludność Ameryki Północnej, która przybyła z Azji ok. 30 tys lat temu. W czasach kolonizacji europejskiej cała populacja Indian nie przekraczała 900 tys. Skupiali się oni raczej na wybrzeżach niż na nieurodzajnych terenach wewnątrz kontynentu. Żyli w małych wioskach, z wyjątkiem tych Indian, którzy zajmowali południowo-zachodnie tereny; ich organizacja była podporządkowana myślistwu, albowiem rolnictwo odgrywało drugoplanową rolę. Powszechnie występującą u nich organizacją społeczną było plemię; zjawiskiem stałym były walki między plemionami. Starcia z angielskimi i francuskimi kolonistami na terenie północno-wschodnim zepchnęły Indian w głąb lądu; podobnie było na południowym zachodzie, gdzie z dotychczas zajmowanych terenów wyparli ich Hiszpanie. Przejęcie od Europejczyków konia zwiększyło liczbę Indian prowadzących koczowniczy tryb życia na Wielkich Równinach. Większe plemiona Indian dzieli się zwykle według kryteriów geograficznych na następujące grupy: północno-wschodnią, zajmującą tereny lesiste (np. Algonkinowie, Delawarowie, Irokezi), południowo-wschodnią (np. Czeroki, Czoktaw, Krik), Wielkich Równin (np. Czarne Stopy, Komancze, Dakota), zachodniej pustyni (np. Apacze, Pueblo, Nawahowie), Dalekiego Zachodu (np. Paunisi), wybrzeża północno-zachodniego (np. Czinukowie) i gór lub Wielkiej Kotliny (np. Nez Percé).

Algonkinowie, Indianie we wschodniej Kanadzie, należący do algonkińskiej grupy językowej. W XVII w. zamieszkiwali dolinę Ottawy i przylegające tereny, w XVIII w. południowe Ontario. Toczyli walki z Irokezami, zwłaszcza z plemieniem Mohawk. Od 1603 do XVIII w. byli sojusznikami Francuzów, którzy pozostawali w konflikcie z innymi Europejczykami handlującymi skórami zwierząt. Zajmowali się głównie myślistwem i rybołówstwem, niektórzy uprawiali na wykarczowanych terenach leśnych kukurydzę, bób i dynię. Żyli małymi grupami mieszkając w ostro zwieńczanych szałasach lub kopułowatych wigwamach, wykonanych z kory brzozowej układanej na drągach. Z kory brzozowej wykonywali także lekkie czółna, a podczas zimowych wędrówek używali rakiet do chodzenia po śniegu, sań i toboganów. Niewielka ich liczba utrzymała się do dziś (ok. 2000) zajmując się traperstwem lub służąc myśliwym za przewodników.

Mohawk, plemię Indian Ameryki Północnej, najdalej na wschód wysunięte z tych plemion Irokezów, które utworzyły konfederację Pięciu Narodów; zamieszkiwali wschodnie regiony stanu Nowy Jork, na zachód od Mohikanów. Byli pierwszymi z Irokezów, którzy doświadczyli wpływu, wywieranego przez handel towarami europejskimi, gdy zaś wśród plemion doszło do wzmagającej się rywalizacji handlowej, byli inicjatorami powstania konfederacji. Jej dominacja na szlakach handlowych umocniła się, gdy ok. 1640 otrzymali od Anglików i Holendrów broń palną, która zmieniła ich sposób walki. Po zagładzie Huronów, jakiej dokonali w latach 1647-49, podpisali w Quebecu (w 1653, 1667 i 1701) traktaty pokojowe z Francuzami. Wielu z nich nawrócili misjonarze jezuiccy w drugiej połowie XVII i w XVIII w.; w 1704 rozpoczęli wśród nich prace misjonarze angielscy. W latach 70. XVII w. duża ich liczba przeniosła się do nowych siedzib w pobliżu Montrealu, inni w połowie XVIII w. osiedlili się we wioskach nad Rzeką Św. Wawrzyńca. Podczas wojny amerykańskiej o niepodległość większość z nich stanęła po stronie Anglików i dlatego Amerykanie usunęli w 1777 ze stanu Nowy Jork wszystkich, którzy jeszcze tam pozostali; wygnani połączyli się z krewnymi w Kanadzie, gdzie do dzisiaj mieszka większość ich potomków.

Huroni, konfederacja pięciu plemion Indian Ameryki Północnej posługujących się językiem hoka-sju. Zajmowali się rolnictwem, mieszkali w rozległych wioskach w południowej części Ontario; po raz pierwszy weszli w kontakt z Europejczykami w XVII w. Nazwę Huronów nadali im Francuzi. W 1609 zetknął się z nimi S. de Champlain, który wciągnął Francuzów do walki między Huronami a zamieszkałymi na południe od nich Irokezami, zwłaszcza z plemieniem Seneka. W latach 20. tego wieku Huroni byli liczącymi się dostawcami futer dla Francuzów. Od 1635 jezuici założyli wśród nich wiele misji, z których dwie zniszczyli Irokezi podczas napadów w 1648-49. Ci Huroni, którzy uszli wtedy cało z pogromu, przyłączyli się do innych plemion lub osiedlili w pobliżu Quebecu.

Seneka, plemię Indian w Ameryce Północnej, najdalej na zachód wysunięte z Pięciu Narodów Irokezów, żyjące w zachodniej części stanu Nowy Jork. Zaangażowali się w handel futrami i wojowanie. Francuscy misjonarze, jezuici, rozpoczęli wśród nich pracę w 1668. Podczas amerykańskiej wojny o niepodległość stanęli po stronie Anglików i w rewanżu ekspedycja amerykańska zniszczyła w 1778 ich wioski. W końcu XVIII w. rozpoczęły wśród nich działalność nowe misje chrześcijańskie. W tym samym czasie wódz Szczodre Jezioro zaczął głosić,,Kodeks Szczodrego Jeziora'', opierający się na tradycji Irokezów. Zwolenników zyskiwał i on, i chrześcijańskie misje.

