Mikołaj Gogol, Rewizor,
przeł. J. Tuwim, oprac. A. Walicki
Kalinin pisał, że literatura piękna 1 poł. XIX w. posunęła znacznie rozwój rosyjskiej politycznej myśli społecznej. Słowa te w znacznym stopniu odnoszą się też do Gogola, jego twórczość stała się bowiem dla carskiej Rosji potężnym aktem samouświadomienia. Sam Gogol nie w pełni jednak był świadomy jej znaczenia. Tragedia autora polegała właśnie na tym, że myśliciel nie dorastał w nim do artysty. Utopijność własnych poglądów przeszkodziła mu dojrzeć obiektywną rewolucyjność swojej sztuki, zrozumieć do końca własną twórczość.
Jest jeszcze jeden paradoks w twórczości Gogola - jego wspaniałe pisarstwo wydała epoka Mikołaja I, jedna z najtragiczniejszych w historii Rosji, która zdawała się nie sprzyjać rozwojowi myśli teoretycznej i artystycznej.
Zarys biografii
Nikołaj Wasiljewicz Gogol urodził się 20 III (lub 1IV) 1809r. w Soroczyńcach Wielkich na Ukrainie w rodzinie ziemiańskiej. Kształcił się w Połtawie, następnie w Nieżynie. W roku 1828 zamieszkał w Petersburgu, gdzie w latach 1829-1831 pracował jako urzędnik, próbował też swych sił jako aktor. W 1831 roku poznał Aleksandra Puszkina, który wspierał jego działalność pisarską i został jego przyjacielem. W roku 1834 Gogol zaczął wykładać historię na uniwersytecie w Petersburgu. W latach 1836-1841 przebywał za granicą, m.in. w Paryżu oraz w Rzymie, w tym okresie powstało jego główne dzieło - powieść Martwe dusze. Ukazały się one drukiem w maju 1842 roku - była to w zamierzeniach autora jedynie pierwsza część ogromnej epopei o Rosji, pomyślanej na wzór Boskiej komedii Dantego. Pomysł ten nigdy nie został zrealizowany. Ostateczny kształt otrzymał tylko tom pierwszy - gogolowskie "piekło". Z mistrzowskim kunsztem i demaskatorską pasją rysuje tam odpychający wizerunek rosyjskiego społeczeństwa i rosyjskiego ustroju - świat upośledzonych moralnie, bezdusznych ludzkich manekinów, Rosję ludzi martwych. Martwe dusze wywołały ogromne poruszenie. Mnożyły się ataki i napaści na Gogola, ciężkie oskarżenia o szkalowanie, a nawet zdradę własnego narodu. Rozterka, a potem i depresja duchowa, wzrost religijności i potęgujące się poczucie winy wobec własnego narodu, zachwiały równowagę psychiczną pisarza i skłoniły go do gwałtownej rewizji własnego dorobku. Nowe poglądy usiłował wyrazić w drugim tomie Martwych dusz, jednak zauważył, że w ten sposób popada w konflikt z prawdą życiową i artystyczną. Trzykrotnie - w 1843, 1845 i 1852 roku - palił napisane już rozdziały. Zachowały się jedynie ich niewielkie fragmenty. Zmarł 21 II (4 III) 1852 r. w Moskwie. Najbardziej znanymi dziełami Gogola - obok Martwych dusz - są komedie obyczajowe Ożenek (1835) i Rewizor (1836) oraz opowiadania Nos! (1836) i Szynel (znany też jako Płaszcz, 1842). Większość jego utworów ma charakter ostrej satyry społecznej.
