PROZA STEFANA GRABIŃSKIEGO

Stefan Grabiński (ur. 26 lutego 1887 w Kamionce Strumiłowej nad Bugiem - zm. 12 listopada 1936 we Lwowie) - polski pisarz, przedstawiciel nurtu grozy w polskiej literaturze międzywojennej. Klasyk noweli fantastycznej, twórca horroru kolejowego, określany czasem mianem "polskiego Poe" lub "polskiego Lovecrafta".

Biografia

Grabiński urodził się w galicyjskiej rodzinie inteligenckiej, jako syn Dionizego, naczelnika sądu, i Eugenii z Czubków. Wczesną młodość spędził w Łące pod Samborem, skąd - po śmierci Dionizego - jego rodzina przeniosła się do Lwowa.

Po ukończeniu nauki w tamtejszym liceum bernardynów w 1905 r., rozpoczął studiowanie literatury polskiej i filologii klasycznej na wydziale filologicznym Uniwersytetu Lwowskiego. Tam poznał między innymi Stanisława Kota, Juliusza Kleinera, Stanisława Łempickiego oraz Stefana Wierczyńskiego.

Jeszcze w okresie studenckim ujawniła się dziedziczna gruźlica Grabińskiego; doświadczenie śmiertelnej choroby, podobnie jak cechująca pisarza już od dzieciństwa żarliwa religijność, wywarły znaczący wpływ na kształtowanie się jego światopoglądu i programu literackiego.

Po ukończeniu studiów, poczynając od roku 1911 pracował jako polonista w lwowskich gimnazjach. Podróżował po Europie: przebywał w Austrii (w latach 1914-1915), odwiedził Włochy (1927) i Rumunię (1927). W latach 1917-1927 był nauczycielem w Przemyślu.

Przeniesiony na emeryturę z powodu zaawansowanej gruźlicy, w 1931 r. zamieszkał w miejscowości kuracyjnej Brzuchowice pod Lwowem. Od tego czasu, pomimo niedawnych sukcesów pisarskich, popadał w coraz większą nędzę i zapomnienie.

Zmarł w skrajnym ubóstwie, opuszczony przez niemal wszystkich znajomych. Jest pochowany na cmentarzu Janowskim we Lwowie.

Grabiński był znawcą zagadnień z dziedziny parapsychologii, magii i demonologii. Interesował się stawiającą pierwsze kroki sztuką filmową (zwłaszcza popularnym nurtem ekspresjonizmu niemieckiego), śledził współczesne prądy filozoficzne i literackie; inspirację dla jego postawy intelektualnej i artystycznej stanowiły myśli Henriego Bergsona i Williama Jamesa oraz twórczość uwielbianego Edgara Allana Poe, któremu poświęcił esej Książę fantastów.

Twórczość

Największe uznanie zyskał Grabiński jako nowelista. Zadebiutował w 1909 roku (wydanym pod pseudonimem Stefan Żalny) zbiorem opowiadań Z wyjątków. W pomrokach wiary, który nie zyskał jednak uznania krytyki ze względu na niewielką wartość artystyczną. Autor został dostrzeżony dopiero dzięki drugiemu tomowi pt. Na wzgórzu róż (1918). Sławę przyniósł mu Demon ruchu (1919), cykl nowel grozy osnutych wokół motywu pociągu i stacji kolejowej. Zachęcony sukcesem, w krótkim czasie opublikował kolejne zbiory nowel, z których część stanowiły zamknięte cykle tematyczne: Szalony pątnik (1920), Niesamowita opowieść (1922), Księga ognia (1922), Namiętność (1930). Niektóre opowiadania Grabińskiego były także publikowane w ówczesnej prasie popularnej i literackiej.

Mniejszą wartość artystyczną zwyczajowo przypisuje się powieściom Grabińskiego. Salamandra (1924), Cień Bafometa (1926), Klasztor i morze (1928) oraz Wyspa Itongo (1934) współcześnie zostały niedostrzeżone lub ostro skrytykowane, po wojnie zaś uznano je za anachroniczne.

Grabiński jest także autorem trzech dramatów (Willa nad morzem, Zaduszki, Larwy), wystawianych na scenach Warszawy, Lwowa i Krakowa.

Niektórzy biografowie Grabińskiego (np. Stanisław Lem) twierdzą, że pisarz pod koniec życia przymierzał się do tłumaczenia opowiadań H.P. Lovecrafta. Jest to dyskusyjna kwestia, wziąwszy pod uwagę, że "polski Poe" nigdy nie znał języka angielskiego.

Charakterystyka dzieła

Stefan Grabiński stworzył swoisty, rozpoznawalny styl literacki, oparty na zestawieniu tradycyjnej, realistycznej narracji z elementami języka poetyckiego. Charakterystyczne dla prozy Grabińskiego są zapadające w pamięć fikcyjne nazwiska i nazwy miejscowości.