Quebec, miasto i prowincja w Kanadzie. Miasto założył w 1608 Samuel de Champlain na niedostępnym płaskowyżu; było stolicą Nowej Francji do 1759, kiedy zajęli je Anglicy. Gdy w 1763 przestała istnieć Nowa Francja, utworzono wówczas prowincję Quebec. Wydany przez rząd brytyjski Quebec Act (1774) rozciągnął jej granice aż po rzeki Ohio i Missisipi, gwarantował tolerancję religijną i utrzymanie francuskiego prawa cywilnego. W ten sposób rząd gwarantował sobie lojalność Quebecu podczas wojny amerykańskiej o niepodległość. Podjęta przez Amerykanów próba zajęcia miasta (1775-76) nie powiodła się. Prowincję podzielono w 1791 na dwie: Dolną Kanadę (dziś Quebec), o przewadze ludności francuskiej i Górną Kanadę (dziś Ontario), z ludnością anglosaską.

Delawarowie, plemię Indian północnoamerykańskich, żyjące w dolinie rzeki Delaware, we wschodniej Pensylwanii i New Jersey. Jeszcze przed przybyciem w 1609 Henry'ego Hudsona plemię to stykało się już ze statkami hiszpańskimi i portugalskimi. Holenderskie osady: Albany, Nowy Jork (1614), Burlington, New Jersey (1624) i Fort Amsterdam (Manhattan, 1626) prowadziły z Delawarami handel wymieniając europejskie towary na skóry bobrów. Gdy jednak w połowie XVII w. przybyła znaczna liczba kolonistów, wówczas nasiliły się otwarte walki. W 1645 zawarto oficjalnie pokój, lecz incydenty trwały przez cały XVIII w. Plemię zostało rozproszone przez Anglików i Amerykanów w XVIII-XIX w.

Irokezi, termin ten w szerszym znaczeniu odnosi się do plemion Indian północnoamerykańskich, które w okresie prekolumbijskim zamieszkiwały północne tereny dzisiejszego stanu Nowy Jork; w węższym zaś odnosi się do Związku Pięciu Narodów: Mohawk, Oneida, Onondaga, Kajuga i Seneka, do którego w 1720 dołączyło plemię Tuskarora. Inne plemiona Irokezów to Huroni, Suskuehanna, Neutral i Erie.

W rywalizacji o handel futrami, która wywiązała się między Holendrami i Anglikami z Albany oraz Nowego Jorku a Francuzami z Montrealu, Irokezi związali się z Albany. Dążąc do utrzymania kontroli nad terenami, na których żyły bobry, napadali na francuskie osady położone nad Rzeką Św. Wawrzyńca i na Huronów mieszkających w pobliżu Zatoki Jerzego, w południowo-wschodniej części Ontario, których (podczas napadów plemienia Seneka w 1648-49) właściwie zniszczyli jako naród. W 1784 Irokezi, którzy byli sprzymierzeńcami Anglików przeciwko Francuzom, a później przeciwko buntującym się koloniom, zostali nagrodzeni wielkimi nadziałami ziemi i ruszyli ku Wielkiej Rzece (Ontario), prowadzeni przez Josepha Branta, i ku Zatoce Quinte (Desoronto, Ontario).

Czeroki, plemię Indian północnoamerykańskich, zamieszkujące region ciągnący się przez Wirginię, Karolinę, wschodnią część Kentucky i Tennesse, północną Georgię i Alabamę. Ich przedhistoryczni przodkowie zbudowali starożytne Etowah (Georgia), ważny ośrodek kultowy, należący do wschodnich kultur Missisipi; w latach 1540-42 przebywał tu z ekspedycją H. De Soto. Ospa i inne choroby, których Czeroki nabawili się podczas kontaktów z fancuskimi i angielskimi kupcami, znacznie zmniejszyły w XVII w. ich populację. Konflikt z białymi osadnikami, prącymi ku zachodowi, doprowadził do wielu wojen. Po wojnie amerykańskiej o niepodległość Czeroki szybko przyswoili sobie styl życia białych.

Missisipi kultury, północnoamerykańskie, przemieszane ze sobą kultury występujące w dolinie środkowego i dolnego biegu rzeki Missisipi od ok. 700 do 1700. Tę nową tradycję kulturową odróżniają od poprzednich kultur Hopewell trzy zasadnicze cechy. Pierwszą są słynne, ogromne ośrodki polityczno-religijne, w których znajdowały się piramidalne, płasko ścięte kopce ziemne, na których wznoszono świątynie, gdzie odprawiano praktyki religijne, nazywane kultem południowym. Otaczały je plecione i okładane gliną domy rolników. Inspiracją dla powstania tych ceremonialnych ośrodków były kultury Meksyku (Mezoameryki), chociaż nie wiemy, jak one tu przenikały. Najsłynniejszymi ośrodkami są: Cahokia (Illinois), Aztalan (Wisconsin) i Macon (Georgia), posiadające rozległe kompleksy kopcowe; dwa ostatnie były nadto ufortyfikowane. Drugą cechą jest o wiele mniejsze znaczenie kopców grobowych. Trzecią jest pojawienie się nowych stylów w ceramice, które wskazują na pośrednie wpływy Mezoameryki.