Komedia rosyjska przed Rewizorem
W historii teatru rosyjskiego Gogol nie miał wielu poprzedników. Genezy oryginalnej twórczości rosyjskiej należy szukać w twórczości ludowej. W XVIIw. w środowiskach ludowych powstawać zaczęły krótkie sceny komiczne mające charakter satyry skierowanej przeciwko bojarom, kupcom i duchowieństwu. Ich humor był rubaszny, ale właśnie w nim wyraził się po raz pierwszy prymitywny jeszcze, lecz zdrowy nurt realistyczny. Dalszy etap rozwoju komedii ros. przypada na okres przełomu XVII i XVIIIw. Za panowania Piotra I najbardziej rozpowszechniony był teatr szkolny organizowany przy kolegiach i seminariach duchownych, potem również przy szkołach świeckich (laicyzacja życia), zwłaszcza przy Moskiewskiej Szkole Chirurgicznej. Zeświecczeniu ulega tez repertuar. Ogniwem łączącym teatr szkolny z ludowymi widowiskami komicznymi były intermedia mające głównie charakter satyry społecznej, operujące komizmem czysto zewnętrznym, sytuacyjnym, farsowym.
Pierwsze oryginalne komedie nowoczesnego typu dał Rosji A. Sumarokow, wybitny dramatopisarz, poeta i teoretyk klasycyzmu. Większość jego komedii stanowią jednoaktówki pomyślane jako dodatek do sztuk poważnych. Są one jednak zbudowane zgodnie z poetyką dworskiego klasycyzmu. Oprócz klasycznej komedii dużą popularność zyskuje w Rosji opera komiczna Popowa odtwarzająca życie nizin społecznych.
Przełom w dziejach komedii rosyjskiej stanowi działalność Fonwizina, a jego sztuka Niedorostek (1782) jest pierwszą komedią rosyjską w dzisiejszym rozumieniu tego słowa. Najważniejszym walorem jego utworów jest ostra i odważna satyra na pasożytniczą warstwę szlachecką. Dodatkowo pisał żywym i obrazowym językiem, nie cofając się przed leksyką i zwrotami bardzo dalekimi od klasycyzmu. Minusem jest konwencjonalna forma dramatyczna i słaba motywacja kolejnych scen. Pomimo tego Niedorostek był pierwszym i przez długi czas jedynym arcydziełem komedii rosyjskiej
Nowy, wyższy jakościowo etap komedii rosyjskiej, otwiera dzieło A. Gribojedowa Mądremu biada (1823). Siłę tej komedii stanowią typowe i niepowtarzalne zarazem charaktery, celność i dosadność języka oraz głębia satyry socjalnej, a przede wszystkim zabiegi artystyczne, które służą w tej komedii realizmowi. Utwór Gribojedowa miał ogromne znaczenie dla literatury i społeczeństwa rosyjskiego. Gogol twierdził, że Mądremu biada był: ”oczyszczeniem naszej ziemi od brudu i śmiecia”. Bieliński natomiast powiedział, że bez Gribojedowa: „Gogol nie poczułby się gotowym do odtworzenia rosyjskiej rzeczywistości, pełnego takiej głębi i prawdy”.
Taki właśnie był stan przedgogolowskiej komedii rosyjskiej. Dwa arcydzieła nie mogły zastąpić całego repertuaru, więc na scenie rosyjskiej lat 20 i 30 XIX wieku panoszył się francuski wodewil i melodramat.
Walka Gogola o realistyczny teatr narodowy
Właśnie ten wodewil i melodramat zwalczał Gogol za ich bezideowość i fałszowanie życia. Żądał dramaturgii społecznej i rosyjskiej, zwłaszcza zaś walczył o teatr realistyczny wyśmiewając tanie efekciarstwo. Gogol twierdził, ze teatr jest nie tylko odtwórcą życia, ale że potężnie na życie oddziałuje, pełni wobec społeczeństwa funkcję wychowawczą.