Większość utworów pisarza zbudowana jest wedle podobnego schematu: w początkowo "zwyczajnym" życiu bohatera zaczynają pojawiać się zjawiska tajemnicze i niezwykłe, z którymi konfrontacja doprowadza go w zaskakującym finale do jego przemiany wewnętrznej, lub, znacznie częściej, do zguby. Miejscem akcji większości opowiadań są prowincjonalne miasteczka, samotne budynki, zapomniane stacje kolejowe.

Chociaż opisy światów kreowanych przez Grabińskiego cechuje daleko posunięta dbałość o szczegóły (np. w opowiadaniach z cyklu Demon ruchu występują fachowe terminy związane z kolejnictwem), klasyczne cechy prozy realistycznej, takie jak próby wiernego odwzorowania rzeczywistości lub psychologii ludzkiej, nierzadko ustępują w jego narracjach miejsca środkom budującym szczególny nastrój niesamowitości i umiejętnemu stosowaniu napięcia.

Najbardziej wyraziste motywy, powracające w kolejnych utworach Grabińskiego, to: problem tożsamości, istnienie zaburzeń rzeczywistości lub rzeczywistości równoległych, życie pozagrobowe, fascynacja zdobyczami nauki i paranaukami, nadnaturalne przyczyny obłędu i fatalny demonizm kobiet.

Artur Hutnikiewicz zwraca uwagę, że wszystkie fantastyczne pomysły Grabińskiego mają źródła w jego pluralistycznej, neoplatońskiej koncepcji rzeczywistości, w przekonaniu o szczególnej mocy myśli i aktu twórczego oraz w wierze w dynamiczną koncepcję bytu, zainspirowanej doktrynami Fryderyka Nietzschego i Bergsona.

Recepcja

Oprócz okresu krótkotrwałej popularności, jaką udało mu się zdobyć dzięki Demonowi ruchu, Grabiński przez całe życie pozostawał twórcą niedocenianym. Współcześni krytycy, przyzwyczajeni do panującej powszechnie szkoły realistycznej i naturalistycznej, często nie potrafili zrozumieć nowatorstwa jego "niesamowitych opowieści". Jedną z niewielu osób przychylnych Grabińskiemu, obok Wilama Horzycy i Jerzego Płomieńskiego, był jego największy miłośnik, popularyzator i przyjaciel - Karol Irzykowski.

Renesans twórczości Grabińskiego w Polsce nastąpił dopiero po II wojnie światowej, przede wszystkim dzięki staraniom historyka literatury Artura Hutnikiewicza, autora monografii Życie i twórczość Stefana Grabińskiego (1959) i redaktora trzytomowych Dzieł wybranych (1980) pisarza. W 1975 roku wybór nowel Grabińskiego zatytułowany Niesamowite opowieści ukazał się w efemerycznej serii Wydawnictwa Literackiego "Stanisław Lem Poleca" z posłowiem samego autora Solaris.

Od lat 80. XX wieku następuje stopniowy spadek zainteresowania sylwetką i twórczością pisarza. Jednym z dzisiejszych promotorów twórczości Stefana Grabińskiego jest Paweł Dunin-Wąsowicz, wydawca pierwszej po wojnie pełnej edycji Demona ruchu.

Zbiory opowiadań

• Z wyjątków. W pomrokach wiary (pod pseudonimem Stefan Żalny)

• Na wgórzu róż 1918

• Demon ruchu 1919

• Szalony pątnik 1920

• Niesamowita opowieść 1922

• Księga ognia 1922

• Namiętność 1930

Powieści

• Salamandra 1924

• Cień Bafometa 1926

• Klasztor i morze 1928

• Wyspa Itongo 1936

Sztuki teatralne

• Willa nad morzem (Ciemne siły)

• Zaduszki

• Larwy (Manowiec)

Prace teoretyczne

• Zagadnienie oryginalności w twórczości literackiej (1925)

• O twórczości fantastycznej. Jej geneza i źródła (ok. 1928, maszynopis

• Reprezentował fantastykę metafizyczną

• Wierzył w istnienie świata pozazmysłowego

• Był niesamowitym opowiadaczem znakomitych zdarzeń, mistrzem noweli fantastycznej

• Zbiór nowel „Demon ruchu” (1920, wyd. II rozszerzone 1922)

• „Księga ognia” (1922) - opowiadania nawiązujące do wierzeń ii przesądów ludowych

• Jego twórczość wyrosła z modernistycznych i ekspresjonistycznych fascynacji metafizycznych

• Powieści np. „Salamandra” 1924, „Klasztor i morze” (1928)

---