Hopewell kultury, grupa spokrewnionych kultur, występujących na wschodzie Ameryki Północnej od ok. 500 p.n.e. do 500 n.e. Ich cechą charakterystyczną są stożkowate kopce, wznoszone zmarłym. Najbardziej rozpowszechnione są w stanie Ohio i często towarzyszą im różnorakie ziemne formy; najsłynniejszy jest Wielki Kopiec Wężowy, mający 213 m długości.

południowy kult, rozpowszechniony kult religijny i towarzysząca mu symbolika artystyczna, występujące w przedhistorycznych kulturach Missisipi. W pełni uformował się ok. 1000 n.e. w materiale archeologicznym uwidacznia się zbiór przedmiotów rytualnych i motywów malowanych lub wyrytych na ceramice, wyciętych lub wyrzeźbionych na muszlach, w drewnie i w kamieniu, wytłoczonych na cienkich płytkach miedzianych, albo malowanych na tkaninach. Uważa się, iż przedmioty te i motywy występują w związku z ceremoniami kultowymi odbywanymi w świątyniach zbudowanych na szerokich kopcach ziemnych. Większość motywów symbolicznych można powiązać z religiami meksykańskimi, ale są także pewne elementy wywodzące się z rodzimej, starszej religii, należącej do kultury Hopewell.

Czoktaw, plemię Indian północnoamerykańskich, które zamieszkiwało tereny dzisiejszego stanu Missisipi, na południe od Czikasawa. Ich tereny zbadał w 1540-42 H. de Soto. Rywalizowali z Natczezami i Czikasawa w handlu z osadnikami hiszpańskimi, a później, w XVII i XVIII w., z Francuzami z Nowego Orleanu. Konflikt z kolonistami amerykańskimi zaostrzył się po wojnie amerykańskiej o niepodległość.

Czikasawa, plemię Indian północnoamerykańskich, które zamieszkiwało region obecnej północnej Alabamy, Missisipi i południowego Tennesse. Byli potomkami późnych kultur Missisipi. W 1739 zaatakowała ich francuska wyprawa, która ruszyła z Montrealu i Fortu Michilimackinac (Michigan) i była wspomagana przez wiele plemion znad Wielkich Jezior. Byli sprzymierzeńcami Anglików, mających bazę w Charleston, i w XVIII w. walczyli z profrancuskimi plemionami, takimi jak Illinois na północy i Czoktaw na południu.

Natczezowie, plemię Indian Ameryki Północnej, zamieszkujące tereny nad środkowym biegiem Missisipi. Ich szczególne znaczenie wynika z faktu, że organizacja plemienna tego ludu zachowała się na tyle długo, że Europejczycy mogli ją udokumentować i zyskać wgląd w przedhistoryczne kultury Missisipi. Dwie lub więcej wiosek było pod władzą jednego naczelnika; ich mieszkańcy dzielili się na szlachetnie urodzonych, zajmujących w hierarchii różne stopnie (,,słońc'',,,szlachetnych'' i,,czczonych'') i zwykłych członków wspólnoty (,,śmierdzieli''). Wymagano, żeby szlachetnie urodzeni zawierali związki małżeńskie ze zwykłymi członkami wspólnoty, przy czym pochodzenie liczyło się w linii żeńskiej. Tak więc dzieci ojców,,śmierdzieli'' przejmowały wyższy status matki, zaś te, których matkami były zwykłe kobiety, stały w hierarchii niżej od swoich ojców.

Atak Natczezów w 1729 na Fort Rosalie pociągnął za sobą odwet Francuzów, którzy zniszczyli wiele indiańskich wiosek. W 1731 sprzedali do niewoli 450 Natczezów. Większość z tych, którzy przetrwali, przyłączyła się do plemienia Czikasawa.

Krik, Muskogi, plemię Indian północnoamerykańskich, zamieszkujące Alabamę i Georgię. Ich kultura w czasach przedhistorycznych była wschodnim przedłużeniem kultur Missisipi. Odwiedził ich w 1540-42 hiszpański podróżnik Hernando de Soto i stwierdził, że mieli doskonale zorganizowany system polityczny i społeczny. Mieszkali w rozległych, dobrze ufortyfikowanych miastach, w których centralne miejsce zajmowały ceremonialne kopce; miasta te tworzyły luźną konfederację, zaciekle walczącą z Europejczykami dążącymi do ich podboju; ostatecznie uległy w przełomie XVIII i XIX w.

Czarne Stopy, plemię Indian północnoamerykańskich, zamieszkujące południową Albertę i północno-zachodnią Montanę. Początkowo, podobnie jak plemię Kri, zajmowali się myślistwem i zbieractwem. W XVIII w. zaczęli na nich napadać Szoszoni z Idaho, którzy po zdobyciu koni i broni palnej rozpoczęli życie koczowników. Indianie z plemienia Czarne Stopy, nie posiadający koni, kradli je Szoszonom i sprzedawali Kri za broń palną. Później i oni szybko przeszli na koczowniczy tryb życia w północnej części Wielkich Równin.

Kri, największe i najbardziej rozprzestrzenione plemię Indian kanadyjskich z algonkińskiej grupy językowej. W czasach przedhistorycznych polowali w lasach na północy oraz w tundrze w środkowo-zachodniej Kanadzie. Żyli w małych gromadach lub grupach myśliwych i mieszkali w stożkowatych lub kopułowatych szałasach. Latem odbywali wędrówki pieszo lub łodziami, zimą używali rakiet i toboganów. Po nawiązaniu kontaktu z Kompanią Zatoki Hudsona niektórzy zajęli się traperstwem i rozszerzyli swoje tereny łowieckie. Gdy Kri z równin zdobyli konie i broń palną rozpoczęli bezlitosne polowanie na bizony i w 80. latach XIX w. właściwie wybili ich stada.