Geneza Rewizora
W liście z 7 X 1835r. Gogol prosi Puszkina o podsunięcie jakiegoś wątku, wokół którego mógłby stworzyć komedię (wcześniej Puszkin dał mu zasadniczy wątek Martwych dusz). Niecałe 2 miesiące potem sceniczny tekst Rewizora był już gotowy (ulegał on potem różnym przeróbkom, w kształcie ostatecznym ukazał się dopiero w 1842r.). „Burżuazyjni literaturoznawcy” usiłowali udowodnić, że zdarzenie leżące u podstawy komedii jest nieprawdopodobne i, że Gogol musiał zaczerpnąć je z literatury, a więc popełnił plagiat. Szczególnie często zestawiano Rewizora z komedia ukraińskiego pisarza Kwitki - Osnowjenenki Przybysz ze stolicy. Treść może i jest podobna, ale Gogol daleki jest od płaskiego zakończenia i sztuczności akcji. Poza tym motyw fałszywego rewizora był wykorzystywany w wielu komediach rosyjskich. Tę zbieżność wątków tłumaczy fakt, że ich źródłem była popularna anegdota ludowa oparta na faktach z realnego życia. Puszkin osobiście doświadczył jej prawdziwości: podczas zbierania materiałów do historii buntu pugaczowskiego wzięto go w Niżnym Nowogrodzie za rewizora incognito
Puszkin nie tylko dostarczył Gogolowi zasadniczy pomysł komedii, ale także przestrzegł go przed czysto zewnętrznym komizmem sytuacyjnym i płaską wodewilowością. Gogol w spowiedzi autorskiej pisał: „W Rewizorze zdecydowałem się zebrać razem wszystko zło rosyjskie, jakie wówczas znałem, wszystkie niesprawiedliwości, które zdarzają się w miejscach i w przypadkach najbardziej wymagających sprawiedliwości od człowieka, i wyśmiać je wszystkie od razu.”
Zawartość ideowa Rewizora
Wydźwięk społeczny tej komedii i dalsze jej oddziaływanie świadczą, ze była ona: „jednym z najsilniejszych policzków wymierzonych przez rosyjskiego pisarza rosyjskiemu absolutyzmowi”. Sam Gogol jednak kategorycznie zaprzeczał wszelkim próbom rewolucyjnej interpretacji swego utworu. Twierdził nawet, ze jego sztuka jest apologia ówczesnej władzy uosobionej w postaci rzeczywistego rewizora - zakończenie ma więc przekonywać, że zło zostanie ukarane, bo wszędzie czuwa władza. Ta autorska interpretacja to oczywiście tylko zręczny wybieg wobec cenzury - Gogol był przecież genialnym satyrykiem. Wiedząc o tym, ze cenzura nie pozwoliłaby mu na wyśmianie autentycznego carskiego rewizora, demaskuje rewizora fałszywego, którego zachowanie pokazuje jakby w krzywym zwierciadle rewizora autentycznego (a pod jego postacią także wszystkich dostojników państwowych). Został tu zdemaskowany właściwie cały aparat biurokracji carskiej - od Petersburga do głuchej prowincji, od dostojnika państwowego do najniższego urzędnika. Obraz dany w Rewizorze jest prawem, a nie wyjątkiem.
Kompozycja Rewizora
W Rewizorze wszystkie sceny są bezpośrednio związane z intrygą, nie ma motywów luźnych. Gogol osiągnął tu niezwykłą wręcz spoistość, zwartość, oszczędność konstrukcji. Zagadnie, w jaki sposób zrelacjonować to, co się działo przed czasem, w którym rozpoczyna się akcja sztuki, stanowiło istotną trudność dla wielu dramaturgów. U Gogola natomiast nie znajdziemy nic, co wymagałoby jakiś szczególnych wyjaśnień w toku akcji. Nie ma też w Rewizorze pseudoklasycznych rezonerów wygłaszających oczywiste sentencje. Gogol potrafi odróżnić naiwny dydaktyzm od prawdziwej, głębokiej ideowości sztuki.
W akcie I następuje zadzierzgnięcie węzła akcji i komiczne przygotowania do przyjęcia rewizora. W akcie II dowiadujemy się, kim naprawdę jest Chlestakow, a komedia omyłek zatacza coraz szerszy krąg. W akcie III, centralnym akcie sztuki, znajduje się kulminacyjna scena natchnionego poematu kłamstw Chlestakowa w domu horodniczego. Linia wzrostu mniemanej wielkości Chlestakowa dochodzi do punktu kulminacyjnego. Akt IV to sceny łapówkarstwa i linia mniemanej wielkości horodniczego. Akt V kończy cały dramat sceną surowej powagi.