Kompania Zatoki Hudsona, Hudson's Bay Company. Powstała w 1670, kiedy książę Rupert i siedemnastu innych udziałowców otrzymało od króla Karola II przywilej oddający im zarząd i prawo prowadzenia handlu na ogromnym obszarze północno-wschodniej Kanady, nazywanym odtąd Ziemią Ruperta, przylegającym do Zatoki Hudsona. Kompania ciągnęła ogromne zyski z handlu futrami, chociaż do 1763 zagrażała jej konkurencja i zbrojne ataki Francuzów. Od 1787 toczyła bardzo nieraz zacięte walki z Kompanią Północno-Zachodnią (North-West Company) o kontrolę nad handlem futrami; w 1821 doszło do ich połączenia.

Komancze, plemię Indian północnoamerykańskich żyjące na Wielkich Równinach. Używali swego rodzaju sań, gdy ciągnęli za wędrującymi stadami zwierzyny. Ich ruchliwość zwiększyło wprowadzenie koni, zapożyczonych od hiszpańskich osadników osiedlonych na południowym zachodzie. W XVIII w. prowadzili nieustanne walki z innymi plemionami. Otrzymawszy broń palną od Francuzów napadali do 1786 na Hiszpanów, którzy od tego właśnie roku, aby uzależnić ich od siebie, zaczęli zaopatrywać Komanczów w broń, amunicję i artykuły żywnościowe. Tym sposobem przyczynili się do utraty przez Komanczów ich biegłości w strzelaniu z łuku.

Dakota, najszersza grupa spokrewnionych plemion indiańskich w Ameryce Północnej, zwykle nazywanych Siuksami. Pierwotnie zamieszkiwali lesiste tereny Minnesoty i obrzeża Wielkich Równin. Wraz z rozwojem francuskiego i angielskiego handlu futrami nasiliły się walki międzyplemienne, które doprowadziły do wyniszczenia jednych plemion, do zepchnięcia na Równiny innych; do tych drugich należeli Indianie Dakota. Napadali na plemiona osiadłe na południowy wschód od Missouri i pośredniczyli w wymianie towarów europejskich, zwłaszcza broni, na kukurydzę, tytoń i inne produkty. Ich tradycyjnymi wrogami i rywalami w handlu były plemiona Kri i Odżibwa, zajmujące tereny na północ i wschód od terytoriów Indian Dakota. Nim oswoili sobie konia, ich polowania na bizony zapewniały równowagę ekologiczną; podczas sezonowych wędrówek używali swoistego rodzaju sań, ciągnionych przez psy, później dostosowanych do ciągnienia przez konie; mieszkali w tipi (w ich języku: „oni mieszkają”). Gdy konno zaczęli polować na bizony i zabijać je ponad miarę, doprowadzili do zmniejszenia się stad tych zwierząt, które systematycznie wybijali biali osadnicy, prący na ziemie Indian.

Apacze, plemię Indian północnoamerykańskich. W czasach prehistorycznych prowadzili życie nomadów w środkowej i południowej części Wielkich Równin, używając pewnego rodzaju sań. Między IX a XV w. przesuwali się powoli ku południowi, na obszary na poły pustynne. Od ok. 1275 napadali, wraz z plemieniem Nawahów, na miasta ludów kultury Anasazi i w dużej mierze przyczynili się do ich upadku. W 2 poł. XVI w., gdy zetknęli się z nimi Hiszpanie, byli już zakorzenieni w Arizonie, Nowym Meksyku, Teksasie i w północnym Meksyku. W XVII w. utrzymywali regularne kontakty z osadami hiszpańskimi. Kiedy podobnie jak inne plemiona osiadłe na wschodniej krawędzi Wielkich Równin zdobyli konie, wówczas rozpoczęła się zażarta rywalizacja o tereny polowań na bizony. W poł. XVIII w. Komancze wyparli ich z Wielkich Równin ku obszarom pustynnym.

Nawahowie, plemię Indian północnoamerykańskich, spokrewnione z Apaczami, pochodzące z zachodniej Kanady. Między XI w XV w. migrowali na południe, do,,czterech rogów'', wyznaczonych przez dzisiejsze stany: Utah, Colorado, Arizonę i Nowy Meksyk. W końcu XIII w. wyparli stąd większość ludów kultury Anasazi.

W latach 1540-42 weszli w kontakt z Hiszpanami, od 1609 pracowały wśród nich misje hiszpańskie. Od Hiszpanów nauczyli się hodować konie, wypasać bydło i wytwarzać wyroby ze srebra, natomiast umiejętności tkackie przejęli z kultury Anasazi.

Anasazi kultura, kultura Indian Ameryki Północnej. Jej ośrodkiem był region, którego „cztery rogi” wyznaczają dzisiejsze stany Utah, Colorado, Arizona i Nowy Meksyk. Sięga początkami ok. 500 p.n.e. a jej odmiana San Jose (ok. 500-100 p.n.e.), jedna z kultur pustyni, których twórcami byli myśliwi-zbieracze, poczyniła pierwsze kroki ku gospodarce rolnej i życiu we wioskach. Ponieważ masowo produkowali koszyki, przeto ich twórców nazwano wyplataczami koszy (wyplataczy koszy kultura) i nazwą tą objęto wczesny etap ich kultury. Od 450 wytwarzali naczynia ceramiczne, a w latach 700-900 zaczęli budować kiva (okrągłe izby ceremonialne). Susze, brak żywności i napływ plemion Atapasków (Nawahowie i Apacze) zmusiły wielu z nich w XIII-XV w. do opuszczenia swych osad i zakładania, w celach obronnych, mieszkań w jaskiniach skalnych (jaskiń skalnych mieszkańcy), pueblach. W latach 1540-42 przebywała wśród nich wyprawa Francisco Vasqueza de Coronado i w tym czasie wielu zaczęło powracać na swoje dawne tereny. Początkowo stosunki układały się przyjaźnie, lecz brak żywności doprowadził do oporu, który zakończył się masową zagładą Indian, dokonaną przez Coronado. W XVII w. przybyli tu hiszpańscy misjonarze, których Indianie wypędzili w latach 80., co sprowokowało Hiszpanów (1692) do działań represyjnych. Dziś ich potomków nazywa się Indianami Pueblo.

pustyni kultury, opisowa nazwa stosowana na określenie wczesnych grup myśliwych-zbieraczy z okresu polodowcowego, którzy od ok. 8000 p.n.e. zamieszkiwali tereny Meksyku i południowo-zachodniej Ameryki Północnej. Żywili się głównie roślinami, a wśród znalezisk archeologicznych powszechnymi są kije kopieniacze. Do polowania używali oszczepów. Rozszerzenie się uprawy kukurydzy doprowadziło do pojawienia się kultury wyplataczy koszy. Uprawę ziemi rozpoczęto wkrótce po 3500 p.n.e. na terenie Meksyku, skąd umiejętność tę zapożyczyły ludy z południowo-zachodniej części Ameryki Północnej, gdzieś w początkach ery chrześcijańskiej; na innych terenach kultury pustyni przetrwały do XIX w.

Wyplatacze koszy, grupa Indian w Ameryce Północnej, w Colorado i na przyległych terenach, która w ostatnim wieku p.n.e. wyłoniła się z kultur pustyni. Umiejętność uprawy ziemi przejęli z Meksyku. Koszyków używali zamiast ceramiki: zachowały się dzięki suchemu klimatowi tego regionu. Ulepszenia w zakresie techniki uprawy roli i zwiększenie ludności doprowadziło ok. 900 do powstania kultury Anasazi Indian Pueblo.

jaskiń skalnych mieszkańcy, ogólny termin oznaczający tę część ludu kultury Anasazi, która poczynając od ok. 1150 n.e. mieszkała w Mesa Verde (Colorado) i podobnych miejscach, np. w Montezuma Castle (Arizona) lub w Canyon de Chelly (Arizona). Były to miejsca obronne, dające ludziom schronienie na wypadek walk wewnętrznych lub ataków Apaczów i Nawahów. Najsłynniejszym jest tzw. Cliff Palace (Mesa Verde), zbudowany pod nawisem skalnym, z wysuszonych na słońcu cegieł, posiadający wiele kondygnacji, mocne ściany tarasowe, czworoboczne i okrągłe wieże, w których jest ok. 200 pokoi i 23 okrągłych ceremonialnych izb, zwanych kiva.

Cartier Jacques (1491-1557), żeglarz francuski, odkrywca Rzeki św. Wawrzyńca. Podobnie jak inni odkrywcy tego okresu, szukał północno-zachodniego przejścia do Chin. W 1534 dotarł do Nowej Fundlandii i odkrył ujście wielkiej rzeki. Podczas następnej wyprawy, podjętej dwa lata później, pożeglował w górę rzeki i dotarł do Ile d'Orleans; płynąc dalej przybił do indiańskiej wioski, gdzie później stanął Montreal. Podczas trzeciej wyprawy (1541-42) spędził zimę na Rzece Św. Wawrzyńca, ale już niczego więcej nie odkrył. Dalsze badania Kanady podjął S. Champlain.

Champlain Samuel de (1567-1635), francuski badacz Kanady. W 1599 kierował hiszpańską wyprawą do Indii Zachodnich. Odbył następnie jedenaście podróży do Kanady, ale już w służbie francuskiej. Kontynuował badania J. Cartiera, odkrywcy Rzeki Św. Wawrzyńca. Zbadał wybrzeże Nowej Anglii, później założył osadę w miejscu, gdzie obecnie leży Quebec. Stanowiła ona bazę do jego badań wnętrza kraju; odkrył jezioro, które nazwał własnym nazwiskiem. Wierzył, że przez Wielkie Jeziora wiedzie droga do Oceanu Spokojnego, ale od dalszych poszukiwań odsunęły go obowiązki namiestnika kolonii francuskiej. W 1629, gdy Anglicy zajęli Quebec, Champlain dostał się do niewoli, w której spędził trzy lata. W 1633 powrócił z Kanady do Francji, ale niebawem wrócił do Quebeku, gdzie zmarł.

Quebec, miasto i prowincja w Kanadzie. Miasto założył w 1608 Samuel de Champlain na niedostępnym płaskowyżu; było stolicą Nowej Francji do 1759, kiedy zajęli je Anglicy. Gdy w 1763 przestała istnieć Nowa Francja, utworzono wówczas prowincję Quebec. Wydany przez rząd brytyjski Quebec Act (1774) rozciągnął jej granice aż po rzeki Ohio i Missisipi, gwarantował tolerancję religijną i utrzymanie francuskiego prawa cywilnego. W ten sposób rząd gwarantował sobie lojalność Quebecu podczas wojny amerykańskiej o niepodległość. Podjęta przez Amerykanów próba zajęcia miasta (1775-76) nie powiodła się. Prowincję podzielono w 1791 na dwie: Dolną Kanadę (dziś Quebec), o przewadze ludności francuskiej i Górną Kanadę (dziś Ontario), z ludnością anglosaską.