Spoistość i zwartość kompozycji Rewizora to wynik długiej i uporczywej pracy. Autor bezlitośnie usuwał z pierwszej redakcji całe sceny, bo nie łączyły się organicznie z całością komedii lub zwalniały tempo akcji.
Komizm Rewizora
W Rewizorze nie ma ani jednej postaci pozytywnej, choć sam Gogol uważał, ze był nią jego wielki, natchniony śmiech. Komedia ta była pierwszym genialnym przykładem Gogolowskiego śmiechu przez łzy. Tutaj komizm nie jest celem samym w sobie, lecz środkiem do celu. Nie jest też alogiczny, alogiczna i bezsensowna jest rzeczywistość, którą ów komizm ośmiesza. W komedii Gogola ważną role pełnią tez hiperbole i naruszenia realnych proporcji pomiędzy częściami danej całości. Charakterystyczne dla komizmu Gogola są także wzajemnie się przeplatające śmiech i patos. Sama sztuka daleka jest od groteski, ale Gogol wykorzystuje groteskę do zaostrzenia satyry.
Język Rewizora
Język komedii Gogola zszokował jego ideowych przeciwników. Z punktu widzenia „dialektu petersburskiego wielkiego świata” był on rzeczywiście niedopuszczalny. Nie jest wygładzonym i przyczesanym językiem książkowym, lecz pełnym ekspresji, żywym językiem mówionym. Niezwykła jest jego dosadność i ciętość. Jest on zindywidualizowany - każda z postaci mówi w charakterystyczny dla siebie sposób. Komizm języka osiąga często Gogol przez posługiwanie się amplifikacją (niepotrzebne powtórzenia), wtrącaniem nic nieznaczących słówek.
Dalsze dzieje Rewizora
Wydanie pierwszej redakcji Rewizora zbiegło się z jego prapremierą 19 IV 1836r. na scenie Teatru Aleksandryjskiego w Petersburgu. Wbrew tradycji Gogol brał czynny udział w przygotowaniach do przedstawienia: osobiście czytał swoją komedię aktorom, uczestniczył w próbach, planował kostiumy i dekoracje.
Przedstawienie zostało wrogo przyjęte przez widownię składającą się głównie z arystokratów i urzędniczej elity Petersburga (podobno podczas aktu IV naiwnie śmiał się już tylko car Mikołaj I). Widzowie byli oburzeni, że komedia Gogola została w ogóle dopuszczona na scenę, samego autora nazwano zaś wrogiem Rosji. Gogol nie spodziewał się takiego przyjęcia. Sądził, że uda mu się do generalnej bitwy ze „straszydłami” rosyjskiej rzeczywistości nakłonić klasę panującą, która wstrząśnięta jego komedią uderzy się w pierś. Pierwsze przedstawienie przybiło autora i zniechęciło do własnej sztuki. Głos dygnitarsko - arystokratyczny nie wyrażał jednak opinii całego narodu. Wydanie Rewizora zostało rozchwytane, postępowa młodzież przyjęła komedię z zachwytem, co jednak nie umniejszało goryczy Gogola. Z tego powodu 20 V 1836r. nie przyjechał na premierę moskiewską, gdzie zresztą wyborowa publiczność zareagowała podobnie jak w Petersburgu.
Z powodu nagonki Gogol wyjechał do Rzymu, gdzie dojrzał w nim plan przeróbki sztuki, nie poszła ona jednak w stronę ustępstw. Przeróbka Rewizora, która ukazała się drukiem w utworach zebranych pisarza w 1842 r. nie tylko podniosła wartość artystyczną sztuki poprzez usuniecie farsowości, bardziej zwartą kompozycję, większą indywidualizację i dosadność języka, lecz także wzmocniła demaskatorski patos komedii.