Nowa Francja, La Nouvelle France, nazwa nadana posiadłościom francuskim w Ameryce Północnej, które odkryto, zbadano i zasiedlono od XVI do XVIII w. Jej głównymi ośrodkami były: Quebec (założony w 1608) i Montreal (założony w 1642) nad Rzeką Św. Wawrzyńca. W 1712 Nowa Francja rozciągała się od Zatoki Św. Wawrzyńca aż za Jezioro Górne i obejmowała Nową Fundlandię, Akadię (Nowa Szkocja) i dolinę Missisipi aż do Zatoki Meksykańskiej. Zaczęła rozpadać się, gdy pokój w Utrechcie, zawarty w 1713, pozbawił Francję Akadii, Nowej Fundlandii i Zatoki Hudsona. Jako jednostka polityczna przestała istnieć w 1763, po podpisaniu przez Francję traktatu paryskiego. Luizjanę, ostatnią swoją kolonię na kontynencie północnoamerykańskim, Francja sprzedała w 1803 Stanom Zjednoczonym.

Nowa Francja stanowiąc zagrożenie dla angielskich kolonii na południu, będąc poważnym konkurentem w handlu futrami oraz rywalem do zajęcia ziem zachodnich, została wplątana we wojnę z Francuzami i Indianami. Zwycięstwo Wolfe'a na Plains of Abraham (1759) doprowadziło w 1763 do położenia kresu francuskiemu panowaniu w Kanadzie. Terytoria leżące na wschód od rzeki Ottawa i na północ od Rzeki Św. Wawrzyńca nosiły za władzy brytyjskiej nazwy - kolejno - Dolnej Kanady (1791), Kanady Wschodniej (1841), prowincji Quebec (1867) w składzie dominium Kanady.

Nowa Fundlandia, Newfoundland, wyspa na Oceanie Atlantyckim u wybrzeży Kanady, w Zatoce Św. Wawrzyńca. Zajął ją dla Anglii w 1497 John Cabot. Jej bogate ławice dorszy i głęboko wrzynające się w ląd zatoki szybko przyciągnęły europejskich rybaków. Humphrey Gilbert (1583) i lord Baltimore (1621) usiłowali ją skolonizować, lecz w 1650 było tu tylko 2 tys. osadników. Do wyspy pretensje zgłosiła Francja i Nowa Fundlandia kilkakrotnie przechodziła z rąk do rąk. Francja uznała brytyjskie zwierzchnictwo w pokoju zawartym w Utrechcie (1713). W 1728 Nowa Fundlandia otrzymała status kolonii. Kres pretensjom Francji do tej wyspy położył traktat paryski (1763), chociaż Francuzi zachowali pewne prawa dotyczące połowu ryb.

Nowa Szkocja, Nova Scotia, jedna z prowincji Kanady, leżąca na wschodnim wybrzeżu kraju, na półwyspie przylegającym do Nowego Brunszwiku. Pretensje do tego terytorium zgłosili w 1603 Francuzi i założona przez nich osada Port Royal stała się ośrodkiem kolonii nazwanej Akadia. Tym pretensjom przeciwstawili się Anglicy, którzy nadali półwyspowi w 1621 nazwę Nova Scotia i kilkakrotnie zbrojnie go najeżdżali (1613, 1654, 1690), a w 1710 zdobyli; w 1713 otrzymali tę ziemię na mocy traktatu w Utrechcie. Francuzi utrzymali leżącą tuż przy półwyspie wyspę Cape Breton i zbudowali na niej Louisburg, który Anglicy zdobyli w 1745, lecz zwrócili w 1748. Podczas wojny z Francuzami i Indianami Anglicy siłą przesiedlili na tereny swoich południowych kolonii ok. 6 tys. Akadyjczyków, z których część osiadła ostatecznie w Luizjanie, inni zaś powrócili po pewnym czasie do Akadii. Powtórne zdobycie przez Anglików Louisburga (1758) i traktat paryski (1763) zapewniły im posiadanie Nowej Szkocji. Zachęcano do zakładania osiedli; duża liczba lojalistów (Lojaliści Zjednoczonego Imperium) przybyła tutaj podczas wojny amerykańskiej o niepodległość.

wojny z Francuzami i Indianami (1689-1763), konflikty angielsko-francuskie na terenie Ameryki Północnej, będące częścią międzynarodowej rywalizacji tych dwóch państw. Epizodami owej rywalizacji były: wojna króla Williama (1689-97), wojna królowej Anny (1702-13), wojna króla Jerzego (1744-48) i wojna z Francuzami i Indianami (1755-63). Ta ostatnia stanowiła amerykański rozdział wojny siedmioletniej. Po zawarciu sojuszu z Prusami Pitt Starszy był w stanie przeznaczyć większe środki na wojnę w Ameryce. Dowódca brytyjski, generał Braddock ruszył w 1755 z wojskiem do Ohio, lecz pod Fort Duquesne został rozbity. Inna armia pokonała Francuzów w bitwie przy Jeziorze Jerzego, ale nie wyciągnięto z tego korzyści. W latach 1756-57 Francuzi odnieśli kilka zwycięstw nad Brytyjczykami, osłabionymi tarciami pomiędzy nowym dowódcą, lordem Johnem Loudounem a koloniami Massachusetts i Wirginią. Jednakże w 1759, w bitwie na Plains of Abraham Wolfe pokonał Francuzów. Wkrótce poddał się Quebec, w następnym roku Montreal i niebawem cała Kanada dostała się w ręce Brytyjczyków. Traktat paryski (1763) przyznał Wielkiej Brytanii Kanadę i tę część Luizjany, która leży na wschód od Missisipi.

króla Williama wojna (1689-97), pograniczna wojna, jaką w Ameryce Północnej prowadzili Anglicy z Francuzami, wspomagani przez swoich indiańskich sprzymierzeńców; była ona przeniesieniem na tereny kolonii tej wojny, jaką w Europie toczyła Liga augsburgska (Augsburg). Rozgrywała się głównie na dwóch teatrach działań; na północnym wybrzeżu Ameryki oraz w dolinach górnego biegu Hudsonu i górnego biegu Rzeki Św. Wawrzyńca. Wyprawa, która pod wodzą Sir Williama Phippsa wyruszyła w 1690 z Nowej Anglii złupiła Port Royal w Akadii, ale następna, zorganizowana przez kilka kolonii przeciwko Quebecowi i Montrealowi zakończyła się klęską. L. Frontenac organizował napady plemienia Abuski na angielskie posterunki w Maine i zniechęcał do dalszej walki Irokezów, stojących po stronie Anglików. Obu stronom brakowało środków, żeby prowadzić wojnę na szeroką skalę, na pomoc zaś Europy nie można było wtedy liczyć. Wojnę zakończył pokój w Rijswijk (1697) i zawieszenie broni zawarte w Maine (1699).

Frontenac Louis de Buade, hrabia de (1622-98), gubernator Nowej Francji (1672-82, 1689-98). Wyróżnił się w wojnie trzydziestoletniej. Podczas pierwszego urzędowania w Kanadzie wzmocnił obronność Nowej Francji, zachęcał do przedsiębrania nowych poszukiwań, lecz spór z Lavalem, biskupem Quebeku, doprowadził do jego odwołania. Powrócił do Kanady w 1689, odparł w 1690 ataki kolonistów z Nowej Anglii, skierowane przeciwko Quebekowi, i w 1696 narzucił Irokezom zwierzchnictwo francuskie.

Wolfe James (1727-59), generał brytyjski. Mając 32 lata, po siedemnastoletniej wyróżniającej się służbie wojskowej w Europie i w Szkocji, został w 1758 mianowany zastępcą Amhersta. W tym samym roku kierował lądowaniem wojska na Cape Breton Island, co zmusiło Louisburg do kapitulacji. W następnym roku jego nieoczekiwany, śmiały atak na Quebec i pokonanie Montcalma w bitwie na Plains of Abraham umożliwiły Wielkiej Brytanii opanowanie Kanady. Zwycięstwo odniósł dzięki stałemu szkoleniu swoich żołnierzy, co zwiększyło siłę ich ognia. Zginął w czasie tej bitwy kierując z frontu swoją armią.

Montcalm-Gozon Louis-Joseph, markiz de (1712-59), generał francuski. Walczył w Nadrenii, w Czechach i we Włoszech, w 1756 został mianowany dowódcą w Kanadzie podczas wojny z Francuzami i Indianami. Początkowo odniósł szereg zwycięstw: pod Fort Oswego (1756), Fort William Henry (1757) i Ticonderogą (1758). W 1759 zaskoczył go śmiały atak J. Wolfego na Quebec i poniósł klęskę na Plains of Abraham.

Plains of Abraham, bitwa (13 IX 1759). Płaskowyż górujący nad miastem Quebec, w Kanadzie, był sceną słynnej bitwy podczas wojny z Francuzami i Indianami. J. Wolfe przeprawił oddziały brytyjskie przez Rzekę Św. Wawrzyńca powyżej francuskiego fortu. Zwiódłszy wartowników, którzy byli przeświadczeni, że przechodzą oddziały francuskie, żołnierze brytyjscy wspięli się na spadziste wzniesienie. W bitwie, jaka się tu rozegrała, Wolfe rozbił francuski garnizon pod dowództwem L.-J. Montcalma. Obaj dowódcy zginęli, ale zwycięstwo Brytyjczyków położyło kres panowaniu Francuzów w Kanadzie.

Nowy Brunszwik, New Brunswick, prowincja we wschodniej Kanadzie, na południe od estuarium Rzeki Św. Wawrzyńca. Zatoka Fundy oddziela jego południowe wybrzeże od Nowej Szkocji, na zachodzie graniczy z Maine. W 1604 kolonizowany był przez Francuzów i tworzył część Akadii, w 1713 odstąpiono go Anglii. Jego lasy, poprzecinane licznymi rzekami, były bogate w zwierzęta futerkowe, na które polowali myśliwi i traperzy. Powstałe w latach 60. XVIII w. małe osady szkockie rozrosły się po przybyciu dużej liczby lojalistów (Lojaliści Zjednoczonego Imperium) podczas wojny amerykańskiej o niepodległość.

Louisburg, francuska forteca na południowym brzegu wyspy Cape Breton, w Kanadzie, zbudowana w 1720 po odstąpieniu Akadii (Nowa Szkocja). Ponieważ stanowiła zagrożenie dla żeglugi i rybaków z Nowej Anglii i Nowej Szkocji, zdobył ją W. Pepperell (1745) podczas wojny króla Jerzego. Ku oburzeniu kolonistów zwrócono ją Francji w 1748 w zamian za Madras. Ponownie zdobyli ją w 1758 J. Amherst i E. Boscawen, zanim J. Wolfe zaatakował Quebec.

króla Jerzego wojna (1744-48), amerykańska część składowa austriackiej wojny sukcesyjnej. Połączone siły floty angielskiej i oddziałów Nowej Anglii, działające pod dowództwem Williama Pepperella, zdobyły w 1745 fortecę Louisburg, położoną na wyspie Cape Breton. Następną kampanię, skierowaną ku dolinie Rzeki Św. Wawrzyńca, przerwano. Forteca została zwrócona Francji w 1748 w zamian za Madras.