Rewizor w Polsce
Rewizor w polskim tłumaczeniu J. Chełmkowskiego po raz pierwszy ukazał się w 1846r. Przekład ten jest jedynym XIX - wiecznym polskim tłumaczeniem sztuki. Język tłumacza jest żywy, cięty, pełen werwy, ale oparty jest nie na ostatecznej, lecz na jednej z wcześniejszych drukowanych redakcji.
Wg redakcji kanonicznej tłumaczyli Rewizora M. Tatarkiewicz (1915) i W. Popławski (1925), lecz żaden z nich nie dorównuje przekładowi J. Tuwima z 1929r., poprawionemu w 1952r. Jest on arcydziełem sztuki tłumaczeniowej. Zachowując maksymalna wierność w stosunku do oryginału potrafił tłumacz odtworzyć niepowtarzalność i koloryt języka. Zadanie to było trudne - wymagało olbrzymiej inwencji twórczej i pomysłowości.
Rewizor na scenie pojawił się w 1850r. w Krakowie i do I wojny światowej był wielokrotnie wznawiany na scenie krakowskiej, lwowskiej, poznańskiej i warszawskiej. Recepcja Rewizora wśród publiczności polskiej zależna była od składu socjalnego widowni. Klasy posiadające usiłowały wykorzystać sztukę jako narzędzie nacjonalizmu, podsycając nienawiść nie do caratu, lecz do narodu rosyjskiego. Jednak szeroka publiczność miała do sztuki wybitnie życzliwy stosunek. W okresie dwudziestolecia międzywojennego sztuka nie cieszyła się zbytnim powodzeniem, do czego przyczynił się fakt, iż teatr nie był wtedy dostępny dla masowego widza. W okresie Polski Ludowej frekwencja na przedstawieniach była bardzo duża. W tamtym czasie najlepsze okazało się przedstawienie jubileuszowe, z okazji 100-lecia śmierci Gogola, na scenie Teatru Narodowego w Warszawie (7 VII 1952).
W krytyce pierwsze wzmianki o Gogolu pojawiają się w 1843r. w polsko - rosyjskim czasopiśmie „Jutrzenka” - jest to krotka recenzja pierwszego zbiorowego wydania dzieł Gogola w Rosji. Pierwszy obszerny artykuł o Gogolu pojawia się w 1860r. w periodyku „Księga Świata” autorstwa J. Sawinicza. Zawarta jest w nim głęboka i trafna ocena twórczości Gogola.
Streszczenie
Osoby:
Skowoznik - Dmuchanowski (horodniczy), Anna Andriejewna (jego zona), Maria Antonowna (jego córka), Chłopow (wizytator szkól), Papkin - Tiapkin (sędzia), Ziemlanika (kurator instytucji dobroczynnych), Szpiekin (naczelnik poczty), Dobczyński i Bobczyński (obywatele), Iwan Chlestakow (urzędnik z Petersburga), Osip (jego służący), poza tym: lekarz powiatowy, komisarz policji, rewirowi, żandarm, kupiec, żona ślusarza, obywatele miasta, służący, goście.
Motto:
Nie przygaduj zwierciadłu,
kiedy masz gębę krzywą.
(Przysłowie ludowe)
Akt I
W mieszkaniu horodniczego (naczelnika prowincjonalnego rosyjskiego miasteczka) spotykają się wizytator szkół, sędzia, kurator instytucji dobroczynnych, lekarz powiatowy, komisarz policji (i kilku innych dostojników) i dowiadują się, ze do miasta ma przybyć rewizor incognito. Wszyscy są tym poruszeni. Horodniczy wydaje polecenia, by każdy przygotował „swoja działkę” jak najlepiej (m.in. naczelnik poczty ma „kontrolować” listy). Wszystko ma być zapięte na ostatni guzik. Przychodzą Dobczyński i Bobczyński i w bardzo chaotyczny sposób, przerywając sobie nawzajem, mówią, że w gospodzie przebywa obcy młodzieniec. Narasta panika, horodniczy postanawia jechać do gospody.
Akt II
Z monologu Osipa leżącego na łóżku w pokoju w karczmie dowiadujemy się, że Chlestakow nie ma ani grosza, bo jest lekkoduchem i prowadzi dosyć rozrywkowy tryb życia. Wchodzi Chlestakow i wysyła służącego po jedzenie. Ten wraca z pracownikiem karczmy, który oświadcza, że właściciel więcej nie da mu nic „ na borg”. Jednak po wielu błaganiach ostatni raz przysyła im jakieś marne jedzenie. Chlestakow jest oburzony takim traktowaniem. Osip zapowiada przybycie horodniczego - Chlestakow jest pewien, iż doniósł na niego właściciel karczmy. Jakież jest więc jego zdziwienie, gdy horodniczy nie chce od niego zaległych pieniędzy i nie zamierza wtrącić go do wiezienia, ale traktuje go jak wielkiego pana. Horodniczy sądzi, że tłumaczenia młodzieńca mają go zmylić. Pokrywa jego rachunki i zaprasza do swego domu. Sprytny Chlestakow, który zaczyna powoli dostrzegać pomyłkę postanawia grać swoją rolę.
Akt III
Żona i córka horodniczego niecierpliwie czekają na przybycie gościa - postanawiają ubrać się w swe najlepsze suknie. W końcu cała gromada przybywa do domu horodniczego - po dokonaniu prezentacji Chlestakow bezwstydnie flirtuje z obiema kobietami (każda z nich myśli, że to właśnie ona mu się podoba). Dzięki temu, że potrafi bardzo kwieciście mówić (im więcej wódki tym bardziej kwieciście), wszyscy są przekonani, ze to na pewno znaczny dostojnik z Petersburga.
Akt IV
Słynna scena łapówek: Chlestkow siedzi w pokoju, a wszyscy kolejno do niego przychodzą, przedstawiają się i Chlestakow „prosi ich o pożyczkę”. Każdy z nich bez mrugnięcia okiem wręcza mu bardzo wysoką łapówkę. Fałszywy rewizor postanawia następnego dnia wyjechać pod byle pretekstem. Pisze też list do przyjaciela. Następnie przychodzą do niego kupcy, którzy skarżą się na miejską elitę. Obiecuje im pomóc i przyjmuje „pożyczkę”. Następnie i matce i córce wyznaje miłość. Matka jest sprytniejsza, więc postanawia, że wyda za niego córkę, a sama będzie miała z nim romans. Oczywiście całą rodziną przeniosą się do Petersburga. W ostatniej scenie Chlestakow żegna się ze wszystkimi, bo musi na kilka dni wyjechać „w interesach”.
Akt V
Horodniczy z rodziną przygotowują się do przeprowadzki. Znajomi przychodzą ich żegnać i bardzo im zazdroszczą. Anna już czuje się panią z wielkiego miasta. Przybywa naczelnik poczty i oświadcza, ze był to fałszywy rewizor. Jako dowód ma list Chlestakowa do przyjaciela, w którym opowiada, co go spotkało i co zamierza zrobić. Wszyscy są w szoku, tym bardziej, że w liście każdy z nich został bardzo trafnie opisany i skrytykowany. Pada słynne zdanie horodniczego: ”Z czego się śmiejecie? Z siebie samych się śmiejecie!”. W tym momencie wchodzi żandarm i oznajmia, że przybył urzędnik z Petersburga i prosi ich do siebie. Ostatnia scena dramatu to scena niema - wszyscy stoją jak skamieniali.
Bibliografia:
M. Gogol, Rewizor, przeł. J. Tuwim, oprac. A. Walicki, Wrocław 1953.
Słownik pisarzy rosyjskich, po red. F. Nieuważnego, Warszawa 1994, s. 135 - 137.
Oprac. Asieńka
Nikołaj Gogol, Rewizor (5 stron)
5