La Salle René Robert Cavalier, sieur de (1643-87), francuski badacz Ameryki Północnej. W 1666 udał się do Kanady i po zbadaniu Wielkich Jezior ruszył w 1682 z biegiem Missisipi docierając do jej ujścia; całą dolinę tej rzeki zajął w posiadanie króla Ludwika XIV i na jego cześć nazwał Luizjaną (Ludwik to po francusku Louis). Po powrocie do Paryża otrzymał w zarząd cały region między Jeziorem Michigan a Zatoką Meksykańską. Na Zatokę tę wpłynął z czterema okrętami, lecz nie mógł odnaleźć ujścia Missisipi. Zwolniwszy okręty wylądował na brzegu Teksasu i próbował odnaleźć drogę lądową do doliny Missisipi. Jego ludzie, zbuntowawszy się, zamordowali go. W dwanaście lat później Francuzi założyli w Luizjanie pierwszą osadę.

paryski traktat (1763), podpisany przez Anglię, Francję i Hiszpanię zakończył wojnę siedmioletnią. Anglia nie wykorzystała w pełni tych sukcesów, jakie osiągnęła w owym czasie, ponieważ W. Pitt Starszy podał się do dymisji, a premier Bute gorąco pragnął pokoju. Na mocy tego traktatu Brytania otrzymała francuską Kanadę i wszystkie francuskie terytoria na wschód od Missisipi. Francja ustępowała jej niektóre wyspy w Indiach Zachodnich, łącznie z Saint-Vincent i Tobago, lecz zatrzymywała Gwadelupę i Martynikę. Francja utrzymała swoje faktorie handlowe w Indiach, ale bez fortów. Utraciła na rzecz Brytanii Senegal w Afryce Zachodniej. Brytania przejęła od Hiszpanii Florydę i odzyskała Minorkę w zamian za Belle Ile. Hiszpania odzyskała Hawanę i Manilę, od Francji otrzymała tę część Luizjany, która leży na zachód od Missisipi; było to odszkodowanie za Florydę, która pozostała w rękach brytyjskich aż do 1783. Anglia stała się największą potęgą na świecie i w tym czasie panowała nad wschodnimi wybrzeżami Ameryki Północnej.

wojna amerykańska o niepodległość, zwana także rewolucją amerykańską (1776-1783), prowadzona przeciwko brytyjskiemu panowaniu. Wywołał ją bunt kolonistów przeciwko brytyjskiej polityce handlowej i odsuwaniu Amerykanów od politycznych decyzji, mających wpływ na ich życie gospodarcze. Pierwsze zaburzenia, takie jak,,bostońskie picie herbaty'' (1773, Boston), rozwinęły się w 1775 w zbrojny opór (np. Lexington i Concord, Bunker Hill), a od Deklaracji Niepodległości (1776) w regularną wojnę. Brytyjczycy walczący 3000 mil od domu musieli przezwyciężać kłopoty związane z zaopatrzeniem, brakiem jednolitego dowództwa, ociężałą komunikacją i wrogością ludności cywilnej; brakowało im także doświadczenia w starciu z przeciwnikiem stosującym taktykę walki partyzanckiej. Amerykanie z kolei mieli mało wyszkolonych generałów i regularnego wojska, brakowało im floty wojennej, władza centralna nie była zdolna zapewnić armii odpowiednich funduszy i wyeliminować międzykolonialnych rywalizacji. Naturę wojny zmienił sojusz Amerykanów z Francją (1778). Jakkolwiek Francja udzieliła Ameryce bezpośrednio skromnej pomocy, to jednak sojusz ten zmusił Brytyjczyków do zwrócenia baczniejszej uwagi na rywalizację w Europie, w Ameryce Środkowej i w Indiach.

Rok 1778 wyznacza granicę między pierwszą i drugą fazą wojny. W pierwszej fazie, w której działania wojenne toczono na północy, Brytyjczycy zdobyli Nowy Jork (1776), ale ich kampania prowadzona w dolinie Hudsonu, mająca na celu odizolowanie Nowej Anglii, zakończyła się klęską pod Saratogą (1777); po zwycięstwie nad Brandywine Brytyjczycy zajęli Filadelfię (1777). W drugiej fazie uwaga Brytyjczyków przesunęła się na południe, gdzie można było liczyć na poparcie licznych tam lojalistów. Filadelfia została ewakuowana w 1778; Washington stanął obozem pod West Point zagrażając brytyjskiej kwaterze głównej w Nowym Jorku. Po zajęciu przez Clintona w 1780 Charlestonu, generał Cornwallis tak zawzięcie ścigał armię Południa pod wodzą Greene'a, że wyczerpał siły swoich żołnierzy i poddał się pod Yorktown, w Wirginii (październik 1781), kończąc właściwie działania wojenne. W 1783 zawarto pokój w Paryżu (paryski pokój).

Pomimo licznych zwycięstw Brytyjczycy nie zniszczyli ani armii Waszyngtona, ani Greene'a, nie złamali także woli walki Amerykanów. Uważa się, że sukces Ameryki miał wpływ na rewolucję francuskąr0031z (1789) i następne rewolucje w Europie i Ameryce Południowej.

Lojaliści Zjednoczonego Imperium, United Empire Loyalists, nazwa przyjęta przez ok. 50 tys. Amerykanów lojalnych wobec króla Jerzego III, którzy podczas wojny amerykańskiej o niepodległość wyemigrowali do Kanady. W 1784 ok. 35 tys. osiadło w Nowej Szkocji, ok. 10 tys. w dolinie górnego biegu Rzeki Św. Wawrzyńca i wokół Jeziora Ontario; tereny te nazwano w 1791 Kanadą Górną (później Ontario). Pochodzili głównie z Nowej Anglii i Nowego Jorku. Było wśród nich wielu wyróżniających się lojalistów, ale także tysiące farmerów i rzemieślników. Generalny gubernator wydał w 1789 zarządzenie zezwalające tym, którzy przybyli w 1783 oraz ich potomkom, dołączyć do swojego nazwiska litery „UE”, oznaczające „Unitet Empire Loyalists”; ci, którzy przybyli później nazywali się „późnymi lojalistami” (Late Loyalists). Te „oznaki honoru” wysoko sobie ceniono w XIX w.

25

---